Нәжімеденов Ж. Ақ шағыл

лын сак,тай б!ледь 1ипмдеп галаматты ешк!м б1лмейд1 деп ойлайды. Онысы, кеп жагдайда, рас та. Шынында, ммшц |Ш1нде шмнш, не шаруасы бар! Эрмм вз inline ие болса болды емес пе? Эйел1 де езше лайык,, суцкылдап отырып, су татыр- майтынныц esi. BipaK ол да ершщ аргы, тупю сырларын 6iAe бермейтш-дй Эйтеу1р, куйеушщ, аузын ашса, Ty6i кершетш жайдак nici емес екешн 1штей сезедй Мана почташы к,артк,а Сагынайдыц сонша неге жалбацтаганын, эйел, эрине, угынып жарыгаи жоц-ты. Свйтсе де, муныц 6api тегш бешл емес екенш туж п, вз1 де 1лтипат кврсетуге тырысты. Оразгали экеткен уш конверттщ купиясын да толык, уклады. Сагынайдыц цалтасы- нан ацшаны тектен-тек суырмайтыны езше аян. Демек, ете ма- цызды 6ip icKe жумсап отыр. Не ic екенш б1лгк1-ак келедь Эт- тец, 6iaep ме ед!! Эт-те-ец, Сагынай, айтса гой! Жоц, ол TipUe айтар ма? Тапцан екенсщ, цатынга шынын айтатын ацымацты! Эйел куйеушщ бетоне жалтац-жултац карай бердй Б1рдеце су- рагысы кеп отырганын Сагынай б1ле койды да: — А тты ж1берш келш!, суыган шыгар,— деп эдеш жумсап ж1бердь О л келгенше ез! тесепне жатып, уйыктап та улгердь А дам кулыгын канша жасырганмен, канша буркегенмен ешкашан «Жабулы казан жабуымен» калмайды гой. 0м1рде эр TypAi кулыц-сумдыцтар болады. Сумдык жасаган адамдар- дыц б1рде-б1р! оз1н олакпын, айласызбын деп ойламайды. Бул icTi в31мнен ботен iuikIm б1лмейд1 деп жасайды. Bipey туншц карацгылыгына сенсе, 6ipey адамныц надандыгына сенедь Кай-цайсысы да сезд!рмеймш, б|лд!рмеймш дейдь BipaK ду- ниеде жазадан кутылган жауыз, ашылмай калган кылмь,с аса сирек болса керек. Президенттер мен халык данышпандарын елт1руиплердщ кылмысындай улкен болмаса да, осы «Жаца eMip» колхозы ушш улы 6ip кылмыс ктелдп Н е к ылмыс дей- ci3 гой? Оны ц d are 6api6ip. Кешшрек белгЫ болады. Сагынай менщ шмд) Kim б1лед1 деп уйыктап жатыр. К,аз1р ешюмшц 61л- мейтнп рас. Алай да эршмшц колымен ктеген ici тугел, кею- регшдеп ой-пигылына шежн тэптштеп, сезш тушп журетш 6ipey бар-ды. О л кезге елеушэ, жамандык та, жацсылык'та жасамайтын, сый-курметтен, атак-абыройдан дэмеа жок, те- менгшк, жет1м жан. О л еш 6ip заманда устаз кермеген, арабша, латынша тупл орысша да окымаган сауатсыз, нагыз тас царац- гыныц езь EciMi — уакыт, Kaci6i — бет ашу... Ж у р к канша ешмс!з болганмен, турганнан Tayip гой, ацы- ры Орекец де ушне жетть К ун элдекашан баткай, карттыц жалгыз терезел1 шшкентай шеген кыстауы тым кегулаз. К,а- зандык мойнына койылган жайдак, жетЫ к шамныц жарыгы 100

нашар-ак,- Тврде 6ip-eKi жыртыч кврпе мен 6ipep жастык, жи- наулы. Teceyxi алаша да жыртыч, Kip, лас. Тебеде, арчальщ, агаштар сирек болгандык,тан, туып-туып кеткен сабан швп к,ап- чара, сучп-суцп. EpiK Hici шыгады. Орекен, епгш шечпптас- тап, пеш тубше отырды. KeMnipi пештщ ман,дайына суйенш ап, Орекецн1ц аузына чарайды. К,арт Сагынай берген отыз- дычты neMnipiHe кврсетт! де, чалтасына чайта салды. Керген- баччанын айтып, не деп мачтанарын б1лмей^ — Сагынай царагым esiMAi эбден сыйлады кем тр-ау,— деп 6ip К.ОЙДЫ. — Бар Kici базар Fofi,— кемтрдщ одан аргы сездер1 туси HiKci3: бат-бут, лап-луп боп ест1лдь А уз ы жалп-жалп етедь Айнала TyKipiri шашырайды. — Келш царагым сары чаймачты курец шайга омырып салды. А ч нанныч чабыуын алып тастап, сур майга шылап бердй— Кемшр тамсанып: — Маган гой бар турып татырмайды. Бат-бут, лап-луп, — деп цызганыш етть — Шыныаягымды Сагынайдьщ esi эперд1... — Ачшаны неге берд1, К,ашшкеннен б1рдеце экел дед! ме? — ...Bip марте жазып чуйды. Iui-iiu деп eneyi exi жердей... — Квйлектж матага чисты ма ачшаны. — ... Ореке, чайнага деп асты-уст'ше туей... — Ачшаны неге берд! деймш, бачыр! Бацыр, ем‘ф!цде шай iuiin кврмеп пе ед!ч? Сонша... мучым... TinTi.— KeMnip Сагынайдьщ ушнен вз! кунде шай imin жургендей сейледч— imin атчан уетше баргасын 6ip шэшке суды аясын ба?! Бат- бут, лап-луп.— Орекеч кем трЫ ч сурагы чулагына жача жетш, тач чалган чалып танытты: — Негылган ачша? К,ай ачша? — К,ай ачша? Жачагы чызыл ачшаны айтам.— Оразгали шалчалай кулдч — Хе-хе-хе-хе! Эй, кемшр-ай, надансыч-ау. Сагынай чара- гым жечешеме шай-секер эпер деп бердь Дуние чолында тур- гасын чарасып жатчаны да. — ... Эбден сыйлап... келш чарагым чайнага деп чиылып болмаган соч отырып чалдым. Ж ача да чимай эреч хйбердк Ел басчарган аэаматтардьщ осындай юшшешл болганы чан- дан жачсы. TinTi, меш езше теч адам керш, Ореке деп, куле сейлестй — Жэ, жэ! Бар Kici не кггемейдк CeHi сыйласа сачалычмен барып отыргасын уялган болар. Сачалычды сыйлаган гой. С а ­ гынай почта таситын жаман шалды чайтеш. Bip колхозды билеп-тветеп отырган адамга сен!ч чыаметщ керек болган да. 101

Соны кайта-кайта айтып, поймай не боп барады... бат-бут, лап-луп — дед1 KeMnip. Орекен, шамданып калды. Gcipece, «К,ызметщ керек болганда» дегешне ыза болды, намысы келш — Дадансыц-ау, дадансыц, KeMnipiM,— дед1 Оразгали,— Сагынай мешц кызмет1мд1 к,айтсш. Тем1рэлшщ он, колы бола турып, жумсайтын Kici таппай отыр деп пе едщ? Б у т л 6ip кол­ хоз колында отырган жок па? Маган уш хат бердь Мен оны ак,ша бермесе де тасымаймын ба? Эй, дадансын, гой сен, не 6Uecin, не тусжесщ? — Эд1ре кал, мен емес, сен надансын,! Х ат пен «кара к,агаз- ды» айыра алмай маск,ара гып... мук,ым, надансын,, надансык деп к,арашы муны! Х ат пен «кара кагазды» айыра алмай уят жасаганын О раз­ гали iuiTeft к,ызара мойындайтын. Сол ок,ига ез1н!н, де мазасын KeTipin, жатса-турса ойынан шыкпай к,инап журген-дь О л 6ip ащы шындык,, жалацаш жарасы едь Мына сезд'| езге емес, кемшршщ аузынан есту — он,ай тимедк KixeH, юс'ш'ш, осал же- pin ацдитын эйел халк,ына тэн безбуйрект!кпен тап бердп Жа- ца-жаца к,абыршак,тана бастаган жарасыныц аузып осып кеп алды, аямады. Орекен, к,исайып жаткан-ды, мына свзд1 ест!-, генде орнынан к,алай ыршып турганын 031 де ацгармай калды, аузына баска свз туспей: -— Эй, коясыц ба, жок па? — деп куд|рейд1. ■— К,оймаймын ал, ал не гстейсщ,— деп кемшр де м1з бак- пады.— Сол-ак екен карт кабыргага суйеул1 турган кыскалау балдак таягын алып ж1бср1п: — Мэ, коймасац м э!,— деп кемшрд1 жауырынынан nepin- nepin Ж1берд1. — Y p , тагы ур, OATip! KeMnip таяк,к,а карсы умтылды. 0зш-ез1 билей алмай кет- кен Орекен, булыгып. — Мэ, мэ! А з ба? Мэ, тагы...— деп eiiTire айкайлады. К,а- ра келецке уйде ак таяк агарац-агарац етш, ciATCiiin жатты. Енд1 6ip сэтте кемшр етпетшен туей . О исыз да ыдырап, жыр- тылуга сылтау таппай журген кимешегш айырып-айырып тас- тап, дауыс етш жыдады. Орекен, кенет басылып, каркыны кай- тып калды. ©йткеш ол yuiin т й т ц квз жасын квруден артык KacipeT жок-ты. Т ула бойы босап, квз алды муиарлана калды. Ен, соцгы купли жиып, таякты есжке карай лактырып кеп Ж1- берд1. Т а я к босага жактагы шелек пе, шылапшын ба б1рден,еге THin, салдыр-гулд1р eTTi. К,арт каукылдап: — К,ой, к°я гой ендП ©зщ де кюш ц ашуын келйрш. Байкал сейлемейсщ бе сркекке! — деп жубата бастап ед1, KeMnip: 102

I .— О , к,удай зауалыцды 6epciH, эд|рэ кал еркек болмай, бат-бут, лап-луп,— дедь С у т nicipiM уакыт вткенде пеш тубш е катаР жаигасып алып, кемп!р-шал eKeyi к,осылып жылап отырды. 13 К ун сэске туе. М ац дала. М эруэ колхоздын, нок,талы сэры атанын MiHin шыкдан. Кунге к,арсы журш келедь А тан аягын баспайды. Буйдасын жулып, ана швпке, мына швпке 6ip умты- лып оттайды. Нок,талы басы куш бермейдк Тарта-тарта келш- шектщ кары талды. Туйелнчн icTen ауык,-ауык, «ауф», «вауф» деп бацырып к,ояды. Сетж мурыны шу-шу. Сары деген аты болмаса, дэл Kaaip су дМ взге. Сор, кул кврсе аунай кету — ата-бабасынын, салты сэры атанга да жукдан. Тур-туш сол Mi- незше сай, адам айыргысыз кулд1-балам. К,удай берген зор денесж арытпай, ауыртпай сак,тайтын жалк,аулыгы бар, алла- тагала пигылына берген жануар-тын. 9p6ip бак,ытты lipiui- лжтщ 6ip улкен K,acipeTi де болады гой. Сары атанныц к,ас'Ре\" ri: момындыгы мен купи. Сонысына дызыгушылар квп болатын. Олар: шыбындар мен жш-жю тезек тасып туратын эйелдер. Бупн де, мже, сол тезек артцалы шык,к,ан 6ip эйелдщ астында, бупн де, сол, Аша к, шошагыньщ сэскелшшде туып- вскен шыбын атаулы соцында келедь Баска жер жетпегендей, гу-гу, ду-ду eTicin, мурынга, шршкке донады. Сондык,тан сэры атаннын, анда-санда «ауф», «вауф» бак,ырганы: «а-ау, цойсац- даршы» дегеш сыцылды еетжедь Децдей туйе денесшен орын таппагандай, шыбындар уетшдеп Мэруэныц о жер, бу жерше быжылдап к,онып маза бермейдь Келжшектщ онсыз да онша мол TiriAMereH кейлеп ке.мкке мшгесш одан сайын жогары шыгып, к,ыск,арып кеткен. Т1зеден жогары ашык, калган к0' цыркай, жумыр, жас денеге шыбындар конганымен коймай, тайпац-тайпан, жоргалап берекеш алады. Дц-адал денесше шы­ бын жарыстырып к°ю ммге мэз дей аз. М эруэ да кол КУСЫРЫП Карап отыра алмайды, элсш-элсщ алаканымен кагады, урште- д|. Жалацаш етке тиген алакан шарт-шарт етед!. ©етш айдала- да санын шапактап келе жаткан келшшек 6ip сайга туеш туйе- сш шегердь Тезек куш бурын тершп, ушлш к°йылган-ды: Мэруэ тусе калды, алашадан кусырган е м улкен к®пты туйе- нщ белшен суырып алып, тезек каптауга KipicTi... о. Булар кыстаудан кеше гана шыккан-ды. К,арашаш кшз ушн Tirin алды да, М эруэ баягы Сейшмет казган есм квранага шрген. Кораларындагы кистан калган азын-аулак отынды аяп сактап койып, врктен тасуга уйгарыскан. Алды цгы куш 103

К,арашаш койын жайып журш Tepin, жинап кеткен тезект1ар- тып aayFa келген бей. Bip капты толтырып, сары атаннын, жа- нына эрец суйреп апарды. Екшипсш каптай бергенде кабак астынан 6ip аттылы шыга келдь Турган жер1 казан шуцк,ыр- тын: Жургшипнщ кай жацтан келгешн байк,амай к.алды: «KiM де болса тезек артысуга жацсы болды». Аттылы к,абак,таи ту- cin, тура 6epi келе жатты. Тайцита, желкесше киген картезше карап таныды. Ед1лхан екен. Мэруэ к,олына Kiini-xipiM табак,- тай ак жапаны устаган куш, цалшиып тур. Едмхан жак,ында- ган сайын ак,сиып, кулш келедй Энеуп, Сейометтен хат экелш бергеннен соц керш турганы осы-ды, бала к,атты ecin кеткен сыцылданды. Бурын узенпге эрец жететш аягы узарып, т!зей шошаяды, ер устшде бу к те й л т отыр. А т аркасыныц, белГш ж е л т болса керек, e3i тын желд1, екпшдк Анадай жерден-ак,: — Сэлем бердш, жецеше,— дед1. Мэруэ: — Сэлемщ сартк,а, сакалын, ертке, кайным. Жак,сы келдщ! Т уе, тезек к,аптайык,. «Kapi келсе — аск,а, жас келсе — 1ске» дейдь бол тез, эйтпесе балацныц бел1 бумр болады,— деп сын,ц-сын,к, кулдь Ед1лхан атынан домалай туей. Келшшек каптын, аузын ашып, анау тезек салды. Екеулеп журш екшии капты толтырды, сонсон, оны да туйенщ жанына апарып тжей- Tin К.ОЙДЫ. Мэруэ, тер шьщпаса да, ман,дайын суртш куледй — Tyh, ез1н,де тук куш жоц б1лем.— Ед1лхан намыстанып: — Ерепссем мен анау алаша, кабьщды жалгыз квтерем,— деп epciAi. — К,апты кайтесщ езщ мешмен куресейн, бе? Ж т т к,апел1мде не айтарын б)лмей ipKiain к,алды. Мэруэ бастырмалатып ж1бердй ' — Э неуп шуйшшщд! алмайсын, ба? — К,айдагы шушшш?! — ©й, ацк,ау неме сол... Осыдан б|раз уацыт вткен кезде Едмхан, куийк тазысы туцгыш рет к,оян алган жас ацшыдай, eci шыга арсалацдап ушне царай шауып бара жатты. — К.ОНЫСЫН, кутты болсын, Тем!рэл!, шырагым! Эж1мгерей твр алдындагы твеекке осы свздерД1 айта отыр- ды. Сакал-Сатым мен Идаят темешрек жайгасты. Тем1рэл1 конактардьщ етж, Ke6icTepiH босагага реттеп к°йды, камшы- ларын кереге басына Ы п кеп, каэан-аяк жактан й эе букй. — К,утты конак болыцыэ! _ 104

уйш, болшы-болдьщ астына альш ж у р т , есжтщ пак, кезше, I ауламен eKi арага тж прдь А ул а дегенде ауыз толганмен, улкен ! KiciHiH беркшдей гана, двцгелек балшып-nopa з1лмен,ке eciriHeH • елу метрдей жерде. Жартылай ашып, жартылай жабып бул | баспапа баск,арма уйшщ жалгыз сиыры упнн бутш 6ip элем I icnerrec. А л, TeMipaai MiiireH атпа сол цораныц ыгы да жететш. ! 0жекец|йц «цонысын,» деп к,омпитып отырганы бдск,арма- I ныц шыпкан жайлауы — осындай едй Мал аягыныц сирект!- 1 гшен, бу жерге де швп паулап есшть Теселген алаша, текемет- j Tin эр жер, эр жер1 томпайып кершедй Ш ептщ устше жайыл- j ганыньщ белись Ipre аяк,тыц жыртыгынан тускен кун сэулео уйдщ imiii батыстан шьтыспа тартылган алтын сызыптармен | Kecin-necin тастапты. EKi патаР улд1ржтщ теменпсше суйей | цойылган жез леген квк жиектен жэцэ кершген айдай к,ыз- рылттана жарцырайды. К ун екшдже таянып к,алган. Ipre-аяк, j сэл жогарылау усталганды: !ргеден жап-жалтыр к,ара етжтщ j eKi басы eciKKe к,арай ж у р т e n i. Свйткенше болган жоп, Са- рынай Kipin келдь — Ассалаумага лейкум! Босагада турегеп турып eTiriH шешть Сонсон, журттын, бэрше жагалай, Идаятца шешн eni к,олын бе- pin KepicTi де, осы уйдщ вз адамы цусап, Тем!рэлшщ темени жагына отыра кетть — Тем-ак,а! К,°нысьщыз путты болсын! Дсн-саулыгыцыз падай, жак,сы ма? Кеше басьщыз ауырады деп ecTin ем, Tayip ме? Шаруашылыктан- кеш оралып, api мазаламайын деп кел- мед1м — Басцарма жадырап калды: — Tayip, TayipMiii. Ем-уш тун уйык,тамап ед!м... Ак,жонас жактагы койшыларды тугел жайлауга кецнрдж. Солардьщ жуктерш артысамыз деп... — Эй, Тем-апа-ай, eainia де к,ызыПсыз,— Сагынай жы- миып кулш п°йды, сак,алды басьщызбен к,ойшылардыц ж упн артысып жургешн,13... падай болар екен? Эж1мгерей таи палып отыр. ©ткенде, Мэруэш сабады деп 3KiT жасап,^ журттыц полый пойдырып журген Сагынай ма мьжау? Кой, мынадай адам оны ктемес, эй, Сисенбай парт eKi дуниеде де оцбайды-ау. Басе, 6ipre журген жолдасын пагазда- тып не жын согыпты муны? Eiiflirapi шсшщ сезше сенбсс- niH,— деп туйд1 Ы нен. ...Дуниеде шындып, OTipiK аталатын екеудщ бар екен!и Эж1мгерей 6ip шадей-ап бметш. Bipan, сол eKeyin айырып ажыратуда, ол да 6ip ю адей пателесетш-дь Осы TeMipaami Эжекец алгаш квргенде жынды, аузында св31 жоп, п°лында шоппары бар урда-жыптардьщ 6ipi есептеген. Аман-сауы, тур-

