คำอธิบายจารึกตำรายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร

38  ค�ำ อธบิ ายจารกึ ตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร ลำ� ดบั ทข่ี องตำ� รบั ในตำ� รา: ๑๏๖ ชื่อโรค: อตสิ าร อาการ: อตสิ ารให้ระสำ�่ ระสาย ให้เชื่อมมวั หอบ เพราะลงทอ้ ง สรรพคุณของต�ำรับ: แก้ถ่ายเป็นเลือด ชอ่ื ต�ำรับ: รตั นธาตุ สว่ นประกอบของตำ� รบั : ลกู จนั ทนท์ ง้ั ๒ เบญกานี ๑ กฤษณา ๑ จนั ทนท์ ง้ั ๒ สเี สยี ดทงั้ ๒ กำ� ยาน ๑ ชันตะเคียน ๑ พริก ๑ ขงิ ๑ มาศเหลอื ง ๑ วธิ ีปรงุ ยา: บด รูปแบบยา: ยาผง กระสายยา: น�้ำฝาง วิธใี ช้: ละลายน�้ำฝาง กนิ รายละเอยี ดของตวั ยา/สมนุ ไพรในตำ� รับ ลำ� ดบั ตวั ยา/สมนุ ไพร ส่วนทใ่ี ช้ ชื่อวิทยาศาสตร์ ช่อื วงศ์ ปริมาณทใี่ ช้ ๑ ลูกจันทนท์ ้ังสอง Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae อย่างละ -*ลูกจนั ทน์ *เมลด็ ๑ ส่วน -*ดอกจนั ทน์ *เย่อื หุ้มเมล็ด ๒ เบญกานี *เป็นปมุ่ หดู (gall) Quercus infectoria G. Fagaceae ๑ ส่วน ท่ีได้จากต้น Olivier ๓ กฤษณา *เน้อื ไม้ท่ีมชี นั สดี �ำ Aquilaria crassna Pierre ex ๑ ส่วน และมกี ล่ินหอม Lecomte หรอื Thymelaeaceae Aquilaria malaccensis Lam. ๔ จันทน์ท้ังสอง *แก่น Pterocarpus santalinus L. f. Fabaceae อยา่ งละ -*จนั ทนแ์ ดง Santalum album L. Santalaceae ๑ ส่วน -*จนั ทนข์ าว หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทีส่ รุปมาจากส่วนของสมุนไพรชนดิ น้ัน ๆ ทีน่ �ำมาใชเ้ ป็นยากนั โดยทว่ั ไป Book-7.indd 38 2/11/20 15:58

การวิเคราะหต์ ำ�รบั ยาสมนุ ไพรในจารึกต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร  39 ลำ� ดบั ตวั ยา/สมุนไพร ส่วนทีใ่ ช้ ชื่อวทิ ยาศาสตร์ ช่อื วงศ์ ปริมาณท่ใี ช้ ๕ สเี สียดทั้งสอง *ยาง สิ่งสกัดจาก Acacia catechu (L.f.) Willd. Fabaceae อยา่ งละ -*สเี สียดไทย เปลอื กและตน้ Uncaria gambir (Hunter) Rubiaceae ๑ ส่วน -*สเี สยี ดเทศ (oleoresin) Roxb. ๖ ก�ำยาน *ยาง จากตน้ ชาติ Styrax tonkinensis Craib ex Styracaceae ๑ สว่ น สมิงหรือตน้ เกวา้ Hartwich ๒๘ พริก ๗ ชันตะเคียน *ยาง Hopea odorata Roxb. Dipterocapaceae ๑ สว่ น บทที่ *ตะเคยี นทอง *พรกิ ไทย *ผล Piper nigrum L. Piperaceae ๑ ส่วน ๙ ขงิ *เหง้า Zingiber officinale Roscoe Zingiberaceae ๑ สว่ น ๑๐ มาศเหลือง *ผงกำ� มะถัน Sulfur หรือ Sulphur ๑ สว่ น *ก�ำมะถันเหลอื ง ลำ� ดบั ทข่ี องตำ� รบั ในตำ� รา: ๑๏๗ ชื่อโรค: อติสาร อาการ: อติสารให้ระส่ำ� ระสาย ให้เชอื่ มมวั หอบ เพราะลงทอ้ ง สรรพคณุ ของตำ� รบั : แก้ลงด้วยธาตุแปรเป็นริดสดี วง ชอื่ ตำ� รบั : ตสิ าร สว่ นประกอบของต�ำรบั : ผกั กระเฉด ๑ กระเทยี มกรอบ ๑ กรงุ เขมา ๑ เปลือกมกู มัน ๑ เปลือกกระทุม่ นา ๑ เปลอื กคางกราย ๑ ยางแต้ว ๑ ตานท้ัง ๕ กระเทียม ๑ อุตพดิ ๑ ผลมะตูมอ่อน ๑ โกฐสอ ๑ ดีปลี ๑ จันทน์ท้ัง ๒ เอาเสมอภาค สังกรณี หนักเท่าตัวยา ทง้ั หลาย วิธีปรุงยา: บด ปนั้ เป็นแทง่ รปู แบบยา: ยาปน้ั แท่ง กระสายยา: ฝ่นิ หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ที่สรุปมาจากส่วนของสมุนไพรชนดิ นั้น ๆ ที่น�ำมาใช้เปน็ ยากนั โดยทั่วไป Book-7.indd 39 2/11/20 15:58

40  คำ�อธิบายจารึกตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร วิธีใช:้ แทรกด้วยฝนิ่ กนิ รายละเอยี ดของตวั ยา/สมนุ ไพรในต�ำรับ ลำ� ดับ ตวั ยา/สมุนไพร สว่ นที่ใช้ ช่อื วิทยาศาสตร์ ชือ่ วงศ์ ปรมิ าณท่ใี ช้ ๑ ผกั กระเฉด *ทั้งต้น Neptunia oleracea Lour. Fabaceae ๑ ส่วน ๒ กระเทยี มกรอบ *หวั นำ� มาค่ัว Allium sativum L. Amaryllidaceae ๑ สว่ น ให้กรอบ ๓ กรงุ เขมา *ราก Cissampelos pareira L. Menispermaceae ๑ สว่ น *หมานอ้ ย ๔ เปลอื กมูกมัน เปลอื กตน้ Wrightia pubescens R. Br. Apocynaceae ๑ ส่วน *โมกมัน ๕ เปลอื กกระท่มุ นา เปลือกต้น Mitragyna diversifolia Rubiaceae ๑ ส่วน (Wall. ex G. Don) Havil. ๖ เปลือกคางกราย เปลอื กต้น Terminalia nigrovenulosa Pierre Combretaceae ๑ สว่ น *หางกราย ๗ ยางแต้ว *ยาง Cratoxylum formosum (Jacq.) Hypericaceae ๑ สว่ น *ต้วิ ขาว Benth. & Hook. f. ex Dyer ๘ ตานทัง้ ๕ อย่างละ -*ตานโตนด Borassus flabellifer L. Arecaceae ๑ ส่วน -*ตาลดำ� Diospyros montana Roxb. Ebenaceae -*ตานหม่อน Vernonia elliptica DC. Asteraceae *ราก (Compositae) -*ตานเส้ียน Filicium decipiens (Wight & Arn.) Sapindaceae Thwaites -*ตานขโมย Ilex umbellulata (Wall.) Loes. Aquifoliaceae ๙ กระเทียม *หวั Allium sativum L. Amaryllidaceae ๑ ส่วน ๑๐ อตุ พิด *หัว Typhonium trilobatum (L.) Araceae ๑ ส่วน Schott. ๑๑ ผลมะตมู ออ่ น ผลอ่อน Aegle marmelos (L.) Corrêa Rutaceae ๑ สว่ น ๑๒ โกฐสอ *ราก Angelica dahurica (Hoffm.) Apiaceae ๑ สว่ น Benth. & Hook. f. ex Franch. & (Umbelliferae) Sav. var. dahurica หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รปุ มาจากส่วนของสมุนไพรชนิดน้นั  ๆ ทีน่ �ำมาใช้เปน็ ยากนั โดยทั่วไป Book-7.indd 40 2/11/20 15:58

การวิเคราะหต์ ำ�รบั ยาสมนุ ไพรในจารกึ ต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร  41 ล�ำดบั ตวั ยา/สมนุ ไพร สว่ นท่ใี ช้ ชื่อวิทยาศาสตร์ ชือ่ วงศ์ ปริมาณที่ใช้ Piperaceae ๑ สว่ น ๑๓ ดปี ลี *ช่อผล Piper retrofractum Vahl อยา่ งละ Fabaceae ๑ สว่ น ๑๔ จนั ทน์ท้ัง ๒ Pterocarpus santalinus L. f. Santalaceae -*จันทนแ์ ดง Santalum album L. Acanthaceae ๒เทา่ ตัวยา -*จนั ทน์ขาว *แก่น ทั้งหลาย บทที่ ๑๕ สงั กรณี *ท้งั ต้น Barleria strigosa Willd. หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทีส่ รุปมาจากส่วนของสมุนไพรชนิดนั้น ๆ ท่ีนำ� มาใชเ้ ป็นยากนั โดยทั่วไป Book-7.indd 41 2/11/20 15:58

ชดุ ตำราภมู ิปญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบบั อนุรกั ษ ภาพจารกึ แผนที่ 6 คำจารกึ แผน ที่ 6 กองคุ้มครองภูมปิ ัญญาการแพทย์แผนไทยและพืน้ บา้ นไทย ๑. ๏ อยากลอน ๒. ทงั ปวงทานใหเอาเบญ ๓. ขีเ้ หลก 1 มัดกาทงั รากทงั เปลอื ก 2 ๔. รากโคกกระสุน 12 รากผกั เส้ยี น 1 รากผกั เสยี้ นเรา 1 ย๕. รากชา พลู 12 หกสง่ิ นต้ี ม ๓ เอาหนึง่ เม่อื กนิ เอาพริกขงิ ดีป16ลี ส่งิ ละ 1 ้านไท๖. ปรุงลงกนิ แกสาระพะกรอน แกเจบหลังเจบทอ งขัดหัวเหนา ครนั เน้อื คร่ันตวั ะพ้ืนบ๗. เม่ือยขบหายแล ฯ แกกลอนเอน กำลังวัวเถลิง ๑ รากพังอาด ๑ ลูกฝายหีบ ๑ พริก 1 ยแลขิง 1 ์แผนไท๘. ดีปลี 1 กะทกรกตม ๓ เอาหน่ึงกนิ แกก ลอ นเอน ฯ อยาแกกลอนหนิ เอาขีเ่ หล็กทง้ั ๕ ตมแลว ยเอาลกู ฝาย าการแพท๙. หีบแลวขั้วใหเกรียม หัวแหวหมูตากใหแหงตำเปนผงปรุงในน้ำขี้เหลกแลวเอาหัวอุตพิด ๑ ใบ คนทีสอตำเอานำ้ ปิ ญั ญ๑๐. ออก ๑ ใสน้ำขี้เหลกแลวอุนไฟใหรอน แลวจึ่งเอาการะบูน 1 ปรุงลงกวนใหสบกัน กิน รองภมูแกกลอน ค๑๑. แลพรรดึกขม้ี อิ อก แลฯ อยาแกก ลอ นนำ้ เอาลูกเขยตายทงั รากทังเปลอื ก ๑ เบญคดั คา ว ๑ กองค้มุ๑๒. หอมแดง ๑ พริก ๑ ขงิ ๑ ดีปลี ๑ เอาตรีกะตุกแตนอยกวา อยาทังหลายตม ๓ ๑๓. เอา ๑ เอาเกลือรำหัดนอ ยหนงึ่ กะทกรกปรงุ ลงกินหายแล ฯ อน่ึง ๑๔. แกกลอนลม ลูกปะคำดคี วาย 1 2 ขิงแหง 1 2 พรกิ เทา ๑๕. ทงั หลาย ใบกะเมงเปนกระสายกนิ แกเ จบ หลัง ทอ ง ๑๖. ขัดหัวเหนา แลเหมอ่ื ยตีน ๑๗. มือกห็ าย ๚ะ Book-7.indd 42 2/11/20 15:58

การวิเคราะห์ต�ำ รบั ยาสมุนไพรในจารกึ ต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร  43 ค�ำอา่ นจารกึ แผน่ ท่ี ๖ ๒บทท่ี ชื่อตน้ ฉบบั : ค�ำอ่านจารึกแผน่ ที่ ๖ ลำ� ดับทข่ี องตำ� รับในต�ำรา: ๑๏๘ ชอื่ โรค: กล่อน สรรพคุณของต�ำรับ: แก้กล่อนทุกชนิด กล่อนแก้เจ็บหลัง เจ็บท้อง ขัดหัวหน่าว ครั่นเนือ้ ครัน่ ตัว เมือ่ ยขบ ส่วนประกอบของต�ำรับ: เบญจข้ีเหล็ก ๑ บาท มะกา ท้ังรากท้ังเปลือก ๒ บาท รากโคกกระสุน ๒ บาท ๑ สลึง รากผักเส้ียนผี ๑ บาท รากผักเส้ียนเรา ๑ บาท รากชา้ พลู ๑ บาท ๒ สลงึ วิธีปรุงยา: ต้มกบั นำ้� ๓ ส่วน เคี่ยวให้เหลอื ๑ ส่วน รปู แบบยา: ยาน�ำ้ วธิ ีใช้: ก่อนกินใหเ้ อา พรกิ ขิง ดีปลี ส่ิงละ ๑ เฟ้ือง ปรงุ ลงกิน รายละเอยี ดของตวั ยา/สมนุ ไพรในตำ� รบั ล�ำดับ ตวั ยา/สมนุ ไพร สว่ นทีใ่ ช้ ชื่อวิทยาศาสตร์ ชือ่ วงศ์ ปรมิ าณทใี่ ช้ Senna siamea (Lam.) H. S. Fabaceae ๑ บาท ๑ เบญจข้เี หล็ก ราก ตน้ ใบ Irwin & Barneby *ขี้เหลก็ ทั้งห้า ดอก ผล Bridelia ovata Decne. Phyllanthaceae ๒ บาท ๒ มะกา *รากและ เปลอื กต้น Tribulus terrestris L. ๓ รากโคกกระสนุ ราก Zygophyllaceae ๒ บาท ๑ สลึง ๔ รากผกั เสี้ยนผี ราก Cleome viscosa L. Cleomaceae ๑ บาท Cleomaceae ๑ บาท ๕ รากผักเสี้ยนเรา ราก Cleome gynandra L. *ผักเสีย้ นไทย ๖ รากชา้ พลู *รากและไหล Piper sarmentosum Roxb. Piperaceae ๑ บาท ๒ สลงึ หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทส่ี รุปมาจากสว่ นของสมุนไพรชนดิ นนั้  ๆ ทน่ี �ำมาใช้เปน็ ยากันโดยท่วั ไป Book-7.indd 43 2/11/20 15:58

