Нәжімеденов Ж. Ақ шағыл

КЫЗЫЛ шске аяк,талран соц оралган он едк.. Содан сут nici- Р1мдеи уацыт откенде Сейамет Ибрайга: — 1беке, деймш, оягымнын, басын бекпчп бейин,_деп жалынып турды. К,удык-Шошактыц басында eKi адам отыр. Намаз окитын болгансыз ба, Эжеке, таспныгыцыз н е ? — 0Ж1мгерей колдан тйскен жука, узын бешпетшщ он, жак калтасынан тлен, курец-шубар, жылтыр тастардан Т131л- ген таспиыкты сылдыр етмзш суырып ап, санай бастады. «Б1сс|м1лдэдан» Tycin, tjip айналып шыкты. Сатым карттыц ерншщ жыпылдаганына, сакал-муртыныц селтецдегенше ка- рап катып капты. Батыс-арка кок жиекте кумга кырынан ша- нышкан мыс леген тур. Сатым кол созым жердей шок ак- селеуден 6ip шек1м жулып ап мурнына апарды: кун ий мукк етй. Сонсон, кальщ сакалыныц арасына саласыз жуан сау- сактарын с у ц г т п имберм, иегш касыды. Tici кышыр-кышыр. А уы л жак азан-казан-ды. Мец1реген бузау, макыраган кой ундер! жарыса, жамырай есйледк К,азандыктан шыккан, кв- гаш-тутш ecin алдындагы сайга барып уйып жатыр. — Эй,эй, ей кара бор та болгыр, кызыкты кулатты-ау! К,ара inreH ат казыкты кисайтып койыпты. Шонданыи уйкеп жатыр. Арткы еш аягы буратылып-буратылып кетедк Элсш-элсш: «беп-еп, бвп-эф »деп кояды. К ем тр от басыиан ка­ ссу алып лактырган, онысы казыктан терт-бес калам кеп бурк ете калды. — Кемшрдщ таспиыгы... карап отырганша колга ермек деп... KeMnip eciK алдында жаткан ак таякты алып, cypinin- кабынып жеткенше кара шген iciH 6iTipin тынды: ат-соканы сулатып тастап, бузау жел1 жактагы туб1ршек жыцгылдьщ касына кеп лык ейп шектк — Жайрагыр-ай, мойнак болгыр-ай! Керегеге кек бол, квк болпяр! Жанагы мыс леген жогалып Kerri. Орынын суркай му нар жапты. Жердей тусау бойы бижте, манадан вцш, туй кашып турган декгелек, кулакты ай, жузше нур жиып, жаркырап келе жатты. Куншц кеткенш Kepin журкш тездсткендей, же- дел жогарылайды. К,ыстау шошак жакта жылкышы шакыра- ды1— дедссейд, дедссейд, дедссейд! — Жел шгкырып жургенш карашы аианыц! — Екеу1 турегелдк Сатым шалбарынык калтасын аинал- дырып, кумык TeKTi. Эжекек бешпетшщ eTerin ciaikti, Ke6ici- 200

н!ц ултарагын алып, пышак жаныгандай алаканына цагып- кагып, цайта кидн Шагылдан тусш, уиге беттедй — К,ап, Тэц1р-ай,— дед! карт сулап жаткан жуан кайын, сокага таяп кеп, жаман ырым болды-ау... К,ап! К,ап!— К,о- — Авоооу-уу, вап-вап- вап,— дедь Сакал-Сатым адымдацкырап барып, белдеуде кыстырулм турган ак сапты курект1 алып келдк К уректщ сабы ай сэуле- сшде жылт-жылт етедн К,айыц соканы эуп деп кетерш 6ip иыгына салды. Сонсон, батыска карай журдк — Сатым-ау, осы ара жарар, кеп алыстатпайык- — З а т та етпес, Эжеке, кудж тенбе^з, каэык куласа к ай- та кагылады та.— Иыгындары соканы жерге тастай салды. Сока 6ip-eKi аударылып тусш барып, орныга калды. E ki ала­ канына алма-кезек TyKipin, KypeKTi устады. Асыкпай-саспай жер тацдады. Bip нэрсесш Tycipin алган Kici кусап, эр жерге тура ran, аягынын, астына уц1лед1. Акыры, айдын, жарырын- да коцырайып кершген 6ip жерд1 туртшлеп каза баста ды. Уцгысына д ети батырып 6ip курек топырак алды. — К,азыгыцыз енд1 кулай коймас. Шым екен. Уйден топ-топ acyripicin, каРа бала мен мшкене сэры Кыз келдк — Сэке, а Сэке! ■— А у, кадкам? — А т жаратамыз ба? — Иэ, айналайын. — К.ашан жаратамыз? Ертек бе? — Жок, айналайын. — Жетшнн ноябрьге ме? — Иэ, айналайын. Бала Сатым казып аткан шундырдын, тубше ун,1лш сэл турды. Сары к“ з кекесшщ о жак, бу жагына шыгып, бетше жалтак-жалтак карайды. Агасынан кем калуга бола ма, ол да 6ip нэрсе сурагысы келдь Тек... эттец, не сурарын 61лсе рой! «Идаят жаксы, ез1 мундай емес, улкен бала: атка мшед1, «са- калды атамеи» сейлесед1. Оиыц не сураса epni, ейткеш eci бар. Бул б1рдеце сураса, кекеа, жауап берудщ орнына не ер- келетш маидайынан сипап, куйрыгынан кагады, не «бар, ма- маца бара рой» деп, кутылганша асыгады. Ек1 бала мелтец- деп api турды, 6epi турды. УлкендердЦ кабагын таныган соц, айдын, жарыгында кейлектер: боэарацдап уйге Kerri. — А у , шэй nicTi гой, шэй nicTi. К,арт кемтрш щ дабысына мойнын бурган жок. Ек! к°льш артына устап, элдекайда карайды. А й канша жарык еткен- мен тунг! даладан ш теце керш турмаган сыкылды. Мына жа- 20!

гы кыстау шошак, мына жагы, жаца ездер1 отырган, ат ка- зы^тан уш жуз к,адамдай жердей к,удык, шошак. Олар да кунд!зпдей кызгылт сэры емес, суркай, кепс кершедк Тем-аканыц, е н д т xaai не болады, ест!мед1н,!з бе? К,айдан бмейш, шырагым, буйрага шакырганына да ек1 жумага таяп к,апты. 9 x i кеткен жок кершед1 гой. „ — -Б уп н п адамныц достыгы да к,ызьщ... Сагынайды антам-ау... туф-туф.— Сатым к,олына Tynipin, к,айын сок,аны кетердь LLIipin, муж-муж боп калган 6ip басын шуццырга салды. Сонсоц анадай жердей куректеп суылдак тасып, к,а- зыктыц тубше куйды. Ыргап кврдГ. Суылдак шукырдыц ор- тан белшен келгесш калганын ылгал топыракпен толтырды, асыкпай аягымен таптады: топ-топ-топ. — Тем-ака... Сагынайжан... К,удай кунэцд1 Kemneripl.. ...Кемшр уйде секер шагып отыр. Тер т бала терт жактам анталайды. Дем1пп келген улкен сэры самаурын унйз, сыз- дап калыпты. Жудырыктай шакпакка секер к,айшы батар емес. К,ай кырынан салса да, кисац етш тайып кетедь — О й, адыра кал, адыра калгыр! Секер кайшыны кайталап салган сайын жагын малжак- малжац етюзедь 0CTin отырып, акыры, 6ip шакпак кантты Хнагып б т р д к Тас-табакка салып дастарканныц как, орта- сына ысырды. Мама куйып алган шэйшщ бетоне шэй табак тецксрдй KimKeiie сэры кь|з 6ip кесек секерД1 жымкыра к°й- ды. — Мама, деймж, мама, ананы карашы!— Кемшр сут са- латын агаш касьщты ала умтылды. Сэби мойным iiume тарта койды. К взш 6ip жумып, 6ip ашып жыпылык-жыпылык етедй Мамасы умсынганы болмаса урган жок. — К,ап, зекетщ тана кетешн-ай, урмаймын шыбыным. Жасканшак болып есесщ-ау енд1,— деп кызына 6ip тктем кант бердь TiseciHe жаткызып, желкесш сипады. — К,айда жур элп? К,удайдын, кара каскасы! Отырган орнында южшш, козгалактап койды. — А у , карт-ay, шай суып кетт1 гой! А н а eneyi куб1р-куб!р сейлесш, он, жакты айналып, еак- ке беттеп келе жатты. . Т у се кап атын кацтарды. Е р касына шумактап иген шыл- бырдыц ушымсн аягын тусады. Атыньщ жалына, жер сызган шашасына кадалып 6ipa3 турды. Гармонь гып буктеген га- зеттщ сиырдьщ тЫндей 6ip бетш жыртып алды. 202

— Уф ! УфП — Шалап! — Шалап деймш! 0 йел1 уйден апрель аспанындай !рмек-!рмек айран шалап экеп усынды. TeMipaai аяк,ты басына 6ip-an тецкердй Эйел аяк,ты уйге апарып тастап к,айта шык,ты. Белдеу-арк,аннан ус- тап, уйге суйенш турып алды. Баск,арма к,ара темейш сорып отыр. Сорган сайын е й урты ущрешп, iuiiHe Kipin кетедь Иодк,а малып алгандай сап-сары бармагымен муртыныц е й шалгысын кезек-кезек сипап к,ояды. Ipi, цара темейден шы- тыр-шытыр ушк,ын ушады. Bipan, жылты кершбейдй Шылым- ныц аузына салган жагын цыршып, TicTen лак/гырып Ж1бер- — Тфу! Элдеймшн, бейне туйргендей ызалана туй рдй Т е м е й б тез 6iTTi. Жандырып, тартып тауысцан жок,, жулып, йстеп 6i- йрдь — Дем алсайшы. Эйелшщ даусы бэсец, жаск,ана шыцты. Манадан беpi тур- гандагы айтцаны. Осынын, взш артык. айтып к,ойган жок,пын ба деп цыпылдап, к.ыбыжык,тап к,алды. Абуйы р болганда, epi мэн берген жок. Екппш ораган те- MeKiciH тутатып эуре. Ыссы бвтеке асагандай ащы туйнд1 ка- уып-к,ауып алып, ысы-ыс етедй.. Тем-ак,ац соцгы он кун iuiiH- де ауданнан е й хат алган... Алдьщгысы келгенде бул Бесшо- к,ы жа^та шаруашылык,та журген-дй Бюрога шак,ырыпты. Ке- miKTi, бара алмай к,алды. Енд1 жиналып жатк,анда ейнгш хат келдй О л хатта: «келмей-ак, к,ойьщыз, хабар е з1м1зден болар» депй. А л , тубнш ал. Бугш де, кеше тацертен, кеткеннен ора- лып отырган бей. Жолшыбай кецсеге сок,ты. Оразгали поч- ташы эл1 к,айтпапты. Кецседе буган жаца хабар айтк,ан |ш- к1м болмады. Енд1 жез шылапшынныц тубше отырып алып ойга шомады. Ейнчп темейш тартып, тук,ылын лак.тырып ед!, 6ip Ke6icTi аяк, барып таптап, euiipin тастады. Эйелшщ к;асында эл! турганы eciHe сонда Tycin: — Бар, бара бер!— деп буйырды. Keiueai 6epi он ша^ты уйдщ eciriH ашты, он шак,ты уйден дэм татты. Bapi де малшылар. Bapi де, Тем-ака, Тем-а^а деге- шмен бурынгыдай емес. Кебш щ езше, Тем1рэл1 баск,армага деген ceHiMi элбрей бастаганын байк,ады. T y p ai адамдар- мен сейлесй. Бурын сырттан айтатын сездерж енд1 бетке ай- туга да батылдары ж ейп к,апты. Э бресе, мал, мал азыгы ха- кында свз к,озгала к,ойса-будан, Тем!рэл!ден 6api 61лпш, бэ- pi ацылды боп uibiFa келедь «Сешц осынша к,ойтан екешн,Д1 баягыдан 6epi нагып байк,амаганбыз» деп, вздерже-вздер1 203