тулгасы, Htypici Tiirri, айыл тартысына шешн унамаган. Кепк!- ciH де, таз кмйдей, эдеш милык,татып киетш сык,ылды кершдь К,ателескенш келе-келе, 6ipTe-6ipTe тусшген-дй «Мынау да сон- дай 6ip жацсак,тык болды» деп ойлады да, Сапянайдыц 6eri- не ун,1лд1: Жып-жылы жузш одан сайын жылытып туратын мимгындагы болар-болмас кулш т керш, кэд1мпдей iui тартып Налды. К ез жанары да суйшмд! екен: агы ак,, к,арасы к,ара, жайнап тур.-Тем1рэлке к,арап энг^меш апятады кеп: — Сонымен, сол сацырау к,атынмен сейлесем деп уш кун бойы тамагымнан жутына алмай журд1м. Оныц Tyri кеткен жон, менщ кез1мше 6ip аян айранды к,арып алды да, аузын алацанымен сипай сап журе бердк.. TeMipaai нарн-к,арк, кулдн — Саган айран бермед! ме? — Жон, бермедт К,арным ашып келш едь— TeMipaai одан сайын к,арк,ылдады. Уйдег1лер екеушщ аузына алма-кезек к,а- райды. Exeyi де цашаннан Kamri, сырм'шез адамдарга тэн ашын, адал кешпте. Bipi-6ipiH тусшке, cenice сыр шерткеди Bipi-6ipiHc муцын шарады: — Bip ктд ей-ан к,айратым бар еД1, Сагынжан, биылгы к,ыс Нажытып KeTTi,— дейд1 TeMipaai муцайып,— ашуланшак, бол- дым, ештецеш кетере алмаймын, ылри м!идр, кемшшкт! кере- TiH царау, куджчпл болып барам. Колхозшыларра батырып б1рдеце айтайын десен... сез кетерер к,'аук,арлары жок,. Шал- шапыр, натын-бала... аяганда к,олын,нан не келедь Br>pi6ip жу- мыс талап етесщ. Журт к,айрылы, шетшен нам кен,1л. Кец|лге Нарайтын уак,ыт па к,аз1р! Ауданнан келгендерге «ассалаума- галайкум» десен, «жумыс налай?» деп сурайды. Елдщ кен>л1 мен кушн iiUKiM керек нылмайды... — Солай гой, Тем-ана, цайтесщ енд!, басна туссе баспан- шыл деген. Баягы эменгерлж заманда 6ip келшшек ж еар на­ дшиты. ©31 жуан атаныц нызы болса керек, ел ансаналдары келш: жес1рд1 цайнысына атастыруга уйгарыпты. Келшшек отыздын устше шыгып кеткен де, ж'нчт он жет1 жасар бозбала екен. К,аде-садесш жасап, носнан туш бала эйелд! кэркшш, насыпа жоламай нояды. Эйел эр кутш, 6epi кутш, болмаган сон, найнысын шанырып алып: «амалыц жон, мшкенем, осы Натын буйырды» депть Сол айтнандай амалын жон, Тем-ана, осы колхозды баснарасьщ— — Ойбай-ау 6i3 ез ара сейлесш кетш, аздерд! шет налды- рып алдын-ау деймш, кеийрймздер,— дед1 Сарынай, Э ж 1мге- рей мен Сатымга кезек нарап,— жумыстас кюлердщ осын- дайы болады ендй З ж 1мгерей: «жен б1летш, эдепт1 жан екен» деп, ш тей та­ ры 6ip cyficimn калды. Сагынайды, атын естш, тусш таныганы болмаса, кеп бимейтш. О л nerisi, бу жердщ Kici емес-Ti. Со- 106

гыс басталатын жылы Астрахань жагынан кешш келген. Кей- i„ сураса келе К,анипаньщ жамагайыны болып шыгыпты. К,арт осы сынылды азаматпен таныс болганына к,уанды: — Онасы жок,, шырагым, айта берщдер, эцпмелерщ 6i3re де унап отыр.— TeMipaxi де, уйдеп 6аск,а к,онак,тар eciHe жаца тускендей: .. — Иэ, 6is с1здерд1 жалынтырып алдын. Биыл хал!м1з вте ниын болды. Мал кеп елдь Пилен жеткпедь А уд ан сыбага- мызды берер эл1,— деда. Сагынай: — Qcipece, нойдан шыгын мол болды гой. Анпарды б:раз кем1т1п бергенде болатын едй Мен жок,та берпзш 3Ki6epinci3. Твлдеу1 жак,сы. Шыгынды епздермен... Асы гыссы з, Тем- ак,а,— деп, басцармага юнэлай парады. — Жон, Сагынай олай болмайды, мен коммуниспш. Пар- тиядан жасыратын сырым жон. П1шенд1 шоналдын устше уйш 6ip алдадын ной, сол жетер. Енд1 мен алдай алмаймын, Болмайды ол, болмайды! — Шырагым, TeMipaAi,— дед1 Э ж 1мгерей,— шаруаларыц- ды ездерщ б1лес1цдер гой. Б1з жэй, вз кушн ез! Kepin отырган ел нартымыз. Менщ 6ip сауалым бар: сен ана жолы М зруэ ке- лшге к.амшы жумсапсыц. Соныцныц женш айтшы, не yuiiH урдыц? Те,ч1рэлшщ жадыран,к,ы к,абагы жабылып, салк,ындап кет- Ti. Отыргандардын, 6api соныц аузына к,арап к.алды. — Эжеке, мен1 оган к,инамацыз, 6api6ip айтпаймын... С а ­ гынай: — Жас, сулу келшшек...— деп кул1мс1ред1.— Тем-ак,ац кайырып тастады: — К,ой оны! — Уйдщ inline ун аздж орнады. Ж урт 6ip-6ipine урлана квз тастайды. Осыган юнэл1him, мен вм ести бе осы дегендей, эрк1м ез-езшен куыстанып отыр. Твбеде, шацырак, жак,та шы- бынныц ызьщдаганы еспледь Даусы неткен зор ед1 мына шы- быннын,! Эжекен, к,айдан айттым куйге тустк А дам кец!лдечпт отырганда анау-мынау нупиясын ак,тара салады гой. Тэм)рэл1 де свйтер, жасырмас дегендь Олай болмады. Айтпайтынын бйлгенде... нарт к,ысылганнан, терлеп Kerri. К,алтасынан етек- тей орамалын алып, ipre жагына а л м п - а л к т ж1берд1 де, мац- дайын, кезш cypTTi. Орамалдьщ 6ip ушын шиыршык,тап алып оц жак, танауына с у ц г т п кеп ж1берД1. К,айтадан суырып алды. Нан осы кезде... Эй, айяалайын Идаят тэмшш мурыныньщ ycTi жыбыр-жыбыр eTin сэл отыр- ды да: — Э тт ш у , эттш у, эт тш у !— дед1. Отыргандар ду кулдь Бэршщ иыгын баснан зь\\-батпан жук «эттшу-этшшу, эттш у» 107

деп жан-жакда ушып-ушып тускендей болды. Эцпмеш тагы да Сагынай бастады: — Энеуг! TiAiui бала цызык, бала екен. Сездер! де 6ip тур- Л1. С1ЗД1Ц уйге к,онып шыкдан куш,— деп Тем1рэл1ге пара­ ды,— MaFaH келш: К,алай, щ сацал, халык, иплнт ушш, сиыр- ларьщызды бузаулатып жатырсыз ба?— дейдь Мен: «Из, шы- рагым, бузаулап жатыр гой» деймш. О л: «ешмге эр сиырдан каншадан сут береаэ?» деп сурайды. Мен: «цайдан би е т н , шырагым, оны сиырлар б1лмесе»... деймш. О л: «Ак,сак,ал, к,ы- Ныраймайьп^, цыцыраймайык,»,— дедь Мен: «Из, шырагым, кьщыраймайьщ» деймш. Bip уак,ытта к,алтасынан к,алыцдыгы жуан ел1 дэптерш суырып алды. Зэрем ушып кегп. Б1рдеце жазар ма екен деп ед1м, жок, жазбады, маран карап: «hiM, Ым» дед). Сонсоц саусагыныц сыртымен дэптерш тырс-тырс е т ю з т , 6ip-eKi рет mepTTi де, кайтадан цалтасына салып цой- ды. Коп к,ик,ацдама, эйтпесе, сорын, к,айнайды дегеш болар. — Ондай к,ызык, 61зд1н, уйде де болды,— дед: Тем1рэль— ■ сол куш тацертецп шайга к,атын бауырсак, nicipinTi. TiAmi: «халык,та паи жок дейс1з, езщ1здщ жеп отырганыцыз мынау» деп, бауырсакты керсетть «Е, жарайды онда, муны сол халыц- К® 6oAin берешк» деп бауырсак салынган табацшаны былай алып к,ойдым. Y h коцыр ун ед1, к,атын шикмеу пнйргенджтен бауырсак ак,-боз болып шыгыпты. — Х а-ха-ха,— дед1Тэнмрэль— Сагынай: — hi-hi-h,— дедь -— О з д щ уйдщ ак наны жэйл1 эн,пме квп! Эж1мгерей к,ыстырылды: -— Е, эйел квбейген заман Foft, веек цайдан азайсын! — Эйелдщ всепн к,ойшы,— дед1 Сатым,— осындай усак,- туйек эцпмеш азамат айтса, сол гой киыны... -— Из, эйтеу1р усактап барамыз гой. вз д е р ш щ де сондай усак-туйек, есек-аяцды талгажау гып уацыт етшзш отыргандарын ешцайсысы ойлаган жок,. Bipan,, эйтеу1р элдеммдердщ «усактап бара жатк,анын» 6api 6ip ау- ыздан мойындап, шайга отырдц. — Содан,— дед! TsMipaai свз!н жалгап,— бауырсацтаи баска пеке басар ш тец е жоц-ты. Е кеум т к¥Ргак шайды тар- тып отырмыз. Байцаймын,— ж^гпмшц жагдайы онша емес сияцты. Бауырсакк® 6ip, маган 6ip царап цояды. А я п кегпм. «Жарайды, жолдас, 6ip табак бауырсак халыкка унем болып жарытпас, екеум1з жей салайык» деп, табакшаны алдына ысырдым. — А т к®й тауга шабатын болды? — деп сурады Сатым. — Бурынгы шауып журген тау бар гой.

— Неше айналыс? — Оны ертеч камиссия шешед!. — Эжеке, ci3fli келмей чалады екен деп ч°РКып ем- Кел- гешч'З жачсы болды. — Эй, шырагым-ай, келмей чалатын хал бар ма менде! Шачырмасац да келем гой. Мына чаргадай жалгыздан чалып не 6iTipeM. Будан басча KiMiM бар межч! — Амал не, солай болды гой ендь Жасым елуден асып чалды. Ец болмаса, майданга алгызып, чайгысына алданатын да бала болмады менде. Жасы улгайган адамга не болса сол азыч болады-ау деймш. Мен неме алданам, н е т азыч етем,— деп курсшд! Сачал-Сатым. Даладагы чарацгылыч чоюланган сайын уйдеп аспалы он- дыч шамныч жарыгы молая туей . Манагы кучпрт, комесю колечке чарайып. айчындалып кершдй Ш ам чач ортада, api твметрек шнген-дк Дечгелене отырган журттыч жалпылда- ган ауыз, шошачдаган сачал бейнелер1 уычтыч чарына тусш, ебедейаз epci ербечдейдк Айнала чарач-чарач, чалт-чулт ет- кен бейнелер, шамды айнала ушчан кобелек, шыбын, ипркей де зорайып, 6ip турл1 чорчынышты болып елестейдк Квбелек- тер шам астына эдеш чойылган 6ip аяч суга ауыч-ауыч жалп- жалп чулап туседь.. Уйдеплер усач-туйек эчпмелерш айта отырып ас жедк А стан кешн тагы шай ium . А чы ры, эчпме 61- Tin, жатуга уйгарысты. Сачал-Сатым далага, жирен айгырдан арчан бойы жерге тесек салдырды. Мачай тым-тырыс. Y п ет- кен жел жоч- Bip жачта туйе бачырады, екшпп 6ip жачта ит уредь Eaeyi де тым алыстан, екшпп 6ip дуниеден шыччан да- уыстар сиячты, OAin, туншмгып естЦедк Элем тарылып, кок- жиек жачындап кеткен сычылды: 6ip-exi батыл адым аттасач мачдайыч тиердей. Аслан да аласарып, тоне TycinTi. Ipi жул- дыздар суыч, жасыл сэуле шашады, сичырлана чубылады. Ертечше Идаяттан басчасы ерте оянды. Эж\\мгерей мен Тем1рэлш1Ч эрл1-берл1 течсел1п, журш эчпмелескендерже 61- раз уачыт болган. К ун кок жиектен тусау бойы бжкте тур. Айнала кекпечбек. Батые жачтагы 6ipine-6ipi жалгаса, ipKec- TipKec 6iTKen мшкене шагылтачтарды айнала мшбелей вскен чальщ шоп чысып, торлап тастапты. К,ошалач таулары атала- тын мшкене чочыр-кек твбелер 6ipiHi4 Ч°лтыгына 6ipi Kipin буйыгып жатыр. А нау, еч шыгыс шеттеп А лтай, одан бы- лайгы Бэйге тау, Казангап, Ескене... аттары дардай. Шычдарына булт Ынбегенмен бул елке уппн аса даччты жер. «Жарычтыч Кошалачтыч таулары-ай. Жиырма бес ша- чырымнан керш ед» деп журттыч мачтана, api тачдана эчпме еткетж К,°шалагы осы. А ш ач шошагы сычылды би1кке шы- гып чараганда Kepiiiexini де рас. 9 cipece бултсыз кундер1, та-

цертецп уацытта сагымдана цубылып эдем! шалынады... Анау осы «Жаца OMip» колхозынын, кецсесь ©зш мереке цурметше ак, мстеп агартып цойыпты. Одан аргы... совет. Екеуже де цы- зыл ж алау шншт|. Кекпецбек жерде эппак, уй, к,ызыл жалау жарасып-ак, к,алран. Элдецайда 6ipey «Эк, эк» деп сиыр айдай- ды. К,айдан шыкдан дауыс екенш бимек боп Эяпмгерей коз! жеткеншше айналаныц бэрж т1нтш карай бастады: 1штеце ко­ ре алмады. — Т ацертецп дауыс! Осы кезде Бэйге таудын, басына туйел! 6ipey шыцты. Му- рыннын, ушына цонган маса к,усап е рб и т тур... — Сисекец! Сисенбай карт цой. — Ш айга журщ!здер,— деп дауыстады уй жацтан. Булар асыцпай аяцдап уйге таяй бердь Баскарманын, К1шкене к,ора- сыныц ш ш де Сак,ал-Сатым жирен айгырды жабулап жатыр едк Т у й е жуншен ж щ ш ке Hipin тоцыган алаша жабу. Айна- ласын сары бозбен кем керн т. Тэм1рэл1 атты айнала куйбец- деп журген. Сатымды керш кулш ж1берд|. Шайга, дастарцан басына отыргасын гана ойын айтты. — Сатым, сен осы жирен айгырдан шынымен ум а етесщ бе? 14 Сэске кезшде ж урт тус-тустан Бэйге тауга карай агыла бастады. Э р туе, эр топта 6ip-6ip к,ызыл жалау желб1рейд1. Ту л а р эдеш болса керек, юлец ак, боэ ат мшгендерге устаты- лыпты. Kefi6ipiHiH, сап-агашы к,ыск,а болгандыцтан, жалау те- плш кет1п, аттыц сауырын жауып келедк К,ызылды-жасылды топтыц алды тауга шыкданда, соцы сайда к,апты. Iuiinapa туй- еге мшгендер кездеседь Олар мен мундалап, анадайдан Kepi- недь Т а уга алдымен шык,к,андар топ-топ боп ошарылып тур. Д эл осы сэ1тте Бэйге тау, К,азангап жацтан к,араган козге, тау- дан repi турл1 туст! бейнелер! бар мол ала шарцат жамылган эйел иыгына кеб1рек уцсайтын. — Осынын, бэр1 б!эдщ К,ошалак,тыц Kicici ме?!— Талж и бек ез козше 03i сенбед'к Оны ц ойынша, адамдарыныц бэрш согыс экеткен жет1М-жес1р елде осынша атца мшер журттыц болуы 6ip турл1 сияцтанды. — К,айдан К,ошалац болсын. Б ул сепз колхоздыц адамы гой,— дед1 К,арашаш. Гумыры мунша коп ккйшц 6ip жерге жиналганын кормеген жас цызга егде эйел осыныц еэш азсы- нып турган сыцылды кершдк Талж1бек тацданганын жасыра алмай! ПО

— Bapi6ip квп... тым квп, — дедь К,арашаш к,атац ескертт1: — Ешуак,ытта адамды квп деп айтушы болма!— К,ыз ун- дегсн жоц. Айнала журттын, Minrcii аттары, киген^кшмдерше тац тамаша бон к,арайды. Неше турл1OMiAflipiK, куйыскан.^ай- ыл-турман барды, йне 6ipey бой жеткен цыз ак кшзден, айна- ласын кызыл матамен жиектеген тебж п тагыпты. А ты н тебш- ген сайын жалп-жалп етедь — К,ап, жецешем кермед!-ау муны1 Ж екешеа — Мэруэ. Осыдан eni-yui кун бурын К,арашаш Мэсэл1мнен ек! ат сурап экелген. Тойга М эруэ мен Талж1бек- Ti ж !берт, eei малда калатын болып келгскен-дк Бугш, аяц астынан Мэруэ бармайтынын айтты. Талай куннен дайында- лып, ж е л т п калган жас кыздыц кецЫ н кимай, амал жок, К,а- рашаштын, 83i ерген. — Жекешец кУРь,сын1 К,арашаш та квз1мен эр топты 6ip тжтш, элдек1мд1 !здейтш сыкылды. — Сэлем бердж, апа! — Апай, сэлэметаз бе? — Мерекелерщ'з кутты болсын! — Апа, мал-жан аман ба? КепшЫктен окшаулау турган бул екеуше 6ip топ бозбала келш амандасты. К,арашаш ешкайсысын жыга танымаганы- мен сэлемдерш алды. TinTi кейб1реулершен: «жаман экен, Tipi ме. бар ма» деп уе сурады. Жас ж т т т е р сэлемнщ ар жагында не айтарларын шлмей, буларды к°Ршап турып-турып жвнде- — Булар к1мдер? — Ит 6iaefli оларды,— дед! К,арашаш,— кай 6ip м е т ц ек! туып, 6ip калганым дейсщ, свищ кезще тусу ушш айналсок- тап журген бокмурындар да. — Талж 1бск кызарып кетт1. Екеуу тебенщ басшылар тур ­ ган ек бж к тусыца карай журдй Х алык эбден жиналып бол- ды-ау деген кезде К,ошалак ауыл Советник председател! к®- Газга жазып алган сезш окып бердй Одан кешн бастауыш {iieKTenTiK мугал1м! свз алды. Оньщ свзшен ж урттыц ест1гсн1: «Жасасын!» деген жалпяз свз. Осыиы айтты да мугал1м атын камшылап, топтыц шетше карай ыгысты. Совет председател1 дауыстап: С вз жолдас Смагулов Ыскакбай к°йшыга бер1лед!,— деп айналасына карады. Торы атты карт HTiHin-Te6iHin орта- га эрец жетть_Пзгппн ердщ касына ш п к°йып, калтасын ак' таруга KipicTl. Bip калтасынан Kip-Kip мурын орамал мен темем дорба шык,ты. Оларды ал кт-см кш , калтасыйа кайта сал- ды. Ькншп калтасынан 6ip сабак шуда жш пен 6ip шемм к«й- Ш

дыц жунш алып, сасканынан, лактырып ж'|берд1. Предсе­ датель асыктырып тур: — Болыцыз, свйлец13, аксакал!— К,ойшы одан сайын аб- дырады. Bip мезплде барып, к,ойын цалтасынан уйпалак,та- м ьт калган алацандай цагазды суырып ап: «0й, атацмыц ке- pi... мында екен гой» деп салды. ©3i дауысым мунша катты шыгар деп ойламаса керек, твменп ернш тктей цойды. Пред­ седатель жанында турган ауданныц екЫне жалтац-жултак Карайды. — Жолдастар,— дед1 карт кагазына уцш п,— С-с1здерд1 б-бугшг! е-ецбекийлердщ х-халык а-аралык, м-мерексс! 6ip маймен К\"К¥тть|Ктаймын,— дегенд1 ежжтеп, суршш-жыгыльш эрец айтты да токтап калды. Bip май деп окыды. ©йткеш «ш- Ш1» деген жазылмаган-ды. К,агаз сол колында-тын, оц колын- дагы сепз врме жуан камшыньщ сабымсн кагаздагы элдс не свзд1 турт1п, оки алмай киналады. К,агаз устаган колы flip- Д|р етедй Жел жок efli, дэл осы мезетте элдекайдан уйткып кеп калган к1шкене куйын карттьщ калтырап жармаскан 6ip жапырак кагазын ушырып экеттй BipeyfliH, атыньщ саумрып, б|реудщ Ti3eciH сипай, какгалактай ушкан кагаз, анадай жер- ге барып, айналып-ужрЬмп арен к°нды. К,ойшы кагазына ум1т- C13 кез тастап турды-турды да: — Жамагаттар, май жасасын, той жасасыи!— деп сэл xi- flipfli, артынша ce3iM тым шолак болды-ау деп куджтенген шыгар.— Алла буйыртса биыл кой сем!3 болады, шоп кеп,— дегенд! косты. Сонсоц куржыц-куржьщ етш атын Te6iHin, шу- шулеп, шетке шыгып бара жатты. Журт шал евзшщ мэн-маг- насына енд1 туешген болу керек, ду кулдй Тагы 6ipep адам сез сейлед!. Комиссияныц. кешшлжтщ уйгарымы бойынша, сезд! сонымен догарып, тойдьщ кызыгына кешет1н болды. Эу- ел! ат шаба ма, балуан куресе ме? Осы тен,1ректе 6ipa3 тала- сып, акыры, ат шаптыруга келюп. А т беплер 6ip белек. Эр жерде уш-уштен, терт-терттен жуйржтерш жетектеп жур. Са- калдары жалпылдап, кастарына ерген 6ip-6ip балага элдене айтады. А ттары шетшен жабулы, кеки, куйрыктарына элем- жэлем гып шашак тагыпты: т1л, кезден сактангандагылары. А ягы н билеп басатын ак аргымактын, дэл шоктыгынын, \\cti- не кара кустыц кауырсынын кадап койыпты. Онысы журген- де, бала кыздыц бурымы кусап, селтек-селтек отель Iiuiiueri жупынысы жирен айгыр. Баркыт, кулэкквр, ак кенеп жамыл- ган бакталастарынын, арасында шекпен жабуы селпен, кагып, тым жудеу, аянышты кершедь Жиреншц судшше карап ту- рып Тем1рэл1н!ц намысы келдь Анадай жерде журген Сатым- ды камшысын булгап касына шакырды: 112

