คำอธิบายจารึกตำรายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร

188  ค�ำ อธิบายจารกึ ต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร วิธีใช้: กิน พธิ ีกรรม: เสกดว้ ยบทสวด สักกตั วา รายละเอียดของตวั ยา/สมนุ ไพรในต�ำรบั ล�ำดับ ตัวยา/สมนุ ไพร ส่วนทใ่ี ช้ ช่ือวิทยาศาสตร์ ชื่อวงศ์ ปริมาณท่ีใช้ Eclipta prostrata (L.) L. Asteraceae ๑ ส่วน ๑ เบญจกะเมง็ ราก ตน้ ใบ (Compositae) *กะเม็งทง้ั ห้า ดอก ผล Eclipta prostrata (L.) L. Asteraceae ๑ ส่วน (Compositae) ๒ น้�ำกะเมง็ น�ำ้ จากตน้ Piper sarmentosum Roxb. Piperaceae ๑ ส่วน กะเม็ง Piper retrofractum Vahl Piperaceae ๑ สว่ น Piper nigrum L. Piperaceae ๑ สว่ น ๓ ลูกช้าพลู *ชอ่ ผล Allium sativum L. ๔ ดปี ลี *ชอ่ ผล Nigella sativa L. ๕ พริก *ผล *พรกิ ไทย ๖ กระเทียม *หัว Amaryllidaceae ๑ สว่ น Ranunculaceae ๑ ส่วน ๗ เทยี นด�ำ *เมล็ด ลำ� ดบั ทีข่ องต�ำรับในต�ำรา: ๑๏๑๒ ช่อื โรค: บิด สว่ นประกอบของตำ� รับ: ใบกระท่อม ๑ ขมิ้นออ้ ย ๑ ไพล ๑ พนั ธผ์ุ ักกาด ๑ กระพังโหม ทัง้ ๒ วธิ ปี รงุ ยา: ตำ� ใส่กระบอกไม้ไผ่ หลามใหส้ กุ กระสายยา: เหล้า แทรกฝน่ิ วิธใี ช้: กิน รายละเอยี ดของตัวยา/สมนุ ไพรในต�ำรับ หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทสี่ รุปมาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนิดนนั้  ๆ ทน่ี �ำมาใช้เป็นยากนั โดยท่ัวไป Book-7.indd 188 2/11/20 15:59

การวิเคราะห์ตำ�รับยาสมุนไพรในจารึกตำ�รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร  189 ล�ำดบั ตวั ยา/สมนุ ไพร ส่วนทใ่ี ช้ ชอื่ วทิ ยาศาสตร์ ชือ่ วงศ์ ปริมาณท่ใี ช้ ๑ กระทอ่ ม ใบ Mitragyna speciosa Rubiaceae ๑ ส่วน (Korth.) Havil. ๒ ขมน้ิ อ้อย *เหงา้ Curcuma zedoaria Zingiberaceae ๑ สว่ น (Christm.) Roscoe ๓ ไพล *เหงา้ Zingiber montanum (J. Zingiberaceae ๒๑ ส่วน Köenig) Link ex A. Dietr. ๑ ส่วน บทที่ ๔ พันธผุ์ กั กาด *เมลด็ Brassica juncea (L.) Brassicaceae อย่างละ Czern. ๑ ส่วน ๕ กระพังโหมทัง้ ๒ -*กระพงั โหมใหญ่ *ตดหมู Paederia linearis Hook. f. -*กระพังโหมน้อย *ตดหมา *ราก Paederia foetida L. Rubiaceae ล�ำดับทีข่ องต�ำรบั ในตำ� รา: ๑๏๑๓ ช่อื โรค: ริดสีดวง สรรพคณุ ของตำ� รับ: แก้ริดสดี วงเลือด หนอง เสมหะ เลอื ดเนา่ สว่ นประกอบของตำ� รบั : รากสม้ กงุ้ ๑ ยา่ นาง ๑ พรกิ ๑ ขงิ ๑ กระเทยี ม ๑ ดนิ ประสวิ ขาว ๑ ดีปลี ๑ หอม ๑ สารส้ม ๑ เทียนด�ำ ๑ เทียนแดง เทียนขาว ยาท้ังน้ี สิ่งละ ๑ บาท เกลอื ๒ ไพ วธิ ีปรุงยา: บดละลายกบั น้ำ� ขงิ สด รูปแบบยา: ยาผง กระสายยา: เหลา้ วิธใี ช:้ ๑. เมื่อจะกนิ ให้ละลายกบั นำ�้ มะนาว แทรกดว้ ยกระเทียมกรอบ ฝิน่ ๑ ดงี เู หลอื ม ๒. ถา้ เป็นรดิ สดี วงใหล้ ะลายนำ�้ กระล�ำพัก จันทน์แดง กิน รายละเอียดของตวั ยา/สมนุ ไพรในตำ� รบั หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ที่สรปุ มาจากสว่ นของสมุนไพรชนิดนัน้  ๆ ทนี่ �ำมาใช้เปน็ ยากันโดยทัว่ ไป Book-7.indd 189 2/11/20 15:59

190  คำ�อธิบายจารกึ ต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร ล�ำดบั ตัวยา/สมุนไพร สว่ นทใี่ ช้ ชอื่ วทิ ยาศาสตร์ ชื่อวงศ์ ปริมาณท่ใี ช้ ๑ รากส้มกุ้ง ราก Embelia ribes Burm. f. Primulaceae ๑ บาท ๒ ยา่ นาง *ราก Tiliacora triandra (Colebr.) Diels Menispermaceae ๑ บาท ๓ พริก *ผล Piper nigrum L. Piperaceae ๑ บาท ๔ ขิง *เหง้า Zingiber officinale Roscoe Zingiberaceae ๑ บาท ๕ กระเทียม *หวั Allium sativum L. Amaryllidaceae ๑ บาท ๖ ดินประสิวขาว *ผลึก Potassium nitrate processed ๑ บาท ดินประสิว ๗ ดปี ลี *ช่อผล Piper retrofractum Vahl Piperaceae ๑ บาท ๘ หอม *หวั Allium ascalonicum L. Amaryllidaceae ๑ บาท ๙ สารสม้ *ผลึก Hydrated potassium aluminium ๑ บาท สารสม้ sulphate (สะตุ) ๑๐ เทียนดำ� *เมล็ด Nigella sativa L. Ranunculaceae ๑ บาท ๑๑ เทียนแดง *เมล็ด Lepidium sativum L. Apiaceae ๑ บาท (Umbelliferae) ๑ บาท ๑๒ เทยี นขาว *เมล็ด Cuminum cyminum L. Apiaceae (Umbelliferae) ๒ ไพ ๑๓ เกลือ *เกลือสมุทร ผงเกลอื Sea salt ล�ำดับท่ีของต�ำรับในตำ� รา: ๑๏๑๔ ช่อื โรค: บดิ สรรพคุณของตำ� รับ: แกบ้ ดิ เลอื ดเนา่ บดิ เสลดเนา่ ส่วนประกอบของต�ำรับ: ลูกจันทน์ ๑ คร่ัง ๑ ลูกเบญกานี ๑ ฝิ่น ๑ ขัณฑสกร ๑ ดีงูเห่า ๑ ดีงูเหลือม ๑ ดินกิน ๑ เปลือกมะขามขบ ๑ ลูกสะแก ๑ ชันตะเคียน ๑ สีเสียดทง้ั ๒ เปลอื กทับทิม ๑ หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ที่สรปุ มาจากส่วนของสมุนไพรชนดิ นนั้  ๆ ท่ีน�ำมาใชเ้ ปน็ ยากันโดยท่ัวไป Book-7.indd 190 2/11/20 15:59

การวเิ คราะห์ตำ�รับยาสมนุ ไพรในจารึกตำ�รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร  191 วธิ ปี รุงยา: บดละลายกินตามลกั ษณะโรค รปู แบบยา: ยาผง วธิ ใี ช:้ กิน รายละเอียดของตวั ยา/สมนุ ไพรในตำ� รบั ลำ� ดบั ตวั ยา/สมนุ ไพร ส่วนทใ่ี ช้ ชื่อวิทยาศาสตร์ ช่อื วงศ์ ๒ปรมิ าณท่ใี ช้ ๑ ส่วน บทที่ ๑ ลกู จนั ทน์ *เมล็ด Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๑ ส่วน ๒ คร่งั *สารคัดหลง่ั จาก Laccifera chinensis Lacciferidae ตัวครง่ั Mahdihassan ๓ ลกู เบญกานี *เปน็ ปุ่มหูด (gall) Quercus infectoria G. Fagaceae ๑ ส่วน ทไ่ี ดจ้ ากต้น Olivier ๔ ฝิ่น *ยางจากผล Papaver somniferum L. Papaveraceae ๑ สว่ น ๕ ขณั ฑสกร *ผลึก Saccharin ๑ สว่ น ๖ ดีงูเหา่ ดี Naja spp. (Laurenti, Elapidae ๑ สว่ น 1768) ๗ ดีงูเหลอื ม ดี Python reticulatus Pythonidae ๑ สว่ น (Schneider, 1801) ๘ ดินกนิ *ผงดิน เปน็ ดินท่กี นิ ได้ ๑ ส่วน ๙ เปลอื กมะขามขบ เปลอื กเมล็ด Tamarindus indica L. Fabaceae ๑ ส่วน ๑๐ ลกู สะแก ผล Combretum Combretaceae ๑ สว่ น quadrangulare Kurz ๑๑ ชันตะเคียน *ยาง Hopea odorata Roxb. Dipterocapaceae ๑ ส่วน *ตะเคยี นทอง ๑๒ สเี สยี ดทัง้ สอง *ยาง สงิ่ สกดั Acacia catechu (L.f.) Fabaceae อยา่ งละ -*สเี สียดไทย จากเปลือก Willd. ๑ ส่วน -*สีเสียดเทศ และตน้ Uncaria gambir (Hunter) Rubiaceae (oleoresin) Roxb. ๑๓ เปลือกทับทิม เปลือกผล Punica granatum L. Punicaceae ๑ ส่วน หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ที่สรุปมาจากส่วนของสมนุ ไพรชนิดนั้น ๆ ทน่ี ำ� มาใชเ้ ปน็ ยากนั โดยท่ัวไป Book-7.indd 191 3/26/20 13:37

192  ค�ำ อธบิ ายจารกึ ต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร ล�ำดับทขี่ องต�ำรับในต�ำรา: ๑๏๑๕ ชอื่ โรค: บดิ ฝี หดั สรรพคุณของตำ� รับ: แกบ้ ดิ ฝี หดั (ในกรณที เ่ี ป็นหัดหลบในจะมีอาการท้องเสีย) (ใชต้ ำ� รับนี้ ถ้าตำ� รับที่ ๑๑๔ ใช้ไมไ่ ดผ้ ล) สว่ นประกอบของตำ� รบั : พริก ๑ ขิง ๑ กระเทียม ๑ หอม ๑ ไพล ๑ ดินประสวิ ขาว ๑ สารส้ม ๑ ก�ำมะถัน ๑ หรดาล ๑ ลูก ๒ ดอก ๒ ลูกกราย ๑ ใบไม้เท้ายายม่อม ๑ ขมิน้ ออ้ ย ๑ กญั ชาเท่ายาท้ังหลาย วิธปี รงุ ยา: บดดว้ ยนำ�้ มะนาว น้�ำมะงว่ั น้ำ� ส้มสายชู รูปแบบยา: ยาผง กระสายยา: นำ้� มะนาว น้�ำมะงว่ั น้ำ� ส้มสายชู วธิ ีใช:้ กนิ รายละเอียดของตวั ยา/สมนุ ไพรในตำ� รับ ลำ� ดบั ตัวยา/สมุนไพร สว่ นทใี่ ช้ ชอ่ื วทิ ยาศาสตร์ ช่อื วงศ์ ปรมิ าณที่ใช้ ๑ สว่ น ๑ พรกิ *ผล Piper nigrum L. Piperaceae ๑ ส่วน ๑ สว่ น ๒ ขงิ *เหง้า Zingiber officinale Roscoe Zingiberaceae ๑ สว่ น ๑ สว่ น ๓ กระเทียม *หัว Allium sativum L. Amaryllidaceae ๑ ส่วน ๔ หอม *หวั Allium ascalonicum L. Amaryllidaceae ๑ สว่ น ๕ ไพล *เหง้า Zingiber montanum Zingiberaceae (J. Köenig) Link ex A. Dietr. ๑ สว่ น ๖ ดินประสิวขาว *ผลึก Potassium nitrate processed ดินประสิว ๗ สารสม้ *ผลกึ สารส้ม Hydrated potassium (สะต)ุ aluminium sulphate ๘ ก�ำมะถัน *กำ� มะถนั แดง *กำ� มะถนั เหลอื ง *ผงกำ� มะถนั Sulfur หรอื Sulphur หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รุปมาจากสว่ นของสมุนไพรชนดิ นน้ั  ๆ ทนี่ ำ� มาใชเ้ ปน็ ยากนั โดยท่วั ไป Book-7.indd 192 2/11/20 15:59

การวเิ คราะห์ตำ�รับยาสมุนไพรในจารึกต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร  193 ล�ำดบั ตวั ยา/สมุนไพร สว่ นท่ีใช้ ช่อื วทิ ยาศาสตร์ ชื่อวงศ์ ปริมาณท่ใี ช้ ๑ ส่วน ๙ หรดาล *หรดาลกลบี ทอง *ผลกึ หรดาล Arsenic trisulfide ๒ สว่ น (ฆา่ ฤทธ์)ิ ๒๒ ส่วน ๑๐ ลกู จันทน์ *เมลด็ Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๑ ส่วน บทท่ี ๑๑ ดอกจนั ทน์ *เยือ่ หมุ้ เมลด็ Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๑ ส่วน ๑๒ ลูกกราย ผล Terminalia nigrovenulosa Combretaceae ๑ สว่ น Pierre เท่ายา ๑๓ ใบไม้เทา้ ยาย ใบ Clerodendrum indicum (L.) Lamiaceae ท้ังหลาย ม่อม Kuntze ๑๔ ขมิ้นอ้อย *เหง้า Curcuma zedoaria (Christm.) Zingiberaceae Roscoe ๑๕ กญั ชา *ใบ Cannabis sativa L. Cannabaceae ช่อดอก หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทส่ี รุปมาจากสว่ นของสมุนไพรชนดิ น้ัน ๆ ท่นี �ำมาใช้เปน็ ยากันโดยทว่ั ไป Book-7.indd 193 3/25/20 21:54

ภาพจารึกแผนท่ี 30 คำจารกึ แผนท่ี 30 กองคมุ้ ครองภูมปิ ญั ญาการแพทย์แผนไทยและพ้ืนบ้านไทย 1. ๏ สิทธิการยิ ะ 2. จะกลา วดวย ดานพืดนั้น 3. ด้ังอยูหนาอกแขงดจุ แผน เหลกจไหวตัว 4. ไปมากม็ ิได คร้นั แกเขา ตั้งแขงเปนหนากะดานลาม 5. ลงมาเอาทองนอยแลหัวเหนา ใหบริโภคอาหารมิไดใ หปวดขบ ดงั จขาด ไทย6. ใจตายกำหนดถา ลงพนสดอื แลว เมือ่ ใดตายเมอื่ นั้น ถาจะแกใ88หแกแ ตยังมถิ ึงสะ บ้าน7. ดือจึงจรอดชิวิต ฯ ทานใหเอาขม้ินออย เปลือกใขเปด เบิ้ยผูเผา เขาเมาเหลก เอาเสมอภาค ะพืน้ทำเปน ยแล8. จุณบดทำแทงไวล ายน้ำมะนาวกนิ แกดานพืดหายฯ ขนานหนง่ึ เอาใบกะเพรา ใบแมงลกั ผกั เส้ียนผี แ์ ผนไทกชาย การชา ทย9. พรกิ ไท หอมแดง อยา ไทร เกลอื สมทุ ลูกคดั คาว ตำเอานำ้ ส่ิงละทนาน นำ้ มันงาทนานหนง่ึ หงุ คง าการแพแตนำ้ มนั เอาลกู จนั กระวาร การ ญดำ ิปัญ10. พลู เทียร การะบรู สิง่ ละ 1 บดปรุงลงในน้ำมนั จงึ่ เอามาทาทองรดี เสยี ใหไ ด ๓ วัน รองภมูขาว คกอ นแลวจึงกินนำ้ มันนี้ ๓ กองค้มุ11. วันหายดีนัก น้ำมันชื่อสน่ันไตรภพครอบดานทุกประการ ฯ อยาชือเนาวหอย เอาหอยขม หอยแครง ๑๒. หอยตาววั หอยภิมมการัง หอยนางรม หอยกาบ หอยจุบแจง หอยมกุ หอยสังเผาเอา ๑๓. สง่ิ ละ 2 กดูก เสือ แพะ เผาเอาส่งิ ละ 1 รากทนดี 3 เจตมูล กดกู โค งเู หลอื ม ๑๔. หศั คุณสงิ่ ละ 1 พริกไท 8 1 ทำเปนจณุ บดลายน้ำผงึ้ กิน ๑๕. หนกั 1 แกดานพดื ดานเถาเปนตน แล ๑๖. แกลมจกุ เสียด แกสรรพลม ๑๗. หายดนี ัก ๚ะ๛ Book-7.indd 194 2/11/20 15:59