44  ค�ำ อธิบายจารึกต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร ล�ำดับทีข่ องตำ� รับในต�ำรา: ๑๏๙ ชอ่ื โรค: กล่อนเอ็น สรรพคณุ ของต�ำรบั : แก้กล่อนเอ็น ส่วนประกอบของต�ำรับ: ก�ำลังวัวเถลิง ๑ รากพังอาด ๑ ลูกฝ้ายหีบ ๑ พริก ๑ เฟื้อง ขงิ ๑ เฟอ้ื ง ดีปลี ๑ เฟ้อื ง กระทกรก วิธปี รงุ ยา: ต้มกบั นำ�้ ๓ ส่วน เคี่ยวให้เหลอื ๑ ส่วน รปู แบบยา: ยาต้ม วธิ ใี ช้: กิน รายละเอียดของตัวยา/สมนุ ไพรในต�ำรบั ล�ำดับ ตวั ยา/สมนุ ไพร ส่วนท่ใี ช้ ช่อื วิทยาศาสตร์ ช่ือวงศ์ ปริมาณที่ใช้ ๑ ก�ำลงั วัวเถลิง *แกน่ /เน้ือไม้ Anaxagorea luzonensis A. Gray Annonaceae ๑ ส่วน ๒ รากพังอาด ราก Strychnos lucida R. Br. Strychnaceae ๑ สว่ น *กระพงั อาด/ พญามอื เหลก็ Gossypium herbaceum L. Malvaceae ๑ สว่ น ๓ ลูกฝ้ายหบี ผล ๔ พริก *ผล Piper nigrum L. Piperaceae ๑ เฟ้ือง *พริกไทย ๕ ขงิ *เหงา้ Zingiber officinale Roscoe Zingiberaceae ๑ เฟอื้ ง ๖ ดีปลี *ชอ่ ผล Piper retrofractum Vahl Piperaceae ๑ เฟ้อื ง ๗ กระทกรก *แก่นหรือ Olax psittacorum (Lam.) Vahl Olacaceae *ใสเ่ ลก็ นอ้ ย *น้ำ� ใจใคร่ ล�ำต้น หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทสี่ รปุ มาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนิดน้นั  ๆ ทีน่ ำ� มาใช้เปน็ ยากันโดยทวั่ ไป Book-7.indd 44 2/11/20 15:58

การวิเคราะหต์ ำ�รบั ยาสมนุ ไพรในจารกึ ต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร  45 ลำ� ดบั ท่ีของตำ� รับในตำ� รา: ๒๏๐ ๒บทท่ี ชอื่ โรค: กล่อนหนิ สรรพคณุ ของตำ� รบั : แก้กลอ่ นหิน กลอ่ นและพรรดึกขีม้ ิออก สว่ นประกอบของตำ� รบั : ขเี้ หลก็ ทงั้ ๕ ลกู ฝา้ ยหบี คว่ั เกรยี ม หวั แหว้ หมตู ากแหง้ หวั อตุ พดิ ๑ ใบคนทสี อ ๑ การบูร ๑ เฟอ้ื ง วิธปี รุงยา: ๑. เอาขเี้ หลก็ ทั้ง ๕ มาต้ม น�ำลกู ฝ้ายหบี คัว่ เกรียม แห้วหมูตากแห้งทต่ี �ำเปน็ ผง ใสใ่ นนำ้� ขี้เหลก็ ๒. จากนน้ั เอาหวั อตุ พิด ใบคนทสี อทตี่ �ำเอาน้�ำออก ใสใ่ นนำ�้ ขเี้ หล็ก ๓. อนุ่ ไฟให้รอ้ นแล้วใส่การบูร กวนใหเ้ ขา้ กนั วธิ ีใช้: กนิ รายละเอียดของตัวยา/สมุนไพรในตำ� รับ ล�ำดบั ตัวยา/สมนุ ไพร ส่วนที่ใช้ ช่อื วทิ ยาศาสตร์ ช่ือวงศ์ ปริมาณที่ใช้ ๑ ส่วน ๑ ขเี้ หลก็ ทง้ั ห้า ราก ต้น ใบ ดอก Senna siamea (Lam.) H. S. Fabaceae ผล Irwin & Barneby ๑ สว่ น ๑ ส่วน ๒ ลกู ฝ้ายหบี *ผลควั่ ใหเ้ กรียม Gossypium herbaceum L. Malvaceae ๑ สว่ น ๓ หัวแห้วหมู *หวั ใตด้ นิ Cyperus rotundus L. Cyperaceae ๑ ส่วน ๑ เฟอ้ื ง ๔ หวั อตุ พิด หวั Typhonium trilobatum (L.) Araceae Schott. ๕ ใบคนทสี อ ใบ Vitex trifolia L. Lamiaceae ๖ การบูร *สิ่งสกัดจาก Cinnamomum camphora (L.) Lauraceae เปลือกต้น เนื้อไม้ J. Presl และใบ หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ที่สรุปมาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนดิ นัน้  ๆ ทน่ี ำ� มาใชเ้ ป็นยากันโดยทั่วไป Book-7.indd 45 2/11/20 15:58

46  คำ�อธิบายจารึกตำ�รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร ลำ� ดบั ที่ของต�ำรบั ในตำ� รา: ๒๏๑ ช่อื โรค: กล่อนน้ำ� สรรพคุณของตำ� รับ: แกก้ ล่อนน�้ำ ส่วนประกอบของต�ำรับ: ลูกเขยตาย ท้ังรากและเปลือก ๑ เบญจคัดเค้า ๑ หอมแดง ๑ พรกิ ๑ ขิง ๑ ดีปลี ๑ ตรีกฏก นอ้ ยกวา่ ยาทงั้ หลาย วธิ ปี รงุ ยา: ตม้ กับน้ำ� ๓ ส่วน เคย่ี วใหเ้ หลอื ๑ สว่ น ใส่เกลือ ๑ รำ� หดั และกระทกรก รูปแบบยา: ยาน�้ำ กระสายยา: เกลอื น�้ำกระทกรก และน้ำ� เกลอื แทรกเลก็ นอ้ ย วธิ ใี ช:้ กิน รายละเอยี ดของตัวยา/สมนุ ไพรในตำ� รับ ลำ� ดบั ตวั ยา/สมุนไพร สว่ นทใ่ี ช้ ชือ่ วทิ ยาศาสตร์ ชอ่ื วงศ์ ปรมิ าณทใ่ี ช้ ๑ สว่ น ๑ ลกู เขยตาย *รากและ Glycosmis pentaphylla Rutaceae ๑ สว่ น เปลอื ก (Retz.) DC. ๑ สว่ น ๒ เบญจคัดเคา้ ราก ตน้ ใบ Oxyceros bispinosus (Griff.) Rubiaceae ๑ สว่ น *คดั เคา้ ท้งั หา้ ดอก ผล Tirveng. ๑ สว่ น ๓ หอมแดง *หัว Eleutherine bulbosa (Mill.) Iridaceae ๑ ส่วน *ว่านหอมแดง Urb. *น้อยกวา่ ๔ พรกิ *ผล Piper nigrum L. Piperaceae ๑ ส่วน *พริกไทย ๕ ขิง *เหง้า Zingiber officinale Roscoe Zingiberaceae ๖ ดีปลี *ช่อผล Piper retrofractum Vahl Piperaceae ๗ ตรีกฏกุ -*ขิงแหง้ *เหงา้ Zingiber ligulatum Roxb. หรือ Zingiber longiligulatum Zingiberaceae S.Q.Tong -*พรกิ ไทย *ผล Piper nigrum L. -*ดปี ลี *ช่อผล Piper retrofractum Vahl Piperaceae หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่ีสรปุ มาจากส่วนของสมนุ ไพรชนิดนน้ั  ๆ ทน่ี �ำมาใช้เปน็ ยากนั โดยทว่ั ไป Book-7.indd 46 2/11/20 15:58

การวเิ คราะห์ต�ำ รับยาสมุนไพรในจารกึ ตำ�รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร  47 ล�ำดับท่ีของตำ� รบั ในต�ำรา: ๒๏๒ ๒บทที่ ช่ือโรค: กล่อนลม สรรพคุณของต�ำรบั : แกก้ ล่อนลม แก้เจ็บหลัง เจ็บท้อง ขัดหัวเหน่า และเมอ่ื ยตีน สว่ นประกอบของต�ำรบั : ลกู ประคำ� ดีควาย ๒ บาท ๑ เฟ้ือง ขิงแห้ง ๑ ต�ำลงึ ๒ บาท พริก เท่าตวั ยาท้งั หลาย กระสายยา: ใบกะเม็ง วิธใี ช:้ กิน รายละเอียดของตวั ยา/สมุนไพรในต�ำรับ ล�ำดบั ตัวยา/สมุนไพร สว่ นทีใ่ ช้ ชือ่ วทิ ยาศาสตร์ ช่ือวงศ์ ปรมิ าณทใี่ ช้ Sapindaceae ๒ บาท ๑ ลูกประคำ� ดีควาย ผล Sapindus rarak DC. ๑ เฟื้อง ๑ ต�ำลงึ ๒ ขิงแห้ง *เหง้า Zingiber ligulatum Roxb. หรือ Zingiberaceae ๒ บาท ๓ พรกิ Zingiber longiligulatum S.Q.Tong เท่าตวั ยา ท้งั หลาย *พรกิ ไทย *ผล Piper nigrum L. Piperaceae หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รุปมาจากส่วนของสมุนไพรชนิดนน้ั  ๆ ที่น�ำมาใช้เปน็ ยากนั โดยทว่ั ไป Book-7.indd 47 3/10/20 14:59

จารึกตำรายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร ภาพจารกึ แผน ท่ี 7 คำจารึกแผน ที่ 7 กองคุ้มครองภูมิปัญญาการแพทย์แผนไทยและพ้ืนบา้ นไทย ๑. ๏ สิทธิการยิ ะ ๒. ทานกลาวสนั นิบาดทังหลาย ๓. ๗ ประการไวโปรดคนทังหลาย คือสนั นิ ๔. บาดเพือ่ เลือด ๑ เพอ่ื ลม ๑ เพ่ือสเลด ๑ แลดีพลงุ ๑ ย๕. เพอ่ื น้ำเหลือง ๑ เพือ่ อำมพฤก ๑ แลสนั นิบาดสแกเวยี น ๑ 19 า้ นไท๖. สนั นบิ าดทัง ๗ ประการนี้ ถา จะแกใหเ อาพรกิ ๑ ขงิ ๑ หวา นน้ำ ๑ โกดสอ ๑ ะพ้ืนบ๗. โกดขะเหมา ๑ โกดหัวบัว ๑ ทงั นีเอาเทา กันบดใหละเอยี ดเอาภมิ เสนรำหดั กินจำเภาะ สนั นิ ยแล๘. บาดตาเหลือง ๚ ยาตมภายในกินแกสันนิบาดตาเหลือง เอาฝกราชพฤก ๓ ฝก ใบปป ๑ แ์ ผนไทใบสะเดา ๑ ทย๙. บระเพช ๑ รากเจตมูลเพลงิ ๑ จันทัง ๒ ขันทศกอน ๑ ตม ๓ เอา ๑ กินแกสินนิบาดตาเหลอื ง าการแพแล ๚ ถาแล ญ๑๐. ทานเอารากสะลอดน้ำ ๑ จันขาว ๑ กระวาน ๑ ขิง ๑ ฝนดวยชะโลมแกสะทานแล ถารอนนัก ปิ ัญเอาผกั เปด ๑ รองภมู๑๑. ใบสะเดา ๑ ใบสะหัศคุณ ๑ บระเพช ๑ เปลือกสะเดา ๑ ใบหมากผู ๑ ดินสอพอง ๑ ลายน้ำ คทราวเขา กองคุ้ม๑๒. ชะโลมแกร  นแล ๏ ถา สะอึกเอาหางนกยงู เผา ๑ ตาไมไผปาเผา ๑ บดดว ย น้ำลลาย ๑๓. กินแกสอกึ ฯ ถา ใหรากเอาผักเสี้ยนผีเผา ๑ เปลอื กมะกรดุ เผา ๑ พริก ๑ ๑๔. ขิง ๑ บดใหเ ลอยี ดเอาภิมเสนรำหัดลายน้ำซมซานกนิ แกร าก ๑๕. ๏ ถานอนมหิ ลับเอาเปลอื กมรุม ๑ รากสอม1 ๑ ส ๑๖. พรา มอร ไพล ๑ ตม ๓ เอา ๑ ขมนิ ออ ย ๑ ๑๗. กินนอนหลบั ๚ 1 นา จะเปน “สมอ” Book-7.indd 48 2/11/20 15:58

การวิเคราะห์ตำ�รบั ยาสมนุ ไพรในจารึกต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร  49 ค�ำอ่านจารกึ แผ่นท่ี ๗ ๒บทที่ ชื่อตน้ ฉบับ: ค�ำอ่านจารกึ แผน่ ท่ี ๗ ล�ำดับทีข่ องตำ� รบั ในตำ� รา: ๒๏๓ ชอ่ื โรค: สนั นบิ าต ๗ ประการ สรรพคุณของตำ� รบั : แกส้ นั นิบาตตาเหลือง ส่วนประกอบของตำ� รบั : พริก ๑ ขิง ๑ ว่านนำ้� ๑ โกฐสอ ๑ โกฐเขมา ๑ โกฐหวั บัว ๑ ท้งั นี้เอาเท่ากัน วธิ ปี รุงยา: บดใหล้ ะเอียด เอาพมิ เสนเจอื ลงเล็กนอ้ ย รูปแบบยา: ยาผง กระสายยา: พิมเสนเกล็ด วิธีใช:้ กนิ รายละเอียดของตัวยา/สมุนไพรในตำ� รบั ล�ำดับ ตวั ยา/สมุนไพร ส่วนท่ใี ช้ ชื่อวทิ ยาศาสตร์ ชอ่ื วงศ์ ปริมาณท่ใี ช้ ๑ ส่วน ๑ พรกิ *ผล Piper nigrum L. Piperaceae *พรกิ ไทย ๑ สว่ น ๑ ส่วน ๒ ขงิ *เหงา้ Zingiber officinale Roscoe Zingiberaceae ๑ ส่วน ๓ วา่ นน�ำ้ *เหงา้ Acorus calamus L. Acoraceae ๑ สว่ น ๔ โกฐสอ *ราก Angelica dahurica (Hoffm.) Apiaceae ๑ สว่ น Benth. & Hook. f. ex Franch. & (Umbelliferae) Sav. var. dahurica ๕ โกฐเขมา *ราก Atractylodes lancea (Thunb.) Asteraceae DC. (Compositae) ๖ โกฐหัวบวั *ราก Ligusticum sinense Oliv. cv. Asteraceae chuanxiong (Compositae) หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่ีสรุปมาจากส่วนของสมุนไพรชนิดนนั้  ๆ ท่ีน�ำมาใช้เป็นยากันโดยทว่ั ไป Book-7.indd 49 2/11/20 15:58

50  ค�ำ อธิบายจารึกต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร ลำ� ดับท่ีของตำ� รับในตำ� รา: ๒๏๔ ชื่อโรค: สันนบิ าตตาเหลือง สรรพคุณของต�ำรบั : แกส้ ันนบิ าตตาเหลอื ง ส่วนประกอบของต�ำรับ: ฝักราชพฤกษ์ ๓ ฝัก ใบปีบ ๑ ใบสะเดา ๑ บอระเพ็ด ๑ รากเจตมูลเพลิง ๑ จันทน์ท้ังสอง ขณั ฑสกร ๑ วธิ ีปรุงยา: ต้มกับน�ำ้ ๓ สว่ น เคี่ยวให้เหลอื ๑ สว่ น รปู แบบยา: ยาตม้ วธิ ีใช:้ กนิ รายละเอยี ดของตัวยา/สมุนไพรในตำ� รบั ล�ำดบั ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้ ช่อื วิทยาศาสตร์ ชอ่ื วงศ์ ปรมิ าณทใ่ี ช้ ๓ ฝกั ๑ ฝกั ราชพฤกษ์ *เนื้อในฝกั Cassia fistula L. Fabaceae ๑ สว่ น ๑ ส่วน ๒ ใบปบี ใบ Millingtonia hortensis L. f. Bignoniaceae ๑ สว่ น ๓ ใบสะเดา ใบ Azadirachta indica A. Juss. Meliaceae ๑ สว่ น ๔ บอระเพด็ *เถา Tinospora crispa (L.) Hook. f. & Menispermaceae อยา่ งละ Thomson ๑ ส่วน ๕ เจตมลู เพลงิ *ราก Plumbago zeylanica L. Plumbaginaceae ๑ สว่ น *เจตมลู เพลงิ ขาว *แก่น Pterocarpus santalinus L. f. Fabaceae ๖ จนั ทนท์ ้งั สอง *ผลึก Santalum album L. Santalaceae -*จันทน์แดง Saccharin -*จนั ทน์ขาว ๗ ขัณฑสกร หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทส่ี รปุ มาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนดิ นนั้  ๆ ท่ีน�ำมาใชเ้ ปน็ ยากันโดยทั่วไป Book-7.indd 50 3/26/20 13:27