— Эй, Сатым, цудай Т1леу'щд1 берсш, мынаны цоспа! — Неге? — Ж урт кулш тур. У я т болады. Басца колхоздардыц ал- дында... — О л болмайды, Тем-аца, сол уятца мешц-ац бетш куи- cih! — О сы кезде топты жарып келш, Чапаев колхозыныц бас- цармасы килжтй — К,айтес!ц, Тем-аца, отызга тарта ат шабайын деп тур. Солардыц тезепн Tepin цайтатын 6ip е п з керек емес пе? Бар- сын! — Е р устшде шалкалап жатып кулдй Сатым ананыц кулкнпн жацтырмай, шамдана цалды: — Олай демендз бэйге атына. Б1з де жылцылы ауылдыц баласымыз.— Басцарма одан сайын царцылдады: — Мы на сацал,— дед1 цамшысын шошайтып Сатымды керсетш,— жылцылы ауылдыц баласы... жылцылы ауылдыц, естисщдер ме, ба-ла-сы! О-ооо-ха-ха-ха! 9p6ip басшы адамныц мейл! ол ацылды болсын, арам бол- сын, сыпаны болсын, дарацы болсын,— 6api6ip, жанына жа- цын журетш 6ip топ жандайшабы болады гой. Олар сол бас­ шы цусап сейлеуге, сол цусап ацыл айтуга, ат Minin, ас iuiyre, TinTi дэл сондай етш кулуге дейш уйренедй Мына басцарма- ныц да сондай 6ip топ цосшысы бар екен. Сондыцтан жацагы Сацал-Сатымды шуцып кврсеткен цамшы 6ipey емес, бес-ал- тау болды. Кулгендердщ саны да со мвлшерде. Bapi де бас- тыгы цусап, ат устшде шалцалап жатыр. Бэрппц де кулкнл бастыгына уцсас. Барлыгыц цосылып, 6ip эн салыцдар десе — булай шыцпас. Б1здщ квптеген оркестрлер1м'|э бен ансамбль- дер1мйэдщ цолы жетпей келген мэдениетке олар соноу К,оша- лацтыц цоцыр тебесшщ басында дауыс царлыцтырып цинал- май, кулшмен-ац жеткен-дг Сацал-Сатымга ыза болудан басца амал цалмады. Ыза болган ккншц аузына свз тусе ме! Оныц аузына да айтуга жарайтын 1штеце туспедн А т бепш ц бар б т р ге ш : ундемедп Жиренд! жетектеп, бурылып журе бердй Артынан Тем1рэл| дауыстады. Сатым цасында келе жатцан шетке шаш цара ба- лага цатты-цатты сейлейдп Онысы басцарманыц айцайын ес- Т1меуд1ц амалы-тын. Сайга таман барып, жиреншц жабуын ал- ды. К,олтыгындагы кшкентай цыл-терлжт! тесш, шоцтыцца байлады. Жалац, ауыздыц жугенд1 сыпырып алып, кецар кш астына ж1бере, цайта кнпздь Айгы р арса-арса, сылбырап тур. 113

Эбден жарап, жуцарганнан буттары тым талтак,, ацгал-сацгал. Сатым Идаятты кетерш алып, цыл-терлжтщ устше цонжита цойды. Сонсоц он цадамдай жерге жетектеп шыгарды да ба- лага айтцаиы, атца айтцаны белгнйз «ал, аш багыцды, байгу- сым!» деп Т1зпнд1 цоя бердь Идаят тебешц шыгыс жагына карай кет1п бара жатцан кжец жайдак, атты балалардыц со- цынан ердь Атына мшш Сатым да солай журдь К,ара бала- ныц бэйге аттарын гумырында 6ipiHUii рет Kepyi-тш: Т ац цал- ды: 1шшде муныц жиренше уцсайтын 6ipAe-6ipi жок,. Шети нен перемет. Тацымды цагып цалса болтаны — ала жвнелгел! барады. Аяк, алыстары к,аидай1 Дж-дж, цадац-цадац, дж-дж! А л, жирен айгыр болса... жур1с1 жукт'| туйенщ журю; сыцыл- ды, ыргац-ыргац етедь Эне 6ipey ак, боз ат устшдег! уп-улкен жжггке эл бермей алып цашады. Ti3riHiH тартцан сайын ау- зын арандай ашып, жерд*| тарпып-тарпып цояды. EpniMc 6ip ж1бернп, керсетейш nepecini дейтш сияцты. Heci басын сэл бо- сатса, ытцып алга шыгады. Сонсоц калган аттарды келденец- деп турып тосады... тагы i.\\repi кетед1. «ВШркш-ай,—■ дед1 шет- ке шаш,— сол мешц атым болар ма едП» Астындапя жирен айгырга царады: жалы цобырап, жалцау аяцдайды. Аяцныц езш ауырлап келе жатцандай... Mapeai жерге журттыц ец со- цынан желт. Bapi жииалгаи соц совет председател1 бэйгешц шарттарын тус1ид!рд1. Тебешц торт жагында цолдарына Кы­ зыл жалау устаган торт аттылы турганын, солардыц сырты-, мен шабу керек екенш цайта-цайта айтты. Одан басцасын бул ecTireH жоц. Сатым оцшау шыгарып ап: — Жалдаи мыцтап уста, жыгылып цалма! 031м осы мац- да болам. Тагы да айтам гой. Мына Te6eni алты айналасыц. TiariHfli босатпа. О л аттыц басына суйешш болады... Шыдап бац... Бацытты бол, айналайын! Не айтайын енд1,— Сатым сэл бегелш барып,— мына цула цасцадан сацтан, алапат куш- Ti жылцы,— дедь Отыз шацты ат дурждей женелдй ЖацагЫ ац боз ат эп дегенде жарц етш алга шыцты. Жирен айгыр эп дегенде жарц етш.. ец соцында цалды. А ц боз аттагы балага жолда жалау устап тургандардыц 6ipi: «ацымацпысыц? Тарт- сайшы басын, цайда барасыц?» деп айцайлады. Топтыц ец соцы боп жанынан ете берген Идаятца жацагы адам: «асылы ceHini дурыс, тубшде оэбайтын болгасын асыцпаганыц жен!» — деп мысцылдады. ©si кушнш, ызаланып келе жат- цан бала жарылып кете жаздады. BipaK, амал жок,, еспмсгсн болды. Сатым айтцан К,ула цасца топтыц орта тусында 6ip цалыпты шауып барады. Bipiumi абналыс бггуге айналганда ац боз ат у зж л , жалгыз кеттй Отыз шамалы ат алгашцыдай емес, сиреп, уздж-создыц бола бастады. Эр жерде терт-бес- тен, ыдырап кержедй Коп аттыц туягы тиген шымдауыт жер 114

дуЧпр-ДУЧг'Р- Жирен айгыр еч соцында. Осынша туяк,тан шац ушатын болса Идаятты кемш-ач тастар едч эйтеу|р, аб- рой болганда, шач жоч- А тть щ тусарлыгына гана келетш, ты- гыз вскен ебелек пен жусан, одан да аласа буйыргын мен мор- тык, шацды кетериуге де улпртпей жок, к,ып, тып-тыныш жутып жатыр. Екшип айналысча ауыск,анда цула к,ас^анын, ус- тшдеп будан repi мазалдау бала эдеш пзп н ш тежеп, Идаят­ ты тосып алды да «тфу, тфу, тфу» деп туюрш-тумрш ж1бердй Шауып келе жатчан кнпшч жел ылги да алдынан согады, сон- дычтан ананьщ TyKipiri Идаяттыц бетше тидБ Бул б1рдеце дешм дегенше ана бала: «К,ош, жалгызым, керйженше кун жацсы болсын» деп, жылауыч кем трд щ кейпш салып кем- сец-кемсеч е г п де, озып женелдй Идаят айцайласа даусыныц жететшш бслдь Bip-eKi рет демш iuiiHe алып, аузын аша тус- Ti де ернш истей к,ойды: арланып Kerri. А я гы ц жетпегесш, аузьщнын, жеткешнен не пайда! «К,ап, бэлем» Сатымга к,атты сенген. Осы жолы сол сешмМ ч iuiiHe кудж атты к,урт тускен- дей болды. Сатым озасыц деп сенд1рт-ач бак,ты. Мынасы не- ci? Ж урттыц мазагы yuiiH муны, эдеш, жаман атча MiHrisreHi ме? «Не болса да, осыны квкем кермесе екен» деп ойладм. Тебе жачча к,арады. К,ас чылгандай, кекео Kepin тур. К,арт ба- ласыныц осынша масчара халше пэлендей, чайгырмайтын си- як,танды. TeMipsAi eneyi к,амшыларын кезек-кезек шошацда- тып, шауып бара жатчан аттарды нуск,ап, элдене сейлейдь «К,ап, бэлем!» Екшип айналыс 61терде Сак,ал-Сатым аузы жып-жып eTin буган к,арап 61рдеце дедй Eui к,улагы гу-гу жел- Д1, ecTireHi жалгыз сез: «босат!» А л , босаттык, керейж не жы- пырганын деген сык,ылды немк,урайдылау кендлмен Идаят п з - пнд! сэл ж1берш, так,ымын к,ысты, Сатымнан узай бере, бай- 'катпай цамшылап ж4бердй Жирен бэз чалпынша, баяу шауып келедь Тек, 6ipTe-6ipTe ортадагы к,ула к,аск,а бастаган топча жак,ындай TycTi. Байпаса, муньщ артында да уш-терт ат к,а- лыпты. Идаятк,а олар тагы да муны мазак, к,ылу уш!н эдеш кешндеген тэр1зд1 кершдй Енд! неге де болса тезуге бел бай- лап, ершш чаттырац истеп алды. К ез алды мунарланып, ма- Чайдагыньщ 6api судыц тубшде чалгандай шайчалып, елестеп барады. Кез1н учалап cyprri. Жирен айгырдыц чулагыньщ ту- 6i jepaenTi. Омырау туймелерш1ч арасынан ушын шыгарып Чойган улкен ала шыт орамалды суырып ап жиреншч.кезш ец- кейш 6ip-ep рет снпап erri. Онсыз да кешел1 жануардыц кезше титтей чолын жетшзу — очай болмады. Жандэрменкун эйтеу!р ырым еткен болды. Сачал-Сатым ат жарату кезшде талай уй- ретш, жаттычтырган-ды. Онда очай-тын. Мына жолы... Сол, 6ip гана кез сурту уипн жарты айналыс бойы и з п н тежеуге ту­ ра келдй Орамалды чайтадан омырауына тыга салып, айнала-

сына карады. Манагы кула каска тусау бойындай гана алда барады. У стш деп бала буган к,айта-к,айта к,арап к,ояды. Бул Ti3riHfli сэл босатып, эп дегенше катарласа калды, Жакагы кы- лыгы ушш цайтып, налай кек алуды ойлады. Бул да сонын, eai нусап TYKipce кайтед1? Жо-жок, ол кызык емес сияк,ты. Жатып турып боцтаса ше? К,ой, ол батпайды. Ауы з, бет, кол к,имыл- дарымен мазацтаса болмас па? КеэшЩ астымен ана балага ка- рап ед\\, екеушщ кез жанарлары кездесе Kerri. Баланьш, назары бередь KipniKTepi жыпык-жыпык, етш, жаскана кагылды. ©3i, манагыдай емес, жасып к,апты. BipaK Идаят оны аягысы келмедь К,алай болганда да жанына батыратын б1рдсц,е ойлап Тауып, ок,сатып еш алуга бекшдг BipaK ойына ештеце туспейдь Кенет... наркылдап кеп кулдь А нау жалт к,арады. Бул одан сайын к.арк,ылдады. Анаган мунысы к,атты батса керек, к,ам- 1пысын KOTepin дурите коя бердк Осы сэтте 6ipey акырып цал- ды: булар жалау устаган аттылынын, жанынан етш барады екен. Жирен айгыр озып кутылды. К,ула каска нуйрык, TicTecin келедь К,ара бала артына кез тастады: ак, боз ат орта туста к.а- лыпты. О л енд1 езшщ мана Сатым айтк,ан, кула к,аск,адан бас­ ка бэсекелес1 жок екенш кергенде куанып калды. Алтыншы айналыска шыкканда Сатым кабыргаласа шауып келш, «айда бала, айналайын бала, айда, аяма!» деп айкайлады. К,алыц ка­ ра сакал-муртыньщ арасынан TicTepi аксия кершдк К,ара бала коя берд1. Жалау устап турган 6ipey шамасы, «Жан,а ем1р» колхозыньщ Kicici болу керек, жирен айгыр катарласа берген- де: «Ahoy, бэрекелде, oh-Ьоит» деп косыла шапты. Кетермеле- ген1. А ты тьщ болганмен ixece алмады. Жирен агып Kerri. Ида­ ят артына кез салды: есж пен тердей жерде кула каска, оныц артында осы «Жака ем1рдщ» карала-аяк айгыры келедк Екш- mi жалаудык тусынан да Идаят костау кутщ ед1, 6ipaK, ол тым- Тырыс кала барды. Сонсон баланык вз1 айкайлады: тук дауыс жок, тамап>1 кацсып капты. Тебенщ батыс жак басынан жирен айгырдык 63i бурылды. У стш деп баланык к,олы бос емес-тк О л артына элсш-элсш карап койып, кыл-терлжтщ жалга бай- ланган жерш шешш отырган. Тастай боп калган шие-байлауды эрек дегенде lueurri де, шоктыктан устап, куйрыгын кетердк 6ip-eKi рет копак-копак erri. Шауып келе жаткан аттыц устже терлж тура ма, сауырдан сыпырылып барып, ж уз кадамдай жерде калган кула касканьщ алдына жалп ете туст1. К,ула кас­ ка, канша кажыса да жылкы гой, жалт бурылды. Устш деп ба­ ла тумактай ушты. Артындагы карала-аяк айгыр емжш боп калды. BipaK Идаят муньщ 6ipin керген жок- Терлж я агытып ж]бергеннен кешн аттык ып-ыстык тер, жалакаш аркасына жабысып отыра бердь Алдында бурылыс калмаган-ды: тже салды. Bip топ атты exi кабыргадан айкайлай, eaipe к°сылды. 116

1шшен епшмд! тани алмады. 9 p i цуаныштан, эр^шабыстан плелеген бала еииммшц бетше кез тоцтатып карай да алган жоц-ты. Тебенщ куншыгысындагы алацга цадаган мшкене- мшкене ем Кызыл жалаудыц аралыгымен агып шыцты. Ендй ri шабыстык оншалыцты жараспайтынын тусж ш улпргенше 6ipas жер кет1п капты. Ш етке шаш каРа жиреншц басын цан- ша тартканмен болмай цойды. Манадан 6epi оп-оцай бурылып отырган айгыр кенбедй Куншыгыс жак тацтайдай жазык едй жирен айгырга ракат болды. А гызы п келедк Баланыц eci кетть Буйтш шаба берсе устшде узак отыра алмайтынын урейлене сездй Е м цабыргадан да аттылар шауып келед1. BipaK ешк1м мацайласа алар емес. Дыбыс nibiFapyFa бата алмайтын сияцты. Bipey, TinTi саскан шыгар: «КУР. шырагым, К¥Р'К,¥Р, тура гой, токтай гой, жануарым» деп жалынады: ...Балам бэйгеден келд1 деп мэз болып турган Эж1мгерей Карт мынаны квргенде катгы шошыды. К,анша сабыр сацтай- ын дегенмен, бул шабыс шынында, цатерл1 кершдк Эбден кь,з- ган цайратты, кыцыр жуйрж жазым кылмаса к,айтсын! Куй- зелгенде гапа аузынан шыгатын «апырай, апырайын» элденеше кайталады. Сонсоц колтыгын согып, ж е л т кабацтан TycTi. Bip топ шал-шапыр оган ердй К,арт кезшдс жирен айгыр 6ip- Te-6ipTe алыстап, мипремп калды. Эжекец кезш айырмай ца- райды: Жазыцтыц каК ортасындагы титтей кызарганныц ус­ тшде бармактай ак мец квршедй Баланыц ак кейлеп бар- Б1раздан соц Ti3eci жыртылып, Tepid жалбыраган каРа до- малак баланы алдына алып 9ж1мгерей оралды. Жанында 6ip кауым журт. Сакал-Сатым жирен айгырды жетектеп алыпты. Манаты кула каска жуйрштщ иелер1 жиреншц устж деп бала­ ныц аман оралуын куткен-дй 9йтеу1р Tipi цайтцан баланы кер- геннен кешн свзд1 даудан бастады. — «Жаца OMip» колхозыныц атына бэйп бер!лмесш! — де- fli 6ipeyi. — О неге? — Булар сурция екен. BipinuiUen, косцандары жирен едй озып шыцкан курец. Мына курец айгырды цалай цосып ж1бер- reHi 6eArici3. Емнипден бэйге алып турган ж уй ртм 1здщ алды­ на терлш лацтырып баламызды жыцты. Ата-бабамыз ктемеген арамдыцты ктедй Сонымен, 6ipiHiui бэйп кула касканiкi, eKiinuini царалаяц алады... BiTTi эцпме! Жирен айгырды мазацтаган манаты басцарма цамшысын 6i- леп, алга шыцты. Жогарыдагы свздерд1 айтцан да сол-тын. Оны 6ipa3 адам цостап, квршеу бурып экеттй — Квшекецд1м дурыс! — К,ара буларды! 117

— Жирен айгырды косып, KYpeH айгырга бэйп бермек!_ К,ошалактын, Kiciaepi арам деунн ед1, рас болды! TeMipaAi Сатымныц, жетепндеп жирен айгырга фарады. Ра- сында, адам танымастай: eni кез1 шатынап, от шашады, тупнен тамшы тайып жыгылардай жылт-жылт етедй 0зшен-е31 ecipin, eaipin тур. Жаяу турган 6ipey мацдайынан сипайын деп ед1, ба- сын алып цашып жуытпай к,ойды. Журттыц бэрше мазан, бол­ тан манаты жирен айгырдын, орнында «от шайнап», ойнак кур­ ган курец аргымак калыпты. Byfiipi енд1-енд1 к “ эа бастаган сиякты. — Кердщдер ме? Мынаны алты айналыск,а шауып келд! деп KiM айтады? — К еш е к сн д т дурыс! — Апырай десейнп! — К,алай гана косып улгерД1екен! Бул ел жылкы керген, ат танитын ел-д'ь Муныц сол, бага- нагы жирен айгыр екен!н кеш ш лт-ак мойындады. EipaK, та- лай жылкынын, enepiH кергешмен, дэл мына сек1лд1 кереметп Kepin уйренбеген. Сондыктан сенгендер1 сенбегендсрше к°сы- лып, Kopine кезге, бура тартады. TeMipaai, Сатымдар капел1м- де не айтарын бЦмей, сасып, ацтарылып калды. Олардын, ун- а з д т н мойындадыга жорыган аналар, тнгп батылданып, бел алып бара жатты: — Мундай да иттж болады екен! — Маскара, маскара! — Уюметтщ берген бэйгесш... — ...Алдап алмак кой! — Жауапка тарту керек! Кешекец атанган баскарма ауыл советтщ председателше тап-тап береди — Даббай, К,ула касканын, бэйгесш бер! — Бэсе десейнн, берщдер бэйгем!здН Эйтпесе...— Топ гуж- гуж: Алакандарына тумрш, б1лектерш сыбанады. 1стщ насыр- га шауып бара жатканын сезген совет: — А у , жолдастар, не болган сендерге! Сабыр етщ1здер, Kasip бэрш де аныктаймыз,— дедй Ж урт тына калды. Предсе­ датель Сатымга бурылып: — Мынау манаты жирен айгыр ма? — деп сурады. Сатым: — Нан соксын, сол... элбетте сол! — деп туттыга айкай- лады. . — Эрине сол жирен! А на жылы Сейс1мет уиреткен жирен1 ■— Буларда да иман жок екен! — Осы айгырды 6i3 к?лын куншен б|лем!3 гой! — Курен, дейдь.. терлегесш суйтпегенде кайтед1? Енд1 «Жаца ем!р» колхозыныц адамдары шулады. Епшм 118

eniKiMAi тындап жатка н жок,- Дац-дун,, ыц-жыц. BipiH-6ipi киш, 6ipiH-6ipi кемш жаткан осынау дыбыс топаныныц бетше анда- санда кылт-кылт етш «ат», «бэйп», «к,ула каска», «K,YPeH.>>' «жирен» деген сездер цалк,ып шыгады да к,айта батады. — Уоу, жарандар,— Эж1мгерей туйесш Te6iHin, топтыц ор- тасына сыналап енш келе жатты. Алгашк,ыда елец етпеген ж урт ецшец аттылыныц тебесшен царап турган ецгезердей сэ­ ры цартты nepin, тацырцасып цалды. Айцай-шу 6ipTe-6ipTe сы- быр-куб1рге айналып барып, эрец басылды. — Уоу, жарандар! Bip тай озды деп цалгандарыц цырыла- сьщдар ма? Туяцтан туяк озбай тура ма! Сендер дауласцанмен жуйрж-жуйр1кт'|гш етпей цалмайды. Оган бола арамтер бол- мацдар. Жуйржке обал болады, бэйгесш бер, агайын,— деп тоцтады, Ж урт тагы шу етп: — Бу карт баласыныц бэйгесш сурап тур! — Картайганда цайтед! екен. Комиссия шешедь.. — Осы арага Kipicnece де болар едь.. Бул свэдер бэсец айтылганмен Эж!мгерей ecTin цалды. К арт: — улкен кк^лердщ цулагыньщ мукк болмаганы-ак жа- ман осы,— деп куб1рледй Сонсоц дауыстап: — Азаматтар, сезд1 дурыс угыцдар. Мен баланын, бэйггс! емес, аттыц бэйгесш айтып турмын. Е н д к к ш ездерщ бш ц - дер,— дед1 де, туйесш бурып алып, булмлдеп журе бердй — Квптен Kepin турган жак,сылыгымыз едП — Тойымызды бузды-ау мыналар. — Аттары цалып цойгасын iniTepi куйiп тур гой, туге! А ттары озган «Жаца OMip» колхозыныц Kiciaepi тус-тус- тан осындай решш сездер айтып жатыр. Эрюм эр тустан цам- шыларын шошацдатып элдене сейлейдр Bipeyaep: «Меш ж к берцп», «Ж:бер деймш меш» десш, ецмендейдг Bipan, олардын, цолын устап турган ешк1м тагы жок,. Карбаласты пайдаланды б1лем, Квшекец не ктерге б1лмей, манагыдан 6epi eciH жия ал- май ацциып калган председательдщ цолындагы 6ip к,ауым Кы­ зыл ала шуберек™ жулып алып, койнына тыкты. О сы кезде Каратам: журтты кшп-жарып Кешекеце жетш барды. — Ой, хакымак, анацды... ммд! басынасыц-ай сен! Бэй- гем1зд1 тартып алып? Тарты п алу олай емес, былай! А нау Teiiin келген кеспелтек, кара сур эйелд1 кергенде са- сып калды. Кутпеген жерден жармаскан карулы кол матаны жырта-мырта тартып алды. А улагы рак турган, басы самар- аяктай кара шал: А , кУДай, кудай! Буйтш кор еткенше алсац еттП А за- матымныц колын катынга^ кактырдыц-ayl Эй, иманын, буйыр- мас-ау, Китлер сенщ! Кайрам ел! Кайран азаматтар! К оль|ц- 119