การวเิ คราะห์ต�ำ รบั ยาสมุนไพรในจารึกต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร  195 ค�ำอ่านจารึกแผ่นท่ี ๓๐ ๒บทที่ ช่อื ตน้ ฉบับ: จารึกแผ่นที่ ๓๐ ลำ� ดับทขี่ องตำ� รับในต�ำรา: ๑๏๑๖ ช่ือโรค: โรคดานพดื อาการ: ดานพืด ตั้งอยู่ท่ีหน้าอก แข็งดุจแผ่นเหล็ก จะขยับตัวไม่ได้ เม่ือโรคแก่เข้า แข็งเป็นดาน ลามลงมาถึงท้องน้อยและหัวหน่าว กินอาหารไม่ได้ ปวดขบเหมือนจะขาดใจ ถา้ ดานลงตำ่� กวา่ สะดอื เมอื่ ใดตาย ถา้ จะรกั ษาตอ้ งรกั ษากอ่ นจะลามมาถงึ สะดอื จงึ จะรอดชวี ติ สรรพคณุ ของตำ� รบั : แกด้ านพดื สว่ นประกอบของตำ� รบั : ขมิน้ ออ้ ย เปลือกไข่เปด็ เบยี้ ผูเ้ ผา ข้าวเมา่ เหล็ก เอาเสมอภาค วิธปี รงุ ยา: ทำ� ใหเ้ ปน็ ผงละเอยี ด ปน้ั เป็นแท่งละลายน�้ำมะนาว รูปแบบยา: ยาผง กระสายยา: น�้ำมะนาว วธิ ีใช:้ กิน รายละเอยี ดของตัวยา/สมุนไพรในต�ำรับ ล�ำดบั ตวั ยา/สมุนไพร สว่ นท่ใี ช้ ชอื่ วทิ ยาศาสตร์ ชื่อวงศ์ ปริมาณท่ใี ช้ Zingiberaceae ๑ ส่วน ๑ ขมน้ิ อ้อย *เหง้า Curcuma zedoaria (Christm.) Roscoe ๒ เปลอื กไขเ่ ป็ด เปลือกไข่ Anas platyrhynchos Anatidae ๑ สว่ น domesticus. (Linnaeus, 1758) ๓ เบี้ยผเู้ ผา *เปลือกหอย Cypraea obvelata Cypraeoidea ๑ สว่ น (Lamarck, 1810) ๔ ข้าวเมา่ เหล็ก *ล�ำตน้ ก่ิง ใบ Diospyros racemosa Roxb. Ebenaceae ๑ สว่ น หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทส่ี รปุ มาจากส่วนของสมุนไพรชนดิ นั้น ๆ ที่นำ� มาใชเ้ ปน็ ยากันโดยทว่ั ไป Book-7.indd 195 3/26/20 13:39

196  คำ�อธบิ ายจารกึ ต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร ลำ� ดบั ท่ีของตำ� รับในตำ� รา: ๑๏๑๗ ชอ่ื โรค: โรคดานพดื อาการ: ดานพืด ตั้งอยู่ท่ีหน้าอก แข็งดุจแผ่นเหล็ก จะขยับตัวไม่ได้ เม่ือโรคแก่เข้า แข็งเป็นดาน ลามลงมาถึงท้องน้อยและหัวหน่าว กินอาหารไม่ได้ ปวดขบเหมือนจะขาดใจ ถา้ ดานลงตำ่� กวา่ สะดอื เมอ่ื ใดตาย ถา้ จะรกั ษาตอ้ งรกั ษากอ่ นจะลามมาถงึ สะดอื จงึ จะรอดชวี ติ สรรพคณุ ของต�ำรับ: แกด้ านทกุ ชนดิ ช่อื ตำ� รับ: สนั่นไตรภพ สว่ นประกอบของตำ� รบั : ใบกะเพรา ใบแมงลกั ผกั เสย้ี นผี กระชาย กญั ชา พรกิ ไทย หอมแดง หญ้าไซ เกลอื สมุทร ลูกคดั เคา้ ตำ� เอานำ้� สิง่ ละทะนาน น้ำ� มันงา ทะนานหน่งึ หุงคงแต่น�ำ้ มัน ลกู จันทน์ กระวาน กานพลู เทยี นด�ำ เทยี นขาว การบูร ส่งิ ละ ๑ สลงึ วิธีปรงุ ยา: บดปรุงลงในน้ำ� มนั กระสายยา: น้ำ� มนั รปู แบบยา: ยานำ้� มัน วิธีใช:้ เอาน�้ำมันนท้ี าทอ้ งและรีดให้ได้ ๓ วนั ก่อน แลว้ จึงกนิ น้�ำมนั นอ้ี กี ๓ วัน รายละเอียดของตวั ยา/สมุนไพรในตำ� รบั ล�ำดบั ตัวยา/สมนุ ไพร ส่วนท่ีใช้ ชือ่ วทิ ยาศาสตร์ ชือ่ วงศ์ ปริมาณทีใ่ ช้ ๑ ใบกะเพรา ใบ Ocimum tenuiflorum L. Labiatae ๑ ทะนาน ๒ ใบแมงลกั ใบ Ocimum africanum Lour. Lamiaceae ๑ ทะนาน ๓ ผักเส้ยี นผี *ทั้งตน้ Cleome viscosa L. Cleomaceae ๑ ทะนาน ๔ กระชาย *เหง้า Boesenbergia rotunda (L.) Zingiberaceae ๑ ทะนาน Mansf. ๕ กญั ชา *ใบ Cannabaceae ๑ ทะนาน ช่อดอก Cannabis sativa L. ๑ ทะนาน ๖ พริกไทย *ผล Piper nigrum L. Piperaceae ๑ ทะนาน ๗ หอมแดง *หวั Eleutherine bulbosa (Mill.) Urb. Iridaceae *วา่ นหอมแดง หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ที่สรปุ มาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนดิ นั้น ๆ ทนี่ �ำมาใช้เป็นยากันโดยทวั่ ไป Book-7.indd 196 2/11/20 15:59

การวิเคราะหต์ ำ�รบั ยาสมุนไพรในจารึกต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร  197 ล�ำดบั ตัวยา/สมุนไพร สว่ นทีใ่ ช้ ช่ือวิทยาศาสตร์ ชือ่ วงศ์ ปรมิ าณที่ใช้ ๘ หญ้าไซ *ทง้ั ต้น Leersia hexandra Sw. Poaceae ๑ ทะนาน ๙ เกลือสมุทร *ผงเกลอื Sea salt ๑ ทะนาน ๑๐ ลกู คดั เค้า ผล Oxyceros bispinosus (Griff.) Rubiaceae ๑ ทะนาน Tirveng. ๑๑ น�้ำมนั งา *น�ำ้ มันทไ่ี ด้ Sesamum indicum L Pedaliaceae ๒๑ ทะนาน จากเมล็ดงา ๑๒ ลกู จนั ทน์ ๑ สลึง บทที่ ๑๓ กระวาน *เมลด็ Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๑ สลึง ๑๔ กานพลู ๑ สลงึ *ผล Amomum testaceum Ridl. Zingiberaceae *ดอกตมู Syzygium aromaticum (L.) Merr. Myrtaceae & L. M. Perry ๑๕ เทยี นด�ำ *เมล็ด Nigella sativa L. Ranunculaceae ๑ สลึง ๑๖ เทียนขาว *เมล็ด Cuminum cyminum L. Apiaceae ๑ สลึง (Umbelliferae) ๑๗ การบรู *ส่ิงสกดั จาก Cinnamomum camphora (L.) J. Lauraceae ๑ สลึง เปลือกตน้ Presl เนื้อไมแ้ ละใบ ล�ำดับทข่ี องตำ� รับในตำ� รา: ๑๏๑๘ ชือ่ โรค: โรคดานพืด อาการ: ดานพืด ตั้งอยู่ที่หน้าอก แข็งดุจแผ่นเหล็ก จะขยับตัวไม่ได้ เมื่อโรคแก่เข้า แข็งเป็นดาน ลามลงมาถึงท้องน้อยและหัวหน่าว กินอาหารไม่ได้ ปวดขบเหมือนจะขาดใจ ถา้ ดานลงตำ่� กวา่ สะดอื เมอ่ื ใดตาย ถา้ จะรกั ษาตอ้ งรกั ษากอ่ นจะลามมาถงึ สะดอื จงึ จะรอดชวี ติ สรรพคุณของต�ำรบั : แก้ดานพืด ดานเถา แกล้ มจุกเสยี ด แก้สรรพลม ชอ่ื ตำ� รับ: เนาวหอย ส่วนประกอบของต�ำรับ: หอยขม หอยแครง หอยตาวัว หอยพิมพการัง หอยนางรม หอยกาบ หอยจุ๊บแจง หอยมุก หอยสังข์เผา เอาสิ่งละ ๒ บาท กระดูกเสือ กระดูกโค กระดูกแพะ กระดูกงูเหลือมเผา เอาสิ่งละ ๑ บาท รากทนดี ๓ บาท เจตมูล หัสคุณ สิง่ ละ ๑ ตำ� ลงึ พริกไทย ๘ ต�ำลงึ ๑ บาท หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทส่ี รุปมาจากส่วนของสมุนไพรชนิดนัน้  ๆ ท่ีน�ำมาใชเ้ ปน็ ยากันโดยทว่ั ไป Book-7.indd 197 2/11/20 15:59

198  ค�ำ อธบิ ายจารกึ ต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร วิธีปรงุ ยา: ท�ำใหเ้ ปน็ ผงละเอยี ด บดละลายน�ำ้ ผง้ึ รปู แบบยา: ยาผง กระสายยา: นำ้� ผง้ึ วิธีใช:้ กนิ หนัก ๑ สลึง รายละเอียดของตัวยา/สมนุ ไพรในต�ำรบั ลำ� ดบั ตัวยา/สมุนไพร สว่ นทีใ่ ช้ ช่ือวิทยาศาสตร์ ช่อื วงศ์ ปรมิ าณทีใ่ ช้ ๒ บาท ๑ หอยขม *เปลอื กหอยเผา Filopaludina spp. Viviparidae ๒ บาท ๒ หอยแครง *เปลอื กหอยเผา Tegillarca granosa Arcidae ๒ บาท (Linnaeus, 1758) ๒ บาท ๓ หอยตาววั *ฝาหอยเผา Turbo bruneus Turbinidae ๒ บาท (Roding, 1798) ๒ บาท ๔ หอยพมิ พะการัง *เปลอื กหอยเผา Pholas orientalis Gmelin Pholadidae ๒ บาท ๒ บาท ๕ หอยนางรม *เปลอื กหอยเผา Saccostrea commercialis Ostreidae ๒ บาท ๖ หอยกาบ *เปลอื กหอยเผา Physunio inornatus Amblemidae (Lea, 1856) ๑ บาท ๗ หอยจุ๊บแจง *เปลือกหอยเผา Cerithidea sp. Potamididae ๑ บาท ๘ หอยมกุ *เปลอื กหอยเผา Pinctada maxima Pteriidae ๑ บาท (Jameson, 1901) ๑ บาท ๙ หอยสงั ข์ *เปลือกหอยเผา *หอยสังข์หนาม Pleuroploca trapezium Fasciolariidae (Linnaeus, 1758) ๑๐ กระดูกเสอื กระดูกเผา Panthera tigris Felidae (Linnaeus, 1758) ๑๑ กระดกู โค กระดูกเผา Bos primigenius Bovidae (Bojanus, 1827) ๑๒ กระดูกแพะ กระดูกเผา Capra aegagrus hircus Bovidae (Linnaeus, 1758) ๑๓ กระดูกงเู หลือม กระดูกเผา Python reticulatus Pythonidae (Schneider, 1801) หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รปุ มาจากส่วนของสมุนไพรชนิดนั้น ๆ ที่นำ� มาใช้เปน็ ยากนั โดยทว่ั ไป Book-7.indd 198 2/11/20 15:59

การวิเคราะห์ต�ำ รับยาสมุนไพรในจารึกตำ�รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร  199 ลำ� ดับ ตัวยา/สมุนไพร สว่ นทใ่ี ช้ ชือ่ วิทยาศาสตร์ ช่อื วงศ์ ปริมาณท่ีใช้ Baliospermum Euphorbiaceae ๓ บาท ๑๔ รากทนดี ราก solanifolium (Burm.) Suresh ๑๕ เจตมลู Plumbago indica L. Plumbaginaceae ๑ ตำ� ลงึ ๒บทท่ี *เจตมูลเพลงิ แดง *ราก ๑ ต�ำลงึ Micromelum minutum Rutaceae ๑๖ หัสคณุ *เน้ือไม้ (Forst. f.) Wright & Arn. Piperaceae ๘ ต�ำลงึ *หัสคุณไทย หรอื Clausena excavata ๑ บาท *หสั คณุ เทศ Burm. f. Piper nigrum L. ๑๗ พริกไทย *ผล หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รปุ มาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนดิ นัน้  ๆ ท่ีนำ� มาใชเ้ ป็นยากนั โดยท่ัวไป Book-7.indd 199 2/11/20 15:59

จารึกตำรายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร ภาพจารึกแผนที่ 31 คำจารกึ แผนท่ี 31 กองคมุ้ ครองภมู ปิ ัญญาการแพทย์แผนไทยและพนื้ บ้านไทย 1. ๏ สิทธิการยิ ะ 2. อันวา ลมหทัยวาตกำเรบิ น้ัน 3. คือพดั ดวงหทยั ใหร ส่ำรสายคลุมดีคลุม 4. รา ยแลมกั ขึง้ โกรธ ใหห วิ โหยหาแรงมไิ ด ถา จะแกเอา ย5. เอาลกู คนทิสอ หสั คณุ ลกู สะบาปง จนั ทงั สอง ดีปลี เทียนเขา 91 า้ นไท6. เปลือก เทยี นตักแตน เทพธาโร เอาเสมอภาคทำเปน จุณบดทำแทง ไวล ลายนำ้ ะพืน้ บ7. ดอกไมแ ทรกภิมเสนใหกินแกล มหทยั วาตกำเริบหาย ฯ ขนานหน่งึ เอา ลูกมะแวง เครือ ๑ ชะ ยแล8. เอมเทษ ๒ ใบกระวาร ๓ ดอกบุญนาก ๔ พริกไท ๕ ขิงแหง ๖ ดีปลี ๗ อบเชยเทษ ๘ ์แผนไทรากนำ้ ใจใคร ๙ เกษรบวั ทย9. หลวง ๑๐ จนั เทษ ๑๑ น้ำตาลทราย ๑๒ ทำเปนจณุ บดทำแทงไวลายน้ำรอ น กนิ กไ็ ด น้ำดอกไม าการแพก็ได แทรกพมิ เสนกนิ แกล ม ญ10. กระทบหทัยใหคลั่งแกทุรนทุราย ฯ ยาช่ือมหาสมมิตรเอาโกดทังหา เทียนทังหา บันลังสิลา สังข ิปัญแกว แกลบ รองภมู11. แฝกหอม บัวน้ำทังหา สตั บงกด กฤษนา กลำภกั ขอนดอก อบเชยเทษ แกน สน ใบผักโฉม มุ้ ค12. ใบสันพราหอม ใบพมิ เสน ใบชมดตน ใบทองพันช่งั วานกบี แรด วานรอนทอง กองค13. วา นซุมเพช วา นเพชโองการ เพศนาด รยอม ชมด พิมเสน ยาฝรน่ั 14. อำพนั กแจะตนาว เกลดหอยเทษ เสมอภาคทำเปนจณุ บด 15. ทำแทงไวล ายนำ้ ดอกไมเ ทษ แทรกน้ำตาลทราย 16. กินแกลมหทัยวาตกระทบหวั ใจ 17. ใหร สำ่ สายหาย ฯ Book-7.indd 200 2/11/20 15:59