การวเิ คราะห์ต�ำ รับยาสมุนไพรในจารึกต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร  51 ลำ� ดับทข่ี องตำ� รบั ในต�ำรา: ๒๏๕ ๒บทท่ี ชอื่ โรค: สนั นิบาตตาเหลอื ง สรรพคุณของตำ� รับ: แกส้ ันนิบาตตาเหลอื ง ทม่ี อี าการสะทา้ นร่วม ปรมิ าณทใ่ี ช้ ส่วนประกอบของต�ำรบั : รากสลอดน้ำ� ๑ จนั ทนข์ าว ๑ กระวาน ๑ ขิง ๑ ๑ ส่วน วธิ ีปรงุ ยา: ฝนด้วยน�้ำ ๑ สว่ น รปู แบบยา: ยาฝนและชโลม ๑ ส่วน วิธใี ช:้ ชโลม ๑ ส่วน รายละเอยี ดของตัวยา/สมุนไพรในตำ� รับ ล�ำดบั ตวั ยา/สมุนไพร สว่ นทใ่ี ช้ ชื่อวทิ ยาศาสตร์ ชอ่ื วงศ์ ๑ รากสลอดนำ�้ ราก ๒ จันทน์ขาว *แก่น Ficus heterophylla L. f. Moraceae ๓ กระวาน *ผล ๔ ขงิ *เหง้า Santalum album L. Santalaceae Amomum testaceum Ridl. Zingiberaceae Zingiber officinale Roscoe Zingiberaceae ล�ำดบั ทขี่ องต�ำรับในต�ำรา: ๒๏๖ ชือ่ โรค: สนั นิบาตตาเหลือง สรรพคณุ ของตำ� รบั : แกส้ ันนิบาตตาเหลอื ง ทีม่ อี าการตวั รอ้ นรว่ ม สว่ นประกอบของตำ� รบั : ผกั เปด็ ๑ ใบสะเดา ๑ ใบสหสั คณุ ๑ บอระเพด็ ๑ เปลอื กสะเดา ๑ ใบหมากผู้ ๑ ดนิ สอพอง ๑ วิธปี รุงยา: ละลายน้�ำซาวขา้ ว รปู แบบยา: ยาชโลม กระสายยา: นำ้� ซาวขา้ ว วิธีใช:้ ชโลม หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รุปมาจากส่วนของสมุนไพรชนิดน้ัน ๆ ทนี่ �ำมาใชเ้ ปน็ ยากันโดยทว่ั ไป Book-7.indd 51 2/11/20 15:58

52  คำ�อธบิ ายจารึกต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร รายละเอียดของตวั ยา/สมุนไพรในต�ำรับ ลำ� ดบั ตวั ยา/สมุนไพร สว่ นที่ใช้ ชือ่ วิทยาศาสตร์ ช่ือวงศ์ ปริมาณท่ใี ช้ ๑ น�้ำใบผักเป็ด น�้ำจากใบ Alternanthera bettzickiana ๑ สว่ น -*ผักเปด็ แดง (Regel) G. Nicholson หรือ Amaranthaceae -*ผกั เป็ดขาว Alternanthera sessilis (L.) R. Br. ex DC. ๒ ใบสะเดา ใบ Azadirachta indica A. Juss. Meliaceae ๑ สว่ น ๓ ใบสหสั คณุ Micromelum minutum ๑ สว่ น *หสั คุณไทย (Forst. f.) Wright & Arn. หรือ Rutaceae *หสั คณุ เทศ ใบ Clausena excavata Burm. f. ๔ บอระเพด็ *เถา Tinospora crispa (L.) Hook. f. Menispermaceae ๑ ส่วน & Thomson ๕ เปลือกสะเดา เปลอื กต้น Azadirachta indica A. Juss. Meliaceae ๑ ส่วน ๖ ใบหมากผู้ ใบ Cordyline fruticosa (L.) A. Chev. Asparagaceae ๑ สว่ น ๗ ดินสอพอง *กอ้ นดินสอพอง Marl   ๑ สว่ น ล�ำดับท่ขี องต�ำรบั ในตำ� รา: ๒๏๗ ชื่อโรค: สันนบิ าตตาเหลอื ง สรรพคุณของตำ� รบั : แก้สนั นิบาตตาเหลือง ทีม่ อี าการสะอึกรว่ ม ส่วนประกอบของต�ำรับ: หางนกยูงเผา ๑ ตาไม้ไผ่ป่าเผา ๑ วธิ ีปรุงยา: บด รูปแบบยา: ยาผง กระสายยา: นำ้� (น�้ำสะอาด) วิธีใช:้ ละลายน้�ำ กนิ หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รปุ มาจากส่วนของสมุนไพรชนดิ น้ัน ๆ ท่นี �ำมาใชเ้ ป็นยากนั โดยทั่วไป Book-7.indd 52 2/11/20 15:58

การวิเคราะห์ตำ�รับยาสมนุ ไพรในจารึกต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร  53 รายละเอียดของตัวยา/สมุนไพรในต�ำรับ ล�ำดบั ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ใี ช้ ชื่อวิทยาศาสตร์ ชอื่ วงศ์ ปริมาณทีใ่ ช้ ๑ หางนกยงู ขนหาง Pavo muticus Phasianidae ๑ สว่ น *สตั วว์ ัตถุ (Linnaeus, 1766) ๒ ตาไม้ไผ่ปา่ ตาไมไ้ ผ่ Bambusa bambos (L.) Voss Poaceae ๒๑ ส่วน *ไผป่ า่ บทที่ ล�ำดบั ท่ีของตำ� รับในต�ำรา: ๒๏๘ ชอื่ โรค: สันนิบาตตาเหลอื ง สรรพคณุ ของตำ� รับ: แกส้ ันนบิ าตตาเหลอื ง ทมี่ ีอาการอาเจียนร่วม ส่วนประกอบของต�ำรับ: ผกั เส้ยี นผีเผา ๑ เปลือกมะกรดู เผา ๑ พรกิ ๑ ขงิ ๑ วิธปี รงุ ยา: บดเป็นผงละเอียด ใสพ่ ิมเสนเลก็ น้อย ละลายน้�ำสม้ ซา่ รปู แบบยา: ยาผง วธิ ีใช้: กนิ กระสายยา: พมิ เสนเกลด็ สม้ ซ่า รายละเอยี ดของตัวยา/สมนุ ไพรในต�ำรบั ลำ� ดบั ตวั ยา/สมนุ ไพร สว่ นท่ีใช้ ชื่อวทิ ยาศาสตร์ ช่อื วงศ์ ปรมิ าณท่ีใช้ Cleome viscosa L. Cleomaceae ๑ ส่วน ๑ ผักเสยี้ นผีเผา *ทั้งตน้ Citrus hystrix DC. Rutaceae ๑ สว่ น Piper nigrum L. Piperaceae ๑ ส่วน ๒ เปลือกมะกรดู เผา *เปลอื กผล Zingiber officinale Zingiberaceae ๑ ส่วน ๓ พรกิ *ผล Roscoe *พริกไทย ๔ ขงิ *เหง้า หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่ีสรปุ มาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนิดน้ัน ๆ ที่น�ำมาใช้เป็นยากนั โดยทว่ั ไป Book-7.indd 53 2/11/20 15:58

54  คำ�อธิบายจารึกตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร ลำ� ดบั ทขี่ องตำ� รับในตำ� รา: ๒๏๙ ชอื่ โรค: สนั นิบาตตาเหลอื ง สรรพคุณของตำ� รบั : แกส้ นั นบิ าตตาเหลือง ทีม่ ีอาการนอนไม่หลบั ส่วนประกอบของต�ำรบั : เปลอื กมะรุม ๑ รากสมอ ๑ สนั พรา้ มอญ ๑ ไพล ๑ ขมิน้ ออ้ ย ๑ วธิ ปี รุงยา: ตม้ กับน้�ำ ๓ ส่วน เค่ยี วให้เหลอื ๑ สว่ น รปู แบบยา: ยาต้ม วิธีใช้: กิน รายละเอยี ดของตัวยา/สมนุ ไพรในต�ำรับ ลำ� ดบั ตัวยา/สมนุ ไพร ส่วนทใ่ี ช้ ชื่อวิทยาศาสตร์ ช่อื วงศ์ ปริมาณที่ใช้ ๑ เปลอื กมะรุม เปลอื กต้น Moringa oleifera Lam. Moringaceae ๑ ส่วน ๒ รากสมอ ราก Terminalia chebula Retz. Combretaceae ๑ ส่วน *สมอไทย ๓ สนั พร้ามอญ *ส่วนเหนือดิน Justicia gendarussa Burm. f. Acanthaceae ๑ ส่วน *กระดูกไกด่ ำ� ๔ ไพล *เหง้า Zingiber montanum Zingiberaceae ๑ สว่ น (J. Koenig) Link ex A. Dietr. ๕ ขมนิ้ อ้อย *เหงา้ Curcuma zedoaria (Christm.) Zingiberaceae ๑ สว่ น Roscoe หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รุปมาจากสว่ นของสมุนไพรชนิดนั้น ๆ ท่ีน�ำมาใชเ้ ป็นยากันโดยทว่ั ไป Book-7.indd 54 3/10/20 15:00

ชดุ ตำราภมู ิปญญาการแพทยแ ผนไทย ฉบับอนุรักษ ภาพจารกึ แผน ท่ี 8 คำจารึกแผน ที่ 8 กองค้มุ ครองภูมปิ ัญญาการแพทย์แผนไทยและพนื้ บา้ นไทย ๑. ๏ สทิ ธิการยิ ะ ๒. ถา แลกำลงั ลมกลานักใหตี ๓. ขึ้นไปไมส มประดใี หสลบตายไปลางทีให ๔. ชกั เทา ปากมอิ อกใหลนิ้ กระดา งคางแขงทำใหคนทงั มือ ๕. หลายกัลว อันวา กำลงั ลมนีก้ ล ากว ากำลังเลอื ดทังหลายเปนไปตาง ๆ ย๖. ดุจกลาวมาแลวนน้ั ๆ ถา จะแกทานใหเอาไพล เปลอื กกุมท22ังสอง ลำพันแดง รากละ า้ นไท๗. หูงแดง ลกู กระวาร การพลู ขา ขมนิ้ ออย รากพานงูแดง รากองั กาบ ลกู สมอไท สมอพเิ ภก ลกู ผักชี ะพนื้ บ๘. ทัง ๒ หัวตะใครหอม ลกู ชาพลู ขงิ แครง ขิงแหง รากเจตะมูล เปลือกราชพฤก รากพงั โหมทงั สอง แลดปี ลี สคา น เปลอื กโล(ด) นไทยหวั บวั ยแ์ ผ๙. วานเปราะเทยี นทงั ๕ โกด โกด สอ าการแพทกะดูก โกดพูปลา เคร่ืองสมนู ไพร เขมา สิ่งละ 1 เครือ่ งเทศสง่ิ ละ 2 ตำบดเปนแทง ัญญ๑๐. ไวลายเลา ก็ได น้ำขงิ ขาก็ได แกสรรพลมใบปดสาวะมักน้ันฯ ยาตม ชอ่ื เบญขนั แกเ ลอื ดเนา อนกลด มู ิปทวาร รองภ สทอน ุ้มค๑๑. ใหเ อาเปลอื กมยมตวั ผู เปลอื ก รากตองแตกใบสมอทะเล เอาเสมอภาคตม ๓ เอา ๑ กองค มไฟ ใหกนิ แต ๑๒. ภอกำลังแกส รรพเลอื ดเนา หาย ฯ ยาช่อื เบญขนั แกเลือดตกหมกอยเู อาหวั หอม ๑๓. ขิงเจตมลู ไพลในคนทสี อเทยี รดำ ยาทงั น้ีตำเอาน้ำสิง่ ละจอกเลาเปนกะ ๑๔. สายตม ๓ เอา ๑ กินภอกำลังหาย ฯ ถาเลือดตขี นึ้ เอาลำพัร ๑๕. กเทียม มหาหงิ ตะใครหอม ยานเี้ อาเทากันบด ๑๖. กะน้ำมนาวกินแก ล้ินหด ทาคาง คางแขง ๑๗. แขงให ออ น แล อาปากได Book-7.indd 55 2/11/20 15:58

56  คำ�อธบิ ายจารกึ ต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร คำ� อ่านจารึกแผ่นท่ี ๘ ช่อื ตน้ ฉบับ: ค�ำอา่ นจารกึ แผน่ ที่ ๘ ล�ำดบั ท่ีของต�ำรับในต�ำรา: ๓๏๐ ช่ือโรค: แกก้ �ำลังลมกล้าตขี ึ้น อาการ: หมดสติ ชกั ลนิ้ กระดา้ งคางแขง็ สรรพคณุ ของต�ำรับ: แก้สรรพลมในปัสสาวะมรรค ส่วนประกอบของต�ำรับ: ไพล เปลือกกุ่มทั้งสอง ล�ำพันแดง รากละหุ่งแดง ลูกกระวาน กานพลู ข่า ขมิ้นอ้อย รากพันงูแดง รากอังกาบ ลูกสมอไทย ลูกสมอพิเภก ลูกผักชี ท้ังสอง หัวตะไคร้หอม ลูกช้าพลู ขิงแครง ขิงแห้ง รากเจตมูล เปลือกราชพฤกษ์ รากกระพังโหมทั้งสอง ดีปลี สะค้าน เปลือกโลด ว่านเปราะ เทียนทั้งห้า โกฐหัวบัว โกฐกระดูก โกฐสอ โกฐเขมา โกฐพุงปลา เครื่องสมุนไพรส่ิงละ ๑ บาท เคร่ืองเทศ ส่งิ ละ ๒ สลงึ วธิ ปี รุงยา: บด ปน้ั เปน็ แท่งไว้ รปู แบบยา: ยาป้นั แทง่ กระสายยา: เหลา้ นำ้� ขิง และนำ้� ข่า วิธีใช้: ละลายกบั เหลา้ หรอื น้ำ� ขิง หรือน�้ำขา่ กนิ รายละเอยี ดของตวั ยา/สมุนไพรในตำ� รบั ล�ำดบั ตวั ยา/สมนุ ไพร ส่วนท่ีใช้ ช่ือวิทยาศาสตร์ ชอ่ื วงศ์ ปริมาณทใ่ี ช้ ๑ ไพล *เหง้า Zingiber montanum Zingiberaceae ๑ บาท (J. Koenig) Link ex A. Dietr. ๒ เปลอื กกุ่มท้ังสอง เปลือกตน้ Crateva religiosa G. Forst. Capparaceae อยา่ งละ -*กมุ่ น้ำ� Crateva adansonii DC. ๑ บาท -*กุ่มบก ๓ ล�ำพนั แดง *เหง้า Enhalus acoroides (L. f.) Hydrocharitaceae ๑ บาท Royle หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รปุ มาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนิดน้นั  ๆ ทีน่ �ำมาใช้เป็นยากันโดยทวั่ ไป Book-7.indd 56 2/11/20 15:58