ды натын кайыргасын не к,аук,ар к,алды сенде! К,удай, нудай, НУ цудай! — деп зарлап ноя бердь М ы на сез журттын, бэршен repi Кешексне кеб!рек эсер ет- Ti-ay дешм, атын бауырга салып-салып Ж1берт, топтан сыты- лып шынты да: — Эй, (нэдшлер, журщдер кеттЫ К,ула наснанын 6ip тер! болар, 6эйг1С1 нурмсын бермесе! Тебелессек 6ip-6ip натын уж- мшде де бар,— деп, 6ip топ шал-шапырды ертш алып, жортып журе бердь TaFbi 6ip шал анадай жерге барып, артына найы- рылды: __ — Эй, К,ошалак,, тойларыц томалан бо-л-сы-ын! — деп инчпрледь Тойдьщ налган жагы шынында «томалац» болды. Жирен айгырдан басталган келкпеуш Ы к— necipre айналды. Гэп жн- реннщ озгамында емес, кутпеген жерден озганыида-тын. Бэй- пден наралаян келгенде мундай дау шынпайтын едй Жирен- нщ Typi, мшез1... ж урт сонысыиа нараган-ды. Кешекецдерден сон, жиренд1 жетектеп, К,арашашты ертш Санал-Сатым Kerri. Куресте балуаны жыгылган 6ip топ тагы белшдь Онынын, басы носылса екпелеспей тараспайтьш насна журт, аныр соцында естш, тоз-тоз боп тынды. К,азангап тауыньщ нубыла бауырындагы айдау жолга ке- Л1Птускенде гана Идаят: — Коке, мен оздым гой, а? — деп су рады. — О зды ц гой, айналайын, оздыц.— К,арт сэл муд1р т нал- ды, сонсон, ест!лер-ест!лмес н“ п: — алгашны адымыц даудан басталды-ау, нарагым-ай, найдан бмешн,— дед!. Эжекеч муны ■ инмнен айттым дсп ойлады... ЕК1НШ1 Б0 ЛI М — Сейс!мет KeAinTi! Сейам ет акам келш г! Идаят эншейшде аттап мретш н°с табалдырынтан 1шке ceKipin тустк Тускен жерш!Ч топыра™ бурн «тс налды. Е ю itiiiiHCH дем алып, танаулап тур. Жастык, агашта жантайып жатнан Эжекеч ауыр нозгалып, ьщнылдай турегелдй 1рге жа- 120

гьшан децгелек, кон,ыр eATipi беркш алып кидк Кемгйр улкен кара Ky6ire аркасын суйеп, уршык Hipin отырган. Уршыгын лактырып лабердк Сонсоц сэл ацырып кап: — А -а-а? Не дейд1? — дедь К,ара бала шэцпр-шэцпр етедй — Сейам ет акам келшть.. эрмиядан! — KeMnip кемсецдеп жылап коя бердк — Эрмиядан? А ман келген-ау шамасы? Иэп, алла, шукф, шумр! — Орнынан ею-уш умтылып, 30pFa турды. Сурш е-ца- бына есжке карай 6ip-ep аттап, «ойбай-ай, уршыгы тусюр-ай». деп кацсады. К,арт узын мата белбеуш буынып жатып буй- рык erri. — Тез, кара шгенд1 экелщдер! — Мен де барам! — KeMnip уйден аттап шыкпайтын. Bipey конакка шакырса «мен де барам» деп тура жиналатыны бар­ ды. BipaK жеме-жемге келгенде: «Бузау емш к°яды-ау», «К,у- дыкка сиыр кел!п, кеп турып калады-ау» сеюлд1 уэшмдер ай- тып, бармай калатын. Бу жолы шындап дайындалды: тердег! уш катар жуктщ 6ipiHeH сон, 6ipiH к¥латты, астындагы уш улкен кара сандыктьщ 6ipiHeH соц 6ipiH ашты. Y fi iiuiHin ас- тан-кестешн шыгарды: жукт» кулатып тастайды да кайта жи- намайды, сандыкты ашып, 1ш1ндеп кшм-кешект! кобыратып шыгарады да, кайта салмайды. А кыры , соцгы ушший сандык актарылганда барып: «0й, адыра калгыр мунда екенсщ гой» деп, -кумгс LvreKTi кок макпал бешпетп алып, анадай жерге жулкып тастады да, 03i артынан келш, «бкм1ллдзЬи» деп ба- сына буркендь О ц колын сугып кеп калды, кейлегшщ жецш устаган тукш , арык жудырыгы етегшен шыкты, екшпп колы да сейтть Кок бешпеттщ eni жець осылай, 6ipa3 эуре-сарсац- нан кешн эрец табылды. 1лгектерш де «адыра», «тул» деп эрец салды. Сонсоц осы уакытта кара iHreHre кшз салып, мшш улгерген картыньщ артына мшгестк Жорга шабдар байтал- мен Идаят алга хустк Туй е ж е л т кыстау copFa тускенше кем- nip артына карап: «келш, аллага аманат, малыца не бол!», «келш, кун жауып, тезек су болып калмасын», «келш, бузауды жамыратып алма» деп айкайлаумен болды. Кейлегшщ етеп туйенщ комдыгын тугел жауып, шалыныц артында жарби- ып кете барды. ...Булар келгенде Сейам ет керанасыныц желкесшдеп ат- казыктыц жанында eni колын калтасына салып, эрлкберл1 тецселш журген. К,ара шген касына кеп «ауыпп бац» деп шеккенде тана конактарына карсы аяцдады. Bip жагында Сан- дыбай, 6ip жагында Сисенбай. KeMnip-шал туйеден Tycin ап алейкш тур. Аналар асыгар емес. Сейам еттщ устшде тама- гыныц астынан eTeriHin ушына дешн ак калайы тиект1 Tiae ка- 121

даган кек бешпет, 6ip-6ip цойдыц жунш тык,к,андай, eni к,ал- талыгы компиган кек шалбар. Аярында узын цонышты жып- жылтыр кара етж. Омырауында 6ip сэры, 6ip ак, медаль. А уы д адамдарыньщ алыстан келген Kiciiii басынан аярына, аярынан басына шешн 6ip сузш карап алганша танымайтын кашанры дагдысынша Э ж 1мгерей де сэл тосырцап барып, Сейаметтерге карсы журди Сандыбай: — Ассаламагалайкум, Эжеке,— дед!. _ Ассалаумагалейкум, Эжеке,— дед1 Сисенбай.— Сейамет ек! екшесш 6ipiHe-6ipiH сарт е т м з т тура к,алды да, оц к,олын оц жак шекесше апарды: К арт Сейамет усынган 6ip к,олды Нос колымен кысты. Тамагына тас тырылрандай ун аз жаутац- дап турып налды: — Аман ба, нарагым, аман келдщ бе? — К,арарым-ай, нарарым-ай, еЬке, уршыгы тусюр, к,ара- — KeMnip усынылган нолга мусе тутпай, Сейаметт'щ мой- нынан нушантайын деп ед1 бойы жетпедц api анау кекшиш тлм сй койгасын белшен нушантап алып: — Карагым-ай, жалрыздан, Садынжаннан айырылып КУ бас болып отырмыз... бас-кез болып жур-дары урындырмай пэ- леге, айрылып налдын айырылып... деп дауыс erri. К,арт ек! полый артына устап, сырт айналып кетть О т басында, уйде журген К,арашаш, М эруэ, тары ею-уш эйел келди KeMnip Сей- с1метт1 босатар емес. К у шактап алып айнайды салып жатыр. Жацагы нак.шиып, катып турган Сейам ет 6ipTe-6ipTe шлш, ew буктетЫ п барады. Даусы таррыл-таргыл: — К ° я гой, нагашы шеше, коя гой,— деп кемшрдш, аркасы- нан кагады. Ж урт шрЫ п тур. Калай, не деп жубатарга бм- мей, ез ездершен тосылып, ipKiAin капты. Эншешнде бу кем- nipre ойын-шынды араластыра, батыл айтатын К,арашаш та: — К ы зы л KeMnip, койшы ендк айналайын жецеше, кой- шы ,— деп жалынудан аса алмады. — Кайтсын бейшара! в — Жа'лгыз баласы ес'ше Tycin кетт! гой! — «Кара кагаз» келгеш куш кеше... журт Ky6ip-Ky6ip, сы- быр-сыбыр. А кыры болмагасын карт: — Кой, эй, KeMnip, 61реудщ жаксылыгынын устж де жа- ман ырым бастама, догар! — деп тыйды. KeMnip, езш'щ де эб- ден дэрмеш 6iTTi ме, элде картын тындады ма, эйтеу1р, тез ба- сылды. Жыласып турган eKeyi к¥шак,тарын жазысып 6epi аи- налганда рана журт иыктарынан з1л-батпан жук тускендей, же- HiA, ерк1н курандк Сейам ет бетшдег! тарам-тарам жасты eKj жещмен кезек-кезек cypTin, ушне карай аяндады. Эж1мгерей уйге Kipin жайгаскасын: 122

— К,айырлы жец!с, к,айырлы куаныш бохгай,— дед!. Осыдан 6ip жума бурын К,ошалац ж ецк тойын тойлаган- ды. Эжекен, оган да барып 1^айтк,ан. Сонда, элдемм к,агазына царап: «совет халк,ыныц фашизмд! талк,андаудагы тарихи ро- xi» туралы баяндап жатк,анда бул баласынан «кара к,агаз» ал- ган 6ip шалмен сейхесш турды. Ш алдьщ сезше Караганда «со- гыста адам квп влмепт!, машина, ок-дэр1, тэцк1 т. б. куралдар квп шыгындалган кершедЬ>. Демек axi де ум1т бар, Tipi м сМ ц 6ip жерден шыгуы axi де мумкш кершедк Неге екеш бехп- Ыз, 0ж1мгерей кемрегже к а||Ша ynixce де «кара кагазга» деген сен1м таба ахмайды. К,ахай ойхаса да «кагаздын,» ce3i eripiK се-. млденед1 де турады. Шын бохса кай жерге к°йыхганын неге айтпайды? Дукэмэтш ж1беред1 деуш1 ед1, оны неге ж!бермейд1? Тагы да тохып жаткан осы сыкыхды «негехерге» i жауап таппай басы катады. Byfiipi сешмнен repi кудпстщ, «сох I неге?» деген квп сурактардыц жецш шыкканын калайды. Мун- i дайда карт уй-iiuiH ж убату ymiii гана емес, кэд1мп шын, бар I квк!репмен умггтенш: «кемтр-ау, квп eeixin yhixefi берме, Са- I дыкжан аман бохар, кудай косса Kexin калар» деп басу айтса, I KeMnipi: «0й, сезщ бар бохсын, кайдан аман бохады,— уммет I eTipiK айтар ма... ай, каска бохган кара каска» деп куб1рлеп койып, басын шайкап, уршыгын uipe бередь Е м сезш щ 6ipi11де KeMnip: «айырылып кахдьщ кой, айырыхып» деп зар илейд1. ■ Жаца Сеййметпен керккенде де соны айтты. Эжекен,: «ана :j Keniperi сезе ме екен б^рдецеш» деп ойхады... Осы кезде дас- таркан жайыхып, шай келд1. Сейам ет к ° згала берген иыгы ” керананын, шегенше THin кет1п, кум сау ете туст1: — Тф у, шоит, кидыц атстахи THxiri, ай осы,— деп тыжы- I рынды. — Шырагым, Сейам ет,— деп бастады Сандыбай, сонсон, тамагын кенеп, en-eripiK жвтехдй Tisepxqce отырган Сисенбай да свйтт!,— шырагым, Сейымет, exiK аман, езщ кеткеннен бе- pi, малды койшы, адамнан аяк жетер жерде К,уантай карттан баска шыгынымыз жок. Сен де аман-сау баха-шагаца кауыс- тыц.— Эж1мгерейге к,арап койып,— аман бохса, Эжекен, мен К,арашаштыц да кеткендер1 Kexin, кемтжтер1 тохар! «К,ара к,а- газ» деген немене! Оныц да жацсактыгы боха беред1 дей д: гой. Ж урт тыкдасын, керген-б1хгешн,д1 айта отыр шырак,— 1 деп уйдщ iuiiHe жагахай карап шыкты. Эжекен,: «ah, сайтан, мына байгуска б1рдемеш к°кыттырып, сейхетш ап, шыга бере KyxKi гып, ехге акайгахы отырсыц-ау!» — деп ойхады да: — Энпмес^н тыцдай жатамыз гой, ахыстан кехд1, ас iiuin, тыныксын бугшше — деп кекес eTTi. Сейам ет эдетжше свйхеу- ге де, тамак iuiyre де кет api емес-Ti. Дегенмен, дэх осы жохы ахдыкгыдан repi соцгы свз жанына жагыцкыраса керек, квте- 123

pi.Mn,Kipcii 6epin ем улкен бауырсакты 6ip-aK цапты. Алдында- i-ы шуцгыл каланы табакша мен ауыздьщ арасында осындай- осындай бес-алты катнас жасалган сон, табакша цайцан етю босап шыга келдь BipaK Сейаметтщ аузы босаган жок, ойтке-- iri, баска да табакшалар барды... журттьщ 6api ун жок, тун жок Сейам еттщ колы мен аузыныц кимылына карап отыр. Тасая- гь1н мана тецкерш койган кемтр, acipece, квз ала алмайды. Отырып-отырып, 6ip мезг'|лде: — Е, алла^ тоба-ай, эрмиядан да Kici Tipi келед1 екен-ау,—• дедь Сандыбай: — О т iuiiHfle мактаны сактайды деген, о не дегешщз,— дедь — Иэ, солай деген, о не дегешщз,— дед! Сисенбай. — Сейам ет келш, квзайын болып жатырсьщ ба, ehe, he, he, кыргын-ай, кайырлы болсын, келшшек! К,анипа свйлей мрдь Мэруэ есжтщ нак кезшде отырган- ды, орнынан ушып турды. Едихан именщмреп, апасыныц со- цыпан енд1. СейЫмет К,анипамен жай: 6ip к°лын 6epin аман- дасты да, Ед!лханды кушактап: — Эй, кунак, аймиядан айыстай агац келш жатканда на- гып жуйсщ мунща Keuiirin? — деп бетжен, мацдайынан кайта- кайта суйдк Элдь езш эжептэу1р ж М т санап журген KiciHi ба­ ла кусатып, шешлдетш суйгенджтен бе, элде, баска 6ip ce6e6i болды ма, afiTeyip, Едь\\хан куп-курец болып Kerri. Назарын твмен салып, долыра, iciHe кызарды. С епз сай как кепшсшщ eKi шекелю! астынан жылт-жылт тер кершдь Сейамет Ед1л- ханды жаксы керетш. «Тулпайдьщ туягы, кененщ Kesi» деп, шан, жуытпайтын. Сол «тулпайдьщ туягы» есектщ кулагы KV- сап салбырап ун жок, тун жок отыр. «Айыстай агасыньщ» то- лып жаткан сурактарына, аман-асауына, «шуюр», «шук!рден» вцге ештеце айта алган жок- TeceyAi квне какпа алашаньщ жыртыгын шукылаумен болды. Анда-санда кезшщ астымен Мэруэга карап кояды. — Не болып кеткенсщ езщ, шойт,— дед1 Сейамет. К,анипа: — - Ehe-he, he-e-e, кь1ргын-ай, мыналарыц,— казь||\\ты iAyAi турган кек шинель мен кокыРайган квк фуражканы нускап — HeMicTiKi ме? — Сандыбай мен Сисенбай манадан 6cpi осы су- ракты беруг.е Эж!мгерейден бата алмай отырган. К,анипаньщ сурагы дэл, куткен жерден шыкты: — Иэ, шырагым, соньщды айтшы, HeMicTiKi ме? — дед1 Сандыбай. — Иэ, шырагым, соньщды айтшы,— дед1 Сисенбай.— Уйдеплер тугел елецдеп калды. «Жаца вм1р» колхозынан бол- маса да, эскерден кайткан KicUepfli там-тум кергендер1 бар­ ды. вэ д е р ш кврмегендер ауылга хатпен келген суреттерш 124

керген. Мына кшм солардыц епщайсысына уксамайды. Cefiti- _ Дуйы с айтасыздай, аузын уйып тайтып алдьщ кой,— • яедь , — К,андай болады екен ездер1? — дед1 Сандыбай.^ — Не цандайын суяйсыз ол аямдайдьщ. Туй лещ жаман дейд1 гой. — К,алай?.. ©зщ нем!с кермедщ бе? — ©лш жатк,андайын, жаялысын кейдж... адам шошн- — Tipi.\\epiH ше? Сейам ет не десем екен дегендей ойланып барып: — Ж ок,— дедь сонсон,— к,удай кейсетпесш олайды, кей- пм де келмейдк ем аяк,ты хайуан гой олай!— деп косты. Отыргандар 6ipiHe-6ipi к,арады. Bapi 6ip сэт YHci3 к,алды. Ты - ныштык,ты Сандыбай бузды: — К,олдарын,а мылтык берген шыгар? — Эййне, бейдь — Атылатын, кэд|мп мылтьщтар ма? ат ы лм а й ты н Сейам ет намыстанып к,алды: — Кэнешш, атылатын мылтык! Пионтта мылтык бола ма? — Аттьщ дар ма? — Т ф у, ей бок, С13 бай гой кызыксыэ. Атпаганда ше? — ■ Сейам ет шынымен ренжш, Tepic айналып ipre жагына пара­ ды. «Эй, каян каяцгылык-ай» деп куб1рледй Сандыбай шук- шиып кояр емес: — Ж ок деймш-ау, сейтш... юмд1 аттьщдар? — Как юмд1 аттыцдай? Ж ауды аттьщ. — Кермесецдер калай атасьщ дар?— С ей ам ет ыза бола бастады: — О з бай гой,— дедк— а з эймия туймысынан тук те ту- сш бейаз. C isre пэлен деп тусшдию напиасни тиуд. Эймияда квймей де ата беюге болатынын ci3 кайдан бжешн деп ед1щз. Мылтьщты би жауынгейдей-ак аттым,— деп токтады. Ж урт ац-тац. 9cipece «эрмияда кврмей де ата беруге болады» дегенд1 ешкайсысы миына сыйгыза алмады. Кермесе неге атады, н е т атады? KiMfli, н е т атканын кермей де Kici мылтык атады — О , тоба-ай,— дед1 Сандыбай. — О й, алла-ай! — дед1 Сисенбай.— Е л Сисенбайды келен,- ке сиякты, касындагы Kici не айтса соны айтады деп нулю ете- т1н. Сисенбай соньщ шет-жагасын естженмен, «сыннан коры- тынды шыгаруга » колы тимей журген. Осы жолы ешюмд1 кай- 125