การวิเคราะห์ตำ�รับยาสมุนไพรในจารึกต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร  201 คำ� อ่านจารกึ แผน่ ที่ ๓๑ ๒บทท่ี ชื่อตน้ ฉบับ: จารกึ แผ่นที่ ๓๑ ลำ� ดับทขี่ องต�ำรับในตำ� รา: ๑๏๑๙ ชอ่ื โรค: ลมหทัยวาตก�ำเรบิ อาการ: ลมพดั ดวงหทัย ทำ� ใหใ้ จสน่ั จติ ใจระสำ่� ระสาย คลุม้ ดีคลมุ้ รา้ ย โกรธง่าย หงุดหงดิ โมโหงา่ ย เหน่อื ยงา่ ย ออ่ นเพลีย ไม่มแี รง สรรพคุณของต�ำรบั : แก้ลมหทัยวาตกำ� เริบ สว่ นประกอบของตำ� รบั : ลกู คนทสี อ หสั คณุ ลกู สะบา้ ปง้ิ จนั ทนท์ งั้ สอง ดปี ลี เทยี นขา้ วเปลอื ก เทียนตาต๊กั แตน เทพทาโร เอาเสมอภาค วธิ ีปรงุ ยา: บดเปน็ ผงละเอยี ดท�ำแท่งไว้ ละลายนำ้� ดอกไมแ้ ทรกพิมเสน รูปแบบยา: ผาปนั้ แท่ง กระสายยา: น�ำ้ ดอกไม้ นยิ มใชด้ อกมะลิ หรือดอกกระดงั งา และพิมเสนเกล็ด วิธีใช้: กนิ รายละเอยี ดของตวั ยา/สมนุ ไพรในตำ� รับ ล�ำดับ ตวั ยา/สมนุ ไพร ส่วนทใี่ ช้ ชอื่ วิทยาศาสตร์ ชอื่ วงศ์ ปรมิ าณทีใ่ ช้ ๑ สว่ น ๑ ลูกคนทีสอ ผล Vitex trifolia L. Lamiaceae ๑ สว่ น ๒ หัสคณุ Micromelum minutum (Forst. f.) ๑ ส่วน *หัสคุณไทย *เนื้อไม้ Wright & Arn. หรือ Rutaceae อย่างละ *หสั คณุ เทศ Clausena excavata Burm. f. ๑ ส่วน ๓ ลกู สะบ้าปิ้ง *เน้อื ในเมล็ด Entada rheedii Spreng. Fabaceae ๑ สว่ น ๔ จนั ทน์ท้ังสอง *แก่น Pterocarpus santalinus L. f. Fabaceae -*จนั ทน์แดง Santalum album L. Santalaceae -*จันทน์ขาว ๕ ดีปลี *ช่อผล Piper retrofractum Vahl Piperaceae หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทีส่ รปุ มาจากส่วนของสมุนไพรชนิดน้ัน ๆ ที่นำ� มาใชเ้ ป็นยากนั โดยทวั่ ไป Book-7.indd 201 3/26/20 13:39

202  คำ�อธบิ ายจารึกต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร ล�ำดบั ตวั ยา/สมุนไพร สว่ นท่ีใช้ ช่ือวทิ ยาศาสตร์ ชื่อวงศ์ ปรมิ าณทใี่ ช้ ๖ เทยี นข้าวเปลอื ก *เมลด็ Foeniculum vulgare Mill. Apiaceae ๑ ส่วน (Umbelliferae) ๗ เทียนตาตก๊ั แตน *เมลด็ Anethum graveolens L. Apiaceae ๑ สว่ น (Umbelliferae) ๘ เทพทาโร *เนอื้ ไม้ Cinnamomum porrectum Lauraceae ๑ ส่วน (Roxb.) Kosterm. ลำ� ดับท่ขี องต�ำรบั ในต�ำรา: ๑๏๒๐ ชือ่ โรค: ลมหทัยวาตก�ำเรบิ อาการ: ลมพัดดวงหทัย ทำ� ใหใ้ จสน่ั จิตใจระสำ่� ระสาย คลุ้มดคี ลุม้ ร้าย โกรธง่าย หงดุ หงดิ โมโหง่าย เหน่อื ยง่าย ออ่ นเพลีย ไม่มีแรง สรรพคุณของต�ำรบั : แก้ลมกระทบหทัยใหค้ ลัง่ แก้ทรุ นทุรายฯ ส่วนประกอบของตำ� รับ: ลกู มะแวง้ เครอื ๑ ชะเอมเทศ ๒ ใบกระวาน ๓ ดอกบนุ นาค ๔ พริกไทย ๕ ขิงแห้ง ๖ ดีปลี ๗ อบเชยเทศ ๘ รากน�้ำใจใคร่ ๙ เกสรบัวหลวง ๑๐ จนั ทนเ์ ทศ ๑๑ น้�ำตาลทราย ๑๒ วิธปี รงุ ยา: บดให้เปน็ ผงละเอียด ทำ� เป็นแท่งไว้ ละลายนำ�้ ร้อน หรอื นำ้� ดอกไม้แทรกพิมเสน รูปแบบยา: ยาป้ันแทง่ กระสายยา: น้�ำรอ้ น หรือนำ�้ ดอกไม้ นยิ มใชด้ อกมะลิ หรือดอกกระดังงา และพมิ เสนเกลด็ วธิ ใี ช้: ละลายน้�ำรอ้ น หรอื น�ำ้ ดอกไม้แทรกพมิ เสนกนิ รายละเอยี ดของตัวยา/สมุนไพรในต�ำรับ หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทสี่ รุปมาจากส่วนของสมุนไพรชนิดนั้น ๆ ทนี่ ำ� มาใชเ้ ปน็ ยากันโดยทัว่ ไป Book-7.indd 202 2/11/20 15:59

การวิเคราะห์ตำ�รบั ยาสมุนไพรในจารกึ ต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร  203 ล�ำดับ ตัวยา/สมนุ ไพร ส่วนที่ใช้ ชอื่ วิทยาศาสตร์ ชือ่ วงศ์ ปริมาณทีใ่ ช้ ๑ ลูกมะแวง้ เครอื *ผล Solanum trilobatum L. Solanaceae ๑ สว่ น ๒ ชะเอมเทศ *ราก Glycyrrhiza glabra L. Fabaceae ๒ สว่ น ๓ ใบกระวาน ใบ Laurus nobilis L. Lauraceae ๓ ส่วน ๔ ดอกบุนนาค ดอก Mesua ferrea L. Clusiaceae ๔ ส่วน ๒longiligulatum S.Q.Tong ๕ พรกิ ไทย *ผล Piper nigrum L. Piperaceae ๕ ส่วน ๖ ขิงแห้ง *เหงา้ Zingiber ligulatum Roxb. ๖ ส่วน บทท่ี ๗ ดปี ลี หรือ Zingiber Zingiberaceae *ช่อผล Piper retrofractum Vahl Piperaceae ๗ สว่ น ๘ อบเชยเทศ *เปลอื กชน้ั ใน Cinnamomum verum J. ๘ ส่วน Presl หรือ Cinnamomum burmanni (Nees & T. Lauraceae Nees) Blume ๙ รากน�้ำใจใคร่ ราก Olax psittacorum (Lam.) Olacaceae ๙ สว่ น Vahl ๑๐ เกสรบวั หลวง เกสร Nelumbo nucifera Gaertn. Nelumbonaceae ๑๐ สว่ น ๑๑ จันทน์เทศ *แกน่ Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๑๑ ส่วน ๑๒ นำ�้ ตาลทราย ๑๒ สว่ น *น�ำ้ ตาลจากอ้อย น�้ำค้นั ที่ได้จาก Saccharum officinarum L. Poaceae ต้นอ้อย ลำ� ดบั ทข่ี องตำ� รบั ในตำ� รา: ๑๏๒๑ ช่ือโรค: ลมหทัยวาตก�ำเรบิ อาการ: ลมพดั ดวงหทัย ท�ำใหใ้ จสั่น จิตใจระสำ่� ระสาย คลุม้ ดีคลุม้ ร้าย โกรธง่าย หงุดหงิด โมโหงา่ ย เหน่ือยง่าย ออ่ นเพลยี ไมม่ ีแรง สรรพคณุ ของตำ� รบั : แกล้ มหทัยวาตกระทบหัวใจใหร้ ะส่ำ� ระสาย ชื่อตำ� รบั : มหาสมมิตร์ หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่ีสรปุ มาจากสว่ นของสมุนไพรชนิดน้ัน ๆ ทีน่ �ำมาใชเ้ ปน็ ยากันโดยทว่ั ไป Book-7.indd 203 2/11/20 15:59

204  ค�ำ อธบิ ายจารึกตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร ส่วนประกอบของต�ำรับ: โกฐท้ังห้า เทียนท้ังห้า บัลลังก์ศิลา สังข์ แก้วแกลบ แฝกหอม บัวน้�ำทั้งห้า สัตตบงกช กฤษณา กระล�ำพัก ขอนดอก อบเชยเทศ แก่นสน ใบผักโฉม ใบสันพรา้ หอม ใบพมิ เสน ใบชะมดต้น ใบทองพันชั่ง ว่านกีบแรด ว่านรอ่ นทอง วา่ นซุม้ เพชร ว่านเพชรโองการ พิษนาศน์ ระย่อม ชะมด พิมเสน หญ้าฝรั่น อ�ำพัน กระแจะตะนาว เกลด็ หอยเทศ เสมอภาค วิธีปรงุ ยา: บดให้เปน็ ผงละเอยี ด ทำ� เปน็ แทง่ ไว้ ละลายน้�ำดอกไม้เทศแทรกน�้ำตาลทราย รปู แบบยา: ยาป้นั แท่ง กระสายยา: นำ�้ ดอกไมเ้ ทศ และน้ำ� ตาลทราย วธิ ใี ช:้ ละลายนำ้� ดอกไม้เทศแทรกน�้ำตาลทราย กนิ รายละเอยี ดของตวั ยา/สมนุ ไพรในตำ� รับ ลำ� ดบั ตวั ยา/สมนุ ไพร ส่วนท่ใี ช้ ชื่อวิทยาศาสตร์ ชื่อวงศ์ ปรมิ าณที่ใช้ ๑ โกฐทง้ั หา้ Angelica dahurica Apiaceae อย่างละ -*โกฐสอ (Hoffm.) Benth. & Hook. (Umbelliferae) ๑ สว่ น -*โกฐเขมา f. ex Franch. & Sav. var. -*โกฐหัวบวั dahurica -*โกฐเชียง *ราก Atractylodes lancea Asteraceae -*โกฐจุฬาลัมพา (Thunb.) DC. (Compositae) Ligusticum sinense Oliv. cv. chuanxiong Apiaceae Angelica sinensis (Oliv.) (Umbelliferae) Diels *ส่วนเหนอื ดิน Artemisia annua L. Asteraceae (Compositae) หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทีส่ รปุ มาจากสว่ นของสมุนไพรชนดิ นนั้  ๆ ทีน่ ำ� มาใชเ้ ปน็ ยากนั โดยทว่ั ไป Book-7.indd 204 2/11/20 15:59

การวเิ คราะห์ตำ�รบั ยาสมนุ ไพรในจารึกต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร  205 ล�ำดับ ตัวยา/สมนุ ไพร สว่ นที่ใช้ ชื่อวิทยาศาสตร์ ชื่อวงศ์ ปรมิ าณทีใ่ ช้ ๒ เทียนทัง้ หา้ Nigella sativa L. Ranunculaceae อยา่ งละ -*เทยี นด�ำ Lepidium sativam L. Brassicaceae ๑ ส่วน -*เทียนแดง (Cruciferae) -*เทยี นขาว *เมลด็ Cuminum cyminum L. ๒บทท่ี -*เทยี นขา้ วเปลือก Foeniculum vulgare Mill. Apiaceae -*เทียนตาต๊กั แตน Anethum graveolens L. (Umbelliferae) ๑ สว่ น ๑ ส่วน ๓ บลั ลังกศ์ ิลา *ชิน้ สว่ น หินอ่อนจนี ปะการงั ๔ สังข ์ *เปลอื กหอย Pleuroploca trapezium Fasciolariidae *หอยสงั ขห์ นาม (Linnaeus, 1758) ๕ แก้วแกลบ *ธาตวุ ตั ถุ สารพวกทรายหรือซิลกิ า ๑ ส่วน ((sSiilliiccao)nมdีสiูตoรxเiคdมeีเ)ปท็น่สี ะSสiOม2 อยใู่ นแกลบ มลี กั ษณะเปน็ เกลด็ สขี าว ๆ บาง ๆ อาจจะ เกาะกลุ่มรวมกันเป็นกอ้ น ๖ แฝกหอม *ราก Chrysopogon zizanioides Poaceae ๑ ส่วน (L.) Roberty ๗ บวั นำ้� ทงั้ ห้า Nelumbo nucifera Gaertn. Nelumbonaceae อย่างละ -*บวั สัตตบษุ ย์ Nymphaea lotus L. ๑ สว่ น -*บัวสัตตบรรณ -*บัวลนิ จง *ดอก Nymphaea pubescens -*บวั จงกลนี Willd. -*บัวนลิ บุ ล Nymphaea lotus L. Nymphaeaceae Nymphaea nouchali Burm. f. ๘ สัตตบงกช *ดอก Nelumbo nucifera Gaertn. Nelumbonaceae ๑ ส่วน ๙ กฤษณา *เนือ้ ไม้ท่ีมีชัน Aquilaria crassna Pierre ๑ ส่วน สดี �ำและมี ex Lecomte หรอื กลนิ่ หอม Aquilaria malaccensis Thymelaeaceae Lam. หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รปุ มาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนิดน้นั  ๆ ทีน่ �ำมาใช้เปน็ ยากันโดยทว่ั ไป Book-7.indd 205 3/26/20 13:40

206  ค�ำ อธบิ ายจารึกตำ�รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร ลำ� ดับ ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ใี ช้ ช่ือวิทยาศาสตร์ ชือ่ วงศ์ ปริมาณท่ใี ช้ ๑๐ กะล�ำพัก *เนื้อไม้ Euphorbia antiquorum L. ๑ ส่วน *สลัดได ท่มี รี าลง *ตาตมุ่ ทะเล หรือ Excoecaria Euphorbiaceae agallocha L. ๑๑ ขอนดอก เน้ือไม้แห้ง Mimusops elengi L. หรอื Sapotaceae ๑ ส่วน *ตน้ พิกลุ ท่มี ีราลง *ต้นตะแบก Lagerstroemia Lythraceae calyculata Kurz ๑๒ อบเชยเทศ *เปลอื กช้นั ใน Cinnamomum verum J. ๑ ส่วน Presl หรือ Cinnamomum burmanni Lauraceae (Nees & T. Nees) Blume ๑๓ แก่นสน แก่น Pinus kesiya Royle Pinaceae ๑ ส่วน *สนสามใบ exGordon ๑๔ ใบผักโฉม ใบ Limnophila rugosa Plantaginaceae ๑ สว่ น (Roth) Merr. ๑๕ ใบสนั พร้าหอม ใบ Eupatorium fortunei Asteraceae ๑ ส่วน Turcz. (Compositae) ๑๖ ใบพิมเสน ใบ Pogostemon cablin Lamiaceae ๑ สว่ น (Blanco) Benth. ๑๗ ใบชะมดตน้ ใบ Abelmoschus moschatus Malvaceae ๑ สว่ น Medik. ๑๘ ใบทองพันชงั่ ใบ Rhinacanthus nasutus Acanthaceae ๑ ส่วน Kurz ๑๙ วา่ นกีบแรด *เหงา้ Angiopteris evecta Marattiaceae ๑ ส่วน (G. Forst.) Hoffm. ๒๐ ว่านรอ่ นทอง *เหง้า Boesenbergia longiflora Zingiberaceae ๑ สว่ น (Wall.) Kuntze ๒๑ วา่ นซมุ้ เพชร ยงั ไมส่ ามารถระบุได้ ๑ ส่วน หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทีส่ รปุ มาจากสว่ นของสมุนไพรชนดิ นั้น ๆ ทนี่ �ำมาใชเ้ ป็นยากนั โดยทวั่ ไป Book-7.indd 206 3/25/20 21:55