тац Млатын тэр!ЗД1... Кеше кешке Сары койшынын, уйжен шои iuiin аттанды. Эншейшде: «акылыцды айтшы», «к,алай сткен жен болады», «©эще жупнейш» деп елпек кагатын кэ- рня аяк, астынан сыздап, «былай ету керек едЬ, «булай жа- саганда олай болмайтын едЬ, «кап, акылдаспаган скенсщ»... 1\\ы смсы , ол да бутан, Теийрэл! басмрмага акыл уйретт, бас катырды. К ара шеп пен кияк та 6ipas сез болды. Малдыц ел!мше, калай да eai, TeMipaai гана кшал! екен, ел угымында солаи. Ьул, Сары картка 6ip орайды: — Ci3 осы ак,ылдыц бэрш былтыр осы уак,ытта неге айт- пады цы з?— деп шужлдк Сары бужл аузындагы жалгыз 'ri- cih сойдандатып, уц1рецдей кулдй — Эй, ал1 шик! екенсщ гой, шырагым... кайтейш... кыЬы- КыЬы-кыЬы.— Тем-акац дастарканнын, шетш кайырып таста-'. ды да, шыгып журе бердь ©кпелеп шыкты. Одан жылкышы Мусажкше келдк М уса курак ушып карсы алды. Бала кусап ушып-конып бэйек болды да калды. Эйел1 кымыз сапырды. ©3! кымыз 6epin отырып сыртка тура-тура жупредк Мал ле­ генде жалгыз кара ешкйа бар-ды. Соны сойып, Тем-акасына бас тартпак. Орнынан ушып турган сайын TeMipaAi иыгынан басып, кайта отыргызады. К,айта-кайта соямшы, соям деп, ешмшн, куйрыгындай шошацдап мазаны алды. '— А л , сойшы, ал, соя гой! Йемене! TeMipaAi муны ыза боп айтты. М уса 6ip сэтке дагдарып Калды. Сонсоц, дереу езше-ез! кеп, жалма-жан баска такы-. рыпка кешть — Э л п Сагынай деген мегежш, торай, бузау, алеусш, саршунак, ит, кушж, коцыз... О зд щ ак дастарканнан сут жа- лап K03iH ашкан мысыктын, баласы... жилы койынга жумырт- калаган жылан... Тем-ацаца TiA типзетш жм ед1 — ай ол1 Bipiiimi, емнин, yuiiiuui, тертшнн, бесшнн... оныншы атацныц Kepine сиейш! TeMipaAire... MeiiiK Тем!рэл1ме ypin журген кан- дай ит-ай езМ Басын айырып берейш мен онын,! Ойнаган екен Мусамен...— М уса уыктыц мры нда кыстырулы турган алты ерме. камшыны ирек етмзш суырып кеп алды. К,амшыдан шик! кайыс сасып кетт!. Майлаган майы эл1 сщбептк жаца- дан ерпзсе керек. Булд1ргесш, алацанын устап кередк — К,ан к¥сть|рам итке! Иттщ кушптне! Мусекен осыган ризасык гой деген Kiciuie к,онагына 6ip карап, камшыны орныиа к°йды. TeMipaAi кенет айкайлап кеп кулдь Шраздан булай кулген жок-ты. KeKiperi ашылып, ра- каттанып сала бердк.. Мусадан шыгып, Мэсэл!мге келдь Ол уйден тагыда кымыз iuiTi. Т е м -а м к астындагы шылапшын- ды куйрыгымен туж п-тужп койды. Сорып отырган темекшш Т1степ, кыркып алды. 204

— Тфу! Мэсэл1м Тем-ацацмен жанбастап жатып сейлесть — К,алай элп шаруаларыцды не ктеп жатырсыцдар?, —? ?— Халыктыц бабын табу киын гой. — — Айтпакшы, бунраларыца бардыцдар ма? Мэсэл1мнсн, селюлдеп отырып кексау шалга келдк К ек- сау кой фермаларына кезек-кезек тун п карауылшык болады. ©йткеш, тунде 6api6ip жвтел уйыктатпайды. ¥лы эскерде, хабарсыз. KeaiHi мен exi xiuixene немерей бар. TeMipsai бу карттьщ ушне Ripe бермейтш. Келсе шал камшы epin отыр ехен. Курк1лдеп отырып аман-сау алысты. К е м т шэй к°йды. — К,арагым, TeMipaAi,— Yhi, yhi-yhi,— 6i3flin ел азамат- тарын казит жамандай коймайтын едк— бул да 6ip уакыт- тагы,— yhi, yhi-yhi,— кайтесщ ендц басцарма болмасац бас- касы боларсьщ, тусшдйрш айта алатын жшггац, сезшдй— yhi, yhi-yhi-yhi-yhi,— мына 6ip камшысы TycRipfli 6m pin тас- тайын деп. Бала келш калса атк,а мшбей отырмайды гой. С е­ ти, куда ига караган адам екешцд1 imiM сезедк MeHi xiM тын,- дайды... Алланын, oMipiHe не дауа, ак боран соцты кеп, сокты кеп, аспаннан кар емес шшен жауса да, 6opi6ip мал елер сдй басып OATipep едг,— yhi-yhi-yhi-yhi. К,арт жетел-жетелдщ ара- сында свзд1 твпп-ак, багады. Б:рак жвтел де есесш ж1берер — Ацсакал, кайтеаз оны... шэй iiuemxnii! — Иэ, карагым, свйтсек сейтежк, yhi, yhi, yhi-yhi. — Бу сыркат кашан жабысты? Емделмейаз бе? — ©й, шырагым-ай, несше ауре болам, жетшстщ тогыэы- на шыгып отырмын. Кексау шалдьщ аты Жагыпар екенш 1луде 6ipey гана 6i- ледь А л, онык жетелс!з кунш iiuxi.M де б1лмейдй Kaci6i де xi- ci кызыгарлык емес: кунд1з айыл ызады, камшы ередк жв- теледь Тунде кысы-жазы кой, кора кузетедк жетеледк Бар кун Kepici, TipuiUiri осы. Квксаулыгына карамай: «кай пай- гамбарым, 6ip пайгамбарым пайгамбарлык, курарда алла та- галага былай дептЬ деп бастаганда, пайгамбар атаулыны вз Колымен койгандай сейлейдь Жэне кеп сейлейдк Тепнде са- Кау, не кекеш адам сейлегенде, сейлеупйден бурын тыцдау- шы кнналады гой. Осы Жагыпар эцпме айтканда да жург сейтедк Bipey.ii кикылдатып койып, ракаттанып, эцпмесш тыцдап отыру — ммге жэГьм дейаз. Содан да журттыц 6api сезшец карттьщ эцпмесше кызыкканмен, айтпаганын Tayip кередк Тыцдаушысынан ондай пигылды сезген сайын Жэкен, 205

ерши туседк Ke6ine эцпмесш балаларга айтады. Балалар Уш1н атанын, эцпмес! де, жетел1 де кызык. 0 3i у ЛКен Kicire жетелудщ каншалыкты кушке тиетшш олар тусшбейдк Кек- сауга олардыц сол TyciH6ereni катты унайды. К,арт к,ойдыц ек! улкен асырын mire жагымен 6errecTipin, жаца ерген цам- шысын сол екеудан арасынан етюзедЕ. К ел ш дастаркан жаиып, шай куралдайды. — К,амшыны асык,пен ыскылаганыцыз к,алай, отагасы? “ Е. бул epiMHin KipiryiHe жак,сы. Жымдасып к,алады, yhi-yhi-Yhi-yhi, api жас ж т т т е р аттыц, цатынныц, к,амшыныц сыптыгырми цалайды, yhi-yhi.— Тас-аяк, жазып отырган сып- тыгыр ак сур келшшек атасыныц сезш унатпай, кабагын шытты. Сонысына e3i к.ызарып кетть — Лэтипа, к,арагым, шайыцды цызарта к,уй, енд| калган ру- мырымда маран мундай к°нак келе ме, жок па, yhi-hi-hi, алла б1лед1 рой. TeMipaAi басып шайцады. Темем тукылын eririniH, тумсы- гымен езплеп emipAi. Шылым-дорбасына к.айыра сол салды. Ештеце -Ынбедь Tiric-TiricTiH, арасында калган ки|\\Ь1М'Сикым, ды eKi саусапямен шымшып алып шыкты: тым аз. Орап тар- туга жарамайды екен. Шашып кеп ж1бердь Шашылып жат- Кан темвю тукылынан кез тунады... Басцарма карапайым журтка катты сенетш. ©3iH елге жагымды, жэйл1 адам есеп- тейтш. Бул орнынан тусе калса кеп адам жоктайтын, кимай* тын сеюлд! керетш-дк Кешеден берп ацгарганы соныц бэрЫ eTipiKKe сайытты. Елге юм келсе де, 6api6ip уй ретсе, тусйнсе бсретш сыкылданды. Жанмна баткан осы болды. Журтка бул жаксы адам, азамат рет1нде емес, баскарма, тек кана баскар- ма ретшде беделд1, сол уппн гана сыйлы екенш укты.— «Жу- мысын тапсырам, акылдымсып кыртып жур рой, сол-ак icTeciH». Орнынан жулкына турды, кун екшдгге таяп капты. Коранын, устше eKi ала сауыскан конды. Тумсыктарымен 6ip- ден,е шокыган сайын куйрыктары шошац-шошан, етедь Шукы- нып-шукынып алады да, шыкылыктайды кеп! Эйел1 самау- рынды уйге Kipri3in тастап, кайта шыкка»: — А к шакыр! Е л угымында сауыскан шакырса, жаца 6ip хабар бола- ды-мыс. — Атацнын, басы! А т кайда?. Эйел мелтек-мелтен erri: — Ж1берш койып ед1м. — Алы п кел! Дайын турган шайра карамастан атка такым артты. с)иел сандыктан 6ip KipemKi кара темек1 алып бердь — К,айда кеттщ?. 206