การวิเคราะหต์ �ำ รบั ยาสมนุ ไพรในจารกึ ต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร  57 ลำ� ดบั ตัวยา/สมนุ ไพร สว่ นทใ่ี ช้ ชื่อวทิ ยาศาสตร์ ชอ่ื วงศ์ ปริมาณทใ่ี ช้ ๔ รากละหงุ่ แดง ราก Ricinus communis L. Euphorbiaceae ๑ บาท ๕ ลูกกระวาน ผล Amomum testaceum Ridl. Zingiberaceae ๒ สลึง ๖ กานพลู *ดอกตูม Syzygium aromaticum (L.) Myrtaceae ๒ สลงึ Merr. & L. M. Perry ๗ ข่า *เหงา้ Alpinia galanga (L.) Willd. Zingiberaceae ๑ บาท ๒๙ รากพันงูแดง ราก ๘ ขมนิ้ อ้อย *เหงา้ Curcuma zedoaria Zingiberaceae ๑ บาท บทที่ (Christm.) Roscoe Cyathula prostrata (L.) Amaranthaceae ๑ บาท Blume ๑๐ รากอังกาบ ราก Barleria Cristata L. Acanthaceae ๑ บาท ๑๑ ลกู สมอไทย ผล Terminalia chebula Retz. Combretaceae ๑ บาท ๑๒ สมอพเิ ภก *ผล Terminalia bellirica Combretaceae ๑ บาท (Gaerthn.) Roxb. ๑๓ ลกู ผักชที ั้ง ๒ อยา่ งละ -*ผกั ชีล้อม Oenanthe javanica ๑ บาท -*ผักชลี า ผล (Blume) DC. Apiaceae Coriandrum sativum L. (Umbelliferae) ๑๔ หวั ตะไครห้ อม *เหง้า Cymbopogon nardus (L.) Poaceae ๑ บาท Rendle ๑๕ ลูกช้าพลู *ชอ่ ผล Piper sarmentosum Roxb. Piperaceae ๑ บาท ๑๖ ขิงแครง *เหง้า Zingiber acuminatum Zingiberaceae ๑ บาท Valeton ๑๗ ขิงแห้ง *เหง้า Zingiber ligulatum Roxb. Zingiberaceae ๑ บาท หรือ Zingiber longiligulatum S.Q.Tong ๑๘ รากเจตมลู Plumbago indica L. ๑ บาท *เจตมูลเพลิงแดง ราก Plumbaginaceae ๑๙ เปลือกราชพฤกษ์ เปลือกต้น Cassia fistula L. Fabaceae ๑ บาท หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่ีสรปุ มาจากส่วนของสมุนไพรชนดิ น้นั  ๆ ทีน่ �ำมาใชเ้ ป็นยากนั โดยทั่วไป Book-7.indd 57 3/10/20 15:01

58  ค�ำ อธิบายจารึกตำ�รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร ล�ำดบั ตวั ยา/สมนุ ไพร สว่ นท่ีใช้ ชือ่ วทิ ยาศาสตร์ ช่ือวงศ์ ปริมาณท่ีใช้ ๒๐ กระพงั โหมท้งั ๒ Paederia linearis Hook. f. อยา่ งละ -*กระพังโหมใหญ่ ๑ บาท *ตดหมู -*กระพังโหมน้อย *ราก Paederia foetida L. Rubiaceae *ตดหมา ๒๑ ดปี ลี *ชอ่ ผล Piper retrofractum Vahl Piperaceae ๑ บาท ๒๒ สะคา้ น *เถา Piper wallichii (Miq.) Hand. Piperaceae ๑ บาท -Mazz. ๒๓ เปลอื กโลด Trigonostemon reidioides ๑ บาท *โลดแดง เปลอื กต้น (Kurz) Craib หรอื *โลดขาว Euphorbiaceae Trigonostemon albiflorus Airy Shaw ๒๔ ว่านเปราะ *หัว Kaempferia galanga L. Zingiberaceae ๑ บาท *วา่ นเปราะหอม ๒๕ เทยี นท้งั ห้า Nigella sativa L. Ranunculaceae อย่างละ -*เทยี นดำ� Lepidium sativam L. Brassicaceae ๒ สลึง -*เทยี นแดง Cuminum cyminum L. (Cruciferae) -*เทยี นขาว *เมลด็ Foeniculum vulgare Mill. Apiaceae -*เทียนข้าวเปลือก Anethum graveolens L. (Umbelliferae) -*เทยี นตาต๊ักแตน ๒๖ โกฐกระดูก *ราก Saussurea lappa Decne Asteraceae ๒ สลงึ (Compositae) ๒๗ โกฐสอ *ราก Angelica dahurica (Hoffm.) Apiaceae ๒ สลึง Benth. & Hook. f. ex (Umbelliferae) Franch. & Sav. var. dahurica ๒๘ โกฐเขมา *ราก Atractylodes lancea Asteraceae ๒ สลึง (Thunb.) DC. (Compositae) หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รุปมาจากส่วนของสมุนไพรชนดิ นน้ั  ๆ ทนี่ ำ� มาใชเ้ ปน็ ยากนั โดยทั่วไป Book-7.indd 58 3/10/20 15:01

การวิเคราะหต์ ำ�รับยาสมนุ ไพรในจารกึ ตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร  59 ล�ำดบั ตวั ยา/สมุนไพร สว่ นทีใ่ ช้ ชอ่ื วิทยาศาสตร์ ชื่อวงศ์ ปริมาณทใ่ี ช้ ๒ สลงึ ๒๙ โกฐพุงปลา *ปมุ่ หูด Terminalia chebula Retz. Combretaceae (gall) จากใบหรอื ก่งิ อ่อน ๓๐ เครือ่ งสมุนไพร ยังไม่สามารถระบุได้ ๒อยา่ งละ ๓๑ เคร่อื งเทศ ยงั ไมส่ ามารถระบไุ ด้ ๑ บาท บทท่ี อยา่ งละ ล�ำดบั ทขี่ องต�ำรับในตำ� รา: ๓๏๑ ๒ สลงึ ชือ่ โรค: แก้กำ� ลงั ลมกล้าตขี ้นึ อาการ: ให้ชกั เทา้ ชกั มือ อ้าปากมอิ อก ใหล้ น้ิ กระดา้ งคางแข็ง สรรพคุณของตำ� รบั : แกเ้ ลือดเน่าอนั กลัดทวาร หรือเลือดเสยี ชื่อตำ� รบั : เบญจขนั ส่วนประกอบของต�ำรับ: เปลือกมะยมตัวผู้ เปลือกสะท้อน เปลือกมะไฟ รากตองแตก ใบสมอทะเล วธิ ปี รงุ ยา: ต้มกับน้ำ� ๓ สว่ น เค่ยี วให้เหลือ ๑ สว่ น รปู แบบยา: ยาต้ม วธิ ีใช้: กนิ จนกว่าจะหาย รายละเอียดของตัวยา/สมนุ ไพรในตำ� รับ หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทส่ี รปุ มาจากส่วนของสมนุ ไพรชนิดนั้น ๆ ที่นำ� มาใช้เป็นยากันโดยทั่วไป Book-7.indd 59 3/25/20 19:39

60  คำ�อธิบายจารึกตำ�รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร ลำ� ดบั ตัวยา/สมนุ ไพร สว่ นท่ใี ช้ ชอ่ื วิทยาศาสตร์ ชือ่ วงศ์ ปริมาณทใ่ี ช้ ๑ เปลือกมะยมตวั ผู้ เปลอื กต้น Phyllanthus acidus (L.) Phyllanthaceae ๑ สว่ น Skeels ๒ เปลอื กสะทอ้ น เปลือกตน้ Sandoricum koetjape Meliaceae ๑ ส่วน *กระทอ้ น (Burm. f.) Merr. ๓ เปลือกมะไฟ เปลือกต้น Baccaurea ramiflora Lour. Phyllanthaceae ๑ ส่วน ๔ รากตองแตก ราก Baliospermum solanifolium Euphorbiaceae ๑ สว่ น (Burm.) Suresh ๕ ใบสมอทะเล ใบ Shirakiopsis Indica (Willd.) Euphorbiaceae ๑ ส่วน *นง่ึ และนำ� มา Esser ผึ่งแดดให้แห้ง ลำ� ดบั ทข่ี องต�ำรับในตำ� รา: ๓๏๒ ชือ่ โรค: แก้ก�ำลงั ลมกล้าตขี ้ึน อาการ: ให้ชักเท้า ชกั มือ อ้าปากมอิ อก ใหล้ ิ้นกระดา้ งคางแข็ง สรรพคุณของต�ำรับ: แกเ้ ลือดตก คัง่ อยใู่ นรา่ งกาย ชือ่ ตำ� รับ: เบญจขัน สว่ นประกอบของต�ำรับ: หวั หอม ขงิ เจตมลู ไพล ใบคนทีสอ เทยี นด�ำ วธิ ปี รงุ ยา: ตำ� เอาแต่นำ้� ส่ิงละจอก ผสมเหล้า ตม้ กับน้�ำ ๓ ส่วน เคย่ี วให้เหลอื ๑ สว่ น รูปแบบยา: ยาตม้ กระสายยา: เหลา้ วิธใี ช้: กินจนกวา่ จะหาย รายละเอียดของตวั ยา/สมนุ ไพรในตำ� รับ หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รุปมาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนิดน้ัน ๆ ทน่ี ำ� มาใชเ้ ปน็ ยากันโดยทว่ั ไป Book-7.indd 60 2/11/20 15:58

การวิเคราะห์ต�ำ รบั ยาสมนุ ไพรในจารึกตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร  61 ลำ� ดบั ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ใี ช้ ช่ือวิทยาศาสตร์ ช่ือวงศ์ ปรมิ าณทใี่ ช้ ๑ หัวหอม หัว ๑ จอก ๒ ขิง *เหงา้ Allium ascalonicum L. Amaryllidaceae ๑ จอก ๓ เจตมลู ๑ จอก *เจตมลู เพลิงแดง *ราก Zingiber officinale Roscoe Zingiberaceae ๔ ไพล *เหง้า ๒๑ จอก Plumbago indica L Plumbaginaceae ๕ ใบคนทสี อ ใบ ๑ จอก บทท่ี ๖ เทยี นดำ� *เมลด็ Zingiber montanum Zingiberaceae ๑ จอก (J.Koenig) Link ex A. Dietr. Vitex trifolia L. Lamiaceae Nigella sativa L. Ranunculaceae ลำ� ดบั ทขี่ องต�ำรบั ในตำ� รา: ๓๏๓ ชือ่ โรค: แก้ก�ำลงั ลมกลา้ ตขี น้ึ อาการ: ให้ชักเท้า ชกั มือ อ้าปากมอิ อก ใหล้ ้ินกระด้างคางแขง็ สรรพคณุ ของต�ำรบั : แก้ลนิ้ หด แกค้ างแข็ง ทาคางแขง็ ใหอ้ ่อน ใหอ้ ้าปากได้ ชอื่ ต�ำรบั : แกเ้ ลอื ดตีขึ้น สว่ นประกอบของต�ำรบั : ลำ� พนั กระเทยี ม มหาหิงค์ุ ตะไครห้ อม เอาเสมอภาค วิธีปรุงยา: บด กับน้�ำมะนาว รูปแบบยา: ยาผง กระสายยา: มะนาว วธิ ใี ช้: กิน รายละเอียดของตัวยา/สมุนไพรในต�ำรบั หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รุปมาจากส่วนของสมุนไพรชนิดน้นั  ๆ ทน่ี �ำมาใชเ้ ปน็ ยากนั โดยท่วั ไป Book-7.indd 61 2/11/20 15:58

62  ค�ำ อธบิ ายจารึกตำ�รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร ล�ำดับ ตวั ยา/สมุนไพร ส่วนทใ่ี ช้ ชอ่ื วทิ ยาศาสตร์ ชอ่ื วงศ์ ปรมิ าณท่ใี ช้ ๑ ล�ำพัน *เหง้า Enhalus acoroides (L.f.) Hydrocharitaceae ๑ ส่วน *ลำ� พนั แดง Royle ๒ กระเทียม *หัว Allium sativum L. Amaryllidaceae ๑ ส่วน ๓ มหาหิงคุ์ *ยาง ชนั น้�ำมนั Ferula assa-foetida L. Apiaceae ๑ ส่วน (oleogumresin) (Umbelliferae) จากรากและล�ำตน้ ใตด้ ิน ๔ ตะไครห้ อม *ลำ� ต้นเหนอื ดินที่ Cymbopogon nardus (L.) Poaceae ๑ ส่วน ตดั ใบออกแลว้ Rendle หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทส่ี รุปมาจากส่วนของสมุนไพรชนิดน้ัน ๆ ทีน่ �ำมาใช้เปน็ ยากนั โดยทัว่ ไป Book-7.indd 62 2/11/20 15:58

จารึกตำรายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร ภาพจารึกแผนที่ 9 คำจารกึ แผน ท่ี 9 กองคมุ้ ครองภมู ิปัญญาการแพทยแ์ ผนไทยและพ้ืนบ้านไทย ๑. ๏ สทิ ธกิ าริยะ ๒. ฤษดวงอนงึ่ ชอ่ื รุกฃชิวหาเกดิ ๓. แตกองปถ วธิ าตุ มกั ตง้ั บนลิ้นกระทำพศิ ๔. ใหปวดแสบเปนกำลังใหล น้ิ เลือก คอเลอื กใหบรโิ ภก ย๕. อาหารมิไดใ หผ วิ เนอื้ ชาสากไปดจุ หนามบวั ฯ ถา จะแกเอาเจตมลู ๒ ้านไท๖. ฃงิ แหง ๓ การะบนู ๔ กะดาดแดง ๕ รากจ่งิ จอเหล่ยี ม ลูกจัน ดอกจนั กระว ร การพลู ะ ะพ้ืนบ๗. เทยี รทงั หา สมลู แวง ส่งิ ละ ๘ สว น พรกิ ไท ๗๘ สว น ทำเปนจุนบดลายน้ำผ้ึงกินแกฤ ษดวงรุกข 25 ยแล๘. ชิวหาแกเนื้อชาสากน้นั หาย ฯ ขนานหน่งึ เอามหาหงิ 1 ลำพัน 2 ดีปลี 3 ฃิงแหง 1 ์แผนไทเทียรเยาวะภานี 11 หศั คุณ ทย๙. เทษ 21 พัดแพวแดง 31 โกดสอ 2 พรกิ ไท 3 2 ทำเปนจลุ บดลายน้ำผึง้ กนิ หนัก าการแพ1 แกฤษดวงทงั ปวงแล รคุ ขชิวหาฤษดวงแล ญมือ ปิ ญั๑๐. แกป วม แลบวมทังตัวหายฯ ขนานหนึ่งเอาการะบูน อยาดำ พิมเสน ดอกจัน การพลู รองภมูตนี คเจตมูล พรกิ ไทเสมอภาก กองคุ้ม๑๑. ทำเปนจุนบํดลายน้ำผึ้งกินหนัก 1 แกฤษดวงผอมเหลือง แกลมจุกเสียดแลมองครอ หืดไอ แกฤ ษ ๑๒. ดวงรุคชิวหานนั้ หาย ฯ ขนานหนง่ึ เอา รากขอ ย รากคาง รากสม ปอ ย รากเจตมูล ๑๓. รากไมสสี ุก รังปลวกไตด ิน เอาเสมอภากตม ๓ เอา ๑ ใหก นิ วัน ๑๔. ละ ๓ เพลา แกฤษดวงอันเกิดแตก องปถวีนั้นหาย ๑๕. แกฤ ษดวงใหไ อ เปนโลหิตน้ันกห็ าย : ๑๖. แกห ืดนั้นก็หายมามาก ๑๗. วเิ สศนัก ๚ ๛ Book-7.indd 63 2/11/20 15:58