การวเิ คราะหต์ �ำ รับยาสมนุ ไพรในจารึกตำ�รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร  207 ลำ� ดบั ตวั ยา/สมุนไพร สว่ นทใี่ ช้ ชือ่ วทิ ยาศาสตร์ ชื่อวงศ์ ปรมิ าณทใ่ี ช้ ๒๒ วา่ นเพชรโองการ ยงั ไม่สามารถระบุได้ ๑ สว่ น ๒๓ พิษนาศน์ *ราก Sophora exigua Craib Fabaceae ๑ สว่ น ๒๔ ระย่อม *ราก Rauvolfia serpentina (L.) Apocynaceae ๑ สว่ น Benth. ex Kurz ๒๕ ชะมด *ไขจาก ๒Viverricula indica Viverridae ๑ ส่วน (สัตว์ตระกูลอเี หน็ ) ตอ่ มกลน่ิ ๑ สว่ น (Desmarest, 1804) ๑ ส่วน บทท่ี ๒๖ พิมเสน *สง่ิ สกัดจาก Dryobalanops aromatic Dipterocarpaceae เปลือกตน้ C. F. Gaertn. ๒๗ หญ้าฝรนั่ *ดอก Crocus sativus L. Iridaceae ๒๘ อ�ำพนั *น้�ำกาม ๑ ส่วน *อำ� พันทอง ปลาวาฬ Megaptera novaeangliae Balaenopteridae ๒๙ กระแจะตะนาว *เครื่องหอมชนดิ หนงึ่ ๑ ส่วน Hydrocotyle ๑ สว่ น ๓๐ เกลด็ หอยเทศ *ทง้ั ตน้ sibthorpioides Lam. Araliaceae หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทส่ี รุปมาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนดิ นั้น ๆ ที่นำ� มาใช้เป็นยากันโดยทวั่ ไป Book-7.indd 207 3/25/20 21:55

ชุดตำราภมู ิปญญาการแพทยแ ผนไทย ฉบับอนุรักษ ภาพจารกึ แผนท่ี 32 คำจารึกแผนที่ 32 กองคุ้มครองภมู ปิ ัญญาการแพทยแ์ ผนไทยและพ้ืนบา้ นไทย 1. ๏ สทิ ธิการยิ ะ 2. จกลา วกูมารกูมารีเกดิ วนศกุ รทราง 3. ชางเปนเจา เรอื น หละช่อื แสงพระจนั ลอองชอ่ื 4. เนยี รกรรถี ลมช่ือลมอริศ จรประจำทรางชางวันศกุ ร ะ ย5. ในอาการทรางชา งนนั้ เขมามักข้ึนในเรือนใฟน้ันหนาข้นึ หลายชน้ั ข้นึ มาแต 94 ้านไทลง เขา ะพืน้ บ6. ลำฅอถงึ ลิ้น แลว ดาษไปทงั ปากใหไอ แหงให กระหายน้ำกิน มไิ ดด่ังนี้ ถาจะ แลราก นม นไทย7. แกเอาใบชุมเหดเทด ใบสะวาด ใบผักขวง ใบกะเพรา ลอองพระกฤษ เสมอภาคบดดวยน้ำ ย์แผมลู มา สดทำ าการแพท8. แทงไวลายสุรากินแกทรางชางหาย ๚ อน่ึงเอาผักคราด ขอบชนางทังสอง ผักเสี้ยนผี ขมิ้นออย ลกู ปคำดกี ระบือ พริกไท ญั ญ9. เอาเสมอภาคทำเปนจุลบดทำแทงไวลายสุรากินแกพิศทรางชาง แลทรางทังปวงหาย ฯ อน่ึงเอา รองภูมิปยา ไทรกำมือ ๑ ยอดเตา รา งกำมือ ๑ กทือ ค10. ไพล ตานเส้ียน สิ่งล 1 ตม ๓ เอา ๑ ใหกินแกมูกเลือด ทรางชางหาย ๚ อน่ึงเอาราก กองคุ้มสนั พรา มอน รากชมดตน ใบพมิ เสน 11. ตุกกะโรหินี สังกระนี ลูกผักชีทังสอง พรรผักกาด ลูกพิลังกาสา ลูกจัน กลำภัก วานรอนทอง ขิงแหง เอา 12. เสมอภาค ทำเปนจุล บดทำแทง ไว ลายสรุ ากิน แกพ ิศทรางทงั ปวงหายแล ๚ะ 13. อนึง่ เอา นอแรด เขากวาง หนังกเบน ผมคน หวายตะคา รากมแวง 14. ยาทงั นีฃ้ ั่ว ตรกี ะตกุ กเทยี ม เอาเสมอภาค ทำเปน 15. จุณบดลายสรุ ากวาด แกลอองแลแกทราง 16. ชา งทงั ปวง หายอยา สนเทเลย 17. วเิ สศนกั แล ๚ะ Book-7.indd 208 2/11/20 15:59

การวเิ คราะห์ตำ�รับยาสมนุ ไพรในจารึกตำ�รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร  209 คำ� อา่ นจารึกแผ่นที่ ๓๒ ๒บทที่ ช่อื ต้นฉบบั : จารกึ แผน่ ที่ ๓๒ ล�ำดบั ทีข่ องตำ� รับในตำ� รา: ๑๏๒๒ ช่ือโรค: ซางช้าง อาการ: ซางช้าง เกิดกับเด็กทั้งผู้หญิงและผู้ชายท่ีเกิดวันศุกร์ มีซางช้างเป็นเจ้าเรือน มีเม็ดพิษผุดข้ึนในปาก มีหละช่ือ แสงพระจันทร์ มีละอองช่ือ เนียรกรรถี มีลม(ทราง) ชือ่ ลมอริต มเี ขม่า(ฝา้ )หนาขึ้นในล�ำคอจนถึงลนิ้ แล้วลามไปทง้ั ปาก มอี าการไอแหง้ ทอ้ งเสีย อาเจียน กระหายน้�ำ กนิ ขา้ ว กินนมไม่ได้ สรรพคุณของตำ� รบั : แก้ซางช้าง ส่วนประกอบของต�ำรับ: ใบชุมเห็ดเทศ ใบสวาด ใบผักขวง ใบกะเพรา ละอองพระกฤษ เอาเสมอภาค วธิ ปี รุงยา: บดด้วยน้ำ� มลู ม้าสด ท�ำเปน็ แทง่ ละลายสรุ า รูปแบบยา: ยาปน้ั แท่ง กระสายยา: น้ำ� สรุ า วิธใี ช้: กนิ รายละเอียดของตัวยา/สมุนไพรในตำ� รับ ลำ� ดบั ตัวยา/สมนุ ไพร ส่วนที่ใช้ ชอ่ื วิทยาศาสตร์ ชอื่ วงศ์ ปริมาณท่ีใช้ ๑ ใบชุมเหด็ เทศ ใบ Senna alata (L.) Roxb. Fabaceae ๑ สว่ น ๒ ใบสวาด ใบ Caesalpinia bonduc (L.) Roxb. Fabaceae ๑ สว่ น ๓ ใบผกั ขวง ใบ Glinus oppositifolius (L.) Aug. DC. Molluginaceae ๑ สว่ น ๔ ใบกะเพรา ใบ Ocimum tenuiflorum L. Lamiaceae ๑ สว่ น ๕ ละอองพระกฤษ ยงั ไมส่ ามารถระบุได้ ๑ ส่วน หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ที่สรุปมาจากส่วนของสมนุ ไพรชนดิ น้ัน ๆ ท่ีน�ำมาใชเ้ ปน็ ยากันโดยทัว่ ไป Book-7.indd 209 3/25/20 21:56

210  ค�ำ อธบิ ายจารึกต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร ล�ำดับทข่ี องตำ� รับในต�ำรา: ๑๏๒๓ ชื่อโรค: ซางช้าง อาการ: ซางช้าง เกิดกับเด็กทั้งผู้หญิงและผู้ชายท่ีเกิดวันศุกร์ มีซางช้างเป็นเจ้าเรือน มีเมด็ พษิ ผดุ ขึ้นในปาก มหี ละชื่อ แสงพระจันทร์ มลี ะอองชอ่ื เนียรกรรถี มลี ม(ทราง)ชือ่ ลม อรติ มเี ขมา่ (ฝา้ )หนาขนึ้ ในลำ� คอจนถงึ ลนิ้ แลว้ ลามไปทงั้ ปาก มอี าการไอแหง้ ทอ้ งเสยี อาเจยี น กระหายน้�ำ กินขา้ ว กินนมไมไ่ ด้ สรรพคุณของตำ� รบั : แกพ้ ษิ ซางช้าง และซางทงั้ ปวง สว่ นประกอบของต�ำรบั : ผักคราด ขอบชะนางทง้ั สอง ผกั เสยี้ นผี ขมน้ิ ออ้ ย ลกู ประค�ำดคี วาย พริกไทย เอาเสมอภาค วิธีปรุงยา: บดใหเ้ ปน็ ผงละเอยี ด ทำ� เปน็ แท่งละลายสุรา รปู แบบยา: ยาปน้ั แทง่ กระสายยา: น�ำ้ สุรา วธิ ีใช:้ กิน รายละเอยี ดของตัวยา/สมุนไพรในตำ� รบั ล�ำดบั ตัวยา/สมนุ ไพร ส่วนท่ใี ช้ ชอื่ วทิ ยาศาสตร์ ช่ือวงศ์ ปริมาณที่ใช้ ๑ ผกั คราด *ดอก Acmella oleracea (L.) R. K. Asteraceae ๑ สว่ น *ผักคราดหัวแหวน Jansen (Compositae) ๒ ขอบชะนางทัง้ สอง Gonostegia pentandra (Roxb.) อยา่ งละ -*ขอบชะนางแดง ๑ ส่วน *ทง้ั ตน้ Miq. Urticaceae -*ขอบชะนางขาว Pouzolzia zeylanica (L.) Benn. ๓ ผักเสี้ยนผี *ใบ Cleome viscosa L. Cleomaceae ๑ ส่วน ๔ ขมนิ้ ออ้ ย *เหง้า Curcuma zedoaria (Christm.) Zingiberaceae ๑ สว่ น Roscoe ๕ ลูกประคำ� ดีควาย ผล Sapindus rarak DC. Sapindaceae ๑ สว่ น ๖ พริกไทย *ผล Piper nigrum L. Piperaceae ๑ ส่วน หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่ีสรุปมาจากส่วนของสมนุ ไพรชนิดน้นั  ๆ ท่นี ำ� มาใช้เปน็ ยากนั โดยทั่วไป Book-7.indd 210 3/25/20 21:56

การวเิ คราะหต์ �ำ รบั ยาสมุนไพรในจารึกต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร  211 ลำ� ดับที่ของต�ำรบั ในตำ� รา: ๑๏๒๔ ๒บทท่ี ชื่อโรค: ซางช้าง อาการ: ซางช้าง เกิดกับเด็กท้ังผู้หญิงและผู้ชายท่ีเกิดวันศุกร์ มีซางช้างเป็นเจ้าเรือน มีเม็ดพิษผุดข้ึนในปาก มีหละช่ือ แสงพระจันทร์ มีละอองช่ือ เนียรกรรถี มีลม(ทราง)ชื่อ ลมอริต มีเขม่า(ฝ้า)หนาขึ้นในล�ำคอจนถึงล้ิน แล้วลามไปทั้งปาก มีอาการไอแห้ง ท้องเสีย อาเจยี น กระหายน้�ำ กนิ ข้าว กินนมไม่ได้ สรรพคณุ ของตำ� รบั : แก้มกู เลือดซางชา้ ง ส่วนประกอบของต�ำรับ: หญ้าไซก�ำมือ ๑ ยอดเต่าร้างก�ำมือ ๑ กระทือ ไพล ตาลเส้ียน สิง่ ละ ๑ บาท วิธีปรุงยา: ตม้ กบั นำ�้ ๓ สว่ นใหเ้ หลอื ๑ สว่ น รปู แบบยา: ยาตม้ วิธใี ช้: กนิ รายละเอยี ดของตวั ยา/สมนุ ไพรในต�ำรบั ล�ำดบั ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้ ชื่อวิทยาศาสตร์ ช่ือวงศ์ ปริมาณที่ใช้ ๑ หญ้าไซ *ท้ังตน้ Leersia hexandra Sw. Poaceae ๑ กำ� มือ ๒ ยอดเตา่ ร้าง ยอด Caryota urens L. Arecaceae ๑ ก�ำมือ ๓ กระทอื *เหงา้ Zingiber zerumbet (L.) Roscoe Zingiberaceae ๑ บาท *กะทอื ex Sm. ๔ ไพล *เหงา้ Zingiber montanum (J. Köenig) Zingiberaceae ๑ บาท Link ex A. Dietr. ๕ ตาลเสยี้ น *ราก Filicium decipiens (Wight & Sapindaceae ๑ บาท Arn.) Thwaites หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่ีสรุปมาจากส่วนของสมนุ ไพรชนิดน้นั  ๆ ทีน่ ำ� มาใชเ้ ปน็ ยากันโดยท่ัวไป Book-7.indd 211 2/11/20 15:59

212  ค�ำ อธบิ ายจารึกตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร ล�ำดับท่ีของตำ� รบั ในต�ำรา: ๑๏๒๕ ชื่อโรค: ซางชา้ ง อาการ: ซางช้าง เกิดกับเด็กท้ังผู้หญิงและผู้ชายที่เกิดวันศุกร์ มีซางช้างเป็นเจ้าเรือน มีเม็ดพิษผุดขึ้นในปาก มีหละช่ือ แสงพระจันทร์ มีละอองชื่อ เนียรกรรถี มีลม(ทราง)ช่ือ ลมอริต มีเขม่า(ฝ้า)หนาขึ้นในล�ำคอจนถึงลิ้น แล้วลามไปทั้งปาก มีอาการไอแห้ง ท้องเสีย อาเจยี น กระหายน้�ำ กินข้าว กนิ นมไม่ได้ สรรพคณุ ของตำ� รบั : แก้พิษซางชา้ ง และซางท้งั ปวง ส่วนประกอบของต�ำรับ: รากสันพร้ามอญ รากชะมดต้น ใบพิมเสน จุกโรหิณี สังกรณี ลูกผักชีทั้งสอง พันธุ์ผักกาด ลูกพิลังกาสา ลูกจันทน์ กระล�ำพัก ว่านร่อนทอง ขิงแห้ง เอาเสมอภาค วิธปี รุงยา: บดใหเ้ ปน็ ผงละเอียด ท�ำเป็นแท่งละลายสรุ า รปู แบบยา: ยาป้ันแทง่ กระสายยา: นำ้� สุรา วิธีใช้: กนิ รายละเอยี ดของตวั ยา/สมนุ ไพรในตำ� รับ ลำ� ดับ ตัวยา/สมนุ ไพร สว่ นทใี่ ช้ ชอ่ื วทิ ยาศาสตร์ ชอ่ื วงศ์ ปรมิ าณทีใ่ ช้ ๑ รากสนั พร้ามอญ ราก Justicia gendarussa Burm. f. Acanthaceae ๑ สว่ น ๒ รากชะมดตน้ ราก Abelmoschus moschatus Malvaceae ๑ ส่วน Medik. ๓ ใบพมิ เสน ใบ Pogostemon cablin (Blanco) Lamiaceae ๑ ส่วน Benth. ๔ จุกโรหิณี *ราก Dischidia major (Vahl) Merr. Asclepiadaceae ๑ สว่ น ๕ สังกรณี *ทง้ั ตน้ Barleria strigosa Willd. Acanthaceae ๑ ส่วน ๖ ลกู ผกั ชีทัง้ สอง Oenanthe javanica (Blume) DC. Apiaceae อยา่ งละ -*ผกั ชีล้อม ๑ ส่วน -*ผักชลี า ผล Coriandrum sativum L. (Umbelliferae) หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทส่ี รปุ มาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนดิ นั้น ๆ ทน่ี �ำมาใชเ้ ปน็ ยากันโดยทวั่ ไป Book-7.indd 212 3/25/20 21:57