таламайтынын, ез'жше, тек Сисенбайша тана сейлей алатынын 6ip керсеттк Бул тапдырлыгына ез'|де суйсжш, дардай кетер!- лш далды. Сандыбайды дайталайды дейдЬау. К,айталаса те ме? сей­ — О , тоба-ай! — О й, алла-ай1 — Сандыбай «О, тоба-ай» десе, бул: «Ой, алла-ай». Ж уртта пэтуэ жод-ау, Сисекецде Heci бар, туге! Bip кезде оны:^ «Эж1мгерей дартда елжтейдд сол дусап долын ар- тына устайды, желкесже дарамай» деп кулкть Енд1 Санды- байга досадтап жур... — Ананы-мынаны сурап мазамды алды деп секпе, шыра- гым,— дед1 Сандыбай тары да,— 6i3 осы ауылдан аттап шыд- паран гаранты адамдармыз! Эрмияныц жэйж б1лмейм1з, 61л- сек сурамас едж. «Пэлен пэлен пашес елт1рд1, пэлен eSrri, пэлен буйтт!» деп, б1зд!ц « С о ц и а л и ст жол» газет: жазып жа- тады. Сен керой емес боларсыц. Сонда да... айып етпе, шыра- гым, езщ даншасын сулаттыц? — Сейсшег Сандыбайдыц ау- зыиан: «секпе», «айып етпе» деген сездер шаддасын жацагы peHiuiiH умытып кеттп — Д уйы с дой, Сэке, дуйыс дой. Би иет каманди «маладес Айыстанов» деп айдамнан дадты. Бадсам, мешц огым aFarn- тыц басында отиган би nouiecTi жулып тусшпт!. О л биеу бол- ганмен биегей, пэшестейдщ снайпеш екен. Содан дайтып мен мылтыдты жогайыга ататын болдым. — К,айтсын дарагым, ат дегесш атады Fofi,— деп курсжд! кемп1р. « А д кец1л байгус,— деп ойлады Э ж 1мгерей,— ет1рж айту- ды да б1лмейсщ, естш кулю боласын, ендй Кездеп турып атып салдым 6ip HeMiCTi. Сол ушж мына медэльд1 берд! десен, гой 6spiMi3 сенем!з. Ешюм кулю де етпес ед1 сень ©зщ булд|ре- сщ , езщ . С е й л ет т, сейлет'ш алып, мына Сандыбайлар ертен,- ад елге жаяр. Эй, байгус бала-ай, дайтешн».— Эжекецнщ гумырында туцгыш рет Сейс’шет ушж намысы келдй Багана CipiHiiii кергенде: «тэрбие тузейд1 Fofl, тузелген шыгар» деп туйген. О ры с сезж араластыра mipeHin амандасданын да сэл жатырдаганмен, пэлендей айып санамаган. Медаль тагып, кек киш датып турган «айыстай азамат» ею ауыз сез айтданда, ар жагынан баягы Сейам ет шыга келдй Эскери кшм данша эдем!, данша айбынды болганымен Сейаметке, одтау жутдан- дай гып серейткеннен басда езгер к енд1ре алмаган. Буныд эскерге алты агасы алынды. Ушеужен «дара дагаз» да келш улгердй Ym eyi хабарсыз. Олар дандай едь Bip атадан гана емес, буюл 6ip колхоздан дол-аягы бутш, аман-сау оралып отырган жалгыз осы. Сейшметтщ езже тете агасы Ардалыд ойын-шынын араластыра: «б1здщ Сейаметжан жадсы гой, 126

адал, ацк,ау, атан туйенщ кушшдей куш! бар, тек, этте-ец... Эи, айтамызау цалай болганда да, эйтеу1р, жок,тан Tayip» деп отыратын. Мунын, Мэруэга уйлену1 6 ip хикая. М эруэ эке-ше- iueci ерте елш, уш аганьщ ортасында жалгыз^бойжеткен ерке кыз болыпты. Айттырса, С ей ам етп менсшбей.^ квнбей кояды. Ж т т т е р ак,ылдаса келш, алып к,ашуга бел байласады. Cefici- метке агаларынан Аркалык,, ауылдастардан exi-yui ж !пт ере- дй К,ызды жецгео шыгарып бередь М эруэ шамасы келгенше карсыласады. Жецгеск «негып турсын, сопайып, к,ыз сенМ, ецгерш ал да тарта бер» десе, Сейам ет «куйсын, к,ыск,а аяк,- ты балага колым батып кетсе маемая, обал болай» деп жола- май кояды. YriTTen туешдарш жататьгн уак,ыт жок,, к,ызды амалсыз Аркальщ ецгерш цашады... Сол Мэруэмен он жыл- дай отасып, eni балага эке боп, эскерге де барып, TinTi, муздай аман к,айтып келген «айыстай азаматтыц» Typi, co3i, 6iripin кайтцан шаруасынын, болмысы... Сейамет: — Айтпакшы, май тойында к,ая бала бэйп алыпты, к,ай- йлы болсын! — дедь — Айтсын, шырагым, сенщ жирен айгырыцныц аркасын- да... алды гой! — «Сешц жирен айгырыц» дегенге Сейам ет эжептэу1р цомпиып алды. Exi алак,анымен ем т1зесш уцалап- укалап ж1берш: — К,уйсын видь.. мал танимыз Fofi,— деп к°йды. Идаят жирен айгыр, бэйп ж э т евз болса жасып, муцайып к,алатын шыгарып жур. Алгашында esi тустас балаларга, кврШ1-к,олац, эаресе, мамасына к,алай шапцанын, к,алай озганын жырдай гып мацтанатын. Шапкан жирен емес, кара баланьщ 03i сияц- ты, «буйтш шаптым, Mine выдай зу етш оздым» деп согатын. Exi-ym кун удайы айтылган эцпменщ квп узамай-ак, дэм1 тау- сылды. Iлюде аузын ашып, тац-тамаша к,алып тыцдаган КУР' былар 6ipTe-6ipTe тыцдамай, TinTi мазак, ететшд1 шыгаргасын айтуды мулде к,ойган. Енд1 сол бэйп мен жирен айгыр эцпме болган жерден к,ашып к,утылгысы бар. ©зшщ атк,а шапцаны, онымен к,оймай озганы аброй, атацтан repi, 6ip турлц Keuii- piAMec кунэ, ауыр кылмысца квб1рек уцеап бара жатк,ан-ды. Э уелп кундер1 6ipey: «бэйг! бала», «нагыз ат беп тубшде осы болады» десе дэлиш, мэз болып ж урдь Уйдеплердщ взш козыга, бузауга жумсаганын epci керетш. «Бэйп баланы», бо- лашак атацты «ат бепш» кемату, к,ад1рлемеу деп туешдй Ш ы- нында да, атак,ты адамдарды курметтеу керек кой? Асылы, осы улкен^ малерге атак, аброй — бес тиын семлдй Эйтпесе, муны «бэйп баланы» ц°Р гып бузауга, к°эыга жумсай ма?! К,озы мен бузауды мм цайырмайды?! А н а Квбеш, Жумажан, Садыкбайлар жирен айгыр сыкылды жуйржке мшбек TyriAi, шабдар байталга да отыра алмайды. Эне, солар баксын к°зы 127

мен бузауды! А л, мунын,, Идаяттыц жумысы ол емес, баска, улкежрек, цнынырак жумыс. Кез-келген квкмурынныц цолы- нан келетш шаруа ма екен бул! А тца шауып, бэйг! алу! Со кундер1: «кой бу улкен малердь Kici емес булар!»— деп ренжщ ЖУРД>- Бударднк мацдайынан сипаганына сенш болмайды, ейткеш, сипап отырып к,улак.-шекецнен цонжитып ж'1беру| де К11ын кершбейдь 9cipece, Идаятца батк,аны: бул сол бэйп алып (бэйгпн К,арашаш экелш берген-дО к,айтк,ан куншц ер- TeciHe... KeKeci мен мамасы к¥Дыкк,а, мал сугара кеткен. Yui кызбен уйде калган келш, кэд|мп жаман кара катын, муны бузауга жумсады. Бул бармады. Сонда бар гой, сонда... жак- тан келш тартты-ау! Bip жак аз болгандай, exi жактан кезек- кезек шапалактады. Келгесш кекесше айтты. Сондагы квкей- не екпелегеш есшен кетпес. — О Heci-ей, менщ балама тигенП Бар айтканы осы. Онын, взш бугаи эншей1н квз гып, квц'|л ушш айткан сияктанды. Жацагы айтып отырганы анау. Сейс мет: «балацыздын, б э й п а кутты болсын1» десе, кекеск «айт сын, сенщ жирен айгырыцнын, аркасы гой» дейди Эрине, жи рен айгырдьщ аркасы! Соны аныктамай-ак койса болар едг Осыныц 6api жанына min, жасып отырган кара баланы Сейс мет мацдайдан сипап, аркадан какты. BipaK онысы баланы ер келетш, жубаткан жок. кайта кайрап, ашындырып Ж1берд Мацдайынан 6ip сипап, екшин рет алаканын ыцгайлай берген де бул басын ала кашты. Содан, езшше атын ж1бермек болтан сып далага шыга женелдь Сейам ет акыл-eci толысцан адал ньщ одетшше кул1мс1реп, басын шайкап кала бердй — Куннк! Бул да ейжетш кеткен бе, немене? Сейам ет турегеп барып, анадай жерде тецкшп, буулы жатцан кенеп мвшект! экеп аузын шешти 1ппнен туйешц мой- нагындай каткан сэры кайыс етшт! алып: «Мынау Мэйуэга экелгешм» деп, былай койды. Жалпак тем1р тогалы кайыс бел- беуд1 Ед|лханга бердп Бес-алты кол фонарьды керсетш: К,а- дижандЫ,— деп кайта салды. Мешоктыц ен, тубшен 6ip кау- ым эйелдщ ш-квйлегш суырып, 6ipeyiH, нагашы-шеше, мы­ нау ciere кипзгеи кейлспм,— деп Эжекец кемшршщ алдына тастады. К е м т р жалма-жан колына алып, айналдырып каРа- ды да, кенет: — Ойбай, KapaFbiM-ay, мынаньщ етеп цайсы, жагасы к“ й- сы? — деп танданды. Мэруэ: —. Ж урттыц бэрше керсетш, ycTin жаяды да отырады!— деп куц тл д ед г Сейам еттщ эскери дорбасынын, аузын бугш осымен ymiHuii рет iueiuyi. ©3i тацертец елд'щ Teceri жиылмай келдь К,ашшкеннен 6epi 61реуден-б1реу ^жалгасып,^ ылаулап эрец жетшть Уйге алып келген Сисенбай. Сандыбай мал Ка_ 128

pan журш тап болды. Келген бойда цапты оларга 6ip шешш керсеткен. Одам кешн К,арашаш пен Талнмбекке... 6ip-6ip ini кейлек бердй Мына жолгысы Мэруэга артык, кержгеш содан- ды. Сейам егп ц осы дорбасыныц аузын шешпесе колы жы-. бырлап отыра алмайтын секидк 1шжде, аузын ашып, ауа жи бермесе туншыгып влетж б1рдеце жатк,андай, к,айта-к,айта ше- шеди А л, цайта буранда, енд1 цайтып ашпастай, шешпестей рып «б^ржолата» байлайды. Ккймен сейлесж отырранда да эл- сж-элсж сол бумасына к,араумен болды. Б1реудщ сурагына жауап берерде, не 03i б 1рдеце айтарда, алдымен дорбасына к.арап алады. Соныц ш ж де, бейне 6ip, оны-муны зат емес, Сейс1метке ен, к,ымбат, ец кажет нэрсе — акыл жатцан сын- К ун ыстык, болатын. Аядай кврананьщ iiui шай iiuiareciH TinTi, кушп Kerri. Квк кителжщ арк,асы царайып, кара су боп Сейам ет отыр. «Устщдепцд1 шешш к,ойсайшы» десе, «Эйми- яныц T3MTi6i гой, остапты бузуРа болмайды» деп басын шаи- ! цайды. Осы отыргандар кврмеген, кврсетпеген тары 6ip цазна I бар-ды. Манадан 6epi Сейс!мет эрммнщ бетже 6ip жалтак,тап, | сол асылын кайтып KepceTin, цалай мацтанарын б!лмей отыр- ган. Жаца 6ipeyflin «устщдегщд> шешсейип» дегеш соган эде- Mi сылтау болды. ©si не ктерш б1лмей отырган Kici: «Эймия- нын тэйт1б1 рой, остапты бузу жаямайды, оньщ ycTiHe,— уйде- riaepre тыцдаура Э31рсщдер ме дегендей, жагалай 6ip к,арап ап,— калтамда дукэмэт бай, дукэмэт! — дед1. Свйтт1 де оц жак, твс, калтасынын, туймесж агытып ж1берш, катталып буктел- ген шагын 6ip бума кагазды алып шыкты. Эжекеце царап: — Нагашы, жаман жнегпц1здщ абиойы асып туй! К,айа мынаны, сен гиамтни паенсьщ Foft,— деп кагаэдарды Ед1лхан- ныц алдына тастады. Ед1лхан эр кайсысын 6ip керед|. — Оцып ж1бей, окы цайарым, мына кйплей тыцдасын! — Едмхан буктесМнен к,ырк,ылып, api саргайып бара жаткам 6ip жапырак, царазды жазып оки женелдь «Справка дана ря­ довому Айстанову С . в том, что он временно освобождается от боевых занятий в связи с болезнью дизентерий...» Ceftci- u— Бул менщ Кеймания жешнен алран дукэмэт'ш!— деп Койды. К,ыр цазагына документ деген сездщ e 3i «куран» деген си- яцты TyciHixci3, алые угым-тын. Олар баласьжын, туран уацы- тын: «Эне 6ipey кар калыц жауатын жылы», не «улкен к»ра- шаныц мрюнде», «ауданнан уэк1л келетж журтта отырранда», «пэленшенщ кызы кайтып келет1н жылы», «кара шгеншц бо- тасы влетж жазда» деп есептеп шыгара салады. Анда-санда калага мал сатарда рана ауыл советтен «ыспрапм» алгандары 5-1650 129

болмаса, тепнде, документ устап кергендер! кемде-кем-тш. Сондыцтан, дукэмэт армияга д ет и Сейаметте де болмады. Bip сезбен, «дукэмэт1м бай» деп мак,тануына эбден хак,ы бар едь Оныц устже ж урттыц 6api без кейлектщ еэш бутш кие алмай журген кезде мына сыцылды «кек мауыт» кительдщ калтаеы- нан шыкдан «дукэмэт» к,андай к,уд1рет, чандай бедел! Ед1лхак эркайсысынан 6ip-ep сез ок,иды да, ысырып к,ояды. Паспорт, эскери билет, Сейам еттщ омырауындагы eKi медальдда болу керек, eKi кшкене цагаз тапя бар. Сейамет тамагын кенеп: — Пашпитты ок,ышы, пашпитты!— дедк Едихан: «Фами­ лия, имя отчество, Айстанов Сейамет, время и место рожде­ ния 17 апреля 1916 г. Кошалакский a/совет район Денгизс- кий, область Гурьевской, национальность казах, подпись вла­ дельца» деп муд1рш к,алды. Босагада к,онак,тарга 6ip к,ырын отырып нан жазып жат^ан Мэруэ: — Bipeyflin М1Шн келемеш етпей-ак, ок,ыса к,айтед1 екен,— ■ деп имене tia к,атты. Едьлхан ыцгайсызданып, KemipiM сура- гандай К1нэл1, бэсец унмен: — М унда солай жазылтан, жецеше, ез'| солай, мше, Kepi- Hi3,— деп паспортты Мэруэга бердй М эруэ к,олыньщ цамырыи керсетш, Талж1бекке «сен ал» дегешй ыммен тусшд1рд1. Тал- ж1бек паспорттьщ 6ipiHuii бетш ершн жыбырлатып, 1ш1неи ок,ып Kepin, кулш ж1бердй Кулд1 де к,ып-к,ызыл боп кетть К,арашаш 3Ai ештецеге тусшбей отырган, Талж1бекке к,ара- — О немене, айтсацдаршы, 613 де кул етк, екеу-ара пыш- пыш етпей,— деп к ей т тастады. Эж!мгерей: — О рыс к,айдан 6iAciH Сейаметтщ экесшщ аты Айыстан емес, А ры стан екенш. Муныц цолында бурын дукэмет1 бол- маган mbiFap. — Аналар айтк,анын жазган гой,— деп сыбырлап Санды- бай мырс ете калып ед1, Сисенбай Сандыбайдан ол^ы емес еке- 1пмд1 осы жолы 6ip керсетешн деген Kiciine тырк,ылдап кеп кулдь — Сонда бул тугел1мен сак,ау дукэмэт болды-ау, a t — Ehe, he-he-e-e, к,ыргын-ай... К,арашаш: — Е-е-е цудай-ай, сол ма efli?! Эй, хак,ымац цой (анацды деп келе жатты да, аузын баса цойып) айналып кетейш!— дсдь Сейамет: — Айтасыц-ау, к,айян К,айеке-ай,— деп кецкмдедь — А-а-а? — дед1 кемтр. Y u i куннен кешн Сейам ет К,ашшкенге аттанды. Одан 6ip кун бурын жылчышы Мэсэл1мнен барып ат сурап экелген-дь 130

I К,арашаштардын колында конга, анда-мунда мжетш ею ат } бар еда. Сейдамет оныц 6ipAe-6ipiH Mice тутпады. «Айыстай | азамат жуас ат мшбес болай» деп цйрендй Мэсэл1м е зш щ кы с мшетш тел атын бердк К,он,ыр ат, жирен айгыр сеюлдь сщ!р- ai цайратты жылк,ы-тын. Уйдей ток,, ipi атк,а мшш турып Сей- с1мет: «баям ауданга, дукэмэт1мд1 кейсетш к,ызмет, ойыи суяймын» дед1 не шырт туюрш журш Kerri. B ip к,абак, асып Tycin, к,айтадан келдй — Мэйуэ, э Мэйуэ. Мен!ц шинел1МД1 беГшп? — Жазган-ау, оны цайтесщ, кун кушп турган жоц па? — Кейек болады, Мэйуэжан, кейек болады, поймы гой ол, панимаеш. — К ун куй л турганда з1лдей етш! — М эруэ куцюлдей, свйлей журш квк шинелд! экелш бердй Сейам ет шинелд! квп- шйстщ астына салып, ерге кайта отырды. Жазылы туйеге мж- гендей к,ок,ырайып к,алды. А ты н бырт-бырт желд'фш, ес!к ал- дындагы кызыл к,абак,тан эр! асты. М эруэ артынан к,арап турган-ды. К ш з ушнщ ейпне агаш салып журген К,арашашца дауыстады: — Апа, ау, апа, аудан анаган,— куйеуг кеткен жакты ие- пмен нусцап,— шынымен орын берер ме екен? — Кайдан биешн, царагым, дукэмет! квп Kicire берсе бу­ тан да берер. Омырауында медель басында борю бар азамат — Эй цайдам! Маган оньщ ауданнан алган орнынан бу- рынгы жылцысы артык,. К,олда жылцы болса осы куш бие байлап отырмас па едЫ — Эйтеу1р, азаматыц аман келд! гой, эр жагын кврерсщ- дагы. — Солай Fofi, апа, эншешн айтам-ау. Кун туске тармасып калган. Жел тымыц. Аспанда шеюм булт жоц. Шошала цуган кара сиыр цуйрыгын шаншып ап, шабумен барып куншыгыс жак сайдагы цалыц жыцгылга цойып Kerri. К,арашаштыц eKi бузауы бас жштерж шубатып жупрш кеп, eciK алдындагы шелек, команды салдырата к,ула- тып уйге юрдй Келецкеде Tiai салацтап, ырс-ырс етш Мэруэ- hih, кара Kyuiiri жатыр. А ш ак шошагыныц басында, кайдан келгеш 6eArici3, 6ip yftip жылк,ы жусап тур. Шэцкеш цыстауы жагынан «шэит, шэйт» деп кой кайырган Талж1бектщ даусы ест1лед1. Айнала мунар. Алыстагы шагылдар, 6ip Typai тецсе- Ain. aipiaflen кержедй Карашаш бузауларын квлецкеге, бел- деуге байлады. Е ю шелект! 6ipiHe-6ipiH кипзш, казыктыц ба­ сона тецкердп Элгщд1 кунге карсы неге ж1бердщ, кунсш-влед1 гой!