64  ค�ำ อธบิ ายจารึกต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร คำ� อา่ นจารึกแผน่ ท่ี ๙ ช่ือตน้ ฉบบั : คำ� อา่ นจารกึ แผน่ ที่ ๙ ล�ำดบั ที่ของต�ำรบั ในต�ำรา: ๓๏๔ ช่ือโรค: รกุ ขชวิ หา อาการ: เกิดแต่กองปัถวีธาตุ มักตั้งบนล้ิน (เกิดที่ลิ้น) กระท�ำพิษให้ปวดแสบเป็นก�ำลัง ลน้ิ เลอื ก (เปน็ เมอื ก) คอเลือก ใหบ้ รโิ ภคอาหารมไิ ด้ ให้ผวิ เนือ้ ชา สาก สรรพคุณของต�ำรับ: แก้ริดสดี วงรุกขชิวหา แกเ้ นอ้ื ชาสาก สว่ นประกอบของต�ำรบั : เจตมูล ๒ ขิงแหง้ ๓ การบรู ๔ กระดาดแดง ๕ รากจิงจ้อเหล่ยี ม ลูกจันทน์ ดอกจันทน์ กระวาน กานพลู เทียนท้ังห้า สมุลแว้ง ส่ิงละ ๘ ส่วน พริกไทย ๗๘ ส่วน วธิ ปี รงุ ยา: ท�ำเป็นผงละเอยี ด รูปแบบยา: ยาผง กระสายยา: น้ำ� ผึ้ง วิธใี ช:้ ละลายน�ำ้ ผ้งึ กนิ รายละเอียดของตัวยา/สมนุ ไพรในตำ� รบั ล�ำดับ ตัวยา/สมนุ ไพร ส่วนที่ใช้ ช่ือวิทยาศาสตร์ ชื่อวงศ์ ปริมาณท่ใี ช้ ๑ เจตมลู Plumbago indica L. ๒ ส่วน *เจตมลู เพลงิ แดง *ราก Plumbaginaceae ๒ ขิงแหง้ *เหงา้ Zingiber ligulatum Roxb. ๓ สว่ น หรือ Zingiber Zingiberaceae longiligulatum S.Q.Tong ๓ การบูร *ส่งิ สกดั จาก Cinnamomum camphora Lauraceae ๔ สว่ น เปลือกต้น (L.) J. Presl เนอ้ื ไมแ้ ละใบ ๔ กระดาดแดง *หัว Alocasia macrorrhizos (L.) Araceae ๕ ส่วน G. Don หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทส่ี รปุ มาจากส่วนของสมนุ ไพรชนดิ นน้ั  ๆ ทนี่ �ำมาใช้เป็นยากันโดยท่ัวไป Book-7.indd 64 2/11/20 15:58

การวิเคราะหต์ ำ�รบั ยาสมุนไพรในจารึกตำ�รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร  65 ล�ำดบั ตัวยา/สมุนไพร ส่วนทีใ่ ช้ ชือ่ วิทยาศาสตร์ ชอ่ื วงศ์ ปริมาณท่ใี ช้ ๕ รากจงิ จ้อเหลย่ี ม ราก Operculina turpethum (L.) Convolvulaceae ๘ ส่วน Silva Manso ๖ ลกู จันทน์ *เมลด็ Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๘ ส่วน ๗ ดอกจนั ทน์ *เย่ือหุ้มเมล็ด Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๘ ส่วน ๘ กระวาน *ผล Amomum testaceum Ridl. Zingiberaceae ๒๘ สว่ น บทท่ี ๙ กานพลู *ดอกตมู Syzygium aromaticum (L.) Myrtaceae Merr. & L. M. Perry ๘ ส่วน อย่างละ ๑๐ เทียนทัง้ หา้ Nigella sativa L. Ranunculaceae ๘ สว่ น -*เทียนด�ำ Lepidium sativam L. Brassicaceae -*เทียนแดง (Cruciferae) -*เทียนขาว *เมล็ด Cuminum cyminum L. Apiaceae Foeniculum vulgare Mill. (Umbelliferae) -*เทียนข้าวเปลือก Anethum graveolens L. -*เทยี นตาตั๊กแตน ๑๑ สมลุ แว้ง *เปลือกต้น Cinnamomum bejolghota Lauraceae ๘ สว่ น (Buc-Ham) Sweet ๑๒ พริกไทย *ผล Piper nigrum L. Piperaceae ๗๘ สว่ น ลำ� ดบั ที่ของตำ� รับในต�ำรา: ๓๏๕ ชอ่ื โรค: รกุ ขชวิ หา อาการ: เกิดแต่กองปัถวีธาตุ มักต้ังบนล้ิน (เกิดที่ลิ้น) กระท�ำพิษให้ปวดแสบเป็นก�ำลัง ล้นิ เลอื ก (เป็นเมือก) คอเลือก ให้บรโิ ภคอาหารมไิ ด้ ให้ผวิ เนอ้ื ชา สาก สรรพคุณของต�ำรับ: แก้ริดสีดวงท้ังปวงและรุกขชิวหา และแก้มือและเท้าบวม หรือบวม ทงั้ ตัว ส่วนประกอบของตำ� รับ: มหาหิงคุ์ ๑ เฟอ้ื ง ล�ำพนั ๒ สลงึ ดปี ลี ๓ สลงึ ขงิ แหง้ ๑ บาท เทยี นเยาวพาณี ๑ บาท ๑ สลึง หสั คุณเทศ ๑ บาท ๒ สลึง ผักแพวแดง ๑ บาท ๓ สลงึ โกฐสอ ๒ บาท พริกไทย ๓ ต�ำลึง ๒ บาท หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รปุ มาจากสว่ นของสมุนไพรชนดิ น้นั  ๆ ทีน่ ำ� มาใชเ้ ป็นยากันโดยท่วั ไป Book-7.indd 65 2/11/20 15:58

66  คำ�อธบิ ายจารกึ ตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร วธิ ปี รงุ ยา: ทำ� เป็นผงละเอียด รปู แบบยา: ยาผง กระสายยา: น�ำ้ ผ้งึ วิธใี ช้: ละลายน�้ำผงึ้ กิน รายละเอยี ดของตัวยา/สมนุ ไพรในตำ� รับ ลำ� ดับ ตวั ยา/สมนุ ไพร สว่ นท่ใี ช้ ชอ่ื วิทยาศาสตร์ ชื่อวงศ์ ปรมิ าณที่ใช้ ๑ มหาหิงค์ุ *ยาง ชันน้ำ� มัน Ferula assa-foetida L. Apiaceae ๑ เฟอ้ื ง (oleogumresin) (Umbelliferae) จากรากและล�ำต้น ใตด้ นิ ๒ ล�ำพนั *เหง้า Enhalus acoroides (L. f.) Hydrocharitaceae ๒ สลงึ *ล�ำพนั แดง Royle ๓ ดีปลี *ช่อผล Piper retrofractum Vahl Piperaceae ๓ สลึง ๔ ขิงแหง้ *เหงา้ Zingiber ligulatum Roxb. Zingiberaceae ๑ บาท หรือ Zingiber longiligulatum S.Q.Tong ๕ เทยี นเยาวพาณี *เมลด็ Trachyspermum ammi Apiaceae ๑ บาท (L.) Sprague (Umbelliferae) ๑ สลึง ๖ หัสคณุ เทศ *เน้ือไม้ Clausena excavata Rutaceae ๑ บาท Burm. f. ๒ สลึง ๗ ผักแพวแดง *ราก Iresine herbstii Hook. Amaranthaceae ๑ บาท ๓ สลงึ ๘ โกฐสอ *ราก Angelica dahurica Apiaceae ๒ บาท (Hoffm.) Benth. & Hook. (Umbelliferae) f. ex Franch. & Sav. var. dahurica ๙ พริกไทย *ผล Piper nigrum L. Piperaceae ๓ ตำ� ลึง ๒ บาท หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทสี่ รุปมาจากสว่ นของสมุนไพรชนดิ น้นั  ๆ ที่น�ำมาใชเ้ ป็นยากนั โดยทั่วไป Book-7.indd 66 3/25/20 19:39

การวิเคราะหต์ �ำ รับยาสมุนไพรในจารึกต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร  67 ล�ำดับทข่ี องต�ำรับในต�ำรา: ๓๏๖ ๒บทท่ี ชื่อโรค: รกุ ขชวิ หา อาการ: เกิดแต่กองปัถวีธาตุ มักตั้งบนลิ้น (เกิดที่ลิ้น) กระท�ำพิษให้ปวดแสบเป็นก�ำลัง ลิน้ เลอื ก (เป็นเมอื ก) คอเลือก ใหบ้ รโิ ภคอาหารมิได้ ใหผ้ ิวเนื้อชา สาก สรรพคุณของต�ำรับ: แก้ริดสีดวงรุกขชิวหา ที่มีอาการผอมเหลือง ลมจุกเสียด มองคร่อ หืด ไอ ส่วนประกอบของต�ำรับ: การบูร ยาด�ำ พิมเสน ดอกจันทน์ กานพลู เจตมูล พริกไทย เสมอภาค วธิ ีปรุงยา: ท�ำเปน็ ผงละเอยี ด รูปแบบยา: ยาผง กระสายยา: น�ำ้ ผึง้ วธิ ีใช้: ละลายนำ้� ผึ้ง กินหนัก ๑ สลงึ รายละเอียดของตวั ยา/สมนุ ไพรในต�ำรบั ล�ำดับ ตวั ยา/สมนุ ไพร สว่ นทใ่ี ช้ ช่อื วิทยาศาสตร์ ช่ือวงศ์ ปรมิ าณทใ่ี ช้ ๑ การบรู *สิง่ สกัดจาก Cinnamomum camphora (L.) J. Lauraceae ๑ สว่ น เปลือกต้น Presl เนอ้ื ไม้และใบ ๒ ยาด�ำ *ยางท่ีแขง็ เปน็ Aloe vera (L.) Burm. f. Aloaceae ๑ ส่วน กอ้ นจากใบ ว่านหางจระเข้ ๓ พมิ เสน *ส่งิ สกดั จาก Dryobalanops aromatic C. F. Dipterocarpaceae ๑ สว่ น เปลอื กต้น Gaertn. ๔ ดอกจันทน์ *เยอ่ื ห้มุ เมล็ด Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๑ สว่ น ๕ กานพลู *ดอกตมู Syzygium aromaticum (L.) Merr. Myrtaceae ๑ สว่ น & L. M. Perry หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทสี่ รุปมาจากส่วนของสมุนไพรชนิดนัน้  ๆ ทีน่ ำ� มาใช้เปน็ ยากันโดยทั่วไป Book-7.indd 67 2/11/20 15:58

68  คำ�อธบิ ายจารึกต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร ล�ำดบั ตัวยา/สมุนไพร สว่ นทใี่ ช้ ชอื่ วทิ ยาศาสตร์ ช่อื วงศ์ ปริมาณทใี่ ช้ ๑ ส่วน ๖ เจตมลู Plumbago indica L. Plumbaginaceae *เจตมลู เพลงิ แดง *ราก Piper nigrum L. Piperaceae ๑ สว่ น ๗ พริกไทย *ผล ลำ� ดับท่ีของตำ� รับในตำ� รา: ๓๏๗ ชื่อโรค: รุกขชวิ หา อาการ: เกิดแต่กองปัถวีธาตุ มักต้ังบนลิ้น (เกิดท่ีล้ิน) กระท�ำพิษให้ปวดแสบเป็นก�ำลัง ล้นิ เลือก (เป็นเมอื ก) คอเลอื ก ให้บรโิ ภคอาหารมิได้ ให้ผวิ เน้ือชา สาก สรรพคุณของต�ำรับ: แกร้ ุกขชิวหา ทมี่ ีอาการไอเป็นเลอื ด แก้หืด ชือ่ ต�ำรับ: แกร้ กุ ขชิวหา ส่วนประกอบของต�ำรับ: รากข่อย รากคาง รากส้มป่อย รากเจตมูล รากไม้สีสุก รังปลวกใตด้ นิ เอาเสมอภาค วธิ ีปรุงยา: ตม้ กับนำ�้ ๓ ส่วน เคยี่ วให้เหลือ ๑ ส่วน รปู แบบยา: ยาต้ม วธิ ใี ช้: กิน วนั ละ ๓ เวลา รายละเอยี ดของตัวยา/สมุนไพรในตำ� รบั ลำ� ดับ ตวั ยา/สมุนไพร สว่ นทใ่ี ช้ ชอ่ื วิทยาศาสตร์ ชอื่ วงศ์ ปริมาณท่ีใช้ Moraceae ๑ ส่วน ๑ รากข่อย ราก Streblus asper Lour. Fabaceae ๑ ส่วน ๒ รากคาง ราก Albizia lebbekoides (DC.) Benth. ๓ รากส้มป่อย ราก Acacia concinna (Willd.) DC. Fabaceae ๑ ส่วน Plumbaginaceae ๑ ส่วน ๔ รากเจตมูล *เจตมลู เพลงิ แดง ราก Plumbago indica L. หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ที่สรุปมาจากส่วนของสมุนไพรชนิดนน้ั  ๆ ทน่ี ำ� มาใช้เป็นยากนั โดยทวั่ ไป Book-7.indd 68 3/10/20 15:01

การวิเคราะหต์ �ำ รับยาสมนุ ไพรในจารึกต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร  69 ล�ำดบั ตวั ยา/สมุนไพร สว่ นทใ่ี ช้ ช่ือวิทยาศาสตร์ ชอื่ วงศ์ ปรมิ าณที่ใช้ ๕ รากไมส้ ีสุก ราก Bambusa blumeana Schult. f. Gramineae ๑ สว่ น *ไผส่ ีสกุ ๖ รงั ปลวกใต้ดิน# รัง Coptotermes spp., Globitermes Termitidae ๑ ส่วน spp., Microcerotermes spp., Macrotermes spp., ๒บทท่ี Nasutitermes spp., Schedorhinotermes spp., Termes spp., Odontotermes spp. # ดินปลวกขาว เป็นดินละเอียด ท่ีตัวปลวกช่วยกันหามาท�ำรัง เม่ือนานเข้าดินจืดก็จะท้ิงรังไปหาที่อยู่ใหม่ ดนิ ปลวกน้ีน�ำมาใชเ้ ป็นยาได[้ ๑] ดนิ ปลวกด�ำ เป็นรังปลวกท่พี บตามโคนกอไผ่ ดนิ ทน่ี ำ� มาทำ� รังส่วนใหญเ่ ปน็ ดนิ สีดำ� แขง็ แกรง่ ไมอ่ มนำ�้ [๑] สรรพคณุ เย็น จดื ใช้พอกดบั พษิ และถอนพษิ ฟกบวม ละลายน้�ำรบั ประทานแกก้ ระหายน�้ำ แกร้ ้อนใน[๑] หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่ีสรุปมาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนิดนัน้  ๆ ที่น�ำมาใช้เป็นยากันโดยทัว่ ไป Book-7.indd 69 2/11/20 15:58