การวิเคราะห์ตำ�รับยาสมนุ ไพรในจารึกต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร  213 ล�ำดับ ตวั ยา/สมุนไพร ส่วนทใ่ี ช้ ช่ือวทิ ยาศาสตร์ ชือ่ วงศ์ ปริมาณที่ใช้ ๗ พนั ธุผ์ ักกาด *เมลด็ Brassica juncea (L.) Czern. Brassicaceae ๑ ส่วน ๘ ลูกพลิ งั กาสา ผล Ardisia polycephala Wall. ex Primulaceae ๑ ส่วน A. DC. ๙ ลกู จนั ทน์ *เมล็ด Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๑ สว่ น ๑๐ กะลำ� พกั *เนอ้ื ไม้ Euphorbia antiquorum L. หรือ Euphorbiaceae ๑ สว่ น ๒บทที่ *สลดั ได ท่มี ีราลง Excoecaria agallocha L. ๑ ส่วน *ตาต่มุ ทะเล *เหงา้ Boesenbergia longiflora Zingiberaceae ๑๑ ว่านร่อนทอง (Wall.) Kuntze ๑๒ ขงิ แห้ง *เหง้า Zingiber ligulatum Roxb. หรอื Zingiberaceae ๑ ส่วน Zingiber longiligulatum S.Q.Tong ลำ� ดบั ท่ีของตำ� รับในต�ำรา: ๑๏๒๖ ช่อื โรค: ซางช้าง อาการ: ซางช้าง เกิดกับเด็กทั้งผู้หญิงและผู้ชายท่ีเกิดวันศุกร์ มีซางช้างเป็นเจ้าเรือน มีเม็ดพิษผุดข้ึนในปาก มีหละช่ือ แสงพระจันทร์ มีละอองชื่อ เนียรกรรถี มีลม(ทราง)ช่ือ ลมอริต มีเขม่า(ฝ้า)หนาข้ึนในล�ำคอจนถึงลิ้น แล้วลามไปทั้งปาก มีอาการไอแห้ง ท้องเสีย อาเจียน กระหายน้�ำ กนิ ขา้ ว กินนมไมไ่ ด้ สรรพคุณของตำ� รบั : แกล้ ะออง แกซ้ างชา้ ง ส่วนประกอบของต�ำรับ: นอแรด เขากวาง หนังกระเบน ผมคน หวายตะค้า รากมะแว้ง ยาท้งั น้ีค่วั ตรกี ฏุก กระเทยี ม เอาเสมอภาค วิธีปรงุ ยา: บดใหเ้ ป็นผงละเอยี ด ละลายกับสรุ า รปู แบบยา: ยาผง กระสายยา: น�้ำสรุ า วิธีใช้: กวาดคอ หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่ีสรปุ มาจากส่วนของสมนุ ไพรชนดิ น้นั  ๆ ที่นำ� มาใชเ้ ป็นยากนั โดยทว่ั ไป Book-7.indd 213 2/11/20 15:59

214  คำ�อธิบายจารึกตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร รายละเอยี ดของตัวยา/สมนุ ไพรในตำ� รับ ล�ำดับ ตัวยา/สมนุ ไพร สว่ นท่ใี ช้ ชื่อวิทยาศาสตร์ ชอ่ื วงศ์ ปริมาณที่ใช้ Rhinocerotidae ๑ สว่ น ๑ นอแรด นอ Rhinoceros sondaicus (Desmarest, 1822) ๒ เขากวาง เขา Rusa unicolor (Kerr, 1792) Cervidae ๑ สว่ น Dasyatidae ๑ ส่วน ๓ หนังกระเบน หนงั Himantura polylepis (Bleeker, 1852) ๔ ผมคน ผม Homo sapiens sapiens Hominidae ๑ ส่วน (Linnaeus, 1758) ๕ หวายตะคา้ *เถา Calamus caesius Blume Arecaceae ๑ สว่ น ๑ สว่ น ๖ มะแวง้ Solanum sanitwongsei W. G. *มะแวง้ ตน้ ราก Craib Solanaceae *มะแว้งเครอื Solanum trilobatum L. ๗ ตรกี ฏุก *เหง้า Zingiber ligulatum Roxb. หรอื อย่างละ -*ขงิ แหง้ Zingiber longiligulatum ๑ สว่ น -*พริกไทย S.Q.Tong Zingiberaceae -*ดปี ลี *ผล Piper nigrum L. Piperaceae *ช่อผล Piper retrofractum Vahl Amaryllidaceae ๑ สว่ น ๘ กระเทียม *หวั Allium sativum L. หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ที่สรปุ มาจากส่วนของสมนุ ไพรชนิดน้นั  ๆ ทนี่ ำ� มาใชเ้ ป็นยากันโดยท่ัวไป Book-7.indd 214 2/11/20 15:59

จารกึ ตำรายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร ภาพจารกึ แผนท่ี 33 คำจารึกแผน ท่ี 33 กองคุม้ ครองภมู ปิ ญั ญาการแพทย์แผนไทยและพ้นื บ้านไทย 1. ๏ สิทธกิ าริยะ 2. อยาแกกลากทงั ปวง เอาเทยี ร 3. ทังหา สง่ิ ละ 1 ลกู จัน ดอกจนั กระวาร 4. สิ่งละ 1 แกน เหลก รากทองพันชงั่ วานนำ้ ส่งิ ละ ย5. กำมือ แกนแสมทงั สอง แกนสนเทษ ส่ิงละ ๒ กำมอื ลูกชุม ้านไท6. เหดเทษคร่ึงทนาน ดองดวยสรุ า ๓ ทนาน ฝงเขาเปลอื กไว ๗ วนั จงึ่ กินแก ะ 97 ะพน้ื บ7. สรรพกลากเกล่ือนทังปวงนั้นหายดนี ัก ๚ อนึ่งเอา สานหนู 2 ลกู สลอดถา นไมทราก กำม ยแล8. ถันเหลือง สิ่งละ 1 บดดวยน้ำขิง ลลายน้ำมนาวทากลาก ทังปวงหายดีนัก เปนอยาเผาฯ ์แผนไทอน่ึงเอา จลุ ทย9. เหลก รากทองพันชงั่ สานแดง ลูกชุมเหดเทษ ลกู ในมนาว ปูนผง ฝน เอาเสมอภาค บดดวยน้ำกะ าการแพ แม ญ10. เทยี ม ลลายนำ้ มนาวทา แกสรรพกลากทงั ปวง ซ่ึงมี นั้น ใหตกส้ินหายดีนัก ๚ อน่ึงเอา ปิ ัญ ตวั รองภมูหางไหลแดง ค11. เออื้ งเพชมา ลูกในมนาว ลกู ในชมุ เหด เบญเหลก เปลือกกเบา เปลือกกเบียน เปลือกเรีย่ น ราก กองคุม้12. ทองพันชัง่ รากทองหลาง ลกู มแวงเครือ ลกู มเขอื ขืน่ ฝน พิมเสน หรดาลกลีบทอง 13. บันลังสีลา เอาเสมอภาค ทำเปนจณุ น้ำมนาวเปนกระสายบด ทำแทง 14. ไว ลายนำ้ จันแดง ทาแกค นั กลากเกลือน แลสรรพพยา 15. ธิ ใหคันทงั ปวงน้นั กห็ าย แกแ ดงเปนแผน 16. พองขน้ึ ทงั ตัว เปนมสุริกาโรค 17. อนั หนักกห็ าย ๚ะ Book-7.indd 215 2/11/20 15:59

216  คำ�อธิบายจารึกต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร ค�ำอ่านจารึกแผน่ ท่ี ๓๓ ชื่อต้นฉบบั : จารกึ แผ่นที่ ๓๓ ล�ำดบั ที่ของตำ� รับในต�ำรา: ๑๏๒๗ ชอื่ โรค: กลาก สรรพคุณของตำ� รับ: แกก้ ลากเกลือ้ นทง้ั ปวง ส่วนประกอบของต�ำรับ: เทียนท้ังห้า ส่ิงละ ๑ เฟื้อง ลูกจันทน์ ดอกจันทน์ กระวาน สงิ่ ละ ๑ สลึง แกน่ เหล็ก รากทองพันช่งั ว่านนำ้� สงิ่ ละกำ� มือ แก่นแสมทง้ั สอง แก่นสนเทศ ส่ิงละ ๒ กำ� มือ ลกู ชมุ เห็ดเทศครึง่ ทะนาน วธิ ปี รงุ ยา: ดองด้วยสรุ า ๓ ทะนาน ฝงั ขา้ วเปลือกไว้ ๗ วัน รูปแบบยา: ยาดอง กระสายยา: สุรา วิธีใช้: กิน รายละเอียดของตัวยา/สมนุ ไพรในตำ� รบั ลำ� ดับ ตัวยา/สมุนไพร สว่ นท่ใี ช้ ชอ่ื วิทยาศาสตร์ ช่อื วงศ์ ปรมิ าณท่ใี ช้ ๑ เทียนทัง้ ห้า Nigella sativa L. Ranunculaceae อยา่ งละ -*เทียนด�ำ Lepidium sativam L. Brassicaceae ๑ เฟ้ือง -*เทยี นแดง -*เทยี นขาว *เมล็ด Cuminum cyminum L. (Cruciferae) -*เทียนขา้ วเปลือก Foeniculum vulgare Mill. -*เทียนตาตั๊กแตน Anethum graveolens L. Apiaceae (Umbelliferae) ๒ ลูกจันทน์ *เมลด็ Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๑ สลึง ๓ ดอกจันทน์ *เย่อื หมุ้ เมล็ด Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๑ สลงึ ๔ กระวาน *ผล Amomum testaceum Ridl. Zingiberaceae ๑ สลึง ๕ แกน่ เหล็ก แก่น Senna siamea (Lam.) H. Fabaceae ๑ ก�ำมือ S. Irwin & Barneby หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทีส่ รปุ มาจากสว่ นของสมุนไพรชนิดนั้น ๆ ท่นี ำ� มาใชเ้ ป็นยากันโดยทั่วไป Book-7.indd 216 2/11/20 15:59

การวเิ คราะห์ตำ�รับยาสมุนไพรในจารึกต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร  217 ล�ำดบั ตวั ยา/สมุนไพร สว่ นทใ่ี ช้ ชอ่ื วิทยาศาสตร์ ชือ่ วงศ์ ปริมาณท่ใี ช้ ๖ รากทองพันชั่ง ราก Rhinacanthus nasutus Acanthaceae ๑ กำ� มอื *เหง้า Kurz ๗ วา่ นนำ้� Acoraceae ๑ ก�ำมอื ๘ แกน่ แสมทง้ั สอง แก่น Acorus calamus L. อยา่ งละ -*แสมสาร แกน่ Senna garrettiana (Craib) Fabaceae ๒๒ กำ� มือ ผล H. S. Irwin & Barneby บทท่ี -*แสมทะเล Avicennia marina (Forssk.) Avicenniaceae Vierh. ๒ ก�ำมอื ๙ แกน่ สนเทศ Baeckea frutescens L. Myrtaceae ๑/๒ ทะนาน ๑๐ ลูกชมุ เห็ดเทศ Senna alata (L.) Roxb. Fabaceae ล�ำดบั ที่ของต�ำรบั ในตำ� รา: ๑๏๒๘ ช่ือโรค: กลาก สรรพคณุ ของต�ำรบั : แก้กลากทง้ั ปวง ส่วนประกอบของต�ำรับ: สารหนู ๒ สลึง ลูกสลอด ถ่านไม้ซาก ก�ำมะถันเหลือง ส่งิ ละ ๑ บาท วิธปี รุงยา: บดกับน�้ำขงิ ละลายน้�ำมะนาว รูปแบบยา: ยาทา กระสายยา: นำ้� ขิง น้�ำมะนาว วธิ ใี ช้: ทาบรเิ วณทเ่ี ป็น รายละเอียดของตวั ยา/สมุนไพรในต�ำรับ หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่ีสรุปมาจากส่วนของสมนุ ไพรชนิดน้ัน ๆ ทน่ี ำ� มาใชเ้ ป็นยากนั โดยทั่วไป Book-7.indd 217 2/12/20 09:07

218  คำ�อธิบายจารกึ ต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร ลำ� ดับ ตวั ยา/สมนุ ไพร ส่วนที่ใช้ ชอื่ วทิ ยาศาสตร์ ช่อื วงศ์ ปริมาณทใ่ี ช้ ๑ สารหนู *ผง Arsenic ๒ สลงึ ๒ ลกู สลอด ผล Croton tiglium L. Euphorbiaceae ๑ บาท ๓ ถ่านไม้ซาก ถ่านจากเน้ือไม้ Erythrophleum succirubrum Gagnep. Fabaceae ๑ บาท ๔ กำ� มะถันเหลอื ง *ผงกำ� มะถัน Sulfur หรอื Sulphur ๑ บาท ล�ำดับท่ีของตำ� รบั ในตำ� รา: ๑๏๒๙ ช่อื โรค: กลาก สรรพคณุ ของต�ำรบั : แก้สรรพกลากท้ังปวง ส่วนประกอบของต�ำรับ: จุณเหล็ก รากทองพันชั่ง ส้านแดง ลูกชุมเห็ดเทศ ลูกในมะนาว ปูนผง ฝน่ิ เอาเสมอภาค วิธปี รุงยา: บดกับน�ำ้ กระเทยี ม ละลายน�้ำมะนาว รปู แบบยา: ยาทา กระสายยา: กระเทยี ม และมะนาว วธิ ีใช้: ทาบรเิ วณทีเ่ ป็น รายละเอยี ดของตวั ยา/สมนุ ไพรในต�ำรับ ลำ� ดับ ตวั ยา/สมนุ ไพร ส่วนท่ีใช้ ชอ่ื วิทยาศาสตร์ ช่อื วงศ์ ปรมิ าณท่ใี ช้ ๑ จุณเหล็ก *ผงเหล็กละเอยี ด Processed Ferric oxide ๑ ส่วน ๒ รากทองพนั ช่ัง ราก Rhinacanthus nasutus Kurz Acanthaceae ๑ สว่ น ๓ สา้ นแดง *เปลือก Anneslea fragrans Wall. Pentaphylacaceae ๑ ส่วน ๔ ลกู ชุมเหด็ เทศ ผล Senna alata (L.) Roxb. Fabaceae ๑ สว่ น ๕ ลูกในมะนาว *เมลด็ Citrus aurantiifolia (Christm.) Rutaceae ๑ สว่ น Swingle ๖ ปนู ผง *ผง *ปนู จากเปลือกหอย ๑ สว่ น ๗ ฝิน่ *ยางจากผล Papaver somniferum L. Papaveraceae ๑ ส่วน หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รุปมาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนดิ น้ัน ๆ ท่ีนำ� มาใช้เป็นยากนั โดยทัว่ ไป Book-7.indd 218 3/26/20 19:03

การวิเคราะหต์ �ำ รับยาสมุนไพรในจารกึ ตำ�รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร  219 ล�ำดับทีข่ องตำ� รบั ในต�ำรา: ๑๏๓๐ ๒บทที่ ชอื่ โรค: กลาก สรรพคุณของตำ� รับ: แกค้ นั กลากเกล้อื น และสรรพพยาธใิ ห้คันทง้ั ปวงหาย แกแ้ ดงเป็นแผน่ พองข้ึนทัง้ ตัว ส่วนประกอบของต�ำรบั : หางไหลแดง เอือ้ งเพ็ดม้า ลกู ในมะนาว ลกู ในชมุ เหด็ เบญจเหลก็ เปลือกกระเบา เปลอื กกระเบยี น เปลือกเล่ยี น รากทองพนั ชง่ั รากทองหลาง ลูกมะแวง้ เครือ ลูกมะเขอื ข่นื ฝ่นิ พมิ เสน หรดาลกลีบทอง บลั ลังกศ์ ิลา เอาเสมอภาค วธิ ปี รงุ ยา: ท�ำใหเ้ ปน็ ผงละเอยี ด ใชน้ ำ�้ มะนาวเปน็ นำ้� กระสาย ปน้ั เปน็ แทง่ เมอื่ จะใชใ้ หล้ ะลาย น้�ำจนั ทนแ์ ดง รปู แบบยา: ยาปนั้ แทง่ กระสายยา: มะนาว วิธใี ช้: ละลายน�้ำจันทน์แดงทา รายละเอยี ดของตัวยา/สมนุ ไพรในตำ� รับ ลำ� ดับ ตวั ยา/สมนุ ไพร สว่ นทใี่ ช้ ชอ่ื วทิ ยาศาสตร์ ชื่อวงศ์ ปริมาณทใ่ี ช้ ๑ หางไหลแดง *เถา ๑ ส่วน Paraderris elliptica (Wall.) Fabaceae ๒ เออ้ื งเพ็ดม้า *ทัง้ ตน้ Adema ๑ ส่วน ๓ ลกู ในมะนาว *เมล็ด Persicaria chinensis (L.) H. Polygonaceae ๑ สว่ น Gross ๔ ลกู ในชมุ เหด็ ๑ สว่ น *ชุมเหด็ เทศ *เมล็ด Citrus aurantiifolia Rutaceae (Christm.) Swingle Senna alata (L.) Roxb. Fabaceae หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ที่สรุปมาจากส่วนของสมุนไพรชนิดน้ัน ๆ ที่นำ� มาใชเ้ ป็นยากนั โดยทวั่ ไป Book-7.indd 219 3/25/20 22:00