Т у е найта кет, алдыцда ел жок, деп ед1м, тьщдамады, меил1, овалы ваше. — Бупн aiiTeyip ысиын деп тур, ертерек барып астауга су толтырмаса болмас. — Талж!бек тс эбден ылелеп келер. Бупннен кейш оны жумсамаспыэ. Иэ, цыз балага н°й багу к,айдан жарассын. Айтпацшы, К,анипа апай к,айтсем де со цызды Едмхан- га эперем деп журген кершед: гой. — Мэруэ К,арашашца ке- ашщ киыгымен сынай, барлай парады. К,арашаш: — Мэ, мынаны алар!— деп, ею саусагынын, арасынан бар- магыныц, басын керсегп,— соны шык,ылык,татып к,удага-ан деп отырсам-ау! А н а у квлпр, арам iHicine Ж1бекжанды катын етсем... жагар efli-ay жандарына!— К,арашаш устап турган ши агашын лакдырып ж!берд1. Е ю эйел оны-муныларын ктей жу- pin сейлеседй Exeyi ею уйдщ еагш щ алдын 6ipa3 ретке келти pin тастады. Мэруэ: — Неге олай дейЫз, апа, Едь\\хан жап-жак,сы бала емес пе? Оныц не арамдыгын кврдщ1з? Жас, ТалЖ1бектщ тець..— деп куланды. — Арам болмаса, квлпр болмаса «к,ара к,агазды» цате они ма! Одан да айтпай ма, орысшам жетпейд), тусшбед1м деп. Квргенс1з, хак,ымак,! Bipeyre жаназа шыгартудын, орнына той erripin! Окыдым деп, б1рден,е 61лем деп, адаммын деп.— К,ара- шаш Kyfiin-nicTi. Мэруэ одан сайын ныздырып басады: — Дегенмен Э ж 1мгерей атам ( 6ipey еепп к,алмады ма де- гендей, айналасына царап) о баланы жак,сы квред1 екен. Тал- ж 1бект1 сурай со царттьщ ез1 келсе найтеаз? — К,арашаштыц талагы таре айрылды: — Энэн! Шаптан туртуш к,арашы муныц. Э ж 1мгерей жет- nicKe келгенде бала болып Kerri деп пе едщ ? О л юмшн, KiM скен1н б1летш к,арт, к,арагым. Талж 1бект1 Ед1лхан у min, влш кетсе де, сурамайды, 61лд1Н, 6el C e 3i втпейтш жерде неге свй- лесш ол! Айналып кетешн, сен ейтш нажама м е т ! Т ш м д 1 цышытпа! Едь\\хан жак,сы болса байын, мен ею баланды тас- тап ти езщ! Оттамай одан да жур, к,ой сугарамыз! — К,ойдык, к,урысын, койдык,! К,ыз с'|ЗДЖ1 гой, к1мге бер- сец13 де ерк1н,1з! Мен жэй сурай салып ед1м!— деп кулген болды анау. К,арашаш келшшекпц бетше алайып 6ip пара­ ды. BipaK, ундеген жок,. Жан;агы лацтырган шнагашы мен ею шелепн алып, иудьщца кдрай аяцдады. Мэруэ артынан epfli. Булар пуды км таяп барганда сондарынан арсалацдап Нара купли НУЫП ж егп. Астауды суга толтырганша к,ой да келт налды. Мацырай, шулай, 6ipiH-6ipi баса-квктей к е л т астауга 132

бас койды. К,ой онша квп емес-Ti. Эйткенмен жаратылысынан 6epeKecia мал топырлап, кырылып-жойылып эцк1-тэцк1 етед|. А стау толы су болмаса кудыкка Tycin кетуден дуз жанбайды Жэне 6ipi умтылран жерге 6api умтылады. Ондайда астаудыц алдында 6ipey цайырып, кагып турмаса кауга тартып жатк,а» KiciHi кудыкка салып aci6epyi кэдж. K,aaip К,арашаш К,ауга тартып, ек! баласы, кара куипк пен М эруа — твртеу! астаудыц алдында тур. К,ара кушжтен баскасыныц колдарында 6ip-6ip таяц. Талж!бек белжш калган тврт-бес койды айдап кешн'фек келдк Жуз! кацырайып, тотьтя п кетштк Бастыра, жагынан байлаган орамалыныц 6ip кезде кызыл Tyci болганы eKi ушы- нан гана кержедк MiHreH аты — кой торы, бырт-бырт сурж'ш, калгып эрец келедй А стауды кергесш барып кезш ашып, же- делдей аяцдады. Талж1бек ерден узецпсш баспай cenipin ту- cin, торыны суга коя бердк вз1 жар басына, жацында казыл- ган кудыктьщ сыз топырагына бауырын тесеп етпетжен жата кетт1. К,арашаш: — Айналайын-ай, каньщ кепткау, кунсш елдщ гой эбден, уйге бара 6epiui, 6i3 кой сугарып барармыз,— деп асты-уст'же — Суйт, айнам, бара гой,— дед! Мэруэ. К,ыз ун-тунс13 жатыр. — Ыссылап келдщ бе? Басыца су к¥яйын, салцыц бола- ды.— К,ыз басын шайцады. ©31 6ip турл1 к в ф л а з сияктанды. Eni эйел 6ipiHe-6ipi карады. Сура канып болган кой куншы- гыс жактагы жыцгылды сайга карай шубырды. К,арашаш ат- ка MiHin койды, кундепше, жыцгылды сайга айдай апарып шр- Д1. Талж1бек турегеп квлецкесш влшед1: 6ip табан-тал туе! К,ырдыц сагаты есептелетш бул тэс)лд| сэби балага шейж 6i- ледй Ж узж тура аркага 6epin тш-тж турады. Сонда тускен ке- лецкенщ узындыгы 6ip табаннан аспаса — туе болганы. К,ум катты ысыпты. Ж ука, колдан тжкен кебктерден вткен ыстыц- тыц e3i аякты куйд1рш барады. К,удык пен уйдщ арасындагы Кызыл кабактыц басына ек! айгулак-батпа шыкты. Екеуж щ де TepiAepi кушп, тулеп жалбырап жур. Булар жетш келгенде eneyi анадай жерге жупрш барып, бата-бата цалысты. Мэруэнщ eni баласы ж упрж -ж упрш ап, табандарымен швп басып, тура-тура калысады. Суылдагы шыгып калган жол ыс- тыц, жолсыз ^жерде тжен квп. Eneyi табандарын кезек-кезек сипалап: «кушп калды, кушп калды» деп шыр-шыр етедь Мэруэ элеж-элеш шелепндеп судан балалардын, аяктарына себедь К,удык пен уйдщ арасына !ркшп-!рметшп эрен, жетть Бэр! б1рдсн К,арашаш ушне nipfli. Квлецке жацтык ipre-аягын алып тастаган-ды. KyHcin келгендерге, сонда да, уй тыншу, капырыц сеэАдк Алгаш Kipin келш отыра калганда кун как,- 133

ты жуздерд1 тер жуып коя бердк MocbiFa кайнаган кара шэн- нектен Талж'|бек шай iuiin жарымады. К ец м аэ , сулесок,- Кс- реге басында iлу лi туркам домбырасын 6ip-eKi iiiepTin унш байцады. Сонсон, ipreiiiH, топырагын к,азып-к,азып Ж1берш, домбыранын, шанагын кемш к°йды. К,ан,сымасын дегем!. Ж1бекжан шайды неге аз iiuTiii,, шелдемедщ бе? — дед! К,арашаш. — Ше.мм к,анды. — Bip жерЩ ауырып келген жок, па? К,ен,1лазсщ гой? — Жок- Жэй. Шаршап келд1м. Талж 1бек ешуакытта шаршадым дсп айтпайтын. Мал к,ай- ырсын, к,ауга тартсын, т т т !, узак,ты кун врмек ток,ыганда да мундай сез аузынан шыгып кврген емес. Сондык,тан оныц шаршадым дегенше eKi эйел сенген жок,. К,арашаш ойына 6ip- деце тускендей, кенет: — Элде, 6ipey ренж1тт1 ме?,— деп сурады. — Жок, койьщызшы, TinTi, казбаламай... кейш... кыз вз свз1н 63i 6sAin, жуктщ устшен улкен квк жастыкты турул‘1 ip- геге тастай бергенде, керегенщ Keri Ып, тысы жыртылып кет- Ti. Мамык жастыкка бетш квме, жер бауырлап жатып калды. Bip адамнын, кабагына Kip6iK туссе, тец!регшдеп журттыц мазасы кетед1 гой. К,арап отырып К,арашаштын, басы ауырды: 1ргеде жатк,ан кврпе-тесект! терт буктеп басына салып, ол да Кисайды. Мэруэ eKi баласын epTin, квранасына Kerri. Тацер- тек уйдем кулш-ойнап кеткен жас кыз ерктен e3repin кайтты, неге? Не себеп? Д е т сау сиякты. Элде шаршады ма екен?. «Жо-жок шаршаганга кабагы салбырамайды оныц!» деп ой- лады К,арашаш. Талж1бект1н, мундай Keain кермеген-д!. Жыла- ган шактары есшде. Кулга отырып жылап, жылап отырып ку- летш сэби мшезд1 кыздьщ мына тымыраюы акылга сыймайды. @3i ренжу турмак, айналасындагылардын, решили Keprici келмейтш биязы жан... аяк астынан не болды буган? Апа, апа, деп касы мен кабагына карап, бэйек боп журетш Ж1бек- жанынын, 6yriHri мшезше К,арашаш тус1не алмай-ак К°йды. Манагы, к¥Дык басына келгеннен 6epri журк-турысын, мшез-к?лкын квз алдына елестете бастады: булар койды суга- рып бола бергенде гой келдь Алдында тврт-бес кой бар. Бел1- шп, квлецкелеп калган кой. ©йткен!, ылги солай, К,арашаш- тын, 03i шыкканда да солай болады. 1ш!нде екеу-yjueyi к¥Ртта- ган. Арык-турактын, жабагысы капел1мде кетер!ле к ° я Уа> кектемде бу байгустарды кырКУ 6ip эбкер болган. Сонда кь|- рыктык кескем jKepAepi, шы^ын шыгып кеткенджтен, эм жа- зылмай келедг Ондай, устершде сэл-ксм «акауы» бар жануар кун кетер1лгесш-ак жайыла алмайды. Жарасына ш^бын К°‘ нып мазалай 6epreciH, кайда барса да соцынан калмайтын тум- 134

сыцтары жылтылдатан бармацтай-бармацтай кек шыбыннан цой тек теэ1рек келецке тауып жатып цутылады. Жэне 6ip жатцан жершде, цашан туртш туртызтанша жата бередь Тал- Ж1бек те 6yriH сол жатып цалгандардытерш ж урш тургызып, кешшрек, KemipeK келген-дь Одан кейж не болды? Т у к те болтан жоц. Ш айды аз iurri. «Шайды неге аз ш т ц ? » «Шельм цанды». «Bip жерщ ауыра ма?» «Жоц. Жэй, шаршап кслд1м» ©TipiKI (©TipiK дегенде К,арашаштыц даусы шытып кете жаз- дады). ©TipiK болмаса, айтатын б1рдецес1 болмаса «кешн» деп неге ipKiAefli? Содан сон,? Содан соц тук те болтан жоц. Жа- тысы мынау. Эншейжде тесекке жатарда «апа» деп К,арашаш- тыц мойнына 6ip асылып, еркелемей кецл1 кеннймейтш. Бупн Карашашца кез1мен емес, желкесшщ шуццырымен цараган се- юлдендь Еркелеу, апалау былай турсын! «К,алай болса да 6ip esrepic болды» — деп ойлады К,арашаш...— ©picTe жургенде 6ipey 61рдеце айтып р е н ж г т ме екен? Онда, оныц несж «кешнге» цалдырады? Бэлюм... бэлк1м... бэлюм» К,арашаш ба- сын жастыцтан жулып алды. Табигатынан цайратты, ер ке- H,iAfli эйел осынын, б1рде-б1рше кец!л аудармас едь К,ой жая кеткен цыз уйге цулыцсыз оралды. Бар болтаны сол. Онда не тур? Мумкж шаршаган шытар? Мумкж, басца 6ip ce6e6i бо- лар?1 9pi-6epUeH кейж адам царап журш те муцая салмай ма? 9cipece Т алж 1бек. Кейде домбыраны тартып-тартып алып ез1нен-ез1 отырып еб1л-себьл жылайтын цожанасыр жан емес пе бул? Осылай ойласа цолды 6ip ciATen, шайын iuiin отыра берер едь Б1рац... б1рац К,арашаш цанша цайратты болтанмен ана, эйел. Егер армияда баласы болмаса, одан цагаздыц «ца- расы» да, «аты» да келмей жатпаса, 6ip цыздын, цабатына бо­ ла дэл осынша мазасызданатын жеш жоц-ты. Жаца «бэлк1м, бэлюм» деп жастыцтан басын жулып алтанда сол ©м1рэл!жа- нынан 6ip жагымсыз хабар ест1дь соны менен жасырдыга жо- рып, цатты урейлендь «Сотые элдецашан басылды. T ip i цал- гандар там-тумдап келш жатыр. Не ел!, не Tipi деген хабар болмады. Ук1мет халцына есеп беруге мж дегп ед1 гой?» деп ойлайды Карашаш... Бар сенетжп «елее менщ кецЫме царап цайтсын, айтар едь Tipi болар» деген есек дэме. Одан басца суйешип цалмады. Дегенмен соцгы уацытта тым мазасыз, цорцац, ургелек болып барады. ЕкБуш кйпшн, басы цосылып Kepiiice зэре-цуты цалмайды. Ocipece, энеуп Эж}мгерейдщ ба- ласын естггпргеннен 6epi TinTi урейль Едь\\хан сыцылды 6ip «бипшсымац» мунын, баласыныц да «цара цагазын» хат цып оцып беретш сияцты болады да турады. К,арап журш Ед1л- ханды жек Kepin кетк ет де содан болса керек. Эйтеу1р журт- тыц бэрше куджтене царайды. Айналадатынын, 6api будан эл- дене цаар егп жасырып, сыртынан саусацтарын шошайтып,

бастарын шайкап отыратындай к,арап журш сез1ктенетшд| шы- гарды. Атты лы 6ipey цатты келе жатса «к,арашы деймш», -шык,шы деймш, KiM екен» «6isflin уйге карай келе ме» деп, Талж!бект1ц жанын коймайды. Bipey шауып келт: «Суйшин, балац к е л т калды» десе, журепнщ жарылып кетпесше сенбей- тшдей, ез1 барып карауга коркады: ылги Талж'гёекп жумсай- ды. Талж1бек шыгып, бЫ п келгенше тыным таппайды. У йд1ц 1ш1нде тецселш apAi-6epai журш алады. К,ошалац пен К,ашш- ксн арасындагы айдау жол бул ауылдан да мал еркшдей гана жер-TiH. Талж1бек кейде кой жайып журш: «почташы Оразга- лиды кврд1М» десе, К,арашаш: «иэ, не дед1 саган, калай аман- дасты, аман-сау сурасканда кулш турды ма, кайгырып турды ма» деп, к,азбалап eciH шыгарады. К,ыз кебше почта тасушы- ны кергешн апасынан жасырады, айтпайды. Эйтпесе осы ел- кеде Оразгалиды ец ж ж керетш 6ip Kici болса — ол Талжй бек. К,ойды кубыла-батыск,а epri3ce болды улкен жолдьщ ус- тж де HTinin-re6iHin келе жатк,ан Оразгалига кездеседь Оны керген сайын кыздыц ез1 де к,атты ум!ттенед1. К,арттын, табес! кершгенде-ак алдынан к,аРсы шыгады. Э уел1 ер адамдарша, нменбей, ашык, унмен сэлем бередй Сонсоц... почташынын, бе- тше жалтак,-жултак, царайды. Оразгали «аттын, 6eai талады» деп, жол уст1не ток,тап турмайды, ылги журе сейлесед!. К,ыз- дьщ агасынан хабар кутш жургенш сезедь Аман-саудан кейш Талж1бек бетше ж аутач к,агып Караганда, суратпай-ак: — Ж ок, кыз карагым, болмай тур гой. Тш у, жамандат- кыр!— деп кылт'кылт ж е л т , кабак асып кете барады. К,ыэ сол орнында алейш турып-турып, к е т н кайтады. Жачада К,арашаштьщ eciHe сол Оразгали тускен. «Байгус бала, б1рдече естш келд1ч гой сен!» — деп ойлады. Iud-бауы- ры жидш тускендей болды. Жутынаймн деп ед1, тамагына жу- дырыктай б1рдеце турып апты. «Солай болды,— деп туйд| К,арашаш тагы да,— бул к°й жайып жургенде Оразгали кез- дескен екен. Э неуп Эжекецжц баласынан кейш аузы кужп калган карт хат-хабарды жолай улест:руге, айтуга батпаган. BipaK сэби журек 6ip сумдыкты сезген гой». Кенет К,арашаш- ка Талж1бект1ч кез1 мана icit^Ki кершген сыкылданып кетть Келе сала сызга бауырын тесегеж... эй, сорлаган болдык кой шамасы! А л , кУДай, ал! Мына шыбьщтай кызды ал! О л аз де­ сеч меж де ал! Ананы да ал... бэрш ал!» деп вртене, вкси ку- б!рледь Талж1бект1 шашынан суйреп тургызып, желкелеп оты- рып шынын айткызгысы келдй Умтылып барып кыздьщ жу- зше Y4iAfli:. каннен-Kanepcis, туршде реж ш -куж ж и тч i3i^ де жок, тып-тыныш уйыктап жатыр. Басында 6ipa3 шошаиып отырды. Еж-уш кара шыбын кеп шашына, мачдайына к ° нДы- Алаканымен желпш, ушырып ж1бердь Тамагындагы туйш- 136

шск лыцсып, твмен туст!. Ецкежп кыздыц шашынан шскеД!» кун Hici муцк ете туст1. К,ыз шырт уйк,ыда. «Жалгыз агасы- нан жаманат ес-пген Kici ycTin жатар ма! К,ой, бос^а урейлен- бейж» — деп, Ke6iciH киш далага шык,ты. Келецке узарып ка- лыпты. Мана ж1бер!лгенмен жайылмай, к,ызы^тын, басында ал1 жатк,ан торыны ерттеп MiHin, куншыгыс жак,тагы жыц- гылды сайга царай аяадады... Y ш-тврт кунге шейш ^ыздыц к,абагынан м рбщ туспей койды. Ешюммен шепнлш свйлескен де жоц. Сейлескен кунде де ce3i шолац, жауап, сурак,пен гана шектеледн Ешжмшн, бе- •тше т1ктеп к,арамайды. ©з-езшен тома га туйык,, тынды да журдь К,арашаш к,ыздын, кецЫндепсш актартып шынын айт- цызуга элденеше рет о^талды. Bipan, wafh 6eArici3 6ip себеп- термен кешнге ^алдырып отырды. Е р тец п шайда «к,ойшы, шайын iuiin алсыншы, тусте сурармын», тусте «айтпай кайда барар дейсщ, кешке айтк,ыэармын» деп езш-ез1 1рке бердр Талж1бек те соны сезетш сык,ылды. К,арашашпен оцаша 1^алса болтаны, кабагын шытып, домбырасын к,олына алады. Барде­ не сурап, не айтып мазамды алар деген niciuie, керше квзге кашк,ак,тайды. Ак,ыры: «к,ойшы, к,айтем жабысып, в31 айтар 6ip куш, айтпаса мейл1 6iAciH, вм1рэл1ден жаманат болса, ен- Airi белгЫ болар efli... eci KipreH бала гой, Ty6i айтпай цоймас» деп iueuiTi. 2 — Yfiflin iiuiH кокытпацдар эй, балалар, кеш тетт кекеле- рщ келш к.алар! Мэруэнщ осы сеэд1 айтуы-ак, муц екен, керананыц арса- арса жаман такдай eciri ашылып, ар жагынан ем буктетьмп м- pin келе жатк,ан «кекелерппц» дэл в31 — СеЯамет кершдк К,олында ecKi квйлектщ ж£цше салып, ек! жагын буган 6ip nopceci бар. Онысын Мэруэга 6epin жатып: — Ациын, ^иатып алма, эш 1^ой,— деп убектедь Келшшек устай 6epin, Tycipin ала жаздады, ауыр екен: — Т у , з1л-^ара тас, мынауыц немене к,удай! — Тек, т1л типзбе жайык,тыцк,а! Би эйуацты зат! Мэруэ тагы б1рдсце айта жаздап барып, езш-ез1 токдатты. «Эруакды зат» дегесш к,оя к,ойды. К,ос к,олдап кетерш, жук- ТЩ артындагы к,уыск,а ептеп орналастырды. Сыртынан устап байкады, сонсон, жайлап шайк,ап корди жет1 цадакдьн^ улкен шелмек, ш шде лык,ылдап толып турган суйык, 6ip нэрсе. Ке- лшшектщ журеп шым ете |^алды: «Kemipe гвр, жарыкдык, ку- нэм болса» деп куб1рледк «К,ап, обал болды-ау, цолымды да 137