ชดุ ตำราภมู ิปญญาการแพทยแ ผนไทย ฉบบั อนุรักษ ภาพจารกึ แผน ที่ 10 คำจารกึ แผน ท่ี 10 กองคุม้ ครองภูมปิ ญั ญาการแพทย์แผนไทยและพนื้ บา้ นไทย 1. ๏ สิทธิการิยะ 2. ลักษณไขเ จล่ยี งอากาศนั้น 3. ใหจ ับสะทา นใหเ ทา เยนใหรอนในอก 4. เปนกำลงั ใหก ระหายน้ำนักใหขดั อจุ าระปะสาวะใหละ ย5. อองตีนมอื นน้ั เฃยี วใหต าฃลัวน้ำตาแหง โทษสรรนบิ าทเปนกำลงั ฯ ถาจะ า้ นไท6. แกเอาเบญจเหลก วันเปรียง แกนสน แกนสกั แกนสกั ขี แก28น ขนนุ กำลังโคเถลิง ะพ้ืนบ7. พญามอื เหลก จันทงั สอง ตรีผลา เบญกูล พริกไท เอาเสมอภาคตม ๓ เอา ๑ ใหก ินแกจับสทา นแล ยแล8. ๏ ขนานหน่ึงเอากำแพงเจดชั้น แกนกันเตรา ฃาตัน เทพธาโร สฆาน ชาพลู ตรีกะตุก เอา แ์ ผนไทเสมอภาค วนั เปรียงเทา ทย9. ยาทังหลายตม ๓ เอา ๑ ใหกินแกจับหายดีแล ๚ ขนานหนึ่งเอารากไมไผ รากปบ รากมะกล่ำ าการแพเครอื เอาเสมอภาค ตม ๓ เอา ๑ กนิ แกจ บั ญ10. ดีนกั ๚ ขนานหนึง่ เอาเบญจชา พลู เบญจเตา รา ง เบญจกะเพรา สะฆา น ดปี ลี ฃิง เจดตะมลู เพลงิ ปิ ัญเสมอภาค ตม ๓ เอา ๑ รองภมู11. ใหกินแกจับสทานนักนั้นหาย ฯ ขนานหนึ่งเอาเบญจข้ีเหลก ตรีกะตุก เปลือกมะพูด บระเพช คชาพลู เอาเสมอ กองคมุ้ ลกู จัน 12. ภาคตม ๓ เอา ๑ ใหกินแกจ ับหาย ฯ ขนานหนึ่ง เอาโกดทงั หา เทยี รทงั เจด กระวาร ดอกจัน 13. การพลู จนั ทงั สอง กฤษนา ชะลดู แฝกหอม กะดอม บระเพช ไครห อม ตรี กรลำภัก 14. ผลา เบญจกลู ฝกรั าชพฤก เอาเสมอภาคตม กนิ แกจบั จำ 15. เรญิ ธาตุ ใหจำเริญอาหาร ถา จทเุ ลายาดำแทรก 2 16. ดีเกลอื 23 ดินประสิวขาว 1 ประจุ 17. พิศลงสะดวกดแี ล ฯ Book-7.indd 70 2/11/20 15:58

การวิเคราะห์ต�ำ รับยาสมนุ ไพรในจารกึ ตำ�รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร  71 คำ� อ่านจารึกแผ่นที่ ๑๐ ๒บทที่ ช่ือต้นฉบบั : ค�ำอา่ นจารึกแผ่นท่ี ๑๐ ลำ� ดับทข่ี องต�ำรับในต�ำรา: ๓๏๘ ชอื่ โรค: ไขเ้ จลยี งอากาศ อาการ: ใหจ้ บั สะทา้ น ใหเ้ ทา้ เยน็ ใหร้ อ้ นในอกเปน็ กำ� ลงั ใหก้ ระหายนำ�้ ใหข้ ดั อจุ จาระปสั สาวะ ให้ละอองตีนมือน้นั เขียว ใหต้ าขลัว (ตามวั ) นำ้� ตาแหง้ โทษสันนิบาตเปน็ กำ� ลัง สรรพคุณของต�ำรบั : แก้ไข้เจลียงอากาศ ท่ีมอี าการจับไข้จนหนาวสั่นสะทา้ น สว่ นประกอบของต�ำรบั : เบญจเหลก็ เถาวลั ย์เปรียง แกน่ สน แกน่ สกั แกน่ สักขี แก่นขนนุ กำ� ลังโคเถลงิ พญามือเหล็ก จันทนท์ ัง้ สอง ตรผี ลา เบญจกูล พริกไทย เอาเสมอภาค วิธีปรุงยา: ต้มกับน�ำ้ ๓ ส่วน เคย่ี วให้เหลือ ๑ สว่ น รปู แบบยา: ยาตม้ วธิ ใี ช:้ กิน รายละเอียดของตวั ยา/สมนุ ไพรในต�ำรบั ลำ� ดับ ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้ ชื่อวิทยาศาสตร์ ชอื่ วงศ์ ปริมาณทใ่ี ช้ อย่างละ ๑ เบญจเหล็ก ๑ ส่วน -*ขี้เหล็ก *แก่น Senna siamea (Lam.) H. S. Fabaceae Irwin & Barneby ๑ ส่วน -*พญามอื เหลก็ *แกน่ Strychnos lucida R. Br. Strychnaceae ๑ ส่วน -*ว่านสากเหล็ก *เหง้าและราก Molineria latifolia (Dryand. Hypoxidaceae ex W. T. Aiton) Herb. ex Kurz var. latifolia -*เถาวลั ย์เหลก็ *เถา Ventilago malaccensis Ridl. Rhamnaceae -*สนมิ เหลก็ *ผงสนิม Processed Ferric oxide ๒ เถาวลั ยเ์ ปรียง *เถา Solori scandens (Roxb.) Fabaceae Sirich & Adema ๓ แกน่ สน แก่น Pinus kesiya Royle ex Pinaceae *สนสามใบ Gordon หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ที่สรปุ มาจากสว่ นของสมุนไพรชนดิ น้นั  ๆ ที่น�ำมาใชเ้ ปน็ ยากนั โดยทว่ั ไป Book-7.indd 71 3/26/20 19:03

72  ค�ำ อธิบายจารึกต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร ล�ำดบั ตัวยา/สมนุ ไพร สว่ นทใ่ี ช้ ช่อื วิทยาศาสตร์ ช่อื วงศ์ ปริมาณทใ่ี ช้ ๔ แก่นสกั แก่น Tectona grandis L. f. Lamiaceae ๑ ส่วน ๕ แกน่ สักขี แก่น Dalbergia candenatensis Fabaceae ๑ สว่ น (Dennst.) Prain ๖ แกน่ ขนุน แก่น Artocarpus heterophyllus Moraceae ๑ ส่วน Lam. ๗ ก�ำลงั โคเถลงิ *แก่น Anaxagorea luzonensis A. Annonaceae ๑ สว่ น Gray ๘ พญามอื เหล็ก *แกน่ Strychnos lucida R. Br. Strychnaceae ๑ ส่วน ๙ จนั ทน์ทัง้ สอง *แก่น Santalum album L. Santalaceae อยา่ งละ -*จันทนข์ าว Pterocarpus santalinus L. f. Fabaceae ๑ ส่วน -*จนั ทนแ์ ดง ๑๐ ตรีผลา Terminalia bellirica Combretaceae อย่างละ -*สมอพิเภก (Gaerthn.) Roxb. Euphorbiaceae ๑ ส่วน -*สมอไทย Terminalia chebula Retz. -*มะขามปอ้ ม *ผล Phyllanthus emblica L. ๑๑ เบญจกลู อยา่ งละ -*ดปี ลี *ช่อผล Piper retrofractum Vahl ๑ ส่วน -*ช้าพลู *รากและไหล Piper sarmentosum Roxb. -*สะคา้ น *เถา Piper wallichii (Miq.) Hand. Piperaceae -*เจตมลู เพลงิ แดง *ราก -Mazz. Plumbaginaceae Plumbago indica L. -*ขิง *เหงา้ Zingiber officinale Roscoe Zingiberaceae ๑๒ พริกไทย *ผล Piper nigrum L. Piperaceae ๑ สว่ น หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ที่สรปุ มาจากส่วนของสมนุ ไพรชนิดนั้น ๆ ทีน่ ำ� มาใช้เปน็ ยากันโดยท่ัวไป Book-7.indd 72 2/11/20 15:58

การวเิ คราะหต์ �ำ รับยาสมุนไพรในจารึกตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร  73 ล�ำดบั ท่ขี องต�ำรบั ในต�ำรา: ๓๏๙ ๒บทท่ี ชือ่ โรค: ไขเ้ จลยี งอากาศ อาการ: ใหจ้ บั สะทา้ น ใหเ้ ทา้ เยน็ ใหร้ อ้ นในอกเปน็ กำ� ลงั ใหก้ ระหายนำ�้ ใหข้ ดั อจุ จาระปสั สาวะ ใหล้ ะอองตนี มือนั้นเขียว ใหต้ าขลัว (ตามวั ) น�ำ้ ตาแหง้ โทษสนั นิบาตเป็นกำ� ลงั สรรพคุณของตำ� รบั : แก้ไข้เจลียงอากาศ แก้จับสะท้าน ส่วนประกอบของต�ำรับ: ก�ำแพงเจ็ดชั้น แก่นกันเกรา ข่าต้น เทพทาโร สะค้าน ช้าพลู ตรีกฏุก เอาเสมอภาค เถาวลั ยเ์ ปรียง เท่ายาทงั้ หลาย วิธีปรุงยา: ต้มกบั น�ำ้ ๓ ส่วน เคีย่ วใหเ้ หลอื ๑ ส่วน รูปแบบยา: ยาตม้ วิธีใช:้ กิน รายละเอียดของตวั ยา/สมุนไพรในต�ำรบั ล�ำดบั ตวั ยา/สมุนไพร สว่ นท่ใี ช้ ช่ือวิทยาศาสตร์ ช่ือวงศ์ ปริมาณทใี่ ช้ ๑ กำ� แพงเจด็ ช้นั *เถา Salacia chinensis L. Celastraceae ๑ ส่วน ๒ แกน่ กันเกรา แก่น Fagraea fragrans Roxb. Gentianaceae ๑ ส่วน ๓ ข่าตน้ *เนือ้ ไม้ Cinnamomum illicioides A. Lauraceae ๑ สว่ น Chev. ๔ เทพทาโร *เปลือกต้น Cinnamomum Porrectum Lauraceae ๑ สว่ น หรอื เน้อื ไม้ (Roxb.) Kosterm ๕ สะคา้ น *เถา Piper wallichii (Miq.) Piperaceae ๑ ส่วน Hand. -Mazz. ๖ ชา้ พลู *รากและไหล Piper sarmentosum Roxb. Piperaceae ๑ ส่วน ๗ ตรีกฏุก *เหงา้ Zingiber ligulatum Roxb. หรอื Zingiberaceae อย่างละ -*ขงิ แห้ง *ผล Zingiber longiligulatum S.Q.Tong ๑ ส่วน -*พรกิ ไทย *ชอ่ ผล -*ดปี ลี Piper nigrum L. Piperaceae Piper retrofractum Vahl ๘ เถาวลั ย์เปรียง *เถา Solori scandens (Roxb.) Sirich & Fabaceae เท่าตวั ยา Adema ทงั้ หลาย หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่ีสรุปมาจากสว่ นของสมุนไพรชนดิ น้นั  ๆ ทนี่ ำ� มาใชเ้ ปน็ ยากันโดยท่วั ไป Book-7.indd 73 2/11/20 15:58

74  ค�ำ อธิบายจารึกตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร ลำ� ดบั ที่ของตำ� รับในตำ� รา: ๔๏๐ ชอ่ื โรค: ไขเ้ จลียงอากาศ อาการ: ใหจ้ บั สะทา้ น ใหเ้ ทา้ เยน็ ใหร้ อ้ นในอกเปน็ กำ� ลงั ใหก้ ระหายนำ้� ใหข้ ดั อจุ จาระปสั สาวะ ให้ละอองตีนมอื นน้ั เขียว ให้ตาขลัว (ตามัว) นำ้� ตาแหง้ โทษสนั นิบาตเป็นกำ� ลงั สรรพคณุ ของต�ำรับ: แกจ้ ับไข้ ส่วนประกอบของต�ำรับ: รากไมไ้ ผ่ รากปีบ รากมะกล่ำ� เครือ เอาเสมอภาค วิธีปรงุ ยา: ตม้ กับน้ำ� ๓ ส่วน เค่ยี วใหเ้ หลือ ๑ ส่วน รูปแบบยา: ยาตม้ วธิ ีใช้: กนิ รายละเอยี ดของตัวยา/สมุนไพรในต�ำรับ ล�ำดับ ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ใี ช้ ชือ่ วิทยาศาสตร์ ชอื่ วงศ์ ปรมิ าณทใ่ี ช้ Bambusa bambos (L.) Voss ๑ รากไมไ้ ผ่ ราก Poaceae ๑ ส่วน *ไผป่ า่ Millingtonia hortensis L. f. Abrus precatorius L. ๒ รากปบี ราก Bignoniaceae ๑ ส่วน Papilionaceae ๑ ส่วน ๓ รากมะกล�่ำเครอื ราก ลำ� ดับทข่ี องต�ำรับในต�ำรา: ๔๏๑ ช่อื โรค: ไข้เจลยี งอากาศ อาการ: ใหจ้ บั สะทา้ น ใหเ้ ทา้ เยน็ ใหร้ อ้ นในอกเปน็ กำ� ลงั ใหก้ ระหายนำ้� ใหข้ ดั อจุ จาระปสั สาวะ ใหล้ ะอองตีนมือนั้นเขยี ว ให้ตาขลัว (ตามัว) น้ำ� ตาแหง้ โทษสนั นบิ าตเป็นกำ� ลัง สรรพคุณของต�ำรบั : แก้จับสะทา้ น ส่วนประกอบของต�ำรับ: เบญจช้าพลู เบญจเต่าร้าง เบญจกะเพรา สะค้าน ดีปลี ขิง เจตมูลเพลิง เสมอภาค วิธีปรงุ ยา: ตม้ กับนำ้� ๓ ส่วน เคีย่ วใหเ้ หลอื ๑ ส่วน หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทส่ี รปุ มาจากส่วนของสมนุ ไพรชนดิ นนั้  ๆ ท่ีนำ� มาใช้เป็นยากนั โดยทั่วไป Book-7.indd 74 2/11/20 15:58

การวเิ คราะห์ต�ำ รบั ยาสมุนไพรในจารกึ ตำ�รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร  75 รูปแบบยา: ยาต้ม วิธใี ช:้ กนิ รายละเอยี ดของตวั ยา/สมนุ ไพรในต�ำรบั ลำ� ดบั ตวั ยา/สมนุ ไพร สว่ นท่ีใช้ ช่ือวทิ ยาศาสตร์ ชื่อวงศ์ ปริมาณทีใ่ ช้ ๒๑ ส่วน ๑ เบญจชา้ พลู ราก ต้น ใบ Piper sarmentosum Roxb. Piperaceae *ช้าพลทู ัง้ ห้า ดอก ผล Arecaceae ๑ ส่วน บทท่ี ราก ต้น ใบ Caryota urens L. Lamiaceae ๑ สว่ น ๒ เบญจเตา่ ร้าง ดอก ผล *เตา่ ร้างท้ังหา้ ราก ต้น ใบ Ocimum tenuiflorum L. ดอก ผล ๓ เบญจกะเพรา *กะเพราทงั้ หา้ ๔ สะค้าน *เถา Piper wallichii (Miq.) Hand.- Piperaceae ๑ สว่ น Mazz. ๕ ดีปลี *ชอ่ ผล Piper retrofractum Vahl Piperaceae ๑ สว่ น ๖ ขงิ *เหง้า Zingiber officinale Roscoe Zingiberaceae ๑ สว่ น ๗ เจตมูลเพลิง ๑ สว่ น *เจตมูลเพลิงขาว *ราก Plumbago zeylanica L. Plumbaginaceae ลำ� ดบั ทขี่ องต�ำรับในตำ� รา: ๔๏๒ ชือ่ โรค: ไขเ้ จลยี งอากาศ อาการ: ใหจ้ บั สะทา้ น ใหเ้ ทา้ เยน็ ใหร้ อ้ นในอกเปน็ กำ� ลงั ใหก้ ระหายนำ�้ ใหข้ ดั อจุ จาระปสั สาวะ ให้ละอองตีนมอื น้ันเขยี ว ใหต้ าขลวั (ตามวั ) นำ�้ ตาแหง้ โทษสนั นบิ าตเป็นกำ� ลงั สรรพคุณของตำ� รับ: แกจ้ ับไข้ สว่ นประกอบของตำ� รบั : เบญจขเ้ี หลก็ ตรกี ฏกุ เปลอื กมะพดู บอระเพด็ ชา้ พลู เอาเสมอภาค วิธีปรุงยา: ต้มกับนำ้� ๓ ส่วน เคย่ี วให้เหลอื ๑ สว่ น รปู แบบยา: ยาตม้ วิธใี ช้: กนิ หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ท่สี รุปมาจากส่วนของสมุนไพรชนิดนั้น ๆ ทีน่ �ำมาใชเ้ ปน็ ยากนั โดยทวั่ ไป Book-7.indd 75 2/11/20 15:58