Epi жауап кдтудьщ орнына аттандырып турган эйелшЩ 6ег1не тунере 6ip карады да, К,ашшкен жолына Tycin кете барды. Тем-акац атк,а отырарда урмп ушк,ан сауыск.андар к,о- раныц устше чайтып келдн Bip суйем жерге ceKipin к,онып, шунац-шунац еткедь — А ц шацыр! Жацсы хабар болса тары ша^ыр! Эйел ecix алдында с к е й т турып цалды. Кенет, жердей 6ip уыс топырац алып, сауыскандарра чарай шашып кеп ж1берд! де, уйге Kipfli. 10 Суды мурты тнйрейш, тжендеп кеткен. Bip чатты жел болса дэшшч 6api cay ете цалгалы тур. А лтай мен Терецк,у- дыч арасындагы улкен ацгардыц к,иярын к,осаяк,тан бэтен ешк1м циган жок,-ты. К,аз1рде сол ара сап-сары боп кккш ке- piHCfli. Сары болганда ш и т, жез сэры емес, егде мыс сэры. Энеуп, басчарма мушелершщ бас цоск,ан мэж ккш де осы мац- ра уме салуды уйрарган. Вугш, боз торрай шырылдаганнан бас- тап, тачымдарына 6ip-6ip opait, кыстырган аттылар тус-тустан агыла бастады. Е л тундё Faна кешш чонган Сейам ет к,осы- нын, алдында жиналып жатыр. BipeyAepi атыныц epin алып, шелке ж|бершт1. Енд1 б1реулер жаздайлык,к,а орак, кермеген шабындычты тамашалап, айналага султана к,арайды. Так,ым- дарына цыстарран шалгы жан,а шашырап келе жатцан кун нурына шагылып, жалт-жулт етед1. Айнала ез буына e3i ni- cin, icinin, жарыла жаздайды. Сок,ыр тышцанга шейш сур туг ri жылтылдап, тасып кеткен1 сонша, пнищ аузында отырып алып, «бет1-чолын» мысьщша жуады. Жел болмаса да чулыбас анда-санда ыцырсып, баяу рана цозгалады. Б 1рын,рай cap- гыш ак, кебелектер, жемсауы толран цыранша ауырлап, жал- чау ушады. К,онранда да кез-келген шепке к,онбайды, тацдап, талгап чонады. Сулынын, ж ецк, Ж1бек тозацы будыр-ай к,а- лады. Сацал-Сатымныц дэл узецп тусындары 6ip тал к,ияк,- тыц басына сук, саусацтай сэры ала к,урт буктетке умтылып эреч шык,ты, тумсырын олай 6ip, булай 6ip созып Kepin, му- рынын шушрген сияктады. Сатымныц есше чуантай чарт- тьщ: «0p6ip курт езш аждаЬа санайды» деген ce3i Tycin, жы- миып цойды. Bip атжалман анадай жерге кеп буларга шекес!- мен к,apan 6ipa3 турды. Сонсоч узын чуйрыгын суйретш, асычпай шоч к,ияк,ты айналып, бой таса рылды. Энеу жак­ та н шыбын-1шркейл1, от жерге жайылран сауын биелерд!ч, дамылсыз пыск,ырраны есткедк А уад а 6ip турЛ1, ккш щ уй- Чысын келт1рет1н зк-салмач бар. Куйген нанныц Hci шыга- 207

* « . Кумга шейш кою, тоц кершедк Шыбындар да отсыз OHip. дщ шыбындары кусап кай жерще консам ексн дсп дацыл- дап мазацды алмайды, отырар тусын куш бурый кездеп кеп ун жок, тун жок кона кетедй Жэне 6ip-eKi какканша ушпай- ды, сот сайын коныс жакартып жату оцай ма, конгасын 6ipaa отыргысы келетш секмдк.. Bop-6opi пак, тэкаппар, кыскасы Сул макан буюл дуниеге манаурап, юршк арасынан карап жаткан тэр1здь — Бастамаймыз ба? Сисенбайдык иепне сакал б)ткел1 6ipiHmi боп айткан сезь К оз1 жуа аршып отырган кюшщ кезшдей жасаурап, мршкте- pi жыпык-жыпык етт1. ©з сеэшен eei жасканып, еишм кос- тамас деп корыкты. — Но, жиналды рой 6ip шама. — Урыста турыс жок- — Бастацдар!— Ж урт аттарынан жапырыла туседь Орактарын ортадагы е п з тернпндей алаккайга тастайды. Bipne-6ipi тускен TeMip yHi кулакка ап-ащы тиедь — Мына балганьщ шьщы жок. — Мэ, мынан ал! Bipey шалгысыныц устшде кунжьщ-кунжык етедй Шыны- мен, дайын келген 6ipey, квкбет катынньщ даусындай шак- кылдатып, орагын жапиды. Сатым бмектей б1леу1мен шалил жузш жайлап к,ана сырылдата сипайды. Алысырактан кара- ган Kicire шак cypTin турган сыкылды. ©згелерден окшауы- рак барып Ибрай да орагын жаныды. О к колы, агаш жон- гандай шолтак кагады. TeMip мен тем1рдщ, TeMip мен тас- тык арасынан шыккан дыбыста не береке болсын: жацагы унып турган жер ыц-шыц, шакыр-шукыр боп Kerri. Уйкы КУ-1 шагындагы алып eKip ыкранып, 6ip бушрше аунап Tycin, ты ciH кайрап жаткан сыкылды. — 1ске сот, азам-аттар!— Эж1мгерей туйесшщ буйдасын алкш-йлкш калды. К,ара inren кулаган жар кусап опырыла шекть Y мепплер ац-так. К,ай жактан кеп калды? Жэне... осы картк,а не жок, жатпай ма ушнде деген семлд! мундагылар 6ip-6ipiHe карасып, 6ipa3 иык кикакдап, 6ipa3 epiH жыбырлап калды. Сонсок барып жапырлай солем бердй — Уа. кке келймз! — К,ара бала ж т т боп калды ма? .. „ — Журген жерщ>з тыныштык п а ? — К,ыр елшщ баиыр- гы узак-сиок»ар (ашмаонп-с»а.»у;ы». u „. шырактарым, — Той дегенде ку бас домалаиды деид1 гои, уме болады дегесш орагымды алып жеткешм...-— деп Эжекек

туйенщ бел ж>бже кыстырган «улаш жарым агашты суырып- алды. Kepnecin кайырып Ж1берш, астынан шуберекке ораган оракты, калтасынан курык, TeMip, сына, к.аталак,ты шыгарып, балга-тестщ касьша тастады. — Са^тыц кой, дурыс-ау ендП — Апырай десейшП Жыгылып-суршгендей болсам кауып деген гой... — Bipeyin шыцдай к°й, кездерщ жак,сы... — Мен шьщдап берейш! — К,ой, сен жузш калталап аласын,! — Маган бершП — Жок. мен!..— О н жетйон сепз жасар бала ж!пт лып етш отыра к,ойды. К е з !леспейтш жылдам, enri цолдар Ибрай шылымын шепп болганша оракты саптап, шьщдап улгердь Эрк1М шалгыны Kepin жатыр: — Шыцы кандай эдем1 едП — Е, бул шешесше тарткаи бала болды гой, экесше тарт- — Жок, екеуше де емес, маган тарткан! — Юмге тартса да маладес! — К,иып шыцдайды екен! — Балга кате тиген 6ip жер| жок-.. — А т а керген жас солай болады... ...Жиырма шакты оракшы калыц шепт1 куалап журе бердь ©рт сиякты, жолдагыны жайпап, жалап барады. Эж1мгерей узын, мата белбеумен белш орап, тас кып та н,ып алган. Кей- лекшен,, дамбалшац. Шуберектен ызып таккаи мол ышкыр бауын канша жинаса да Tycin кете бередй Ыргала, сешммен кимылдайды. К,ою, бшк кияк ораганьщ мойнына асыла К¥' лайды. Кулаштап кайырган сайын «ehe, мше... мже, улым, осылай»— деп куб1рлеп кояды. О рак iai гумыры шеп вскен жерге усамайды, ак аяк, ак К¥“ ка. Кщганыныц кыбы бЫн- бейдй Анда-санда, шалгынын, ушы сызып кететж болу керек, топырак бурк-бурк уркедь Элсш-элсш к°л басындай мшке- не, жылтыр кайрагымен орагын жостыртып турып жаниды. Сосын ентжедь Ентжкен сайын кт-аак туф деп тумредй Жаз- дык жещл, журын беркш сыпырып ап, ауьщ-ауык ак туман басын, Кызыл тецб!Л мойнын суртшедк Без кейлепнен exi ныгыньщ ycTi, eKi жауырыныньщ ортасы суркайланып Kepi- недй Тольщ, кьщыр мойынын он, жагына сэл бурый апты. Мойны каткан каскыр К¥сап, баска жакк® айналмайды, кара- майды. Ш ашау, балауса киякты шалгысыньщ ушымен туртш кулатып, шеттеп журген Ед1лхан: — А та, байкакыз, шаршап калмацыз. Туны к Kicire 6ip- 209

ден катты к,нмылдау к,иын болады, согып тастайды,— деп ак.ыл айтты. — Ештеце етпес, шырак,, 6ip кундш к,иындьщ к,ой!.. Сен не езщ, шаршатпай шабылатын шалгы бола ма? А та , Kim керш отыр... жаным ашып айтам да, царайып| арамызда журсец1з болды гой. Колхоздыц шшенш cia кебей- те алмайсыз 6api6ip.— Ед1лхан улкен KiciHi шын бейшмен аяп, ешмм еспмейтшдей гып ак,ырын айтты. К арт шын ние- Т1мен ренжш, тацдайын какты. Ундемедй Кун аркан бойы; кетер!лгеиде умеиплер тыныгуга отырды. — Мына шокалды тепстеп тастау керек! — О Heci, шокал тепстеген Heci? — Ертец Тем-ак,ац влшеп эуре болады гой.— Журт ду куледь Киягын к,ырык,пай, квлецке ушш эдеш к,а.\\дырылган! зор кияк шокал сыцсып тур. Сакал-Сатымныц бет-аузы буж-| буж. Тер^ тамшылары усак-усак боп, отца куйгендей кулб1рей мелт1лдейдй Эж1мгерей аузын басып есшей бередй Тацдайы мыс тати- ды. Кв31 жасаурап кетшть Ед1лхан шашыныц бэр!н жиып экеп, мацдайынан агызып к,ойыпты: ыстьщта шаштын, вз! терлетед!, оньщ ж уз1 де кургак емес. — Жок,, сен бул иттщ аузын айт-тагы аузын,— дед! Сей- ; ciMeTTi балдыз гып ойнайтын Еумар деген 6ipey,— маган бер- j се, TiciH к,агып тастап, к,ой сугаратын астау жасап алар ед|м, ,Тагы 6ipey: — Апасыныц астауынан улкен болмас 6api6ip,— деп сы- гырайды. Топ эуел! Эж'шгерейге, сосын балтырларын тыр- нап отырган эйелдерге карап, к,ысылып, куле алмай цалды. j Сейам ет exi к,олын желкесше цойып жатыр. Балагын кара ; саныньщ ортасына шейш турш алыпты, HiHi, эдеттепше, жа- лацаш, — О сы сенш, энеуп эрмиядан киш келген кшмдерщ кай- да? ! — Мына жатысыцды керсе гой командир саган тагы 6ip пет ceTiK эуппак бередП— Эйелдер Сейаметан, тургй керш, , ауыздарын басты. — ...Би куш каманди маган би аяк коже бейпзд!... Мала- дес Айыстанов деп айкамнан как ™ . Мен куанганнан убойни- га жугид1м. Еумар осыны айтып сылк-сылк кулдь — Жезде болмай жейге ки, аузьщды уяйын! Сейам ет жездесш eKi буктеп, кетерш алды. Анадай жер- , де иттщ жас тезеп жаткан, соган апарды. Етпетжен салды да, eKi к°лын артына кайырып, устше тшерлеп шыгып кеттй Сонсон; к°л жетер жердеп юшкене карайганды шеппен ш п, жездесшщ аузына апарды. А нау астында жатып: 210