жумап ед!м» — деп тары оклады. К,ан!шкенмен жарты жолда (Квкж ал сорыньщ кубыла алдында) 03i эулиенщ моласы бар-ды. Ауырран-сыркаганныц 6spi соган барып тунейдь Малдарын сойып, садака-зекетш сол арадан улеепретш-дй Ба- сында мшкене кудыгы болады. Сол кудыктан журт су куйып алып кайтады. Жаца СейЫмет: «тек, Т1Л тиг1збе, эйуак,ты зат» дегенде келшшектщ ойына сол эулие тускен. ©31 квптен ек1 табаны, eni алак,аны к,ызулап сырк,ауланатын. К,ик,ы-жик,ы туе Kepin, бастыгырылатынды шыгарран. «Ертец ерте ашка- рынга дэрет алып, урттармын!» Сейамет шеш'шш, куман-шы- лапшын алдырып, бетйцолын жуды. Сыртк,а шыгып атын же- Н>лдеп кайтты. Eni басты кенеп коржынын шешш, 6ipiHe-6ipi жабысып, сонсоц, 6spi цосылып сыртыидагы ораган кагазы- на жабысцан арзан кэмпитт! балаларына алып бердй К,ан1ш- кен наубайханасы эдеттег1сшше шик1 nicipreH 6ip белке нанды шыгарып М эруэга устатты. Кун ыстыкта аттыц Tepi тиген- джтен, к.ызран т с шырады. Мэруэ: — Сагатын, цайда? — деп су рады. СейсЫ еттщ армиядан алып келген ек! б!рдей сагаты бо- латын. Бешпетш uieuiin жатк,анда байк,ады, шалбарынын, ыш- кырлыгынан 6ip уыс боп тегш п журетш «кумй:» шынжыр бау кершбейдй BeTi-колын жумак. боп жец>н турд1, бЦегшде- rici де жок,. Энеукуш ек! сагатын 6ipiHeH соц 6ipiH бурап, екеу- iH катар алацанына са'лып аударып-тецкерт дамыл кермеген- дй Енд1 соныц 6ipAe-6ipeyi... Мэруэнщ iuii удай ашып тур. Bip белке кара нанды устаган куш, жауап тосып катып капты. — 0й , Мэйуэжан-ай, ей аэаматка сагат деген не! Би кунде опын табаймын мен оньщ! — Иэ, сенщ жолыкда кунде он нем!с елш жатар!— деп кук тл дед ! эйел. СейЫмет ундемедй Карашаш есжтен сейлей к!рдп — Апырм-ай, тун Kapa^Fw екен. Есжтерщнщ тактайы тш болып, сыртка жарык туспесе адасып кетет'ш едЫ Сейсй мет, аман келдщ бе? Ж урген жерщ аман ба? — Ш уки, шуки! — Калай, кызметке туратыи болдьщ ба? — Т у ям рой, ей аэаматка ойын табылады гой. — Кайда туратын болдын,? — 0зи белгюз... Виден ушотка отию кейек efli деп жогаиы жак замешание жасап жати... 0йтеуи кудайдын, бейген бакы- ты болай, дукэмэт!мд1 дуйыстатып кайттым... Би ж е т болаи- — Ауданнан орын сураймын деп к е тт едщ гой? Не дедг ендй айтсайшы! — Дукэмэпмд! кейсетпм эйтеуи... 138

— Не дед1? — Дуйыс дед!. — Орын сурамадыц 6а? Барган к,ызметщ сол гои Л — Суядым. — Иэ, не дед1 сонда? — Буйыигы ойыныца туй дейди — Мэссаган! Bip ауылдыц согыстан аман-сау оралган жалгыз азаматы. Медел десе медел1, дукэмэт десе дукэмэт1 бар. Осынша жер­ дей ат сабылтып барганда 6ipeyi орнын бере салса желкелер1- не шикан шыга ма екен? Е м эйел 6ipf-6ipiHe к,арап, сосын eneyi к,осылып Сейам еттщ жузше ущ лдк жагы бурынгыдан да repi узарып, жудеп к е т н т . Ke3i api кеткен сайын к,абагы 6epi шыгыпты. Бугана суйектер1 арса-арса, уцгыл-шучгыл. Бе- тшщ онсыз да мол тернйнщ артыгы иепшц астына жиналып, арык, бузаудыц ayxeci семлдй ^ыртыстанып тур. «Осы гой жап-жас ж1пт, элден эукесше эж1м тускендей не болды сорлы- га» деп ойлады К,арашаш. М эруэ: — Бэсе, негылган орын деп ед1м-ау С ей ам етке!— дедь — Ойын болады, Мэйуэжан, иенж^ме! Сейам ет эп-сэтте жасып к,алды. 1шшдепеш алып тастаган тулыптай, кеудес1 омырылып орта тускендей болды. Cipa, ау- дан жактан ум1ттенд1рер ештеце ест1месе керек! Бэршен бат- каны Мэруэнщ: «бэсе, негылган орын деп ед1м-ау СейЫмет- ке1» деген сезь К,алтасында дунамаи бар «айыстай азаматца» айтылмайтын-ак, свз. Н е к т е й а з ендИ Сейс1мет эйелше екпе- легенде балаларын шак,ыратын-ды. Б у жолы да кер-жерд1 ой­ ын eTin керананьщ 6ip бурышында отырган eKi улына « б е т келий» дед!. Эуел1 К,адыржан, сонсоц К,айыржан кеп экесшщ алдына отырды. Екеуш алма-кезек, «кайагым, к,айашыгым» деп еркелегп, тебелершен т ск е д ь Жалпы, Сеййметке ит пен бала yfiip болатын. Соныц ш ш де езш щ ем улы мен кара к у­ пли... Эскерден алгаш келген куш е м ул тосыркап, жоламай койran. К,ара кушж, TinTi кун керсетпедй далага шык,са прсек- теп журш арсылдайды, уйге Kipce есжтщ кезшде отырып алып, CeficiMeTTiH, даусына уредь Б1рде жылтыр к,ара етштЩ 6ipiH балалар сыртка шыгарып тастапты. Куийк сол, сын,ар етнеп айнала шай nicipiM уак,ыт абалады. Bip к,ызыгы, Cefici- мет бурынгы коне шалбары мен без кейлегш киш далага шыгып ед1, кара куш1к аузын ашпады. К,адыржан мен К,айыр- жан кекелер1 кейлекшек отырса iui тартып, жакындайды, кек бешпетт! кисе болды, состиысып-сотиысып кей!н шепнедй Fy- мыры аскер кшмш кермеген кум елшщ ит! мен баласына шей- ш кубыжык таныган сол кек бешпет, жана Сейпмет: « б ет келий» деген кезде тердеп агаш каэыкта UyAi турган. ЭкеЫ-

нщ алдына жайгасцан eni бала ауык-ауык к,азык, басына к,арап кояды. Exi иыгы ед1рейген бвтен кшм. «Айыстай азамат» ул- дарыныц асты-устше тусш, кенелд! де калды. Тепнде, адам кецш н е каяу батман csrrepi, acipece, бауырмал болады гой. С ей ам ет те KeKiperi басылып, квк бешпетш шешкен соц гана алдында жатк,ан табандары жарык, eai бала мен швп-квранага жараса к е т . К,арашаш 6ip-6ipiMeH шскесш табысып жатк,ан аталы-балалыларга api суйсше, api к,ызгана карады... Ертесше, С ейам ет Сандыбай ауылы жагына к,ыдырыстап кеткен бойда К,арашаш уйше eKi аттылы nici келди Bipi Сисен- бай царт та, eKiHUiici, осы елдщ баскармасынан баласына шей- iH «TUuii жолдас» этап кеткен аудандык, газеттщ к,ызметкери Оцшаулау к,агылган кайын, сок,аны Mice етпей eKeyi уйге атпен мретшдей-ак ит1не, сугына тоцтады. Аттарынан тусе сала шылбырларын белдеу-арканнан сыр-сыр етюзш етюзш-еткй 31П алды. К,арашаш тал тусте бак,андай к,азык,ты кврмей бел- деуге ат байлаган кергеназ к,онак,тарын цырыстана к,абылдады да, артынша, аналар жылмац-жылпын, свздермен yfiipin экет- кен соц, петлдерш е ырза боп жадырап сала берди Bip буйен шик! цаймагын аударып салып алдарына цойды. Азгантай шайын да аямай салды. Сисенбай, К,уантай, Эж1мгерей сыцыл- ды ауыл гуламаларынан ест1ген, элде цалай есшде калган свз- держ орынды-орынсыз тыцпалап отырып, аттанарда узак-со- нар свз свйледи Тоцсан ауыз сезден К,арашаштыц туйгеш: «TiAUii жолдасца» Талж1бект1 айттыра келшть К,арашаш ойла- нып цалды. Из, жарайды дешн десе... мынау ез1 6ip турл1 »i- г!т. K him KHici, атца отырысы, scipece сейлеген св31 унамайды- ак,. Ылги картозынын, 6ip шекесжен кекшн шыгарып бурап- бурап кояды. А тц а отырысы журттыц айтуына Караганда, адам баласына уцсамайды: былк-сылк, к,опац-к,опац, былк- сылк,- Уйде, твсекте де 6ip сэт тыныш таппайды, eKi аяпя ас- тына сыймайтындай 6ipece олай, 6ipece былай квлбеп, мазасы кетед1 де отырады, онын, жауырга к,онган сауыскан цусап о жак, бу жагына селтецдеп-секецдеп карай береди К,анша кара- гыштаганмен ештеце кермейтж сиякты. вй ткеш , K03i тоцта- майды. «Бэржен cesiH айтсацшы,— деп ойлады К,арашаш,— ка- лай ед1 элп... «Согыстан куйреген халык шаруашылыгын кал- пына KeATipin ж урш жатырмыз...» К,арашаштын,: «аман-сау ж урсщ бе, шырак, журген-турган жерщ аман ба?» дегенде айтканы. Бул: «эке-шешец бар ма?» деп сураса, ол: «тешем бар, экем Ф ин согысында О тан ушж жанын пида eTTi» деп жа- уап береди «О, квк соксын сеж! — дед1 К,арашаш iuiiHeH, куйеу балага жариды екенмж. Э ттец, К,анипада кыз болса, со- ны эперетж адам Fofl, отырсын екеуи.. кайын ене мен куйеу ба­ 140

ла дайын, цалыцдык, жок». К,арашаш кул1п Ж!бере жавдады. «Жок, болмайды» дешн десе... «TUiiii жолдас» жас иопт. Оныц уст1не 03i «Tiami жолдас». Б ук и К,ошалац солай атайды. Жаман Kici «жолдас» атана ма? Киген кшмшде не тур? Атк,а отырысы унамаса... ол жылкышы емес цой? Мумкш аудандык, «казит- тщ» адамыиа атк,а отыра 6U y мшдет емес шыгар? Кэртозы- ныц астынан кекшн дудыратып койса... шашы болгасын, к,а- лай укаласа, калай цобыратса ез ерм емес пе? Ш аш жок, болса HeciH керсетер efli? Т а з Kici куйцасын да жасырады... Ед1лхан да кекЫмен мак,тануга кумар... жастардыц эдет1 де к,уйк,ыл- жымай журмейтш... Тесекке дурыс отырмаса... окыган янпт, ол да 6ip онер болар... Жан-жагына кеп караса... жастык кой... Сейлеген ceai? Онда да ештен,е жок- К азитт1 К,арашаш Тал- жйбекке талай окытып тыцдаган. Бул сезд1 сол каэитшен уйренген де, казн™ бунын, езшен уйренген. К эзи гп жаэатын «т1лни жолдас» та, TiAiui жолдасты жасаган — кэзит. К,ыэмет1 мен Kicici 6ip-6ipiHe сай келсе... Heci жаман? «Жылкыны жыл- кыдай адам багады» демекин, кэзитп осындай жандар жаза- тын болса керек. К,арашаш ойлап-ойлап кел1п, ак,ыры: — Жарайды, менен карсылык, жок, баламен сейлес!п ке- рейш,— дедк Конактар осы свзд1 малданып аттанып кеттк Талж1бек уйде жок-ты. Сисенбайлар кеткесш келд1. К,аРашаш кызды к,асына отыргызып алып, жаца гана болган эцпмеш ба- яндауга Kipice берген, ат Ay6ipi ест1лд'1. Жалбыр жал торыны ак ке61к кып TeMipaxi жеттг К т з уйд1н, ipreci турул1-тш. А ты - нан ceKipin Tycin, ердщ касынан шылбырын да алмастан, то- рынын, басын бос тастап уйге беттед!. К,имылыныц ширацты- гына Караганда, wypici суыт тэр1зд1. Табалдырыктан аттай бере каткыл у имен: — Конактарьщ кайда, эй, катын? — дедк — Оны кайтесщ. кетп! — Не дедщ оларга? — Жарайды дед1м. — Ауыскан екенсщ сен! Осыны айтты да TeMipaAi i3iniue Kepi шыкты, жан.агы Си­ сенбайлар кеткен жакка карай шаба жвнелдк Талж1бек скеу- ю щ кезшен тук TyciHe алмады, сонысына 03i тан, калды. Оны тандандырган сездернпн, туспнказдшнен де бурын баскарма TypiHin каталдыгы, уншщ ектемдМ едк Бул елкенщ адамынан Карашашка «Эй, катын» деп акырган адамды ол гумыры кер- меген. Жас кыз апасынын свз кайырмай, KiH3.\\i жан кусап то­ мен карап отырып калганына ыза болды, арланды. К,удай са- нап журген апасы от басындагы кара куман кусап томсырайып отыр. — Бу Kici неменеге эюрендейд! саган? Баскарма болгасын 141

коркасын ба? «Эи, катын» деп айк,айлауга цандай *ак,ы бар?.., Жалгыз эйел деп басынганы ма? — К,ыз булыгып жылап asi- берд1. К,арашаш саскалак,тап: — Надыма, айналып кетешн! О л саган жамандык, ойламай- ды, 6api сенin, к,амыц гой,— деп салды. — KiMiM efli ол менец цамымды ойлайтын1 Агам ба? Экем бе? Анада жаман Ед1лханга шсйш: «сен к,ыз не затк,а шалцак,- таисыц! Шалк,ак,тама, коп болса Тем1рэл1 сык,ылды басцарма экем бардей тш шыгарсьщ?!» дейд1 маган. Талж1бек сезшщ осе piн байк,ау ушш апасыньщ жузше теалдп Апасы да буган караган, екеушщ жанарлары табыса KeTTi. К,арашаш назарын томен салды. К,ыз буган да цайран болды. Онын, ойынша, К,а- рашаш, «хак,ымак,, ананды» деп тура Е дкхан аулын^ шабатын сияцтанган... Талж1бектщ откенде ерктен кон,1лс1з цайтуы- ныц ce6e6i сол-тын. Сонда-ак, бэрш айтуга бел байлап келген- Д>- Артынан, ашуы басылган соц ойлап-ойлап к,оя салды. К,а- рашаштыц MiHe3i журтк,а мэл1м. О л сык,ылды маск,ара свзд'| ecTin, тып-тыныш отыра алмайды. Турады да шабады. Бара ЕдБханды ата-бабасынан сыпырып бо^тап, ^амшыныц астына алады. Едьдханньщ езше де соХ’ керек! Bipax, К,арекен, онымен ток,тай ма? К,анипанын, сорын коса цайнатады. Сонда есердщ 6ip соз1не бола ел булд1ру жон бе? К,ой, Талж|бектщ uieuieci К,арашаш емес, К,арашаштыц ciH,Aici... Сол сщлкшщ osi к,ан~ дай адам болды екен?... Ертеректе цайтыс болды дейдь Рас шыгар. Эйтпесе, туган к,ызына 6ip рет келмей ме? Талж1бект1 кинайтын коп ойдын, 6ipi осы-тын. TeMipaAi мен Едтлханныц co3i анау, апасынын, отырысы мынау... Не боп Kerri o3i? Эдет- те, турмыстан к,ысым керш ескен балалар тез есеиедй Сол ес юрпзетш к,иындык,ты Талж1бек керген жоц-ты. Эскерге алын- ганга шешн агасы мен апасы жарысып еркелетть Не iiueM, не кием болган емес. Жатса жастыгын, турса тесегш тосты. К,ара- шашатын, адуындыгынын, аркасында, бетше ешмм жел боп ти­ моле Бук!,\\ ауыл «Ж1бекжан, Ж1бекжан» дейд1 де отырады. К,ыск,асы, бу к,ыздын, ойлаиуга уак,ыты болмады. Енд1 мше... энеуп Ед1лханиын, сезшен 6epi iiui элем-тапырык. Эрине, боз- бала атаулыныц ез1мен тмдесккк эз1л айтк,шсы кеп туратынын сезедй iuiTefi унатады да. Эйткенмен Ед1лхан айтк,ан соз еш- 6ip эз1лге уксамайды. Сондай э зБ болатын ба efli? «TeMipaAi- дей баск,арма экен, болгасын шалкак,тайсьщ гой?» Мэссаган! К,алайша мунын, экей TeMipaai болады? TeMipaai axeci болса, шешенщ xiM болтаны? Э к еа сол болса К,арашаштыц уй1нде не- Fbin жур бул? Талж1бек: «осы мен к!ммш o3i?» — деп толган- ды. Соргалап отырган жас болмаса да, турегеп бак,анда салулы турган бет орамалды алып кезш cypTTi. Апасына к,арап ед|,, ол eci ауыск,ан адамдай 6ip нуктеге кадалып цатып к,алыпты. Ке- 142

Aeci 6ip сэтте жанында отырган Талж1бект1ц мойнынан цушац- тап, ваше тартты, ri3eciHe жатцызды. ...Бул 6ip ecKi эцпме едь К,арашаштыц epi цайтыс болганы- на алты айдай болган кезде ауыл Ацителгеннш, берп алдында отырган. Жаздыц куш. Азгана малды сугарып болып ол кезде келшшек К,арашаш ецкеюп ем шелепн су-агашца сала берген- де, ту сыртынан 6ipey: «царындас, тоцтай турыцыз! деп к,ал- ды. К,удык, цазан-шуццырда болатын. Квктен туст1 ме, жерден шыцты ма, белп аз астаудыц жанында аттылы, бейтаныс адам тур. А ты астаудагы суга умтылады, Heci ж!бермейдй Ердщ артцы цасына асылдыра салуан кенеп-цоржыньша, ер-турманы- на, киген кшмше цараганда цырдыц адамына уцсаццырамай- ды. К,абагындагы шрбщ-жолсоцтылыцты ацгартты. Сацал- мурты ecin кеткен. Мунын, ацырып цалганын цорыцты деп жо- рыса керек, кенет анау деш сау, цайратты адамдарга тэн ipi, ак, TicTepiH керсетш жарцырай кулдь CeKipin тусш, атыныц ауыз- дыгын ап суга ж^бердк Е м айылы бос, аттыц тесшде жур. Кеп мал болмаган соц астау шагын, api суы орта едг. аццасы кеу!п келген жануар ем-ак, жутцанда Ty6i кершш цалды. К,ара- шаш цауганы ала кудыцца умтылды. К,олынан к,алай алып цой- ганы 6eArici3, aftTeyip, суды Ж1птт!ц eei цуйып жатцанын бул eip-ац квред1: цауга тартуга вте олац екен. К,ауга баулыцты улкен кара шелек-ть Kyiui жетпейтш Kici цусап, кудыктан суды алганда шелектщ ернеу1мен 6ip кауым топыракты кырнай шы- гады. Жане астаудыц мацдайына апарып цойып кеп цалады, шелек домалац-домалац етш, судыц жартысы астауга цуйылса, жартысы далага тепледк Эйел басымен вз! тартып журген цау- ганы мына жыцгылдай Ж1пттщ шайцалацтатып тепп-шашып устаганына муныц карап турып кулкнй келедк Д ал осы арада езшш, артыцшылыгын KepceTKici келд1 ме, элде, ананыц тарта алмай киналып жатцанын одан api Keprici келмед1 ме, келш- шек, цауганы ананыц 6eprici келмегенше царамастан, тартып алгандай гып, цолына алды. Жшгг кейш шепнш кетть Бетже караса, борша-борша тер. К,арашаш кербез сулулардыц шай цуйганындай eTin, сызылтып, жалгыз тамшысын шашыратпай, астауга су куйды. ©эшщ nie6epAiriH, артыцшылыгын пэш цып квзге урмац! О сы кезде ат та су iuiin болып, астаудыц ернеуше тумсыгын уйкеп цапты. О , талау келпрдщ малы! Неге аз iui- Ti десеццп сонда! — Рацмет, царындас, енд1 вз!м...— ж т т цаугадагы суга ауыз салды. — С у 1шпец1з, уйге жур!п шай 11шц!з! — Б у сездердщ ау- зынан цалай шыгып кеткенш aai кунге уцпайды. Содан... Со- дан келшшек су алып жаяу, анау аттылы — eKeyi 1ркес-т1ркео уйге беттедй 143