76  ค�ำ อธบิ ายจารกึ ต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร รายละเอียดของตวั ยา/สมุนไพรในตำ� รบั ลำ� ดับ ตัวยา/สมุนไพร สว่ นท่ใี ช้ ชอ่ื วิทยาศาสตร์ ชอ่ื วงศ์ ปรมิ าณทใ่ี ช้ ๑ เบญจขเ้ี หลก็ ราก ตน้ ใบ Senna siamea (Lam.) H. S. Fabaceae ๑ สว่ น *ข้ีเหล็กทั้งหา้ ดอก ผล Irwin & Barneby ๒ ตรกี ฏกุ อยา่ งละ -*ขงิ แห้ง *เหง้า Zingiber ligulatum Roxb. หรือ ๑ สว่ น Zingiber longiligulatum Zingiberaceae S.Q.Tong -*พรกิ ไทย *ผล Piper nigrum L. -*ดีปลี *ชอ่ ผล Piper retrofractum Vahl Piperaceae ๓ เปลือกมะพูด เปลอื กตน้ Garcinia dulcis (Roxb.) Kurz Cluciaceae ๑ สว่ น ๔ บอระเพด็ *เถา Tinospora crispa (L.) Hook. f. Menispermaceae ๑ สว่ น & Thomson ๕ ชา้ พลู *รากและไหล Piper sarmentosum Roxb. Piperaceae ๑ ส่วน ล�ำดับทขี่ องตำ� รับในต�ำรา: ๔๏๓ ช่อื โรค: ไขเ้ จลียงอากาศ อาการ: ใหจ้ บั สะทา้ น ใหเ้ ทา้ เยน็ ใหร้ อ้ นในอกเปน็ กำ� ลงั ใหก้ ระหายนำ้� ใหข้ ดั อจุ จาระปสั สาวะ ใหล้ ะอองตนี มือน้นั เขยี ว ให้ตาขลัว (ตามวั ) นำ้� ตาแห้ง โทษสันนิบาตเป็นกำ� ลงั สรรพคณุ ของต�ำรบั : แกจ้ บั ไข้ เจรญิ ธาตุ และเจริญอาหาร ส่วนประกอบของต�ำรับ: โกฐท้ังห้า เทียนท้ังเจ็ด ดอกจันทน์ ลูกจันทน์ กระวาน กานพลู จันทน์ท้งั สอง กฤษณา กระลำ� พัก ชะลดู แฝกหอม กระดอม บอระเพ็ด ไคร้หอม ตรผี ลา เบญจกลู ฝกั ราชพฤกษ์ เอาเสมอภาค วิธีปรงุ ยา: ต้มกับนำ้� รูปแบบยา: ยาตม้ วธิ ีใช้: กนิ รายละเอียดของตวั ยา/สมนุ ไพรในต�ำรบั หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ที่สรุปมาจากสว่ นของสมุนไพรชนิดนนั้  ๆ ทนี่ ำ� มาใช้เปน็ ยากนั โดยทวั่ ไป Book-7.indd 76 2/11/20 15:58

การวเิ คราะห์ต�ำ รบั ยาสมนุ ไพรในจารึกตำ�รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวิหาร  77 ล�ำดบั ตวั ยา/สมนุ ไพร สว่ นที่ใช้ ช่ือวิทยาศาสตร์ ช่อื วงศ์ ปรมิ าณท่ใี ช้ อย่างละ ๑ โกฐทัง้ ห้า Angelica dahurica (Hoffm.) Apiaceae ๑ ส่วน -*โกฐสอ Benth. & Hook. f. ex (Umbelliferae) ๒บทท่ี Franch. & Sav. var. dahurica อยา่ งละ -*โกฐเขมา *ราก Atractylodes lancea Asteraceae ๑ ส่วน (Thunb.) DC. (Compositae) -*โกฐหวั บวั Ligusticum sinense Oliv. ๑ ส่วน -*โกฐเชียง cv. chuanxiong Apiaceae ๑ ส่วน Angelica sinensis (Oliv.) Diels (Umbelliferae) ๑ ส่วน ๑ สว่ น -*โกฐจฬุ าลัมพา *ส่วนเหนอื ดิน Artemisia annua L. Asteraceae อย่างละ (Compositae) ๑ สว่ น ๒ เทยี นทั้งเจ็ด Nigella sativa L. Ranunculaceae -*เทยี นด�ำ Lepidium sativam L. Brassicaceae -*เทยี นแดง (Cruciferae) -*เทียนขาว *เมลด็ Cuminum cyminum L. -*เทียนขา้ วเปลอื ก Foeniculum vulgare Mill. -*เทยี นตาต๊กั แตน Anethum graveolens L. -*เทยี นสัตตบุษย์ Pimpinella anisum L. Apiaceae -*เทียนเยาวพาณี Trachyspermum ammi (L.) (Umbelliferae) Sprague ๓ ลูกจันทน์ *เมลด็ Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๔ ดอกจันทน์ *เยื่อห้มุ เมลด็ Myristica fragrans Houtt. Myristicaceae ๕ กระวาน *ผล Amomum testaceum Ridl. Zingiberaceae ๖ กานพลู *ดอกตูม Syzygium aromaticum (L.) Myrtaceae Merr. & L. M. Perry ๗ จันทน์ทัง้ สอง Santalum album L. Santalaceae -*จนั ทน์ขาว -*จันทนแ์ ดง *แก่น Pterocarpus santalinus L. f. Fabaceae หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทีส่ รุปมาจากสว่ นของสมุนไพรชนดิ น้นั  ๆ ทีน่ ำ� มาใชเ้ ป็นยากนั โดยทวั่ ไป Book-7.indd 77 2/11/20 15:58

78  ค�ำ อธบิ ายจารกึ ตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร ล�ำดบั ตัวยา/สมุนไพร สว่ นท่ีใช้ ชอ่ื วทิ ยาศาสตร์ ชื่อวงศ์ ปรมิ าณทใ่ี ช้ ๘ กฤษณา *เนอ้ื ไม้ท่มี ีชัน Aquilaria crassna Pierre ex ๑ ส่วน สดี ำ� และมีกลนิ่ Lecomte หรอื Aquilaria Thymelaeaceae หอม malaccensis Lam. ๙ กะล�ำพกั *เนอ้ื ไม้ Euphorbia antiquorum L. ๑ ส่วน *สลดั ได ทม่ี รี าลง หรอื Excoecaria agallocha L. *ตาตมุ่ ทะเล Euphorbiaceae ๑๐ ชะลดู *เปลอื กเถา Alyxia reinwadtii Blume Apocynaceae ๑ ส่วน ชน้ั ใน ๑๑ แฝกหอม *ราก Chrysopogon zizanioides Poaceae ๑ สว่ น (L.) Roberty ๑๒ กระดอม *ผล Gymnopetalum chinense Cucurbitaceae ๑ สว่ น (Lour.) Merr. ๑๓ บอระเพ็ด *เถา Tinospora crispa (L.) Hook. Menispermaceae ๑ สว่ น f. & Thomson ๑๔ ไครห้ อม *ลำ� ตน้ เหนอื Sauropus thorelii Beille Phyllanthaceae ๑ ส่วน ดนิ ที่ตดั ใบออก แลว้ ๑๕ ตรีผลา Terminalia bellirica Combretaceae อย่างละ -*สมอพเิ ภก (Gaerthn.) Roxb. Euphorbiaceae ๑ ส่วน -*สมอไทย Terminalia chebula Retz. -*มะขามปอ้ ม *ผล Phyllanthus emblica L. ๑๖ เบญจกลู อยา่ งละ -*ดีปลี *ชอ่ ผล Piper retrofractum Vahl ๑ ส่วน -*ชา้ พลู *รากและไหล Piper sarmentosum Roxb. -*สะคา้ น *เถา Piper wallichii (Miq.) Piperaceae -*เจตมูลเพลงิ แดง *ราก Hand. -Mazz. Plumbaginaceae Plumbago indica L. -*ขงิ *เหง้า Zingiber officinale Roscoe Zingiberaceae ๑๗ ฝกั ราชพฤกษ์ *เนื้อในฝกั Cassia fistula L. Fabaceae ๑ ส่วน หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ที่สรุปมาจากส่วนของสมุนไพรชนดิ นั้น ๆ ทนี่ �ำมาใช้เปน็ ยากันโดยท่วั ไป Book-7.indd 78 2/11/20 15:58

การวเิ คราะห์ตำ�รบั ยาสมนุ ไพรในจารกึ ต�ำ รายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร  79 ลำ� ดับที่ของต�ำรับในตำ� รา: ๔๏๔ ๒บทที่ ชอ่ื โรค: ไข้เจลยี งอากาศ อาการ: ใหจ้ บั สะทา้ น ใหเ้ ทา้ เยน็ ใหร้ อ้ นในอกเปน็ กำ� ลงั ใหก้ ระหายนำ�้ ใหข้ ดั อจุ จาระปสั สาวะ ให้ละอองตีนมือนัน้ เขียว ให้ตาขลวั (ตามัว) น้ำ� ตาแห้ง โทษสนั นบิ าตเปน็ ก�ำลงั สรรพคุณของต�ำรบั : ประจุพษิ ลงสะดวก สว่ นประกอบของต�ำรบั : ยาดำ� ๒ สลงึ ดเี กลือ ๒ บาท ๓ สลึง ดนิ ประสวิ ขาว ๑ สลึง วธิ ใี ช:้ เมอ่ื อาการทเุ ลา ใชต้ �ำรบั นีแ้ ทรกตำ� รบั ท่ี ๔๓ เพอื่ ระบายพษิ รายละเอียดของตวั ยา/สมนุ ไพรในต�ำรับ ล�ำดบั ตวั ยา/สมุนไพร สว่ นทใี่ ช้ ช่ือวิทยาศาสตร์ ชือ่ วงศ์ ปรมิ าณทใี่ ช้ ๒ สลงึ ๑ ยาดำ� *ยางท่แี ข็งเป็นกอ้ น Aloe vera (L.) Burm. f. Aloaceae จากใบว่านหางจระเข้ ๒ บาท ๓ สลงึ ๑ สลึง ๒ ดีเกลอื *ผลกึ เกลือ Sodium sulfate   ๓ ดินประสิวขาว *ผลกึ ดนิ ประสวิ Potassium nitrate processed   หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทีส่ รุปมาจากส่วนของสมนุ ไพรชนดิ นน้ั  ๆ ทนี่ ำ� มาใชเ้ ป็นยากนั โดยทัว่ ไป Book-7.indd 79 3/25/20 19:41

จารึกตำรายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร ภาพจารกึ แผนที่ 11 คำจารกึ แผนท่ี 11 กองคุ้มครองภมู ปิ ญั ญาการแพทยแ์ ผนไทยและพนื้ บ้านไทย ๑. ๏ สทิ ธิการยิ ะ ๒. อนั วาลมบาทยกั นัน้ ทำเพศดจุ ๓. สรรนิบาต ใหช ักทาวกำมอื ล้ินกระดา งคางแขง ๔. พูดมไิ ด ใหร อ นระส่ำระสายขบฟนตาเหลือก ใหช กั เขมน ไปทงั ย๕. กาย ทานกำหนดใหแกแ ตใ น ๑๑ วัน พนน้นั เปนอาการตดั ๚ ถาจะแกเอาโกด 31 ้านไท๖. สอ โกดเขมา เทียรดำ ลูกโหระภา ลูกผกั ชี น้ำปะสารทอง ใบพมิ เสน ใบสรรพรามอน ใบผกั ะพ้นื บ๗. หวาน รากทองหลาง รากสะลอดนำ้ เมดในมะนาว หวายตะคา ลูกสรรพพศิ ใครเ ครือ ดอกพกิ นุ ยแลดอก แ์ ผนไท๘. บุญนาก ดอกสาระภี คางปลาชอ นขา งลางเผา กระดูกงเู หลือมเผา กระดกู งทู บั ทาเผา งาชางเผา ยกรามแรดเผา าการแพท๙. เอาเสมอภากทำเปนจุณ บทดวยน้ำดอกไม ทำแทงไวใหกิน แกลมบาทยักใหชักทาวกำมือ ลิน้ กะดา งคางแฃงน้ันหายวิ ปิ ัญญ๑๐. เสศนัก ๚ ขนานหนึ่งเอา เพศนาฎ ระยอม ใครเครือ ลูกปะคำดีควายขั้ว กะดูกงูเหลือมเผา รองภูมเอาเสมอภากทำ ค๑๑. เปนจณุ บททำแทงไวละลายนำ้ ดอกไมก ินแกร อ น แกล้นิ กระดางคางแฃงชกั ทา วกำมือ แลแก กองคุม้๑๒. ชกั เขมนไปทังตวั นัน้ หายดนี ัก ๚ ขนานหนึ่งเอา มหาสะดำ เนยี ระภษู ี ใครเ ครือ วา น ๑๓. กีบแรต วา นรอ นทอง หวายดะคา หวายตะมอย ลกู ราชดัด ลูกปะคำ ๑๔. ดคี วายเผา ญาดำ เขากวางเผา งาชางเผา เอาเสมอภากทำ ๑๕. เปนจุนบททำแทง ไวลลายนำ้ ทราวเขาใหก ินแกลม ๑๖. บาทยักซึง่ ชกั เขมนไปทังตวั น้ัน ๑๗. หายดีนัก ๚ะ Book-7.indd 80 2/11/20 15:58

การวิเคราะห์ตำ�รบั ยาสมนุ ไพรในจารึกต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร  81 ค�ำอ่านจารกึ แผน่ ที่ ๑๑ ๒บทที่ ชือ่ ตน้ ฉบบั : คำ� อา่ นจารึกแผ่นท่ี ๑๑ ล�ำดับท่ขี องตำ� รับในต�ำรา: ๔๏๕ ชื่อโรค: ลมบาดทะยัก อาการ: ให้ชักเท้าก�ำ มือ (ก�ำ) ล้ินกระด้างคางแข็ง พูดมิได้ ให้ร้อนระส�่ำระสาย ขบฟัน ตาเหลือก ให้ชักเขม่นไปทัง้ กาย สรรพคุณของตำ� รบั : แก้ลมบาดทะยัก ชกั เทา้ กำ� มอื (ก�ำ) ล้นิ กระดา้ งคางแข็ง ส่วนประกอบของตำ� รบั : โกฐสอ โกฐเขมา เทียนด�ำ ลกู โหระพา ลูกผักชี นำ้� ประสารทอง ใบพิมเสน ใบสันพร้ามอญ ใบผักหวาน รากทองหลาง รากสลอดน้�ำ เม็ดในมะนาว หวายตะค้า ลูกสรรพพิษ ไคร้เครือ ดอกพิกุล ดอกบุนนาค ดอกสารภี คางปลาช่อน ขา้ งลา่ งเผา กระดูกงเู หลือมเผา กระดูกงทู บั ทางเผา งาช้างเผา กรามแรดเผา เอาเสอมภาค วธิ ีปรงุ ยา: ทำ� เป็นผงละเอียด ผสมน้�ำดอกไม้ ปั้นเป็นแทง่ รูปแบบยา: ยาป้นั แทง่ กระสายยา: นำ�้ ดอกไม้ นยิ มใช้ดอกมะลิ หรอื ดอกกระดงั งา วิธีใช:้ กิน รายละเอยี ดของตัวยา/สมนุ ไพรในตำ� รับ ลำ� ดับ ตวั ยา/สมุนไพร สว่ นที่ใช้ ช่อื วิทยาศาสตร์ ชอื่ วงศ์ ปรมิ าณท่ีใช้ ๑ สว่ น ๑ โกฐสอ *ราก Angelica dahurica (Hoffm.) Apiaceae Benth. & Hook. f. ex Franch. (Umbelliferae) ๑ ส่วน & Sav. var. dahurica ๑ ส่วน ๒ โกฐเขมา *ราก Atractylodes lancea Asteraceae ๑ ส่วน (Thunb.) DC. (Compositae) ๓ เทียนด�ำ *เมล็ด Nigella sativa L. Ranunculaceae ๔ ลูกโหระพา ผล Ocimum basilicum L. Lamiaceae หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทส่ี รุปมาจากสว่ นของสมุนไพรชนิดนน้ั  ๆ ที่นำ� มาใช้เป็นยากันโดยทั่วไป Book-7.indd 81 2/11/20 15:58