220  คำ�อธิบายจารกึ ตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร ลำ� ดบั ตวั ยา/สมนุ ไพร ส่วนที่ใช้ ช่ือวิทยาศาสตร์ ชอ่ื วงศ์ ปรมิ าณทีใ่ ช้ ๕ เบญจเหลก็ Senna siamea (Lam.) H. S. Fabaceae อย่างละ -*ข้ีเหลก็ ๑ ส่วน *แกน่ Irwin & Barneby -*พญามือเหลก็ Strychnos lucida R. Br. Strychnaceae -*ว่านสากเหลก็ *เหงา้ และราก Molineria latifolia (Dryand. Hypoxidaceae ex W. T. Aiton) Herb. ex Kurz var. latifolia -*เถาวัลย์เหลก็ *เถา Ventilago malaccensis Ridl. Rhamnaceae -*สนิมเหลก็ *ผงสนมิ เหลก็ Processed Ferric oxide ๖ เปลือกกระเบา เปลือก Hydnocarpus annamensis Achariaceae ๑ ส่วน (Gagnep.) Lescot & Sleumer ๗ เปลอื กกระเบยี น เปลือก Ceriscoides turgida (Roxb.) Rubiaceae ๑ ส่วน Tirveng. ๘ เปลือกเลยี่ น เปลอื ก Melia azedarach L. Meliaceae ๑ ส่วน ๙ รากทองพันชั่ง ราก Rhinacanthus nasutus Kurz Acanthaceae ๑ ส่วน ๑๐ รากทองหลาง Erythrina suberosa Roxb. ๑ ส่วน *ทองหลางใบมน หรอื Erythrina variegata L. *ทองหลางลาย ราก หรอื Erythrina fusca Lour. Fabaceae *ทองหลางน�ำ้ (Leguminosae) (ทองโหลงหรอื ทองหลางหนาม) ๑๑ ลูกมะแว้งเครอื ผล Solanum trilobatum L. Solanaceae ๑ สว่ น ๑๒ ลูกมะเขือขน่ื ผล Solanum capsicoides All. Solanaceae ๑ ส่วน ๑๓ ฝ่นิ *ยางจากผล Papaver somniferum L. Papaveraceae ๑ สว่ น ๑๔ พมิ เสน *สิ่งสกดั จาก Dryobalanops aromatic C. Dipterocarpaceae ๑ สว่ น เปลือกต้น F. Gaertn. ๑๕ หรดาลกลบี ทอง *ผลึกหรดาล Arsenic trisulfide ๑ ส่วน (ฆา่ ฤทธิ)์ ๑๖ บัลลงั กศ์ ิลา *ชิน้ สว่ น หินออ่ นจนี ๑ ส่วน ปะการงั หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่ีสรุปมาจากส่วนของสมนุ ไพรชนดิ นนั้  ๆ ท่ีน�ำมาใช้เป็นยากันโดยทั่วไป Book-7.indd 220 3/26/20 13:44

ชุดตำราภมู ปิ ญญาการแพทยแ ผนไทย ฉบับอนุรกั ษ ภาพจารกึ แผนที่ 34 คำจารกึ แผน ท่ี 34 กองคมุ้ ครองภูมิปัญญาการแพทย์แผนไทยและพนื้ บา้ นไทย 1. ๏ สทิ ธกิ าริยะ 2. ไขอ ันใดถาลํมไขล งกระทำ 3. ใหเชอื่ มมืนแลใหตัวรอ นเปนเปลวใหกระ 4. หายน้ำนกั หามอยา ใหแ พทยวางอยาเผดรอ นตองสุรา 5. แลนำ้ มนั อยา ใหต มนำ้ อาบประคบนวดแลสบั สีกอกปลิ่งกนิ แทงเอา ไทย6. โลหิตออกจะตายเสยี เพราะกระทำผิดด่งั น้ี ไขน้ีชอบแตอ ยา1เ0ย0 นจดื ฝาดเฝอ นขมฯ บ้าน7. ถาจะแกไขเพื่อดีเอากะเชาผีมด หัวคลา รากชา รากงวนหมูหลวง รากสมแสด รากเขาไม ะพ้นืรากจิงจำ ไทยแล8. รากสวาด รากสะแก รากมะนาว รากยานาง รากผกั เขา รากผกั สาบ รากผกั หวาน ทำเปนจุลบด ์แผนทำแทงลายน้ำทราวเขา ทย9. ใหกินแกไขออกดำแดงปกายดาบหงรทด ไฟเดือนหาลอองไฟฟามหาเมฆมหานินแกไดเหมือนกัน าการแพขนานหนึง่ เอาปเู จา ลอยถาหวั ญ10. มหาการพิศนาด พจยารากขาวรากทงไช รากตุมกาทังสอง รากตับเตาทังสอง รากมกอกเผือก ิปญัรากหบี ลม รากกะทกรก รองภูม11. รากชางนาวดอกเหลือง รากแตงเถ่ือน รากกระแจะรากนาดคำ รากคันทรง รากกางปลาแดง ครากมเฟอ ง รากสวาด กองค้มุ12. รากมดกู รากชา เลือด ทำเปนจุนบดทำแทงไวลายนำ้ ทราวเขา กิน แกสรรพไขท งั ปวงแกพศิ 13. วเิ สดนกั ฯ ขนานหนง่ึ เอาตับเตาใหญ รากมะเกลือ รากคดั เคา รากลหุง ราก 14. ผักหนาม ทำเปนจุนบดทำแทง ไวล ายน้ำทราวเขากินแกพ ศิ ไข มะเดอื 15. ทังปวงหาย ฯ ขนานหนง่ึ เอาราก คนทา ทา วยายมอ ม 16. ราก ยานาง ตม กินแกไ ขท งั ปวง ชงิ ชี่ 17. หายแล ๚๛ Book-7.indd 221 2/11/20 15:59

222  ค�ำ อธบิ ายจารึกตำ�รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร ค�ำอา่ นจารึกแผ่นที่ ๓๔ ช่ือต้นฉบบั : จารึกแผน่ ที่ ๓๔ ล�ำดบั ท่ขี องต�ำรับในต�ำรา: ๑๏๓๑ ชอ่ื โรค: ไข้ อาการ: ตัวร้อนจดั เซ่ืองซึม กระหายน�้ำมาก สรรพคุณของต�ำรับ: แก้ไข้ ออกดำ� ออกแดง ประกายดาษ หงส์ระทด ไฟเดอื นหา้ ละออง ไฟฟา้ มหาเมฆ มหานิล ส่วนประกอบของต�ำรับ: กระเช้าผีมด หัวคล้า รากช้า รากง้วนหมูหลวง รากส้มเสด รากข้าวไหม้ รากจงิ จอ้ รากสวาด รากสะแก รากมะนาว รากยา่ นาง รากฟักข้าว รากผักสาบ รากผกั หวาน วิธีปรุงยา: มาบดใหเ้ ปน็ ผงละเอยี ด ท�ำเปน็ แทง่ ไว้ละลายน้ำ� ซาวข้าว รูปแบบยา: ยาป้นั แท่ง กระสายยา: น้�ำซาวขา้ ว วธิ ใี ช:้ ละลายน้ำ� ซาวขา้ ว กนิ สาระอนื่  ๆ: ห้ามวางยาเผ็ดร้อน ยาผสมสรุ า หรือน้�ำมนั หา้ มต้มนำ้� อาบ นวด ประคบ หรือ นำ� ปลงิ มาดูดเลือดออก เพราะจะทำ� ใหเ้ สยี ชีวติ ต้องรกั ษาด้วยยาเย็น จดื ฝาด เฝ่อื น ขม รายละเอยี ดของตัวยา/สมนุ ไพรในตำ� รับ ล�ำดับ ตัวยา/สมนุ ไพร ส่วนทีใ่ ช้ ชื่อวิทยาศาสตร์ ชือ่ วงศ์ ปรมิ าณท่ใี ช้ ๑ กระเชา้ ผีมด *หัว Aristolochia tagala Cham. Aristolochiaceae ๑ สว่ น *หัวร้อยรู ๒ หัวคล้า หวั Thalia geniculata L. Marantaceae ๑ ส่วน ๓ รากช้า ราก Premna serratifolia L. Lamiaceae ๑ ส่วน ๔ รากงว้ นหมหู ลวง ราก Dregea volubilis (L. f.) Benth. Apocynaceae ๑ ส่วน ex Hook. f. ๕ รากสม้ เสด ราก Glochidion lutescens Blume Phyllanthaceae ๑ สว่ น *สมเส็ด หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทส่ี รุปมาจากส่วนของสมนุ ไพรชนดิ นัน้  ๆ ที่น�ำมาใชเ้ ป็นยากันโดยทว่ั ไป Book-7.indd 222 2/11/20 15:59

การวิเคราะห์ต�ำ รับยาสมนุ ไพรในจารึกตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร  223 ลำ� ดับ ตัวยา/สมุนไพร สว่ นที่ใช้ ช่อื วิทยาศาสตร์ ชอ่ื วงศ์ ปริมาณท่ใี ช้ ๖ รากขา้ วไหม้ ราก Dendrolobium thorelii Fabaceae ๑ ส่วน (Gagnep.) Schindl. ๗ ลกู จงิ จ้อ *ผล Operculina turpethum (L.) Convolvulaceae ๑ ส่วน *จงิ จ้อเหลี่ยม Silva Manso ๘ รากสวาด ราก Caesalpinia bonduc (L.) Fabaceae ๑ สว่ น ๒๑๐ รากมะนาว ราก Citrus aurantiifolia (Christm.) RutaceaeRoxb. ๙ รากสะแก ราก Combretum quadrangulare Combretaceae ๑ สว่ น บทที่ Kurz Swingle ๑ สว่ น ๑๑ รากยา่ นาง ราก Tiliacora triandra (Colebr.) Menispermaceae ๑ สว่ น Diels ๑๒ รากฟักข้าว ราก Momordica cochinchinensis Cucurbitaceae ๑ ส่วน (Lour.) Spreng. ๑๓ รากผักสาบ ราก Adenia viridiflora Craib Passifloraceae ๑ ส่วน ๑๔ รากผกั หวาน ราก Sauropus androgynus (L.) Phyllanthaceae ๑ สว่ น Merr. ลำ� ดบั ท่ขี องตำ� รบั ในต�ำรา: ๑๏๓๒ ช่ือโรค: ไข้ อาการ: ตัวรอ้ นจัด เซ่อื งซมึ กระหายน้�ำมาก สรรพคุณของต�ำรับ: แก้สรรพไข้ท้ังปวง แกพ้ ิษไข้ ส่วนประกอบของต�ำรับ: ปู่เจ้าลอยท่า หัวมหากาฬ พิษนาศน์ พญารากขาว รากทงไชย รากตุมกาท้ังสอง รากตับเต่าทั้งสอง รากมะกอกเผือก รากหีบลม รากกระทกรก รากชา้ งนา้ วดอกเหลอื ง รากแตงเถอื่ น รากกระแจะ รากหนาดคำ� รากคนั ทรง รากกา้ งปลาแดง รากมะเฟอื ง รากสวาด รากมะดกู รากช้าเลอื ด วธิ ีปรงุ ยา: บดให้เปน็ ผงละเอยี ด ท�ำเป็นแท่งไว้ ละลายน�ำ้ ซาวขา้ ว หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทีส่ รปุ มาจากส่วนของสมนุ ไพรชนิดน้ัน ๆ ทน่ี �ำมาใชเ้ ปน็ ยากนั โดยทัว่ ไป Book-7.indd 223 2/11/20 15:59

224  ค�ำ อธิบายจารึกตำ�รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร รูปแบบยา: ยาป้นั แท่ง กระสายยา: น�้ำซาวข้าว วธิ ีใช:้ ละลายน�้ำซาวข้าว กนิ สาระอนื่  ๆ: หา้ มวางยาเผ็ดร้อน ยาผสมสรุ า หรอื นำ้� มัน ห้ามตม้ น�้ำอาบ นวด ประคบ หรือ นำ� ปลิงมาดูดเลอื ดออก เพราะจะทำ� ให้เสียชวี ิต ตอ้ งรักษาดว้ ยยาเยน็ จืด ฝาด เฝ่ือน ขม รายละเอยี ดของตัวยา/สมุนไพรในตำ� รบั ลำ� ดับ ตวั ยา/สมนุ ไพร ส่วนท่ใี ช้ ชื่อวิทยาศาสตร์ ชือ่ วงศ์ ปรมิ าณท่ใี ช้ ๑ สว่ น ๑ ปเู่ จ้าลอยทา่ *ท้งั ต้น Hygroryza aristata (Retz.) Poaceae ๑ ส่วน *หญา้ พองลม Nees ex Wight & Arn. ๑ ส่วน ๑ สว่ น ๒ หัวมหากาฬ หวั Gynura pseudochina (L.) Asteraceae ๑ ส่วน DC. (Compositae) อยา่ งละ ๑ ส่วน ๓ พษิ นาศน์ *ราก Sophora exigua Craib Fabaceae อยา่ งละ ๔ พญารากขาว *ราก Albizia lucidior (Steud.) Fabaceae ๑ สว่ น I.C.Nielsen ๑ สว่ น ๕ รากทงไชย ราก Buchanania siamensis Miq. Anacardiaceae ๑ ส่วน ๑ สว่ น ๖ รากตุมกาท้งั สอง ราก Strychnos nux-vomica L. -*ตุมกาแดง Strychnos nux-blanda A.W. Loganiaceae -*ตมุ กาขาว Hill ๗ รากตับเต่าทัง้ สอง ราก Polyalthia debilis Finet & Annonaceae -*ตับเตา่ นอ้ ย Gagnep. -*ตบั เตา่ ใหญ่ Diospyros ehretioides Wall. Ebenaceae ex G. Don ๘ รากมะกอกเผือก ราก Schrebera swietenioides Oleaceae Roxb. ๙ รากหบี ลม ราก ยงั ไม่สามารถระบไุ ด้ ๑๐ รากกระทกรก ราก Passiflora foetida L. Passifloraceae หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รปุ มาจากส่วนของสมนุ ไพรชนดิ นน้ั  ๆ ทน่ี ำ� มาใช้เป็นยากนั โดยทว่ั ไป Book-7.indd 224 3/25/20 22:02