— С ё п з кез1м-ай,— деп ойбайлады. — Жагыца жылан жумиткалаги! К,ази мынаны аузыца садам. Сенщ аузьщды уйу аз! Емннйлей маган цайап сейлей- cin бе? — Сойлемеймш ойбай! — Сейлесен, ше? — Жагыма жылан жумитцаласын! — А-аа? К,алай дедщ? — Жагыма жылан жумырткаласын дед!м. — К,ойдым, к,ойык,тым де! — К.ОЙДЫМ койыцтым! — К,алай?— И т нэжкй ананын, аузына тене тусед!. Онда белшен сокдан жыландай басын к,айк,ацдатудан бетен дэрмен жок,. 0 3 i цагылез, юшкентай Kici алпамсадай балдызынын, астында баж-баж етедь — Аккекеде! — А К кеке! — К,улыц болайын де! — К,улыц болайын! — \"К... жалайын де! — Эй, курысын енд!, 6ip арам болса иттщ богындай-ак шыгар, жаласам жалайын! Тек, тез к,аз>р экел!— дед1 анау эбден амалы 6iTin. — Сейс1мет колындагмсын лацтырып ж1бер1п, турегелдь Журт кыран-топан. Эйелдер цауымы беттерш шымшып Tepic айналганмен, кулмден к,ур к.алмады. Еркектердщ 6ipi кар- кылдап, 6ipi сол кулюнщ к,ырсыгынан жетелш, кик-шик, ызы-гызы боп жатыр. — Бэлем, езще де со керек! — Т ш н щ ушы eni айыр гой мунын,! — Балам, атын, мм, орагымды тагы 6ip шыцдап берсец кайтед|? Манаты ж ш т Эжекецнщ шалгысын шылым тартымда шыцдап шыкты. — Эжеке бу бала,— Мэсэл1м улкен 6ip шешуцй бил!к айтатындай eni иыгын комдап, айнала карап к°йды,— бу ба­ ла езщ1здщ кврш1Ц13 «К,ызыл эскер» колхозынын, баласы Молдагазы. Экес1, есту!ц13 болар, Сандыбай деген жыл- кышы.. — Е-ее, шырагым, экецд\\ б1лем гой... жаксы, жацсы ecin келед1 екенсщ! KenmiAin орындарынан дурмрей турды. Bipey ак,сацдап, 6ipey белш, т е с ш устап манагыдан repi самаркау, сылбыр коэгалады. Bipey алаканын шукылап, басын шайкайды. Ке- лшшектер eni кездерш рана жылтыратып, бет-ауыздарын ак 211

F\" орамалмен шаидып тастапты. Манадан 6epi тындырып коя тын шаруалары естерше енд1 тускендей, шок,ал-шок,алды ай налып барады. К ун кезше терлштей к°цыр булт yfiipufli. Кв-1 лецкес1 Алтай тауыныц 6epri, шыгыс жак кабагында жатыр. | ...Умеиплер туск| аска зауал ауа кайтты. Тамакда шакыр- ган хабар жеткенше алелеп 6iTTi. Exi рет шалап алдырып iiu-i Ti. Сонсон, exi кездср1 уй жакта, калыцга жоламай, шетке шыццан сирен цияк,ты куалай кагып, ЕдЦханшылап уак,ыт отжздг Шак,ырушы келген кезде булар орактарын жауып сап, кер-жерд| келсцкелеп отыр едк К,уантай карттыц к,ызьв келд|: — О здерге к,айтсын деп атыр,— деп, кейлепшц туймесш шукып, томен карады. .* — А ллага myxip, ел-журт бар екен гой,— дед1 эбден та рыккан 6ipey. Буларга кеше кеште бука жарып елт'фген KV нажынныц жарты етш асып бердк О л етт! туу сацырау к,атын- ныц аулынан артып экелгенше туе болыпты... Эр табак,тыц жанында 6ip-6ip швюм ет к,ысып, уф1-уф деп Ypin, ауыздары- на салып журген 6ip топ даяшылар сайдауыттай-сайдауыттай жиырма адам TicTepi ак,сиып, каптап жетш келгеиде са1к,алац- тап, ecTepi шыгып кета. Умеиплерд! уш уйге белдг Бет-аузы- нын, сиыр буйрегшдей бож-бож, тулгасьшыц сетж сэры атан сек1лд1 ебедейЫзд1гже к,арамай жылп-жылп еткен 6ipey K0AFa су к,уйды, ет турады. Э ж 1мгерейлер Сисенбайдын, кшз уйше жайгасцан. А с туралып бола бергенде 6ipey орныиан атып ; турды. — Ойбай, Kiiui баскарма келш калды!— Турулг |ргеден < бэр1 жапырыла сыртк,а карады. Бастарына казан твцкерген- : дей, кол-шатырларын милыктата квтерген eKi аттылы уй сыр- тын жанай бердь — Келед1 Fofi, отыра берщдер! — Алдынан шыкпасак уят болар! — К,анша дегенмен ел атасы... Е т тураган кара к°лыныц майын кереге басындагы жугенге суйкей сап шыга жуг1рдь Табалдырыктан аттай бере:— Еафу етераз, аксакал, acbiFbic-. та... алдыцыздан шыгам деп... байкамай... кагып кеткешм...— • деп тутыга даурыгып, кайта Kipfli. Kinii баскарма Kiiui де бол- са баскарма Kici-тж: Ыцылдай сэлемдесш, ыцырана малдас КУРДЫ. Мацдайы кокырайган ак картозын алып ед1, еш-уш адам жарыса кол созды. Сол тустес ак кителш де ушеу-твр- Teyi таласа-тармаса желкел1гшен, жецшен шымкып устап, эрец KкеOтTеeрpшin керегеге i1aлfдliк. _. — Бекецнщ колына су куйыцдар,— дед> Мэсэл1м. Ьул Ыкыласов Ибрай деген-дк Ж урт неге екеш белгнйз. Ибраи- ды 1беке демей Беке дейдь Бекек олшия отырды. 212

— Мммм, ме-ее, жолдастар, сейтш кияцты киратып атыр- сьщдар, а? Дурыс дур-ыыс — Ел тым-тырыс. Е м кезде pi Бе- кецшн, бетшде. Сисенбай: — Иэ, эйтупр, шама келгенше шауып атырмыз,— деп iтынд-тыцк, кулдй Артынша осы мен б1рден,еш булд1р1п к,ой- гам жок, па дегендей, отыргандарга жаутан,-жаутац еттк Ык,ыласоп дастарк,анды кайыртып койып, ыгык-пыгык, деп бе- ri к,олын жуды. T ip i Б екецтц к,олына су к,уйган бак,ытты ка- !зак куман-шылапшынын тамшылата, ж урттьщ Te6eciMen алып erri. Kiuii баск,арма цалтасынан улкен ак, бет орамалды алып, ауем кенДрдегш, тук-тук тесш, сосын шыцшытын, цулагыныц сыртын ысты. Мацдайынын,, бетшщ суын орамалга соррызып ^ургатты, сурткен жок,. Су-агарына к,ойган, кек-шулан к,озы- ныц пушпагындай «муртын» цисайта, мурнын тартты. Сосын, Гогольдщ В и т к,усап, к,ызыл-к,ошк,ыл к,абагын зорга KeTepin, табакда кол салды. У й дщ iuii ыс-пыс етедь I — А с жеттП — ИллэЬи эмин, аллаЬуакпар! I Эж1мгерей асты айцайлап к,айырды. Сисенбай, оган Tise- 5 лес ем-уш Kici к,олдарын жайган Kyfii к,атты да к,алды. ©йткенг Бекец кырын карап TiciH тазалап отырган. Сисенбай да жал- ма-жан 6ip тал арщ кеш алып ж!бер!п ара-арасынан туйел1 Ki­ ci ж ел т ететш сойдак, TicTepiH шук,ылай к,ойды... — Ейтейекте, Нагашы, цашайдьщ етш би ойында таусып кететш жепштей болды дейд1 гой, иас п а ? — деп су рады Сей- — К,айдан б1лешн, шырагым, тэбетттер болды гой, бар ! — Осы KyHi койдыц 6ip санын ж ш ттщ ж 1г т гана жеп ке- тедь— MacaAiM шынымен екшедй— усак,тап кеттщдер-ау, ж‘|- пттер-эй, эй. — Эбден цайа жуйек болып б1ткенб1з гой. — Эй, енд1 Снсекецнщ караша ужн жутк,ын, келш отыр ма,— дед1 Еумар к,а6агын шытып,— к,ашар емес, к,унажын- ньщ етш 6ip езщ жедщ гой кереце! — К,айашы аузыцды уяйыннын, туйен, сен не бггидщ — Мен TiciMfli шуцыдым. — Беке, Тем-акан, К,атшкен кеткен бе? Жэй ма? — Ммм, кетт1 гой о Kici... мм 6iciH артын. — Соцгы уакытта аудан к,олайсыз этап жур гой esin?.. — Ммм-ее, ж тттер-ай, мен кайтетн, айтсам тыцдамайды. ©з обалынан кередьдагы видь — Тым ыссы Kici халыкца да жакпайды-ау. ITiuieii бас- талардыц алдында Ke.\\in маган урсып,— Сисенбай тык,-тык 213

жетелш, коразданып койды,— к,ымыздарын, эл1 ашымапты, ив ктеп отырсыцдар дсйд|... — Иэ. маган да 6ip келгенде т Ы тиген... — Мен 6ip рет астыц сурай барганымда: «сен к,оя тур, жагдайьщ жаман емес, мында аштар бар» деп, сонша жерден КУР кол кайтарран, эй, катал-ау, катал... — MeHin жалгыз сиырымныц бузауын телеуге алган... — MeHi де талай каксатты о Kici,— дед! манаты бет-аузы бож-бож жылпос кара,— уйелеп влген колхоз туйесшщ орны-. на умдей тайларымды алып 6ip ушыратты, жет1 атама дещн санап боктап exi... — ©3iM жокта менщ семеньямды, Мэйуэн1 де Тэмиэл!,— i деп С ейам ет быксытып келе жатыр ед1, манадан yHcis, ажар- сыз ртырран Эж1мгерей карт тыйып тастады: — Сен кой! А н а у жым болды. С ей ам ет ушне Гумар жездесш ерт'ш келдк К ун бата: — Эй, аиам катки, бугш б!здщ уйде бол!— деген. — А л д а риза болсын, тары б1рде... — Китеклеме, жуй дегенсш жуй! — Сенщ апан, далага конганымды унатпайды. К,артайган сайын кызганшак болып барады... кайтесщ меш,— деп каш- калактайды. — 0 й , эдиям кал, эдиям калги. Апам сем кайтсын кь,з- ганып?! Эйтпесе...— деп, ем алаканына тум рдь 9 p i карулы, api epci, таркак ойнайтын балдызына одан кешн карсы туру-, дьщ ретш таппады, амал жок, артынан ердь Булар келгенде М эруэ есж алдында отырган. А л а келеккеде шукынып б1рде- Ке гстейдк К,¥мныц кешм ауасы кандай! Ж анга жайлы 6ip ра- кат самал еседй Мундай кезде уй, acipece, Сейам ет yfii семл- д 1 жер уй-кврана куйш кетед1, кунд^з канша салкын болса, тунде сонша ысиды. Кунд1зп ыстык кешке imKe туседк Келш- шепнщ жанына жете бере Сейам ет: — Мэйуо, шэй, шэй койшы, шайшап келд1к,— дед!. М эруэ ж упрш уйге мредк одан кайта шыгады. Есж кв- з'шде 6ipiHiK iiuiHe 6ipi салулы турган ем шелекке ук!лед!, бау- лыгын салдыртып квредь Сонсок, к1нэл!, бэсец: — У йде су таусылып калыпты,— дедь С ей ам ет eciK алдында конагы eKeyi жантайып жаткан-ды, басын кетерш алды: — К удык жакын рой, жугшп байып... а? — Карацрыда жалгыз ез!м,— куйеушщ бетже жалтак- жултак карап,— карацгыда жалгыз баруга коркам. — Ед!лжан, айналайын, ейш бая койшы жекешеце. Ед!лхан ipKiAreH жок, epin журе бердь 214