— К,арындас, бул жерде жалгыз уй отырасыздар ма? — Из, жалгыз уй. — К,орыкпайсыз ба? — деп жымиды к,онак,. — Эй, еркектер-ай, к,атын корсецдер карындас деп майыса калатын эдеттерщ-ау сендердщ,— деп дуцк етк1зд1 бул. 0 Ti- piK к,ылымситын, бетшщ кызылы арзан к,ыз-келжшектерге уй- ренген еркек болса, мына сезд1 epci, эдепаздж керер, бэлмм, шошынар да деп ойлаган, олай болмады. Ж йтг каркылдап кеп кулда, суй ан ш кулген сык,ылды. Eneyi уйге келдь Ш ай iuiTi. ©Mipsai кшкентай. ЕнеЫ Жаппас Дыцрызылы жактары твр- Kinine кыдырып кеткен. К,арашаш т1зеане басын к,ойып жатк,ан Талж ‘|бект1ц ша- шын сипаган саусактарыньщ д1р1лдегенш байк,атпау ушш ко' лын кетерш алды.— Елдщ будан да сирек кез1. Аласапыран- дау уакыт. Ж урттьщ 6spi кедей боп кершуге тырысатын жыл- дар ед! ол. «Хаж ш щ ауылы» атанран ауылра, бай болмаса да KiM жоласын! Уры -кары болмаса, жеш дурыс Kici аукатты уй- л«рге соцпайтын. 1ш тартк,андары б1рдемеге щ н ш кетем деп коркады. К,орыкпайтындар, эншешн, 6ip кезде малы коп ауыл болраны уцпн жен кередь А дамсы з адамра кун болраи ба. Уры болса да 6ipey келсе екен деп журген кундер-Tiii... Сонымен, Конак, Ж1Г1Т уш кун жатып аттанады. Мыцтвбедег! нагашысына бара жатк.ан 6eTi екен. Сол жылы-ак, цажынын, атарынан цо- рыкпайтындар К,арашашк,а цырындай бастады. Келшшек ешк1мд> тец тутпай кояды. Кей1н Талж1бек туган соц свз айтушылардын, ездер! де безш Kerri. Е н ей сол теркш- дегеннен оралмайды. Содан ек| жыл еткенде со жакта к,айтыс болдм... кайын-журт, Эм1рэлшщ арайындары 6ipa3 сез шыга- рып барып, эрец басылады... Эж1мгерей к,арт та солармен ру- лас-ты. Ш атацты еипрген осы Kici десед!... — Уакы т кеипрген зат к,ой, сен де кецйрерсЩ... Экец — Тем1рэл1 де, шешец — менмш. ©тнйипм: вз эке-шешец туралы жаман ойлай корме. Gcipece езшщ туран анасы жайлы жаман ойы бар адам ешуак,ытта оцбайды! (Б ул К,арашаштыц вэ ceai). О сы свздерд1 айта сала ол Талж1бек 6ip свз айтып цояр деп сескенд1 ме, элде к,ызын мына сек1лд1 тосын эцг1меден кей- iH оцаша цалдыррысы келд1 ме, сыртка шыра жвнелд'1. Сыртта ктейтш ештене жоц-ты. Эйткенмен ;здеген Kici табады да. К,а- рашаш тапты. Есш тен шыра бергенде эбден мужЫп, кушп 6iT- кен К1шкене кара квсеу кезше TycTi, соны алып элдекайда кулаштап турып лактырып ж1берд1, ол цайыптан тайып шокал- дын, келецкесшде жаткан МвруэнЩ кара кунйгше тид|, ойбай- ды сала кацсылап ол Kerri. Сонсок ошацтары coHin калган кул- fli, тем1р KypeKTi алып ж1берш, Kocin-Kocin тастады. К,азанньщ 144

касында турган ак шелектщ !шждеп cyFa сук саусагын малып Kepin едй су жылып KeTinTi, iiuiiifleri суын tokti де шелект1 тоц- к ерт апарып, казыкдын, басына 1ле салды. С о жерде ацырып 6ipa3 турды. Одан кайтып келе жатып казан-аяк жак, келец- кеде жатк,ан кызыл каска бузауды бушршен туйш тургызды. Б у сек)лд1 кыруар шаруаны 6iripin тастап уйге шргенде Тал- Ж(бек жакагы жерде шлешп эл1 отыр едк 3 Сейс1мет ерте оянады. К ун туар-тумаста турегелед! де мэй- к'пиен, тыска шыгады. Квранадан еккуш айналып жупредк E ki колымен бушрш таяньш алады. Ж упр кж щ ж уп р к сиягы ша- малы: туйенщ тапырактаганы сыкылды ебедейаз б1рдеце. А л- гашкы куш такертец кара куипк 6ipre жупрген, келе-ci кундер1 ит те болса мундай тукке кереп жок куш шырындаудык пайда- сыз екенш сезсе керек, анда-санда «ап-ап, ррр», «Fan-Fan-ррр». деп к°йьш жатып алды. Орнынан тура сала ордацдап шауып журген, eai жартылай жалацаш Сей ам егп iAKi кергенде бвтен ж урт турмак Мэруэнщ eei шошып калган. Тоба, тоба! — деп урейленд!. С е й т т , жупрш-жупрш алады да, кенет, болдырган аттай алешп тура Fan аяк'Колдарын жогары томен, оцды-сол- ды созгылап, кызык-кызык кимылдар жасайды. Муныц не де- тенге СейЫмет: «Эймиянын, тайт[б1 Fofi, упиэждения жасамаса кан таямайды»,— деп жауап бередь ©CTin, Мэруэнщ св31мен айтканда «кан сорпа боп» барып, 6ip щелек суды басына тец- керш жуынады. Эскерден алып келген тукт! калыц орамалмен суртуге татитын жершщ 6apiH ыскылайды. Одан соц «запти- экка» — ертецп шайга отырады. Ш айдщ алдында жуктщ ар- тына колын 6ip жупртпесе кецЫ тары кенннмейдк У йде К¥* лагынан баскасы бутш жалгыз шэшке бар-ды. Ж уктщ артына Колын суцпткенде скшнп колында сол шэшке турады. Шэшке- ге жет! кадактыктьщ аузынан лык-лык еткЫп элдене суйьщ- тьщты куады да кайкайып турып т^артып Ж1бередй Бул эдет- Ti энеуп, К,ашшкеннен келген куннщ ертецше шыгарды. Мэ- руэ курау-жамау шыны аяк-кеселерш жэшп, ертецп шайды куралдап жаткан. СейЫмет сырттан шрген бойда келшшепнщ алдынан шэшке алып, жуктщ артына ецкейдк Швлмектен 6ip нэрсеш куйып ап, «бкЫм1лдэЬи» деп iuiin салды. Epi бкЫмщ- да дегенге, Эзшщ суы деп ойлап Мэруэ да «бкЫаплда» дед|, оган коса — дауа ете гор дертше жарыктыкты деп куб1рлеп, беги сипады. Маган да берсейин, суйек-сушпмшц сыркырайтыны 145

— Саган болмаЯды, ini дэйетщд! алмайсыц сен! «1ш дэрет!цд1 алмайсыц» дегенге Мэруэ шамданып цалды. Эйел атаулыдан езш дуниедеп еч таза адам санамайтыны болмайды гой. Мэруэ да езш сол азгантай «ак, чанаттылар- ДЫЦ» катарына к,осатын. Сондык,тан: — Жэ, бермесец Цой, сенен мм сурап отыр? ©31М-ач ду- гамды очып iineM, керек болса,— деп буртиган. Со кyni шай ус- Т1нде Сейсшет ете кеп сейлед!, коп кулд1. Шайд1 де узак, iuiTi. @3iHi4 eHfliri Tipairi, болашач алатын «ойыны» жэйл| шалци, шабыттана свз етть Е м баласына жайшылычтагыдай «айна- лайын, чайагымды» квп айтты. TinTi, Мэруэга да 6ip сезшде «жаным, кайагым» деп салды. «Тилж болса ойынга туйган соч Аштайчан байып ем балага eici шайтан айба, Мэйуэга неше туйл1 асыл заттай» сатып эперетш болды. СейЫметпч Дэл со кунг1 эчпмесш, со кунп уй шпне уэде еткен нэрселерш сатып алуга 6ip фермаим4 малы жетпейтш едь «Саган ананы эпей- ем, саган мынаны эпейем» деген сайын оньщ не зат екенше женд! тусшбесе де балалар кэд1мпдей елйчп, чуапып тычдай* ды. Ара-тура «алачай», «алачай» деп айчай салысады. «Мэй- уэжан, езще чайа буйа жагалы пэлте эпейем» дегенде, анау шыдай алмады: — Нече эперес1Ч, ачшач бар ма? — Ж04. Hi чайаныч би-екеуш Аштайчанга айдап сатам! — К,айдагы чара? К,ара KymiKTi сатпасач— Келшшж куйеу1Н1Ч манадан 6epi айтып отырган байлыгы ныч бэр! бос свз екешн тусшедц тусшген сайын туч'ледь Сей аметке бул свз, эрине, очай тиген жоч. Дегенмен 6epicxici — Мэйуэжан-ай, сен де баланыч сезш айтады екенсщ! Ей- теч ойынга туям. Зайплат алам. Не ечбеккун бейедк Ецбек- кунге мал бейсе сатпаймын ба? — дедь Тагы 6ipa3 свйлеп, Чалтал ачтап барып чалтасынан дукэматтарын алып жайды. Келшшепне, балаларына керсегп. Ешчайсысы !штече тусшбе- се де xefi6ip жазуларды саусагымен шучып: — Квйд1чдей ме? Осындай дукэматы бай Айыстанов ч°й бола ма?! — деп езеуредк Ачыры, атына MiHin, ауыл чыдырып кетт!... О л куш М эруэжц чойга шычпайтын кезеп болатын. Аяч-табач, ол-пулын жиып болып, гумыры ктемеген эдетш ic- тедь К,уман устап, дэрет алып чайтты. К,олына не устаса да «бшаиилдэ», «бкЫмЦдэ» деп дедек чач™ . Ауы л арасында ачылды, ибалы эйел саналатын бу келшшек дшдэр емес-т1. bi- рач осы жолы 6ip нэрсеге кецЫ чатты чулады. Эулиеден ала­ тын шипасына ортач болатындай, eKi баласын ЧУЫП. далага шыгарып ж!бердь Сонсоч eciKTi жауып, айналасына чаРаДЫ, Kepin турган iuiMM жочтыгына эбден сенген соч жачагы Ч¥' 146

лацсыз шэшкемен жукт!ц цуысына барды. Ж етЫ к шелмект! алып шыцты. О рта шэшкедей цуйып, С ей ам ет цусап шалцая 6epin, тартып кеп цалды... Дем1 б т п , туншыгып Kerri. А узы н цанша ашцанымен тыныс бодмады. Сасцанынан отыра цойды. Суга кетш бара жатцандай eKi к,олы ербец-ербец етедк 0 ц е д шшен 6ip нэрсе муздай боп e rr i де, артынша nyfiflipin ала жв- нелдь «А-алла-ай, жарык,тык,-ай!» дедк А узы на алгаш тускен свз. Муны эбден тарыгып, жалбарына айтты. «Бэсе, жарыц- тык Эзшщ суы цайдан тегш болсын! Буйтш вртемесе эулие, эулие бола ма?» деп ойлады... Жасырып шкендйстен кешке Сейпмет келгесш бул жэйл1 эцпме цозгамады. Сейаметтен цорыкцан жок,, урттап цалганда цылгындырып ж1бере жазда- ган «жарык,тык, эруацтан» сескендц api уялды. Сейпмет 03i эулиемен уйрешсш апты. К унде тацертец 6ip шэшкесш жутып сап, eni алацанына кезек-кезек «yhi-yhi» дейд1 де, эцпмеш согып, шайш iiue бередь С оцры кундер1 вз1, TinTi, к,ыдырма боп кеткен. К ун сайын: «бупн пэленнщ кемпиг не сэлем беюу1м кейек» деп желкес! цырдай болып кетш отыра­ ды. Содан цас царая eip-ак, оралады. Эрмиядан Tipi келген Ki- cini KiM к,арсы алмайды? Барган ушшц бала-шагасына шей!н к,уанысып, мэз болысады. Эж1мгерей, Куантай, Сандыбай, Си- сенбай, Сацал-Сатым ауылдары тэмэм болды. Е л iuii Сейси. меттщ эщймесше де к,ана келген. К,андай эцпмеии болмасын, 6ip айтцанын екшин рет цайталай бастаса-ак, к,ад!р! тусед1 гой, Сейс1мет те «Эймияда кейгендейш» айта-айта арзандатып ал- ган кез-тш. «Камандидщ маладес Айыстанов!» деп арцасынан к,акданы, мылтыцты к,алай атып, атты цайтып баптаганы жэйл! эцпме етимеген 1штеце жок,. Кеше Сисенбайдыц ушнде Сей- с1мет сезш жаца бастай бергенде царсы отырган 6ip шал: «е, шырагым, муны Эж1мгерей царгпкшде айтып едщ гой» деп салды. Содан кешн бул !штеце айта алмай к,ойган. Bapi журтца белгш боп к,алган сыцылданды да турды. Жалпы цыр eai ес- ткешн сацтагыш ел-дь ©йткеш н е т болсын шын ыцыласпен тыцдайды, 6ip жаца эцпме болса б1реуден-б1реу цагып ап та- ратып экетед!. Кино, театр, газет, журнал — 6api еэдерк Шал- дар жастык, шацтарыныц хикаяларын баягыда айтып 6iTipreH. Эскерде бар болганы алты айдай гана уацытын етшзген Сей- ммегпц эцпмеш цаншага шыдасын! Сейс!мет цанша Сейпмет болганымен тап муны сезбей цала алмады. О л 6yriH де ертец- riciH «эимияныц тэйиб1» бойынша «упиэждениясын» жасаган соц кундепше «61сам1лдэЬи» деп 6ipAi тастап ж1берген. Енд| Мэруэ шай цуйганша, ойланып отыр. Ойы ботен ой емес, бу- гшп цыдырыс жэЙ1. Кеше енд1 ешцайда шыцпаспын деп орал- ган. Бупн, жацагы цулацсыз шэшкеш цургатцаннан кешн ол оиынан айни бастады. Б1рац баратын уй цалмаган сыцылды. 147

Гумар жездесшщ уш... жок,, оны... буки уйлйжанымен Эж 1М- герейд1кшде херген, керккен. Енд1 не уцпн барады? Т и еш yfii... ол да болмайды. Ti.veui кемшр1мен exeyi К,уантайд1кшде 6ipre болган. Сол, бул керген ехеушен баска уйшде адамы да жок. Т а гы к ш бар? Е-е-е, Мураттыц yfii... оныц да кисыны келмей- Д1. Омтхеш, Мурат, бойжеткен ем кызы, кемиipiMeи тертеу! Сандыбайдыц уйшде кездескен. Сейамет 6ip сэт журттыц цо- нактыкка барганда тайлы-таярымен, 6ipi калмастан шубырып баратынына ызаланды. Bip-exeyi уйшде калса да болар ед! гой? Не боп барады сонша! Мэселен, Мураттыц см кызына не бар ед^сол уйде! У йд1, малды иесЦ тастап, эке-шешесше ере шапцандай! Олардыц ец к¥рыганда, 6ipeyi Сандыбайдшше келмегенде, «пэленшежанды квйе келд1м, кандай болды вз!?» деп, агасы xipin бармас па едП Teri, осы, кызга кыдыру не хе- рек1 Mine, мен бой жетт1м, ал, цайсыц бар, керщдер Meni! де­ ген xici кусап атца мшш, желшлдеп шыгу уят емес пе? «Эй, селтецдеген сойлылай-ай!» деп ойлады Сейамет, Мураттыц exi цызыныц «жеЦ1лтект1пне» жыны устады. Отырып алыП узак-узац ойга кеттй Ойланатын уацыты да жок смес. «ЭэМц суынаи» 6ip шэшкесш жутып салган Kicire шай жацсы журед! гой. 1шкен сайын ацкасы кебедк Тацдайы ыссылыкты да, дэмд1 де сезш жатцан жок. А узы , бейне торсыктыц аузы сияцты, куйганы-куйган эаматта салдыр-кулд1р eTin жутылып хе т т жа- тыр, х е т т жатыр. Мацдайыиан, бетшен соргалган тер непшц ушына келш д1р1лдеп-мелт1лдеп сэл турады да, жылт-жылт eTin кулап туседь Кец1л-квЗ| ойда. Шай куйылган тастабац- тыц epHeyiH хеэ1мен емес, аузымен керетш сиякты: сораптау- дан жацылмайды. Bip кезде уша турегеп, казыктыц басынан тукт! орамалды алды: мойным, бетш, тамагыныц астын, Tepi смпмрып жаткандай жулкмлап кеп cyprri, орамалдыц суртш- ген жерше Tecipefie, жатыркай 6ipa3 карады: орамал кап-кара. Жаца рана 6ip шелек сумей жуынган xici... «тЬу, шойт!» деп, cyariHi ipre жакка лактырып имберш, шайга кайта xipicTi. К,ай- тадан ойга шомды. Ендц Ш нен осы елхедеп конак ец аз ту- ceTin уйд! 1здест1рд1. EciHe, алдымен, езшщ элЫз, аукатсыз ту- ыстары, шетшен жес1р калган жецгелер1 тустй Олардыц бэр! де хелген, керккен. Y u i-терт жандыгы бар 6ipi шацырып ко­ нец та жасаган. К,алгандарына барайын десе... ц°лда вскен балапыц цадыры бола ма, ме^ел тагып, хек бешпст кимек ту- riai, эскерден келсе де СейЫметтщ аты — СейЫмет. Барса жецгелер1 цайны деп кылжацтап, муныц тЫ н, журк-туры- сын салып ит-рзсуа цылады. 9p i айтцан эцпмесше ецге журт- тай тацдана, тамасана уйымайды. «Атыныц сыры Иване мэ- л1м» дегендей, муныц сыры ездерше белгш. К,ысцасы, олар казан кетерш царсы алмайды. «Буйцылдап ст цайнап жатпага-

сын эцпменщ cam не?» «Тагы мм бай едь тэци-ау» деп оилан- ды, «айыстай азамат». Бул кезде улкен К,ара шэйнек те сар- кылып бггкен-дк Кенет... «О, ата-бабаныц эйуагы!» Сейам ет атып турып, апыл-гупыл кише бастады. Ыдыс-аяктьщ жина луына да царамастан, дастарканньщ 6ip шетш ^айыра аттап далага шыцты. 0релеул1 аты уйдщ желкесшдеп к,ия^-шокалД жайылып турган. К,азык басына экелш ерттеуге шыдамай, кор ананын, устше токыммен жауып ^ойган ер-турманын кушак, тап ала женелдй Эпсатте ерттеп те улгердь К,аргып мшш ед1 аттыц ересш алуды умытып KeTinTi, кайта т у с т epeni алды оре-ж ттц канжыгасына байлауга да уак,ыт к,имай уй жакк карай к,улаштап турып лактырып ж1бердй Енд1 6ip-ep минут та Сейам ет кунбатыска шыгатын сурлеу жолмен селк-селк ж ел т кетш бара жатты. Ж щ ш ке жол бала жыландай ирелец ирелен, етш, 6ip кальщга ci^efli де жок болады. Дала быткыл га айналган. Ацтык. пен селеу Kapi текенщ сак,алындай cap гайып, ылас агарыпты. К,ияк басын жаргалы да 6ip жумадай боп калган-ды. Енд1 тврт-бес кунде орак салмаса шептщ буы ны катып кетедй Сейам ет айналасына карап келед1. К ун сэске болмай жатып шагыл-шагылдын, басына жылкы HipiAin к,алып ты. А н а жер, мына жердей к°ян к,ашады. Бул «айт, айт айтац!» деп айцайлайды. «Шикш-ай, цосып ж>бейт к,ызыгын кэйетш би жушк тазы-ай» деп армандайды. Bipan, муныц к,ай арманы орындалып жатыр. Жуйрж тазы жэйл1 арман да со- ньщ 6ipi. Осыны сезед1 де Сейамет: деп эндетш, тепецдей бередй.. Узамай жер me6i сиреп, 6ipTe- 6ipTe ак аяцдана тусп де, Сейам ет сайда отырган сиыршы ауылдын, устшен келш шык.ты. А ты н алысырак казык,ка бай- лай сап, быжынап жаткан жас тезектердщ арасынан зорга жвн тауып уйге мрдй Торт канат караша уй атакты... сацы- рау катыннын, yfii болатын. Сейам ет эскерден келгел1 сацы- рау катында да, шешесш де корген жок-ты. Мана уйшен дас- таркан жинауга карамай тура кшнгенде ойына осы уй тускен. «Heci бай, мубак адамдай, езш кейщ, шешесше кешсш ка**- тайын» деген. Табалдырыктан аттай бере: — Ассалаумагалэйкум,— дедй — Бу к,айсыц дарагым-ау? К емш р колын квлегейлеп Kip- ген адамга карады. Сацырау катын Сейам еттщ дауысын естЬ- месе де тусж танып, торге 6ip жапырак, к,урак, керпеш тастай салды. Конак жайгасып отыргасын гана KeMnip: Квтек... карагым-ау, сен элп Арсекемнщ эрмиядан кел- ген баласымысыц? Аман ба? Мындагыларын, сау ма екен?..