การวเิ คราะห์ตำ�รบั ยาสมุนไพรในจารึกต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร  225 ล�ำดับ ตวั ยา/สมนุ ไพร ส่วนที่ใช้ ชอ่ื วทิ ยาศาสตร์ ช่อื วงศ์ ปรมิ าณทีใ่ ช้ ๑๑ รากช้างนา้ วดอก Ochnaceae ๑ สว่ น ราก Gomphia serrata (Gaertn.) เหลอื ง Kanis Cucurbitaceae ๑ ส่วน ๑๒ รากแตงเถื่อน Rutaceae ๑ ส่วน ๑๓ รากกระแจะ ราก Melothria affinis King Asteraceae ๒๑ ส่วน บทท่ี ๑๔ รากหนาดค�ำ ราก Hesperethusa crenulata (Compositae) (Roxb.) M. Roem Rhamnaceae ๑ ส่วน ๑๕ รากคันทรง ราก Blumea balsamifera (L.) Phyllanthaceae ๑ ส่วน ๑๖ รากก้างปลาแดง DC. Oxalidaceae ๑ สว่ น ๑๗ รากมะเฟือง ราก Colubrina asiatica (L.) Fabaceae ๑ ส่วน ๑๘ รากสวาด Brongn. Celastraceae ๑ สว่ น ๑๙ รากมะดกู ราก Phyllanthus pulcher Wall. ex Mull. Arg. Lamiaceae ๑ ส่วน ๒๐ รากช้าเลือด ราก Averrhoa carambola L. ราก Caesalpinia bonduc (L.) Roxb. ราก Siphonodon celastrineus Griff. ราก Premna serratifolia L. ลำ� ดับท่ีของต�ำรบั ในตำ� รา: ๑๏๓๓ ชื่อโรค: ไข้ อาการ: ตัวรอ้ นจดั เซอ่ื งซึม กระหายนำ�้ มาก สรรพคณุ ของต�ำรบั : แก้พิษไขท้ ้ังปวง สว่ นประกอบของตำ� รับ: ตบั เต่าใหญ่ รากมะเกลอื รากคดั เคา้ รากละหุ่ง รากผกั หนาม วิธีปรงุ ยา: บดให้เปน็ ผงละเอยี ดทำ� เปน็ แท่งไว้ ละลายน้�ำซาวข้าว รูปแบบยา: ยาปน้ั แทง่ กระสายยา: น�้ำซาวขา้ ว วิธใี ช้: ละลายนำ้� ซาวข้าว กนิ หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทส่ี รุปมาจากส่วนของสมุนไพรชนดิ นนั้  ๆ ทน่ี ำ� มาใช้เปน็ ยากันโดยท่ัวไป Book-7.indd 225 3/25/20 22:03

226  ค�ำ อธบิ ายจารกึ ตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร สาระอืน่  ๆ: ห้ามวางยาเผด็ ร้อน ยาผสมสุรา หรือน�้ำมัน หา้ มต้มน�้ำอาบ นวด ประคบ หรือ น�ำปลงิ มาดูดเลอื ดออก เพราะจะท�ำใหเ้ สียชวี ิต ตอ้ งรกั ษาด้วยยาเยน็ จืด ฝาด เฝอ่ื น ขม รายละเอยี ดของตัวยา/สมนุ ไพรในตำ� รับ ล�ำดับ ตวั ยา/สมนุ ไพร สว่ นที่ใช้ ช่ือวิทยาศาสตร์ ชือ่ วงศ์ ปริมาณทใ่ี ช้ ๑ ตับเต่าใหญ่ *เนื้อไม้ Diospyros ehretioides Wall. ex G. Don Ebenaceae ๑ สว่ น Diospyros mollis Griff. ๒ รากมะเกลือ ราก Oxyceros bispinosus (Griff.) Ebenaceae ๑ สว่ น ๓ รากคดั เค้า ราก Tirveng. Rubiaceae ๑ ส่วน ๔ รากละหุ่ง ราก Ricinus Communis L. Euphorbiaceae ๑ สว่ น *ละหงุ่ แดง ราก Lasia spinosa (L.) Thwaites Araceae ๑ ส่วน ๕ รากผักหนาม ลำ� ดบั ทขี่ องตำ� รบั ในตำ� รา: ๑๏๓๔ ช่ือโรค: ไข้ อาการ: ตัวร้อนจัด เซอ่ื งซึม กระหายนำ้� มาก สรรพคุณของตำ� รับ: แก้พิษไขท้ ั้งปวง ส่วนประกอบของต�ำรบั : รากมะเด่อื รากคนทา รากเทา้ ยายมอ่ ม รากยา่ นาง รากชงิ ชี่ วิธปี รงุ ยา: ตม้ รปู แบบยา: ยาตม้ วธิ ใี ช:้ กนิ สาระอ่ืน ๆ: ห้ามวางยาเผ็ดร้อน ยาผสมสรุ า หรือน�้ำมัน ห้ามต้มน�้ำอาบ นวด ประคบ หรือ น�ำปลงิ มาดูดเลือดออก เพราะจะท�ำให้เสียชวี ิต ต้องรักษาด้วยยาเย็น จืด ฝาด เฝอ่ื น ขม รายละเอยี ดของตวั ยา/สมุนไพรในต�ำรับ หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทส่ี รุปมาจากส่วนของสมุนไพรชนิดนนั้  ๆ ทนี่ ำ� มาใช้เปน็ ยากนั โดยทว่ั ไป Book-7.indd 226 2/11/20 15:59

การวิเคราะหต์ ำ�รับยาสมนุ ไพรในจารกึ ตำ�รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร  227 ล�ำดบั ตวั ยา/สมนุ ไพร ส่วนทใ่ี ช้ ช่ือวทิ ยาศาสตร์ ชื่อวงศ์ ปริมาณท่ใี ช้ ๑ รากมะเดอ่ื ราก Ficus racemosa L. Moraceae ๑ ส่วน *มะเดอ่ื ชุมพร ๒ รากคนทา ราก Harrisonia perforata (Blanco) Rutaceae ๑ สว่ น Merr. ๓ รากเทา้ ยายม่อม ราก ๒Clerodendrum indicum (L.)Lamiaceae๑ สว่ น ๑ สว่ น ๔ รากยา่ นาง ราก Kuntze Menispermaceae ๑ ส่วน บทที่ Tiliacora triandra (Colebr.)Capparaceae ๕ รากชงิ ชี่ ราก Diels Capparis micracantha DC. หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทสี่ รปุ มาจากส่วนของสมนุ ไพรชนิดนน้ั  ๆ ทนี่ ำ� มาใชเ้ ป็นยากนั โดยท่ัวไป Book-7.indd 227 2/11/20 15:59

จารกึ ตำรายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร ภาพจารกึ แผนท่ี 35 คำจารกึ แผนที่ 35 กองคุ้มครองภูมปิ ญั ญาการแพทย์แผนไทยและพน้ื บ้านไทย 1. ๏ สทิ ธกิ ารยิ ะ 2. อนั วา สรรนบิ าตะ อุทรโรค คือทอง 3. มารเพอื สรรนบิ าตวธิ ดี ุจอุธรโรค เพอื่ ลมนนั้ 4. ถา จะแกอ ุทรโรค เพอื สรรนิบาต เอานำ้ มันเนย ๒ ทนาน ย5. นมโค ๑๖ ทนาน ยางสลัดใด 33 รากจิงจอหลวง 5 22 ทำเปนจณุ เปยก 103 า้ นไท6. เปย กน้ำทาบริสุทธิ ทนาน ๑ หงุ ใหคงแตน้ำมันใหก นิ หนกั 1 3 แกสรรพอุทรโรค ะพนื้ บ7. ทังปวงแกทองมาร เพือเสมหะหาย ๚ ขนานหน่งึ เอาขงิ จงี จอ หลวง รากตองแตก ยแล8. ฝกราชพฤกษ ตรีผลา ผกั โหมหนิ ยาทงั นเี อาหนัก 3 ตม ๓ เอา ๑ นำ้ ขิงสด ทนาน ๑ ์แผนไท9. เบญจะดปี ลี ขิง เทยิ รสัตบุต ผักโหมหิน แกนสน ตองแตก จงิ จอใหญ โคกกสุน สง่ิ ละ 1 3 นำ้ มนั ทย10. เนย ๒ ทนาน หงุ ใหค งแตนำมัน แลวตรองเอานำ้ มนั ใหก ินตามควร แกอ ุทรโรค เพอื สรรนิบาตแก าการแพ11. โสภะโรค แกเปนกอนในทอ งนัน้ หาย ๚ ขนานหนึ่งเอาปรอด ตุกกตำ่ นกยงู ดีปลี ผล ญ12. สลอด เอาเสมอภาค บดดวยนำ้ ยางสลดั ใด น้ำฝก ราชพฤกษ ปน ูมปิ ญั13. เมดเทาเมดถ่วั เฃียวเลก เอาเมดหน่งึ ลลายนำ้ สมมขามเปยกใหก ินแกส รรพ รองภ14. อุทรโรค แกกอนไนทอ ง แกบ วม ถา กินยานใ้ี หก นิ น้ำสุกตาม ถา กองคุ้มค15. โรคน้ันมากใหลงมาก ยานี้ช่อื ภานาชณุ ะฤๅษี 16. บอกไว ชอ่ื วา วิเรจะณะสุรรศประ 17. เสรีฐยิง่ อดุ มนกั ฯ Book-7.indd 228 2/11/20 15:59

การวิเคราะห์ต�ำ รับยาสมุนไพรในจารกึ ตำ�รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร  229 ค�ำอา่ นจารึกแผ่นที่ ๓๕ ๒บทท่ี ชื่อต้นฉบับ: จารกึ แผน่ ท่ี ๓๕ ล�ำดบั ท่ีของตำ� รบั ในตำ� รา: ๑๏๓๕ ชือ่ โรค: ทอ้ งมาน สรรพคุณของตำ� รบั : แกส้ รรพอุทรโรคทั้งปวง แกท้ อ้ งมานเพ่อื เสมหะ ส่วนประกอบของต�ำรับ: มันเนย ๒ ทะนาน นมโค ๑๖ ทะนาน ยางสลัดได ๓ บาท ๓ สลงึ รากจิงจอ้ หลวง ๕ ต�ำลึง ๒ บาท ๒ สลึง วธิ ีปรุงยา: บดเป็นผงละเอียดเปียก ๆ ผสมลงในนำ�้ สะอาด ๑ ทะนาน หุงให้เหลอื แต่น�้ำมนั รูปแบบยา: ยาน�้ำมัน กระสายยา: น้�ำท่าบรสิ ทุ ธิ์ (นำ้� สะอาด) วิธใี ช้: กิน ครงั้ ละ ๓ สลึง ๑ เฟ้ือง รายละเอียดของตวั ยา/สมนุ ไพรในตำ� รบั ลำ� ดบั ตวั ยา/สมุนไพร สว่ นทใี่ ช้ ชือ่ วทิ ยาศาสตร์ ชอ่ื วงศ์ ปริมาณทใ่ี ช้ *ทำ� มาจากนมววั ๒ ทะนาน ๑ นำ้� มันเนย *ผลผลิตจาก นมววั ๑๖ ทะนาน ๒ นมโค *นำ�้ นม Bos primigenius Bovidae ๓ บาท (Bojanus, 1827) ๓ สลึง ๕ ต�ำลึง ๓ ยางสลัดได ยาง Euphorbia antiquorum L. Euphorbiaceae ๒ บาท ๒ สลึง ๔ รากจงิ จ้อหลวง ราก Merremia vitifolia (Burm. f.) Convolvulaceae Hallier f. หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่ีสรปุ มาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนิดนนั้  ๆ ท่ีนำ� มาใช้เป็นยากนั โดยทั่วไป Book-7.indd 229 3/26/20 13:45

230  ค�ำ อธบิ ายจารึกตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร ลำ� ดับที่ของต�ำรบั ในตำ� รา: ๑๏๓๖ ชื่อโรค: ท้องมาน สรรพคณุ ของตำ� รบั : แก้อทุ รโรค เพ่ือสนั นิบาต แก้โสภโรค(บวม) เป็นกอ้ นในท้อง ส่วนประกอบของต�ำรับ: ขิง จิงจ้อหลวง รากตองแตก ฝักราชพฤกษ์ ตรีผลา ผักโหมหิน ยาทั้งน้ีเอาหนัก ๓ ต�ำลึง น้�ำขิงสดทะนานหน่ึง เบญจดีปลี ขิง เทียนสัตตบุษย์ ผักโหมหิน แกน่ สน ตองแตก จิงจอ้ ใหญ่ โคกกระสุน ส่ิงละ ๓ สลงึ ๑ เฟือ้ ง น้ำ� มันเนย ๒ ทะนาน วิธีปรุงยา: ขิง จิงจ้อหลวง รากตองแตก ฝักราชพฤกษ์ ตรีผลา ผักโหมหิน ยานี้ให้เอา อย่างละ ๓ ต�ำลึง ต้มกับน�้ำ ๓ ส่วน ให้เหลือ ๑ ส่วน ผสมกับน้�ำขิงสด ๑ ทะนาน ดีปลีทั้งห้า ขิง เทียนสัตตบุษย์ ผักโหมหิน แก่นสน ตองแตก จิงจ้อใหญ่ โคกกระสุน สง่ิ ละ ๓ สลึง ๑ เฟื้อง นำ�้ มนั เนย ๒ ทะนาน หงุ ให้เหลอื แตน่ ้ำ� มนั แล้วกรองเอาแต่นำ้� มัน รปู แบบยา: ยาน�้ำมัน วิธีใช:้ กนิ ตามสมควร รายละเอียดของตวั ยา/สมนุ ไพรในต�ำรับ ล�ำดับ ตัวยา/สมุนไพร ส่วนทใ่ี ช้ ช่ือวิทยาศาสตร์ ชือ่ วงศ์ ปรมิ าณท่ใี ช้ ๑ ขิง *เหงา้ Zingiber officinale Roscoe Zingiberaceae ๓ ตำ� ลงึ ๒ จงิ จอ้ หลวง *เถา Merremia vitifolia (Burm. f.) Convolvulaceae ๓ ต�ำลงึ Hallier f. ๓ รากตองแตก ราก Baliospermum solanifolium Euphorbiaceae ๓ ต�ำลึง (Burm.) Suresh ๔ ฝักราชพฤกษ์ ฝัก Cassia fistula L. Fabaceae ๓ ตำ� ลงึ ๕ ตรีผลา Terminalia chebula Retz. อย่างละ -*สมอไทย Terminalia bellirica (Gaertn.) Combretaceae ๓ ตำ� ลงึ -*สมอพิเภก Roxb. -*มะขามป้อม *ผล Phyllanthus emblica L. Euphorbiaceae หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ที่สรปุ มาจากส่วนของสมุนไพรชนิดนัน้  ๆ ท่ีนำ� มาใชเ้ ป็นยากันโดยท่วั ไป Book-7.indd 230 3/26/20 13:46

การวิเคราะหต์ ำ�รับยาสมุนไพรในจารกึ ต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร  231 ลำ� ดบั ตวั ยา/สมนุ ไพร ส่วนทีใ่ ช้ ช่อื วทิ ยาศาสตร์ ช่อื วงศ์ ปริมาณท่ใี ช้ Nyctaginaceae ๖ ผกั โหมหนิ *ทัง้ ตน้ Boerhavia diffusa L. Zingiberaceae ๓ ต�ำลึง Piperaceae ๗ ขิง นำ�้ จากเหง้า Zingiber officinale Roscoe ๑ ทะนาน Zingiberaceae ๘ ดปี ลี ราก ตน้ ใบ Piper retrofractum Vahl ๓ สลงึ ดอก ผล ๑ เฟอ้ื ง ๙ ขงิ *เหงา้ Zingiber officinale Roscoe ๒๓ สลงึ ๑๐ เทยี นสัตตบษุ ย์ *เมล็ด Pimpinella anisum L. Apiaceae ๑ เฟอ้ื ง บทท่ี ๑๑ ผกั โหมหนิ *ทั้งตน้ Boerhavia diffusa L. (Umbelliferae) ๓ สลงึ Nyctaginaceae ๑ เฟ้อื ง ๓ สลงึ ๑ เฟอ้ื ง ๑๒ แก่นสน แกน่ Pinus kesiya Royle ex Gordon Pinaceae ๓ สลึง *สนสามใบ *ราก ๑ เฟอ้ื ง ๑๓ ตองแตก *เถา Baliospermum solanifolium Euphorbiaceae ๓ สลึง (Burm.) Suresh ๑ เฟอ้ื ง ๑๔ จงิ จ้อใหญ่ *ทงั้ ต้น Stictocardia tiliifolia (Desr.) Convolvulaceae ๓ สลงึ ๑๕ โคกกระสนุ Hallier f. ๑ เฟื้อง Tribulus terrestris L. Zygophyllaceae ๓ สลึง ๑ เฟ้ือง ๑๖ น้ำ� มนั เนย *ผลผลิตจาก *ทำ� มาจากนมวัว ๒ ทะนาน นมววั หมายเหตุ ตำ� รบั น้ีมีตัวยาทซ่ี ำ�้ ซ้อนกัน หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทีส่ รปุ มาจากสว่ นของสมุนไพรชนดิ นน้ั  ๆ ท่นี ำ� มาใชเ้ ปน็ ยากนั โดยทวั่ ไป Book-7.indd 231 3/25/20 22:04