82  คำ�อธบิ ายจารึกตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร ล�ำดบั ตัวยา/สมนุ ไพร ส่วนทใ่ี ช้ ช่อื วิทยาศาสตร์ ชอ่ื วงศ์ ปรมิ าณทใ่ี ช้ ๕ ลกู ผักชี ผล Coriandrum sativum L. Apiaceae ๑ สว่ น (Umbelliferae) ๖ น้�ำประสารทอง *ผงน้�ำ Sodium borate (borax)   ๑ สว่ น *น้ำ� ประสานทอง ประสานทอง ๗ ใบพมิ เสน ใบ Pogostemon cablin (Blanco) Lamiaceae ๑ สว่ น Benth. ๘ ใบสนั พรา้ มอญ ใบ Justicia gendarussa Burm. f. Acanthaceae ๑ สว่ น *กระดูกไก่ด�ำ ๙ ใบผกั หวาน ใบ Sauropus androgynus (L.) Phyllanthaceae ๑ สว่ น Merr. ๑๐ รากทองหลาง Erythrina suberosa Roxb. หรือ ๑ ส่วน *ทองหลางใบมน Erythrina variegata L. หรือ *ทองหลางลาย ราก Erythrina fusca Lour. Fabaceae *ทองหลางน้�ำ (Leguminosae) (ทองโหลงหรือ ทองหลางหนาม) ๑๑ รากสลอดนำ้� ราก Ficus heterophylla L. f. Moraceae ๑ สว่ น ๑๒ เมด็ ในมะนาว *เมด็ ใน Citrus aurantiifolia (Christm.) Rutaceae ๑ ส่วน Swingle ๑๓ หวายตะคา้ *เถา Calamus caesius BL. Arecaceae ๑ ส่วน ๑๔ ลูกสรรพพษิ ผล Sophora tomentosa L. Fabaceae ๑ ส่วน *สารพัดพิษ ๑๕ ไคร้เครือ *ราก Aristolochia spp. Aristolochiaceae ๑ สว่ น ๑๖ ดอกพกิ ุล ดอก Mimusops elengi L. Sapotaceae ๑ สว่ น ๑๗ ดอกบนุ นาค ดอก Mesua ferrea L. Clusiaceae ๑ สว่ น ๑๘ ดอกสารภี ดอก Mammea siamensis T. Calophyllaceae ๑ ส่วน Anderson ๑๙ คางปลาชอ่ น *กรามสว่ น Channa striata Channidae ๑ ส่วน ลา่ งเผา (Bloch, 1793) หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทสี่ รปุ มาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนิดน้ัน ๆ ท่ีนำ� มาใชเ้ ปน็ ยากันโดยทัว่ ไป Book-7.indd 82 3/25/20 19:42

การวเิ คราะห์ต�ำ รับยาสมุนไพรในจารกึ ตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร  83 ล�ำดบั ตัวยา/สมุนไพร ส่วนทใ่ี ช้ ช่ือวทิ ยาศาสตร์ ชื่อวงศ์ ปริมาณที่ใช้ Pythonidae ๑ ส่วน ๒๐ กระดกู งูเหลอื ม กระดกู เผา Python reticulatus (Schneider, 1801) ๒๑ กระดูกงูทบั ทาง กระดกู เผา Bungarus andamanensis Elapidae ๑ สว่ น *งสู ามเหล่ียม (Daudin, 1803) ๒๒ งาช้าง งาเผา Elephas maximus Elephantidae ๒๑ ส่วน (Linnaeus, 1758) Rhinocerotidae ๑ ส่วน บทท่ี ๒๓ กรามแรด กรามเผา Rhinoceros sondaicus (Desmarest, 1822) ล�ำดับทข่ี องต�ำรบั ในต�ำรา: ๔๏๖ ชอ่ื โรค: ลมบาดทะยกั อาการ: ให้ชักเท้าก�ำ มือ (ก�ำ) ลิ้นกระด้างคางแข็ง พูดมิได้ ให้ร้อนระส�่ำระสาย ขบฟัน ตาเหลอื ก ใหช้ ักเขม่นไปท้งั กาย สรรพคุณของต�ำรับ: แก้ร้อน แก้ลิ้นกระด้างคางแข็ง ชักเท้ากำ� มือ (ก�ำ) และแก้ชักเขม่น ทัง้ ตวั ส่วนประกอบของต�ำรับ: พิษนาศน์ ระย่อม ไคร้เครือ ลูกประค�ำดีควายคั่ว กระดูก งูเหลือมเผา เอาเสมอภาค วธิ ปี รุงยา: ท�ำเป็นผงละเอยี ด ผสมนำ้� ดอกไม้ ปนั้ เปน็ แท่ง รปู แบบยา: ยาปน้ั แทง่ กระสายยา: น�้ำดอกไม้ นยิ มใชด้ อกมะลิ หรือดอกกระดังงา วิธีใช้: กนิ รายละเอยี ดของตัวยา/สมนุ ไพรในต�ำรบั หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนที่ใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ที่สรุปมาจากส่วนของสมุนไพรชนิดนนั้  ๆ ทนี่ ำ� มาใชเ้ ปน็ ยากันโดยทั่วไป Book-7.indd 83 2/11/20 15:58

84  คำ�อธิบายจารกึ ตำ�รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร ล�ำดับ ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้ ชื่อวทิ ยาศาสตร์ ช่ือวงศ์ ปรมิ าณท่ใี ช้ Fabaceae ๑ สว่ น ๑ พษิ นาศน์ *ราก Sophora exigua Craib Apocynaceae ๑ ส่วน ๒ ระยอ่ ม *ราก Rauvolfia serpentina L. Benth. Ex Kurz ๓ ไคร้เครือ *ราก Aristolochia spp. Aristolochiaceae ๑ สว่ น Sapindaceae ๑ ส่วน ๔ ลกู ประค�ำดคี วายควั่ ผล Sapindus rarak DC. Pythonidae ๑ ส่วน ๕ กระดกู งูเหลอื ม กระดกู เผา Python reticulatus (Schneider, 1801) ล�ำดับทขี่ องต�ำรบั ในต�ำรา: ๔๏๗ ชอ่ื โรค: ลมบาดทะยกั อาการ: ให้ใหช้ กั เทา้ กำ� มอื (กำ� ) ล้ินกระด้างคางแข็ง พดู มไิ ด้ ให้ร้อนระสำ่� ระสาย ขบฟนั ตาเหลอื ก ให้ชกั เขม่นไปท้งั กาย สรรพคุณของตำ� รบั : แก้ลมบาดทะยัก ส่วนประกอบของต�ำรับ: มหาสดำ� เนระพสู ี ไคร้เครือ วา่ นกบี แรด วา่ นร่อนทอง หวายตะคา้ หวายตะมอย ลกู ราชดดั ลกู ประคำ� ดีควายเผา ยาด�ำ เขากวางเผา งาช้างเผา วธิ ปี รงุ ยา: ท�ำเปน็ ผงละเอียด ป้ันเปน็ แทง่ รูปแบบยา: ยาปั้นแทง่ กระสายยา: น้ำ� ซาวข้าว วิธีใช้: ละลายน้ำ� ซาวน้�ำ กิน รายละเอยี ดของตวั ยา/สมนุ ไพรในต�ำรบั หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และชื่อวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทส่ี รปุ มาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนิดน้ัน ๆ ทน่ี ำ� มาใชเ้ ปน็ ยากนั โดยทว่ั ไป Book-7.indd 84 3/25/20 19:43

การวเิ คราะห์ต�ำ รบั ยาสมนุ ไพรในจารกึ ต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวหิ าร  85 ลำ� ดบั ตัวยา/สมุนไพร สว่ นที่ใช้ ชือ่ วทิ ยาศาสตร์ ชอ่ื วงศ์ ปรมิ าณทใี่ ช้ ๑ มหาสดำ� *เนอื้ ไม้ Cyathea latebrosa Cyatheaceae ๑ สว่ น (Wall. ex Hook.) Copel. ๒ เนระพูสี *เหง้า Pteridrys syrmatica (Willd.) Tectariaceae ๑ ส่วน *เนระพสู ีเทศ *ราก C. Chr. & Ching ๒Aristolochiaceae ๑ สว่ น บทท่ี ๓ ไครเ้ ครือ *เหงา้ Aristolochia spp. ๔ ว่านกบี แรด *เหงา้ Marattiaceae ๑ ส่วน Angiopteris evecta Zingiberaceae ๑ ส่วน ๕ วา่ นรอ่ นทอง (G. Forst.) Hoffm. Boesenbergia longiflora (Wall.) Kuntze ๖ หวายตะค้า *เถา Calamus caesius BL. Arecaceae ๑ สว่ น ๗ หวายตะมอย *เถา Pothos scandens L. Araceae ๑ ส่วน ๘ ลูกราชดัด ผล Brucea javanica (L.) Merr. Simaroubaceae ๑ ส่วน ๙ ลูกประค�ำดีควาย ผล Sapindus rarak DC. Sapindaceae ๑ ส่วน ๑๐ ยาด�ำ *ยางท่แี ขง็ เปน็ Aloe vera (L.) Burm. f. Aloaceae ๑ สว่ น ก้อนจากใบ ว่านหางจระเข้ ๑๑ เขากวาง เขาเผา Rusa unicolor (Kerr, 1792) Cervidae ๑ ส่วน ๑๒ งาช้าง งาเผา Elephas maximus Elephantidae ๑ สว่ น (Linnaeus, 1758) หมายเหตุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ที่สรุปมาจากสว่ นของสมนุ ไพรชนิดนัน้  ๆ ทน่ี ำ� มาใช้เป็นยากันโดยทว่ั ไป Book-7.indd 85 3/10/20 15:02

ชดุ ตำราภมู ปิ ญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบบั อนุรักษ ภาพจารึกแผน ที่ 12 คำจารกึ แผน ท่ี 12 กองคุม้ ครองภูมิปญั ญาการแพทย์แผนไทยและพ้นื บ้านไทย ๑. ๏สทิ ธกิ ารยิ ะ ๒. อยาแกหืดเอา เปลือกประ ๓. ยงปา กมุ เพลงิ เจตมูลเพลิง เขา ๔. ขา บุกรอ กลอย กระดาษทังสอง พริกไท เอา ย๕. เสมอภาก ดองดว ยสรุ า ฝงเขา เปลือกไว ๓ วนั เงนิ ผูกฅอ ้านไท๖. หมอ 1 กนิ ตามกำลงั ใหส ำรอกเสมหะหืดใหต กส้นิ แก34หอบหืดก็หายดีนัก ๚ ะพ้ืนบ๗. ๏ อนง่ึ เอาเปลือกแมงดาเผาครึง่ เปลือก พดั แพวแดง 3 พรกิ ไท หัวยา งสง่ิ ละ 1 อยาเขา ยแล๘. เยน 1 2 อยาสูบดี 2 ดองสุราไว ๓ วัน จึ่งพลีกินแกหืดหายฯ อน่ึงเอาพริกไท เกลือ ์แผนไทสมทุ ส่ิง ทย๙. ละ ๗ เมด ขิงสด บวบขมสด สิ่งละ ๗ แวน กะเทียม ๗ กลีบ บดดวยสุรากินแตฝาหอย ๑ าการแพแตภอกำลงั จ่งึ กิน ญ๑๐. ทวีขึน้ ไปทุกวนั รุสรรพเสมหะหืดทังปวงหาย ฯ อนึ่งเอารากสลอดกินลง รากเลบเยียว รากมะกรูด ปิ ญัราก รองภมู๑๑. มะดูก รากมะขามปอม รากไขเนา รากขอยหยอง รากกางปลาแดง รากเทายายมอม ครากกะดงั บาย กองคมุ้๑๒. เอาเสมอภาค ดองกไ็ ดต ม กไ็ ด กนิ จอกชา ๑ แกจับหืด แกห อบก็หายดนี ัก ฯ ๑๓. ๏ อน่งึ เอารากสม กงุ ทังสอง รากนมแมวทงั สอง ขอบชนาง ๑๔. ทงั สอง ญา หนวดแมว พันงแู ดง นำ้ นมเสือ ๑๕. เอาเสมอภาค ดองดวยสุรา ๓ วนั จ่ึงใหกนิ ๑๖. แกห อบเสมหะหืดทงั ปวง แก ๑๗. จบั กห็ ายดีนกั ฯะ๛ Book-7.indd 86 2/11/20 15:58

การวิเคราะห์ตำ�รบั ยาสมุนไพรในจารึกต�ำ รายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร  87 คำ� อา่ นจารึกแผน่ ท่ี ๑๒ ๒บทที่ ชือ่ ตน้ ฉบบั : ค�ำอ่านจารกึ แผ่นท่ี ๑๒ ลำ� ดบั ท่ีของตำ� รบั ในต�ำรา: ๔๏๘ ชื่อโรค: หอบหดื สรรพคุณของต�ำรบั : ชว่ ยขับเสมหะ แกห้ อบหดื ชื่อตำ� รบั : ยาแก้หืด ส่วนประกอบของต�ำรับ: เปลือกประยงค์ป่า กุ่มเพลิง เจตมูลเพลิง ข้าวข้า บุกรอ กลอย กระดาดทั้งสอง พรกิ ไทย เอาเสมอภาค วิธีปรงุ ยา: ดองด้วยสุรา รูปแบบยา: ยาน้ำ� กระสายยา: สุรา วิธีใช้: กิน พธิ กี รรม: นำ� หม้อยาดอง ฝงั ไวใ้ นข้าวเปลอื ก ๓ วัน น�ำเงินผกู ทีค่ อหมอ้ ยา ๑ บาท รายละเอียดของตัวยา/สมนุ ไพรในต�ำรับ ล�ำดบั ตวั ยา/สมุนไพร สว่ นท่ีใช้ ชอ่ื วทิ ยาศาสตร์ ช่อื วงศ์ ปริมาณทใ่ี ช้ ๑ เปลอื กประยงคป์ า่ เปลอื กตน้ Aglaia odoratissima Blume Meliaceae ๑ สว่ น ๒ กุม่ เพลงิ *เปลือกตน้ Crateva religiosa G. Forst. Capparaceae ๑ สว่ น *กมุ่ นำ้� ๓ เจตมลู เพลงิ Plumbago indica L. ๑ สว่ น *เจตมลู เพลงิ แดง *ราก Plumbaginaceae ๔ ขา้ วขา้ *หัว Euphorbia sessiliflora Euphorbiaceae ๑ ส่วน *เขา้ คา่ Roxb. ๕ บุกรอ *หัว Amorphophallus Araceae ๑ ส่วน saraburiensis Gagnep. ๖ กลอย *หวั Dioscorea hispida Dennst. Dioscoreaceae ๑ ส่วน หมายเหต ุ * ตัวยา/สมุนไพร ส่วนท่ีใช้และช่ือวิทยาศาสตร์เป็นความเห็นร่วมของคณะผู้ทรงคุณวุฒิ ทสี่ รุปมาจากส่วนของสมุนไพรชนดิ น้นั  ๆ ทน่ี ำ� มาใชเ้ ปน็ ยากันโดยทว่ั ไป Book-7.indd 87 3/10/20 15:02