— Кейемет би жацсы бала. т!л кайымайды,— деп мацта- ды Сейам ет аналар кеткесж,— туган ш мдей кейем. — Жак,сы бала болса ез1-ак экеле салмай ма суды! — Суды ма? Обал емес пе, ей балага су кетейткен! — Нагылгаи обал? Сомадай ийпт ем шелек су экелсе ше- г! уз1ле ме, элде содан цатын боп кала ма? Сен де 6ip... — У я т цой. ©3i жет1м, жайым кец1л жан... — Сезщ бар болсын сешц, мм жет1м емес екен? Мен де жет1ммш. Эке-шешемшц елгенше, мше — жиырма бес жыл толды. Сен де жет!мсщ. — Б1зд1 цойшы, цабигамыз цатцан адамдаймыз, мынау эл1 бала гой. О л эл! де ейкелепа келедй — Еркелет те отыр ендеше... — Талшын уйге 6ip nipin, 6ip £ шыгып сенделш жур. Байыз таппайды. К,арацгылык. 6ipTe- I 61’рте цоюлана бердй Сейаметтщ ке31 Tycin кеттк Корана' I ныц eciri ашык, цапты. Талшын уйге Kipin, eciriH жапты да I кайтып шыцпады. К уд ь|к, ауылдыц кун шыгысында ем ж уз I цадамдай жердей титтей ак, цабак,тыц астында-тын. Осы ау- I ылдыц царайган малый суарып 6iTin те келетш уацыт болды. I Олар эл1 жоц. эл1 жоц. — Кой, шэшц бар болсын, тосек салдыр, жатам,— дед! Гумар. I — Жаныц шыгып бая ма, келед1 гой казн. — Tiirri келсе де ш пеймш сол шэйд! ендь— © стш , куте- куте цажыган кезде ана eneyi Ky6ip-Ky6ip сейлесш, келш к.а л- ! ды. Мэруэшц кейлеп, орамалы бозарады. А н а у соныц колец- Keci icneTTi, цап-цара, туртш цалсац тук кедерпйз ар жагына eip-ац шыгатын семлд1сщ. Мэруэ анадай жерден сейлен келдь — Кап, жездемнен уят болды-ау,— деп сыцгырады келш- шек,— шолдеп келгенде мунша Kyrripin, цырсыццанда цымы- ран ipHfliniH, Kepi де, цаугасы тусм рдщ бауы узш п кетш, су ала бергешм1зде. Эрец дегенде алдыц-ау эйтеу1р. Мына бала да корцац екен, Tycin алып шыга цой десем, баспайды. Кыр- сыццанда.„ эрец алдыц attreyip. F умар царацгыда эйелдщ жу- зш байцай алмады. Bipan ушнде элденендей цупия, тэтй ди Р‘л бар екенш сезш цалды. Сейймет емшш бид!рш жатыр. — Кауганы кунге тастамацдай десем тыцдамайды туге. Кенди бау цацсиды да, суга салганда биден томиылып кетедь — 1штеце етпес, келш шырац, сол шэйга eiu i эуре бол- машы, мезпл кеш, 03iMi3 шаршап келдш. Тацертец тагы ерте туру керек... Шел1м де басылды. „ алла сацтасын, шэй цаз1р-ац цайнайды. Ш эй бер- меи жаткызсац апамызга не 6eriMi3Ai айтамыз?! Шын айтам, цалцам, цоя-ац цойшы соны! Тосек салып 215

берсен, болды. Осы отырган жер1ме кврпе-жастык экелт бер( гой. — К,аз1р дайын етем жезде, жатасыз гой, асы^пацыз!. Ш ай iuiin отырып, Сейамет: — Бэлем, осы тацнан аман шыцсам, сен цауганы кейей- Min,— деп К1Ж1НД|. 11 0Ж1Мгерейд!ц келш! мнмырт, он!мс!з Kiel коршгенмен, тьщгылыкты едь Ертемен кезш тырнап ашып: — Апа, жел кай жакта? — деп сурайды. К,арашаш алгаш-1 КЫ кезде: — Оны кайтесщ? Желкен квтеремюц? — деп кекеп жур- Д1- Ондайда келш артык евзге бармайды: «жэй, эншейш» дей- д|, бурылып журш кетедь К,умда, ертецп эз1рде кебшесе, жел! тымык. болады. Тымьщтыгы сондай т ш п , багытын айыру к,»-; ын. Сондай кезде келш к,ойды врпзе к,ояды. К,ой калай врсе жел со жакта. Сонсоц атына мшед1 де царсы жакка-ыкка Кайырады. К,арашаш 6ip-eni рет: — Апырым-ай, шырагым, тацертецп малдыц 'алдын кес- кен жарамайды гой, Эжекец нагып айтпады саган,— деп рен- г жш кврдй Жауап ала алмагасын upi карай каузамады, казба-1 ды. К,ой багып журген Kicire акыл тьщдау окай ма. Bapi6ip тьщдамайтынын сезген сок сез шыгындамайды. Свйтш, келш койын ыкка айдап кете барады. К,арашаш артынан бакылай- ды: epicKe, отка аузы шкгенше мал пышырап, журмей эуре гылады. Соныга 6ip тускесш к°згалмайды, кадалып жатып алады. Келш асыкпай атынык ерш алып, швпке ж1бередй 031 жел жактагы бжктеу 6ip жерге отырып алады да, колгап, шу- лык токиды. 1лшде мунысы К,арашашк,а унамады. ©йткеш, Карашаш олай бакпайды. К,ой деген торт тулштщ 1шшдеп ек берекес131. К ез келген бутаньщ тубше жатып каладьк Квз та- с а . цылса-ак болды, жогалып кетедь Мына шубырындыдан Кай токтыньщ 131н айырып болады? Мэруэ, Талж1бектер де солай, кашан к¥Дыкка айдап экелгенше аттан туспейдк Мы- •науык белек. Бул аналардай тусте уйге келгенде кушп-nicin, уЫлеп-аЬыламайды да. ©рктен тыныгып, кунап кайтатын сы- кылды. Келш баккан куш 6ipfle-6ip бас шашау шыгып кврген емес. Ь1лги да жннакы, узш п, созылмай тугел, тутас кайта- ды. К,ан сорпа боп кайырып, куалап та жатпайды. Ауылга ка­ рай 6ip багыттаса болды — койдыц в31 шубырады. Атынык ауыздыгын алып койып, артынан еред1 де отырады. Кейде, TinTi, шешщ жынын келт1редк ат уетшде иней жылт-жылт 216

етш 61рдеце токып келе жатады. Алгашкы кундер1 К,арашаш куджтешп, ерктен кайткан малды кунге eni рет санап журдь Keiiin ол эдетш умытып Kerri. в й т к е т , санаган сайын кой ту- гел боп шыгады, тугел шыккан сайын К,арашаш ез-езшен КУ' ыстанып, ьщгайсызданып калады. Курысьгншы, кереп к®н- ша! Воска азаптанып! К,ыр кккш щ кой санаганы да баска: eni адам к°лдарына таяк устап,— карама-карсы турады, yuiiHiuici сол екеудщ аралыгынан койды айдап втшзедк К,ойдык саны канша бол- сын, 6api6ip, осылай етед(. KeaiciM бойынша, келш жумасына бес кун, К,арашаш eni кун багады. Есесше анау кауга уста- майды. К,удыкты казатын, аршитын, кауга тартатын К,ара- шаш. Келш iiuiHeH, апама к\"ын-ау деп К,арашашты аяйды, Карашаш керкшше ойлайды. Свйтш, Мэруэлар тшенджке кешкел1 6epi багым да куйлк бакташы да тыныш, кермегарсыз кер>м келшм орнаган. Bip куш Талж!бек тацдана сурау Койды: — Жецеше, cia койды ылги ыкка ерпзетшщ^з не? Зор- лап айдайсыз. Журем деген жагына к°я бермейшз бе? Bspi6ip емес пе? — Кайдан 6ap6ip болсын, квз жаксым,— келш осымен к¥- тылгысы келед1, 6ipaK анау кадалып кыр соцынан калмайды: — Неге ейтес1з, айтсацызшы енд1? — Мал болгасын 1шшде арык-турак, аксак-токсагы бол- май турмайды. Ш вп канша кальщ дегенмен туяктыц аты-ту- як. шацдатпай журмейди Шацныц астындагы шешч ж епзу 03i нашар малга зиян, обал гой? Ыкка айдаганда алдьщпялар- дык туягынан кетерЦген тозац алга, iarepi ушады, арттагы арыктар пыскырып, тушшрш жатпайды... — Койыцызшы, сол гана м а ? — Жас кызга муньщ 6api мига конбайтын жай лагу свз, бос есеп квршеди — Ойбо-ой, карагым, ол аз ба. Жэне врктен кайтканда окай болады: кой желге карсы жек!л журедк Шашаусыз... — Арык-турактар кайтед1? Олар 6api6ip шацнык астын- да калмай ма? ©ркте жаксы жайсак, К¥Дыкка жургенде жерге ен,- кешп жарымайды. Кун де ысып кетед:, ыссыда канша кома- гай болса да... кай мал да швп узш жарымайды гой! — Ык жактыц оты таусылып калмай ма? Онда кайте- d a ? — Келш опырык Kiciuie аузын басып сылкылдап турып кулеД|: — оЭй, балалык-ай! Ык жактыц uie6i таусылгасын кайте- ciK дейдк Кайтем? Bapi6ip, онда да ыкка карай жаям. Талж к бек сонда да тусшбейдп — Сонда калай? — кыз шынымен тацыркайды. 9—1650 217