232  ค�ำ อธบิ ายจารกึ ต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร ลำ� ดบั ที่ของตำ� รับในตำ� รา: ๑๏๓๗ ชอ่ื โรค: ท้องมาน สรรพคณุ ของต�ำรบั : แกส้ รรพอุทรโรค แก้ก้อนในทอ้ ง แก้บวม ชอ่ื ต�ำรบั : วิเรจะณะสรุ รส ส่วนประกอบของต�ำรบั : ปรอท ตกุ ตำ่� นกยงู ดีปลี ผลสลอด เอาเสมอภาค วธิ ีปรงุ ยา: บดดว้ ยน้�ำยางสลัดได น้�ำฝักราชพฤกษป์ ้ันเท่าเม็ดถัว่ เขียวเลก็ รูปแบบยา: ลกู กลอน กระสายยา: นำ�้ ยางสลัดได นำ้� ฝกั ราชพฤกษ์ วิธีใช้: เอาเม็ดหนึ่งละลายน�้ำส้มมะขามเปียกให้กินแก้สรรพอุทรโรค แก้ก้อนในท้อง แก้บวม ถา้ กินยานี้ใหก้ ินน้ำ� สุกตาม ถา้ โรคนนั้ มากใหล้ งมาก ชอ่ื ผู้ปรงุ /ผูท้ ูลเกล้าฯ ถวาย: ภานาชุณะฤๅษี รายละเอียดของตัวยา/สมุนไพรในตำ� รบั ลำ� ดับ ตวั ยา/สมนุ ไพร สว่ นท่ใี ช้ ชอื่ วทิ ยาศาสตร์ ชื่อวงศ์ ปริมาณที่ใช้ ๑ ส่วน ๑ ปรอท *ปรอท Mercury (ฆา่ ฤทธ)ิ์ ๑ ส่วน ๒ ตกุ ต่�ำ *ผงละเอยี ด ต๊กุ ตำ่� หรอื ไบโอไทต์ (Biotite) ๑ สว่ น เปน็ แร่ธาตใุ นกลุ่มไมกา มีสูตรเคมีเป็น ๑ ส่วน K(Mg,Fe)3AlSi3O10(F,OH)2 ๑ สว่ น ๓ นกยูง *แววหาง Pavo spp. (Linnaeus, 1758) Phasianidae ๔ ดปี ลี *ชอ่ ผล Piper retrofractum Vahl Piperaceae ๕ ผลสลอด ผล Croton tiglium L. Euphorbiaceae หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รุปมาจากสว่ นของสมุนไพรชนดิ นน้ั  ๆ ท่นี �ำมาใช้เปน็ ยากันโดยท่วั ไป Book-7.indd 232 3/26/20 13:46

ชุดตำราภมู ิปญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบบั อนรุ ักษ ภาพจารกึ แผนที่ 36 คำจารกึ แผนที่ 36 กองคมุ้ ครองภมู ปิ ญั ญาการแพทยแ์ ผนไทยและพ้ืนบ้านไทย ๑. ๏ สิทธิการิยะ ๒. ลกั ษณไขเ จลยี ง พระสมุท ๓. น้นั เมอ่ื จะจับใหเมื่อยขบทกุ ขอกระดกู ให ๔. หนาวสทานใหห อบใหรอน กระหายใหตนี เย็นถึงนอ งให ย๕. เสียวไปทังกายใหปวดสีสะเปนกำลังกนิ อาหารมไิ ด ใหลอองตีนมือนั้น ้านไท๖. ขาวโทษเสมหเปนกำลัง ๚ ถาจแกเ อาพริกไท ขิงแหง กเทยี 1ม06 ไพล ขา กชาย พรกิ เทด ะพ้ืนบ๗. บระเพช ขมิ้นออย ฝกัราชพฤกษสิ่งลสวน ไบมัดกา ๒ สวน ตม ๓ เอา ๑ ถากินจใหลงแทรก แลยาดำลง นไทย๘. กินเถีด แกจับทุกวันก็ดีเวนวันก็ดีกินยานี้หาย ๚ ขนานหน่ึง เอาขมินออย ๑๐๘ แวน บระเพช ยแ์ ผ๑๐๘ แวน กา นสเดา าการแพท๙. ๑๐๘ กา น ไบมนาว ๑๐๘ ไบ ฝกัราชพฤกษ ๓ ฝกัตม ๓ เอา ๑ ใหก ินแกไ ขเ จลียง ใหจ ับ กนิ เขา มิไดใหเม่ือยขบทัว่ สรรพางตัวนัน้ หาย ัญญ๑๐. ดนี ักแล ๚ ขนานหน่ึงเอา เบญราชพฤกษ เบญข้เี หลก สมอทังสาม ขม้ินออย รากทนดี รากชา พลู รองภมู ิปลกู มะตูมออน ค๑๑. แหวหมู หญา ปากควาย ส่ิงละกำมือ ไพล ๗ แวน พริก ๗ เมด็ กเทียม ๗ กลบี กา นสเดา ๓๓ กาน กองคุม้ตม ๓ ๑๒. เอา ๑ ใหก นิ แกไ ขจเลียง ไขจ บั ครง่ั เครือน้ันหายดนี ัก ขนานหนง่ึ เอาใบคนทีสอ ใบ ขิง ขมิน้ ออย สาน ๑๓. มตูม ใบสเนยี ด ใบทองหลางมน กเทียม ดีปลี ไพล ขา ดนิ ปสิวขาว ๑๔. สมเอ“าเสมอภาค ใบสลอดนึ่งเทา ยาทงั หลาย ทำเปนจุล ทา ๑๕. บดทำแทงลายน้ำ กไ็ ด ใหก ินตามกำลงั ขา ๑๖. ผายพศิ ไขเจลียงอันเกืดแต ๑๗. เสมหะแล ๚ Book-7.indd 233 2/11/20 15:59

234  ค�ำ อธิบายจารกึ ตำ�รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร คำ� อ่านจารึกแผ่นท่ี ๓๖ ชือ่ ตน้ ฉบับ: จารึกแผน่ ที่ ๓๖ ลำ� ดบั ทข่ี องตำ� รับในตำ� รา: ๑๏๓๘ ช่ือโรค: ไขเ้ จลียงพระสมทุ ร อาการ: มีอาการเมื่อยขบตามข้อกระดูก หนาวสะท้าน หอบ ร้อน กระหายน้�ำ เท้าเย็น จนถึงน่อง มีอาการเสียวทั่วทั้งตัว ปวดหัวมาก กินอาหารไม่ได้ ละอองมือเท้าเป็นสีขาว โทษเกดิ จากเสมหะ สรรพคุณของตำ� รับ: แก้จับไขท้ ุกวันหรอื จบั ไขว้ ันเว้นวัน สว่ นประกอบของตำ� รบั : พริกไทย ขิงแหง้ กระเทยี ม ไพล ขา่ กระชาย พริกเทศ บอระเพ็ด ขมนิ้ อ้อย ฝักราชพฤกษ์ สิ่งละส่วน ใบมะกา ๒ ส่วน วิธปี รงุ ยา: ตม้ กับนำ้� ๓ สว่ นให้เหลอื ๑ ส่วน รูปแบบยา: ยาต้ม กระสายยา: แทรกยาด�ำ วิธใี ช้: กิน รายละเอยี ดของตวั ยา/สมุนไพรในตำ� รับ ลำ� ดบั ตัวยา/สมนุ ไพร ส่วนท่ใี ช้ ชอื่ วิทยาศาสตร์ ชอื่ วงศ์ ปริมาณท่ใี ช้ ๑ พรกิ ไทย *ผล Piper nigrum L. Piperaceae ๑ ส่วน ๒ ขงิ แห้ง *เหงา้ Zingiber ligulatum Roxb. หรือ ๑ ส่วน Zingiber longiligulatum Zingiberaceae S.Q.Tong ๓ กระเทียม *หวั Allium sativum L. Amaryllidaceae ๑ สว่ น ๔ ไพล *เหงา้ Zingiber montanum (J. Zingiberaceae ๑ สว่ น Köenig) Link ex A. Dietr. ๕ ข่า *เหงา้ Alpinia galanga (L.) Willd. Zingiberaceae ๑ สว่ น หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ที่สรปุ มาจากส่วนของสมุนไพรชนิดนนั้  ๆ ท่นี ำ� มาใชเ้ ป็นยากันโดยทั่วไป Book-7.indd 234 2/11/20 15:59

การวิเคราะหต์ �ำ รบั ยาสมุนไพรในจารึกต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร  235 ลำ� ดบั ตวั ยา/สมนุ ไพร สว่ นท่ีใช้ ช่ือวทิ ยาศาสตร์ ช่อื วงศ์ ปริมาณทีใ่ ช้ ๖ กระชาย *เหงา้ Boesenbergia rotunda (L.) Zingiberaceae ๑ สว่ น Mansf. ๗ พรกิ เทศ *ราก ยงั ไมส่ ามารถระบไุ ด้ ๑ ส่วน ๘ บอระเพ็ด *เถา Tinospora crispa (L.) Hook. f. Menispermaceae ๑ ส่วน & Thomson ๒๑ ส่วน บทท่ี ๙ ขมนิ้ อ้อย *เหง้า Curcuma zedoaria (Christm.) Zingiberaceae Roscoe ๑ ส่วน ๑๐ ฝกั ราชพฤกษ์ *เนอ้ื ในฝัก ๒ สว่ น ๑๑ ใบมะกา ใบ Cassia fistula L. Fabaceae Bridelia ovate Decne Phyllanthaceae ล�ำดบั ท่ีของต�ำรับในตำ� รา: ๑๏๓๙ ชือ่ โรค: ไข้เจลียงพระสมทุ ร อาการ: มีอาการเม่ือยขบตามข้อกระดูก หนาวสะท้าน หอบ ร้อน กระหายน�้ำ เท้าเย็น จนถึงน่อง มีอาการเสียวท่ัวท้ังตัว ปวดหัวมาก กินอาหารไม่ได้ ละอองมือเท้าเป็นสีขาว โทษเกิดจากเสมหะ สรรพคณุ ของตำ� รับ: แกไ้ ข้เจลียง กนิ ขา้ วไมไ่ ด้ ปวดเมื่อยท่วั ตวั ส่วนประกอบของต�ำรับ: ขม้ินอ้อย ๑๐๘ แว่น บอระเพ็ด ๑๐๘ แว่น ก้านสะเดา ๑๐๘ กา้ น ใบมะนาว ๑๐๘ ใบ ฝักราชพฤกษ์ ๓ ฝัก วิธปี รุงยา: ตม้ กับน้ำ� ๓ ส่วนใหเ้ หลอื ๑ สว่ น รปู แบบยา: ยาตม้ วิธีใช้: กิน รายละเอียดของตวั ยา/สมุนไพรในตำ� รบั หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทสี่ รุปมาจากสว่ นของสมุนไพรชนดิ น้ัน ๆ ทน่ี �ำมาใชเ้ ป็นยากันโดยท่วั ไป Book-7.indd 235 3/25/20 22:05

236  คำ�อธบิ ายจารกึ ต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร ล�ำดบั ตัวยา/สมุนไพร ส่วนทใ่ี ช้ ชอื่ วทิ ยาศาสตร์ ชื่อวงศ์ ปรมิ าณทีใ่ ช้ ๑ ขมนิ้ ออ้ ย *เหง้า Curcuma zedoaria (Christm.) Zingiberaceae ๑๐๘ แวน่ Roscoe ๒ บอระเพด็ *เถา Tinospora crispa (L.) Hook. f. Menispermaceae ๑๐๘ แวน่ & Thomson ๓ กา้ นสะเดา ก้านใบ Azadirachta indica A. Juss. Meliaceae ๑๐๘ กา้ น ๔ ใบมะนาว ใบ Citrus aurantiifolia (Christm.) Rutaceae ๑๐๘ ใบ Swingle ๕ ฝักราชพฤกษ์ *เน้อื ในฝัก Cassia fistula L. Fabaceae ๓ ฝกั ลำ� ดับท่ขี องตำ� รับในต�ำรา: ๑๏๔๐ ช่ือโรค: ไขเ้ จลียงพระสมทุ ร อาการ: มีอาการเมื่อยขบตามข้อกระดูก หนาวสะท้าน หอบ ร้อน กระหายน้�ำ เท้าเย็น จนถึงน่อง มีอาการเสียวท่ัวท้ังตัว ปวดหัวมาก กินอาหารไม่ได้ ละอองมือเท้าเป็นสีขาว โทษเกดิ จากเสมหะ สรรพคุณของตำ� รบั : แกไ้ ข้เจลยี ง แก้ไขจ้ บั ส่วนประกอบของต�ำรับ: เบญจราชพฤกษ์ เบญจขี้เหล็ก สมอทั้งสาม ขมิ้นอ้อย รากทนดี รากช้าพลู ลกู มะตูมอ่อน แห้วหมู หญา้ ปากควาย ส่งิ ละก�ำมือ ไพล ๗ แวน่ พรกิ ๗ เมด็ กระเทียม ๗ กลบี ก้านสะเดา ๓๓ ก้าน วิธีปรงุ ยา: ตม้ กับนำ�้ ๓ ส่วนใหเ้ หลือ ๑ ส่วน รูปแบบยา: ยาตม้ วิธใี ช้: กนิ รายละเอยี ดของตวั ยา/สมนุ ไพรในตำ� รับ หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทส่ี รุปมาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนดิ นั้น ๆ ท่ีน�ำมาใช้เปน็ ยากนั โดยท่ัวไป Book-7.indd 236 2/11/20 15:59

การวเิ คราะห์ตำ�รับยาสมุนไพรในจารึกตำ�รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร  237 ล�ำดับ ตวั ยา/สมนุ ไพร สว่ นท่ีใช้ ชื่อวทิ ยาศาสตร์ ชอ่ื วงศ์ ปริมาณท่ใี ช้ ๑ เบญจราชพฤกษ์ ราก ต้น ใบ Cassia fistula L. Fabaceae ๑ ก�ำมือ *ราชพฤกษ์ทัง้ หา้ ดอก ผล ๒ เบญจขเี้ หลก็ ราก ต้น ใบ Senna siamea (Lam.) H. S. Fabaceae ๑ กำ� มือ *ข้เี หลก็ ทงั้ หา้ ดอก ผล Irwin & Barneby ๓ สมอทั้งสาม อยา่ งละ ๒-*สมอเทศ -*สมอไทย Terminalia chebula Retz. ๑ ก�ำมือ บทที่ -*สมอพิเภก Terminalia bellirica (Gaertn.) *ผล Roxb. Combretaceae Terminalia arjuna (Roxb. ex DC.) Wight & Arn. ๔ ขม้ินออ้ ย *เหง้า Curcuma zedoaria (Christm.) Zingiberaceae ๑ ก�ำมือ Roscoe ๕ รากทนดี ราก Baliospermum solanifolium Euphorbiaceae ๑ ก�ำมอื (Burm.) Suresh ๖ รากชา้ พลู *รากและไหล Piper sarmentosum Roxb. Piperaceae ๑ กำ� มือ ๗ ลกู มะตูมอ่อน ผลอ่อน Aegle marmelos (L.) Corrêa Rutaceae ๑ ก�ำมอื ๘ แห้วหมู *หัวใต้ดิน Cyperus rotundus L. Cyperaceae ๑ กำ� มอื ๙ หญา้ ปากควาย *ทง้ั ตน้ Dactyloctenium aegyptium Poaceae ๑ กำ� มือ (L.) Willd. ๑๐ ไพล *เหง้า Zingiber montanum (J. Zingiberaceae ๗ แว่น Köenig) Link ex A. Dietr. ๑๑ พริก *ผล Piper nigrum L. Piperaceae ๗ เม็ด *พริกไทย ๑๒ กระเทยี ม *หัว Allium sativum L. Amaryllidaceae ๗ กลีบ ๑๓ กา้ นสะเดา ก้านใบ Azadirachta indica A. Juss. Meliaceae ๓๓ กา้ น หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ที่สรปุ มาจากสว่ นของสมุนไพรชนิดนน้ั  ๆ ทน่ี ำ� มาใชเ้ ป็นยากนั โดยทั่วไป Book-7.indd 237 2/11/20 15:59