— Баламысыц деген-ау, жел 6ip багытта квп болса, ек1- уш кун турар, одан кей!» баска багытка шыкпай ма? Жас жаннын. аккаулырын квргенде езшщ естиярлыгына суйсшетш сиякты. К,оцыркай, буйрек бетше болар-болмас кызыл шабады. Юшкене кара кездер1 дымкылданып, жанары жайнай калады. Он, жак бетшдеп, айналасына эж1м сэулеа УЙр1ле бастаган, шукыры 6ip KepiHin, 6ip жогалады. К,айрат- ты, (Ирак ср1к-Ж1герс1з адамдарга тан топал, догал иеп д1р-д'ф етед1. К,альщ ершдер! кошкыл тартады... Б ук и ауылдын, Kapi- жасыныц 6api оны келш атайды. Атын ешмм айтпайды. Б1л- мейтш де семлдь Биетш дердщ ездер1 оны элдеммдермен ша- тыстырып ап, умыт еткендей. Атасы Эж1мгерейден бастап вз'нен туран уш баланыц ец Kiniici — Жамалга шейш келш деп шакырады, келш деп урсады, келш деп кемсггедь Келш-келш болмас бурын 6iреуд!ц Мурзима атты жалгыз кызы-тын. 0Keci, Бессары 6epiiu, атакты Бекей бидщ Айбын деген баласы, кедей инабатты Kici-Tin. Эж'|мгерей буган куда тускен кезде бум л кум ещрюдег! халд1, малды адамдардыц 6ipi болатын. Агайын-тугандары кедей, керанада отырган Айбыннын, кмзын айттыруды, эрине, кол кврген жок. Баска Кыз курып калгандай, 1здеп, тацдап барып, eKiueci жарык,- жарык кара домалак, Kecnipci3 кедейд! калыцдык е т у — ул- кендерден repi де жастар жагына унамады. О л кУДалык та ел аузында талай сакка жупрш, талай кубылды ,ак,мры, умыт боп та улгердк Одан 6epi де табаны куректей он бес жыл ет- Ti. Келш-келш атанганда он алты жаста болатын. Эж1мгерей- дщ улы Садыкжанмен туйдей кУРДас-ты... Келш ем аягын узецг1ден шыгарЫп алды. Аты ныц ауыздыры алулы-тын, гурс-гурс суйрж тартады... Eneyi де шим, жас-ты. К,аз1рпдей квз алдында: кияктан Tyfiin салган, жер Hici анкыган кврана- да Lueiueci, 6ip-eKi ауыл эйелдер1мен 6ipre мунын, вз! калды. Бул «ешкайда бармаймын, кетпеймшип, кетпеймш» деп агыл- тег1л жылады. Hleiueci Кзмилэ маркум балпылдап жылайды, кунмлдеп сейлейдк «киш, карагым, киш, барыц ашылсын» дейд!. Бул эйелдердщ кипзген'ш кайта uieuiin эуре. Bip жец\\н киг!з1п жатса, емнппсш шешш жатты. Дэл каз1рпдей кула- гында: эйелдердщ 6ipi (со 6ip кара сур келшшектщ аты мм ед1?) Жулкынып отырган калыцдыктьщ кезше уцш п» бол, жузщара, киш тез, анадай бай табылып турранда тиш ал, каншык» деп пстене сыбырлады. Сонда-ак журеп муздап коя берген. Сонда-ак бурынгы «айналайын» «карагымнын,» орны- на «жузщара», «каншык» деген ем жексурын свз келген се- млд1 сезшген. К,омды туйеге калай отырганы есшде жок. Ше- шесшщ алдына м ш ттк Кэмилэ маркум: «сабыр ет, карагым, кудай буйрыгы, кайтейш ендй» деп муны жубатады да, e3i 218

дыбыссыз, булырып кеп епледй оксид!. Кеудесйпц солц-солц eTin келе жатцанын бул жауырынымен сезед!. Кэмилэ жол бойы жылаумен болды. 0pi-6epUeH соц uieuieci жылап, цызы жубата бастады: — Жецеше, деймш, айналайын ац жецеше, жыламашы, олар меш уйлерше апарганмен, куш ертец цашып келем! — К,ой, царагым,— деп шошиды ана байгус,— ондайды аузыца ала корме, алла сацтасын! Бацытты бол, адал сут1мд| ем!п едщ, адал бол! Босагацды бац! Элйац уйренш кетесщ... Бул тунде узатылды. Тойы той болып жарымады. Экес! ем-уш цойынын, 6ipiH сойып цонацасы гана бердй Бекей эулетше цараганныц 6api сыр кедей-д1. Айбын соныц шшде- ri де 6ip нашары. Бар дэулет1 жалгыз сиыр, ем-уш цой. Мал саныньщ одан артыц та, кем де болган кезш Мугзима ес 6U- гел! корген емес. Б1рац сол жылы, цайдан пайда болтаны бел- ricia, бузаулы сиыр екеу болды, есш алдына цазыц цагылып, цоян тустес мшкене борте цулын байланды. Е н е а де цулыны тэр1зд! борте-бурыл, 6ipAe-6ip айыл жетпейт!н шермш цары- ны бар, ececiHe олердей сути , ылги цорцырап уйыцтап тура- тын маубас жылцы; б1рде бул экесшен: — Эй коке, мына бие юмдйй? — деп суратаны есшде. — Э ж 1мгерей деген досым бар efli, сошм той, сауынта ал- — Сиыр ше? — О да сошм, цызым. Сол Эж!мгерей деген жацсы Kici узамай мунын, «Этекес1» боп шыцты... О л тун! ай жарыц болды. Э л1 коз алдында: ку- йеу дегеш — иыты цушиып, мойны цылциып цалган 6ipey. А с- тында уйдей ац боз аты тайпала жоргалайды. Басында цара буйра берм. Юшкентай аяцтары аттьщ ем цабыргасында тел- тшп жатыр. Bip кезде айцайлап эн салды: — Муциттыц, аха-аау, салады енд!, аа-айй, айдайына. Бац бергей, аха-ааау, ер жнтгтщ, ай мацдайына. Бас цуда К,уантай марцум булар мшген туйенщ басын же- тектеп келедй Куйеу жолдасы осы Румар, ол уацта жасы отыздар шамасында. Баццаны соз, цудай атцан адам. К,уан- тай exeyi Ky6ip-Ky6ip сейлесш, куцк-куцк куледй Садыцжан- ныц олармен ici жоц, «Муциттыц айдайын» 6ip рет айтын таусып, цайтадан, eKiHmi рет бастайды. 219

К.ОС куда арттарына элсш-элсш кайырылып, к,арап кояды. Буларга ест1ртпей элдене айтады. Сездершде сумдьщ 6ip ку­ пил сыр жатканга усайды. Соны севген сайын журен аунап Tycin, алкымына тыгылады. Тынып тьщдай калады: — Эй^ Эж!мгерей, азаматыца болайын, катын anepin жат- кан!— дейд1 К,уантай. Гумар: — Иэ, бу бала ендь «Мукиттыц айдайына» салады Fofi,— деп астарлайды. Екеуш щ ce3i де бугаи унамайды, тженше ка- далады. Не деген бетЫз адамдар ездерП Бул корланып жы- лап ж1бередк LUeiueci де тьщдап, аналардьщ кеп создерш ес- Tin келедк Bipey зар ертреп келе жатканда, мэз боп «Мукит- тыц айдайын» айткан ана баланы, артында жырк-жырк кул- ген мына ею жексурынды cerin, сейлеп . тастаудьщ орнына, Teci д1рь\\деп, косыла куле ме, кайтед1? Ж ака тана еплш отыр- ган uieiueci енд1 куледь Несж е ж еткш келед1 екен! Бэлюм, жылаганы шыгар? К,айырылып бетше карайды: жок, рас ку­ лю отыр. Кулгенде ракаттанып, кызыктай кулетш сыкылды. ©3i вз болгалы Кэмилэга 6ipiHiui рет мыктап екпеледь Шеше деген юсшщ жан ашырлыгы осы болса КУДай береке берсш... Кектемде кырыктык кескеннен коцыньщ жарасы эл! жа- зылмай журген кызыл тоцты 6ip бутаныц келецкесше жатып Капты: — Тш у, ей, топалан Kearip, шэйт былай. Куы п экелш топ койга косты. Содан... Ж ат уйде еткен 6ipiHuii туннщ 031 жылаудан бас- талды, Bipey кулсе езше, езшщ турше, кедейлшне кулетш се- юлдй секем алып калады. Сойлесе 6api осыган, езше арналган сез сиякты. Бул келш боп тускесш ею-уш кунисн кейш кызыл KeMnip сырттан ойбайлап, зарлай К1рд1: ■— К,удайдык кара к аскалары, нагып отырсыкдар туге, торы байтал казыкка жарылып елют!, ал, ал! Келшнщ аягы-. — К,арыстыр жагьщды! ©лее суйретш апарып кемш тас- тандар. Сасып кетпесш!— Эж1мгерей К,уантай картпен эцп- мелесш отырган. EciK жакка мойнын да бурган жок. Айтка- ны элгь Келш тас-аякка КУЙып алган шайын устаган куй!, катты да калды. К,олы калтырап, тас-табагы шайкалып кетти А тасы ны ц сол сезш бар, бай адамныц таекындьжы деп таны- ды. Сы ртта бмдей 6ip жылкы казыкка жарылып жатса, олз суйреп апарып кем1п тастакдар, сасып кетед! деп, тыжырына- ды. А скан екен булар! Ж уртка тышкак лартык eai жарты гумар1 Нагып жарылып калды, не болды аяк астынан? «Ке- лшшц аягынан деп калды-ау кемшр! Басе, бул журген жерде кы рсык 6ipre ж уредь.. Багы кайдан ашылсын! Кеюреп орте- nin журе бердй Iuiin отырганы шэй болмады, супгсуйык от

боп шыцты. Бэсе-ее! К.ап! Неге гана жарыла к,ойды итт'щ ма­ лы! Торы байтал... К,ап! ©3i кундыздай жылт-жылт ететш жец1лтек мал едк С о мшез! тубше жеткен гой шамасы! М уг- зима — Айбынныц кызы, эрине, Эж1мгерейдщ малый аягысы келмейдь Дегенмен... малда не жазык бар?! Жарыл^анымен цоймай ел1п калганы жарамады. К,ап! А лда, ойбай-ай! Обал- ай! «Кслшнщ аягынан» бэрш езшен керед|-ау ендк Келш о бастан туйык, жалкы боп естй Кулсе, аузын, жыласа, кез'ш жасыратын уялшактык келе-келе жасцаншактыкка, ынжык\" тыкка айналып кетть Оган 6api уятсыз, 6api даракы, зорлык- шыл кер!нед1 де турады. ©йткеш, олар — артык адамдар. А р - тык жан солай болмаганда кайтед!? Сез!мен, журк-турысы- мен кврсетпегенде сол артыкшылыктарын немен керсетедЭ Демек, олардш дурыс. К,аласа — сейлейдк куледк кем1тедк кекетедк Жатам десе, жатады, турам лесе, турады. Оларга кудай байлык берген, мал б т р ге н ! Мал да, свз де, кулю де — бэр-бэр1 ездершжм 1шк1мнен сурап, не тартып алган жок- Mince ат, iiuce ас, кисе кшм бар. Шаша ма, теге ме, TinTi, Kaj зыкка жарпяза ма — ез epiKTepi. Бэрше де жетеди Ондай адамдар, ездер1 кем болу былай турсын, кем Kicim Keuiipe ме! Эрине, кеинрмейд1! Осыган уксас ойлар келшнщ imi-бауырын e3in, ецсесш кетертпейдй Не icTece де жакпайтын, унамайтын сек!ЛД1. К,алай аттаса да, жаца каткан муз сык,ылды аягыныц асты сытырлай майысып, зэресш алады. Енд1 аттаса маскара, мазак, корлмктын, курдымына кулайтын тэр1зд1. Буган мынау былай, анауын, алай деп жаткан ешк!м жок. BipaK 6yrin бол- маса ертец, 6api6ip, кандай да болмасын 6ip сумдык сез айты- латындай. С е з жок айтылады! Мундай адамдар езге 6ipeyAi корламауы, таптамауы мумкш емес! Д эл сол к°Р туган, ма- закка жаралган адам муныц e3i! Баска лайыкты жан керш- бейдь Жас келш езш-ез! темен TyciHin, езшен-ез!, естш, куыс- танып ж у р т , ез1 хакында 631 ойлаган децгейге калай Tycin кеткенш ацгармай калды. Кепикпей дэл сол e3i ойлагандай болды да шыкты: бузау емш к°йса — келш, к°йды каскыр тартса — келш, К¥Дык КУласа — келш, табага салган нан кушп кетсе — келш... 6api келй|. Кжэшн, бэрш 6ip соньщ басынан ■ здейтш боп алды. Ce6e6i... ce6c6i ол жаман адам. Оныц ycTi- не жасы жиырмадан асканша бала кетермей койды. Ауыл-уй- ДЩ пыш-пышы 6ipTe-6ipTe молайып, есек атты улкен ертке ай­ налып бара жатты. Кемшр кит етсе: — УЬ, кудай-ай, 6ip жас т с шскемей алганы ма кудай- Дыц,— деп, ем куннщ б1ршде зарлайтын ауру тапты. К,арт бурым: — Оттама, кудай берсе уакыт кеп,— деп сакалын сипап жастык агашына жантайып алатын. К еж н келе ол да ундемейг 221

тш^ болды. Куте-куте к,ажыса керек. Бул тускенде ем б1рдей кайын сщл! бар-ды. Bipeyi eKi жылдан кешн узатылды... Олар да мунын, кулагын к,урыш eTTi. — Садык,жан, деймш мына к,атыныца айтшы, ейтс!н... — Садынжан, деймш к,атыньща айтшы, буйтсш... Садыцжан тьщдамаиды, домбырасын шертш жатып алады. Не атын ерттеп мшш, ацга кетедь Ешк,айсысын жак,тамайды, к,ак.пайды да. Б ул оцашада ездершщ белмесше Kipin алып, т ун ть т ы п жылайды. Бар 6ixipeTiHi сол... Bip куш кем тр узат- кан к,ызыныц уйше цыдырып Kerri, Э л1 есшде: со куш кешке экес! Айбы н келд!. Соцгы 6ip жылда келш турганы. К,ызы жылап KepicTi. — К,арагым-ай, жалгызым-ай,— к,арттыц сак,ал-шашыныц агы коюланын, кашангы к,оцыр eATipi берм мнлык,тап тусш KeTinTi,— етегще оралатын ш м м щ жоц па ЭЛ1? — Сон да му- ныц ж урен шым ете к,алды. Демек, келген жер1 гана «лемейд! екен гой баланы?.. Е м нуда, к,ашангысынша жарк,ырай, жамы- рай к,ауышады. Б ул ныздарды epTin ет шоланга барады. К,ыз- дардыц 6ipi ак,ыл к,осады. — Ipi наранын, жамбасын тутас салуга болмайды, уят бо- лады дсйд1 мамам. — Айда-жылда 6ip келген Эйкекеме жамбасты бутш сал- май... Ертецше 6ip к,ага берште Айбы н к,ызын шак,ырып ап, басын шайнайды: — Мугзимажан-ай, шешец не уйреткен саган, Эжекецнен уялганнан жерге Kipe жаздадым Fofi, арбитып снырдыц жам- басын бут1н салган нец?! Кемдщ-ау, к,арагым! К,ум казагынын, устаган-мустаган деп бас к,атыратын эдет1 бар; 6ip Kici болса — Kepin алар ед1, бум л ел езш щ к,ад1р- Насиетш асык, ж Ы к , жамбаспен елшесе, к,айда к,ашып нутылар- сыц! TinT i, аок,ан етш жемей, дастарк,аннан аттап кеткендер де болды: — Емз де 6ip атаныц улымыз, мойын омыртк,а салганы — Най норлыгы! — ...Келш езш ылпи да жалгыз бак,ытсыз сезк недь Табигатынан жылы журек 6ipeyre шагынгысы, 6ipeyfli еркелеткш! келд1 де ж урдь Ондай жанын адамды найдан таба- ды? Куйеушен уялады, бата алмайды. К,айын сщл!лерше б1рде- н,е айтса — кулм к,ылады, мазак,тайды. Ак,ыры, гажап 6ip дос тауып алды. Ондай досты бум л жарык, дуниеден кездест1ру муммн емес. Сертке 6epiK, сезге адал, сыр шашпайды. Бе- Тще жел боп тимейдй кеминлкще кулмейдн ж еткткщ д| кун- демейд!, галамдагы мрийкшз, сэби жан Heci. О л осы уйдщ кэ- д!мп нарала сиырыныц нарала бузауы. Онымен алгаш танысу, достасуы да кызын болды. Е н е а K3pi, me6i, KyTiMi де шама- лы болган сон, нарала бузау алгашында сутке жарыман журдь 222

Эрине, жел!ндепн1н бэрш емсе тояр ед!, оган к,ызыл кемгир кенбейдь К,ызыл кемшрдщ 6ip цасиет!: малдьщ желшше сут чалдырмайды. К,азан-аяк, айран, ipiMiuiK боп ыбырсып жатсын 6api6ip, тандырлап турып сауады. К,арала бузау, баск,алардан белек, ерекше ашк,арак, болды. Ашты гы да б>рден кезге ¥Ра' ды: imi тазыньщ шшдей чабысып, чашан болсын меч1рен, TiMicKiAen кеп жургеш. Мугзима чарала бузауды кергенде жа- ны шырып кете жаздайды. Б 1рде дастарчанда чалран нан мен чанттыц чичымын алып шыгып, аузына тосты. Бузау зуелЬ ммнауыц немене eei дегендей, иккеп, талпач жалап-жучтап жеп ч°йды. Сол сол-ач екен, eui6ip кЬапта жазылмаган, еш- юмшч кез1 кермеген чиыспас, айнымас 6ip достыч басталды да кетт1. У й KicUepi келшшч бузаумен достыгын чь|ЗЫ|(.' тап, кулкедь К,ыздар мазачча айналдырды: — Карала бузау меч>реп жур... жылап чалды-ау балац... — Мамасы, барсайшы, еметш уагы болтан шыгар. — Сорпаны кеб1рек iin, бузауга сут болсын! Улкендер жагы кейш решш айта бастады. К,уантай чарт 6ip — К,айтес1ц. шырагым, со бузауы чУргырды. Ата-енечшц кеч>лше келер. Бала таппайтын эйелдерге хайуан yfiip деген сез бар... Ырымга жаман гой,— деп салды. Келш содан кешн чарала бузауды талай рет тумсычтан урды, таячпен ч°РКь|т' ты. Б1рач анау чайтпады: айналып-айналып ме^реп, чайтып кеп чолын жалайды. Элде не чааретш шагып, жылайтын се- юлдь К е з жасын тегш ж1беретшдей, узын ю ртктерш чагып- чагып чалады. Жэне кк1шч тура кезше чарайды. — Ме-ее, е-е-ее! — деп екскенде, сырттан бачылаган адамньщ жылагысы келед1. Мулэшм, жет1м ун. Мугзима 6ipey- ден жэб1р, жапа тартчанда дереу б1теу чоРага жупрет!н. К ара­ ла бузаудыч мойнын чушып, агыл-тепл болады. Бул 6ip-ep кун тумауратып чап, уйден шычпай ч°йса бузау мец1реп eciK алдында эрл1-берл| журш алады. Шеген чыстаудьщ жермен- жексен терезесшен imxe учш п-учм ш чарайды. Сейтш журген- де осы Идаят туды. Кемп!р-шалдыч чабагы жарчырап сала бердк Бала чырчынан шыччанша ем!ЗД1рд1 де, эр! чарай ездер1 бауырларына басты. Сутпен асырады. О тыруга жараганнан бастап чуйрыч соргызып уйреттй Жергек-жаялыгыи ездер1 жуады, ездер1 шомылдырады. Бала тушк!рш чалса кемтр-шал eKeyi 6ipiHeH-6ipi керед). BipiHeH-6ipi чызганып убектейд!. — Мурынын шуберек чажайды, суртпе, сорып ал! — Кудайдыц чара часчасы, олай устама, былай уста! Кейде eneyi тун ортасында оянып ап, куцк-куцк урысып отыра- ды. 223

— Мана сен толы ж урттыц кеэшше... т1л-кез атып кетт! баданы. Ж агьщ карыссын! Айранныц кipririii бекер бердщ, со- дан болды. — ©эщ гой коймай iшкiзге11! — ©зегще ic KipciH сенщ! ©зщ... езщ... — Сакалыцмен дым бимейсщ... — Бь\\сец кайда калдыц? Кел1н туцгыш баласына ана боп eMipene алмады. Омырауын алты ай сауып, эрец суалтты. Оцашада шскеп, cyflin алайын лесе баланы жалгыз к,алдырмайды. Bipi шыгып кетсе, 6ipi отырады. К узет к у п т . TinTi, ешкайсыныц муны балага жо- латцысы жок,. Баягы карала буэаумен кала барды. Бузау —• баспак болды кашар шыкты. Келш бала тапты, ана атанды, одан 6ipaK жагдай езгерш жарымады. Карала кашардыц ry6i- не акыры сол »e6ipAiri жеттк желшдеп журген кез1нде коя боп, жарылып, пышакка глшдь Мугэима жасырынып жылап алды... О дан кейш келш ею кыз тапты. О л екеу! де солай, туа сала кемтр-шалдыц бауырына Kipin жогалды. Бул тагы жал­ гыз, тагы жет1м. Балалары ynip-mynip, 6spi коз алдында ecin жатыр. BipaK, муныц ешкайсын суюге, еркелетуге хакысы жок. ©йткеш, бул келш, нашар, кем адам. Kiiui кызы туысымеи Садыкжанды эрмия экегп. Ш акыру алган к ун т ц ертесше ол ат сугара кудыкка келдй Мугзима ею шелегш толтырып койып, астауга су к¥Йып жаткан. Ерш щ шылбырына суйретк лш дауыс е т т турып жылады: — MeHi кайда калдырып барасыц, бала жок, бай жок, кайтып кун керем!.. Садыцжан шошып кеттк — К,ой, ондай жаман сезд! айтпа. Мен оянкаматтан кейш кайтам. Орысша бимейтш Kicini алмайды дейдй.. Enfliri бала ез1м!зд1ю. К,арттарга бермейм1з.— А т устшен ецкешп, муныц тэмniui мурынын кысып-кысып койды да, 6ipey керш калмады ма деген ю аш е айналага алац-гулац карап, уйге карай шауып ала кайкайды. Ж убаткан сикы. Сол куш аттанып KeTTi. Арты- нан хат келш турды. 1шшде 03i туралы 6ip ауыз свз жок. «К,айтсын, экесшен уялады гой, жаман иттщ катын жандысын кара» дей ме деп, эйтпесе, imi жек кврмейд1, б!лем оны. Бул келшнщ eaiH-eai демегендепсь ©CTin, 03iH-03i демемесе юм демейд1 жаман KiciHi. Е ю бойжеткен де к¥тты орындарына цонды. О лар барда уй inii кец1лд1рек сыкылды едь каз1р тшт| киын, 6ip келю, тунжыр! Балалардыц тш н кызык квре ме, элде, шын ниеттер!мен ктей ме, 6eArici3, afiTeyip сол ею к ыз ке- зек-кезек будан туган сэбилерге свз уйреттк — Келш депп, айналайын? 224

— Келш? .— Жаман катын денп, зекетщ болайын? — Жаман катын! — Кара катын денп? — К,айа цатын! — А кац аман келер ме екен, он, аяк болшы! — Ой, гадагац кетейш, тЫцнсн айналайын! Акыл коп кой сенде.— Eni кыз ракаттана куледь Кемшр-шал да мэз- мэйрам. Улкендер, бэлен денп, шулен денп деп, балалардыц аузына сез салмайды. Эйтсе де сез салгандарга кой демсйтнй жаман. Мугзнма «Акторе» мен «А к еркенщ» (кайми спуиле- pine койган аттары) жацагыдай, кылыктарын кощлше алып, ата-iicciiiin 6cTine талай жалтактады. Сонда олар елец цылма- ды-ау. Енесш койшы, ол ацкау, ацгарымсыз nici, аягыныц ас- тында кудык жатса да байка.майды, лапырь:п журш Tycin ксте- дк К,артты айт-тагы! К ар т тусшбейтш сумдык бар дей аз бс бу дуниеде! BipaK энеугуш... К арт 6ip жакда конакка кеткен. KeMnip кудыкта мал сугарып жур ед!. Келш Идаятты уй сыр- тыидагы коцырда жайылып журген бузауга жумсады. — Айдап келе койшы, айналайын, к°лым тимей жатыр. — Бармаймын! — Неге бармайсыц! Кекецс айтам келгесш. — Конем сенщ айтканыцды тыцдамайды! — Жагыцды айырсам кайтссщ?! — Туввт, кушж, жаман катын! Мынаны айырарсмц! — Бала CKi саусагыиыц арасынан бармагыныц басын керсстсдк — Мэ, саган жаман катын! Эй сойды-ау 6ip. Еркек бала гой, денеш тастай екен, api-6epi TOMiieurrcreciH колы ауырды. Eni-уш рет теуш те ж1берд1. Со- сын o.3i Tepic карап: «кайттым тэубеден, цудайым, асылыкка жаза корме» — деп жыламсырады. К ара бала дыбысын шы- гарган жок. Суп-сур боп TicTenin жатып алды. А т а -eneci орал- ганда бул жел! басында сиыр сауып жургеи-Д1. Идаят аналар уйге Kipren бойда барлык корген корлыгын баяндап бердь KeMnip бат- буттап жылап коя бердн — Кудай-ай, колы сынгыр тугс, жалгыздан калган жал- — ©uiip ушцдк— карттыц даусы каткыл шыкты. Бугаи KHia уйдеп эцпме ап-анык еспледк— урса Heci бар, iiuincu шыккан баласы емес пе? Ceni kim тапканын, к1мнен туганмц- ды б1лссщ бе езщ? Сен кслшнен тугансыц, айналайын,— осы арада карттыц уш таргылданып кетед'1,— Ол сенщ мамац. Жаман цатын демс! K id анасын олай атамас болар! — Бала бу сыкылды сезге сеиер-сснбесш б1лмей, ксмшр- шалдыц бст!ис кезек-кезек жалтактайды. Bipeyi: «Кой, 225

ол цате, сендей жаксы баданы келш кайдаи гусын» деп ара ту- сет1н сияк,ты. К,арттыц айтцанына к,арсы келсе — келет'ш nici кемп1р. Идаят соган карайды. Мына сек1лд'| маск,ара сездщ eTipiK болуын бар пейшмен тслейдк дэмеленеди Сонсоц жел! мен ошацтын, ортасында сырп-сырп басып жургсн кара кон,ыр эйелге квз салады. Осы уйдщ итшен баскасыньщ 6api ак,ыл айтып, урсып, жумсайтын «жаман катын» Идаятка, атышулы «бэйп-балага» шеше болмак па?! Устш е 1лшгенД1 киш, кал* ранды iuieriH келш, колы куйе мен жарыктан босамайтын сумсш шынымен... кой, жэй эцпме болар! К,ара бала 6ip сал- кын туйМ п, жасып журд! де, кешн умытып Kerri. Кемшр эбден ашуы басылып, айызы канганша сейлейдь Bip айтканын кайта-кайта айтып кажытады. Мугзима таки кулагы сарсы- расын, свз кайтарура болмайды, ейткеш ол келш, оныц устшё жаксы келш емес, жаман келш, сонысын сезш амал жок, бая- гы ек! кезше сиынады. Журтка кез жасын кврсету тары уят, жасырынып, туншыгып жылайды. С е й т т , вз1н-в31 жей беред'1, жей беред!... Кеше тацертен К,арашаш муны уйше жгбердй — Бара рой, айналып кетешн, олардыц сенен баска KiMi бар, жоктап отырран болар. K ip-коцдарын жуып бер. KeMnip-шал калбактап калды. Алыстан бегде 6ipey келген- дей, сылап-сипап отырып аман-сау алысты. «Шаршап келдщ гой, карарым, дем алшы» — деп, кемшр шэйд| в31 кайнатты. Балалар да тым-тырыс, эншеййндепдей шапкыламайды, айкай- ламайды. А т а -eHeci кундег1дей 6ipiH-6ipi шалмайды, келгсш, угысып сейлейдй BeTTepi канша жылтыраса да, аргы кемрек тукшрлершде сурапыл 6ip салмак, KacipeT жаткан сын-ды, KypciHin, уЫлеп койгандарын ездер1 де ан,рармайды. К,андай да болмасын 6ip жэйс1з эцпмешн, айтыларын сокыр туйсш сезе койды. «Жазган, жацылран кезгм жок efli гой». Келшнщ ойына неге екеш белп аз, алгашында дэл осындай ой келдь Ш эйдщ eKi-уш шэшкеа ун а з 1Ш1лд1. К ар т балалардьщ эркай- сын жеке-жеке Ti3eciHe жаткызып, куйрыгына кагып отырды, отырды да, 6ip мезплде алыстан орарытып свз бастады. Бул бурым ест1меген 6ip макал-мэтелдер келт1рдй KeMnip жаулы- гыныц ушын кезше басып, бурап отыр. К ез жанарын суырып алатын сеюлдь Элде 6ip асылын шыгарып беруге кия алма- ган сарац к°лдарша саскалактап, калт-калт кагады. — Саран кудай да, адам да риза, карарым,— дед1 карт тв- тесшен,— тер1м1зден кер1м1з жуык, влмел1 KeMnip-шалмыэ. Ж алгыз бала анадай болды. Бес жыл куттщ. TaKip жарылка- сын, адал сут емген жан екенсщ. Сен эм жассык. F умыр бойы 61зд1 кут, кврер кызырыцнан без, тул ет деуге бола ма. Кима* ганмен кайтейш, тецщД' тап, шырагым, «изден руксат! Мына балаларды калай етем!з, б1лмеймш... б1ле алмай отырмын. 226

Эжекец сезш api карай жалгауга эл! жетпей болдырып, туШ- лш калды. ■— К,удай-ай, естшн деген сез1м бе ед1! KeMnip KCH,cipiriH 6ip босатып тастап, сцк-ецк erri. - — Кетпсймш! 1шк,айда кетпсймш! Меш ауырламай-ак. цойыцдар! 0 з тамагымды ез1м табам! Тарылмацдар! 1ште- рщнен шыцсам ейтпес едщдср! Келш ез даусын eei танымай калды. ©рескел катты шык,- ты. Осынау сездердщ де аузынаи налай ытып кеткеж беймэ- л1м. Жан даусымен ышцынып айтты. Bipey далага суйреп лак,- тыратындай, receyAi жатк,ан алашадан к,ос к,олдап 6ypin алды. Сонсоц... боздап коя бердь Баягыдан 6epi iuiiHe буктырган азап, корлык, екпе-назын сонымсн, б|р-ак ацтарды. Кемшр- шал к,осыла еплдй Кеп сейлемейтж адам — кеп ойлайды гой. KeAin де сондай Kici едй О л Ke6inc: езше деген б1реуд'щ, к,а- рым-цатнасы жайлы ойлайды. Пэленше неге буйдедп тугенше неге сейдедп не себеппен солай айтты, о негыл д е т и ... осы T0H,ipeKTe кеп ойланады. О й да сез арк,ылы киысады. Даум- сы, yiii шыкпаганы болмаса мундай адам ете кеп сейлейдп Сейлегемде 6apin iuiineH айтады. Мугзнма да кейшН кезде, ecipece, Садыкжаннан «кара кагаз» келгел1 6epi сондай ой- мылжыц, iui-мылжыц болып кеткен. Оныц imiHCii айтпайты- ны жок. EcTiren ем ауыз ce3in бакайшагына шейш шагып, му- шелеп турып талдайды. Талдаган сайын эр жагынан элденсн- дей 6ip жасырын магына, астар табады. Сол магынаныц, ск! ушты тусппктщ 6ip ушы, ылги да езше, келшге THin жататын сыкылды. KiM не айтса да эйтеу1р осыны, Мугзимаиы мук,ату, соны кемсггу ушш айтатын тэр1зд1. 0p6ip сез мунын, жаман- дыгын, момындыгын паш етш, цайдагы жок, жасырын жара- сыныц аузып тырнап тиген семлд! болады да журедк Мупыц санасы бэрш де баяу цабылдайтын к,усайды, ж урт айтарын айтып, кемггерш к е м т п кеткен сон, гана буган жетед!. К,арсы сезге ылги да кеш, ылги да «жау кеткен сон к,ылышыи бонна шабады». «Кап, мынань: неге айтпадым оган?» «Былай, десем гой eAin туседо> деп, артынан елердей екшедк Ак.ыры, ой- лай-ойлай жункеа талады, содан кешн: «Эй, мигула басым-ай, 6api6ip бекер ем нонбас саган!» дсп уздй-е курсшед1 де, шаруа- сын icTefi береди Кейде езшщ осындай халде калуыНа себен- дэлел 1здеидй муны мунша сорлы eTin журген, eziiiiii, табнги нашарлыгынан басна да 6ip себептср бар сык,ылды. Элдек!м иыгынан крс нолДап басып тургандай сезшеди Ондайда ойы- на алдымен оралатын езшщ CKi к,айын сщлюи «Пален депо, айналайын, шулен дени, айналайын» деп, оздер1 айтатын Сев- Д' сэбилерге айтнызып, нацсады да отырды. ©з!нен туган ба- лаларды езше нарсы нойды. Баланын, т!.мн к КЕЫ!\\таймыз дсп 227

санасын, анага деген пэк сез'жш мрлед!. Тнттешнен бастап 6ipeyfli, б|реуд! болганда шешесш жамандауга уйренген бала ескенде him болмак,? Балаларды жаман уйретш ж1берген бол ер!ккен к,ыздар. Мунымен ойнаган турлерь Жарайды, цыэдар- ды да к°йшы, вз! Fycaran байгустар гой, к,аз1р екеу'| дс 6ipey- дщ отын жагып жур. Kiuiici кеше теркждеп келгенде эке-ше- шесжен бурын нуны цушацтап жылады! К,айтсын енд1.— А л, жаксы, к,ыздар жецгес'шен ойнаган болсын, кемшр-шал неге юргспейда? «Тек, айтпа жаман цатын деп! ©зщшц ма- мац гой ол» дегенд1 ертерек неге айтпады? Балаларды буза- тынын б1лмед1 ме? Десе де... о сорлылар бала жан гой, бауыр- ларына баск,ылары келдк TinTi, eKeyi 6ipmen-6ipi к,ызганып, 6ipiHeH-6ipi к,орып элек болган жок, па? К,айтсын к,асцалар. «Баланды экет, жергегж жу», «Мурнын сурт балацныц!», «цап ycTiMfli булд1рд1-ау» деп, тыжырынып отырса кайтер ед|? Ондай да ата-енелер болатын кержедс «Кой, к арттар жаксм адамдар» деп, оларды да актап алады, кеннредк Б|рак-.. 6i- рак барлык бэле сол кекмурындардын, ездержде емес пе екен? Журектер1 нагып сезбейд1? Анасыныц kim екешн тусж- бейтж сэби... негылган сэби? Бул ылги оцаша калса болды, Кушып-сушп карык боп калады, Сонда да сезбегендер1-ау ша- — Коке, сен жокта ана катын м е т и!скедк — Мама, шен жок,та келж мети, мына жер'шнен шушп ал- ды,— деп шулд1рлес1п шыга келедй Жакындап кетсен, жау ке- редк Батпактай боп калган Идаяттыц езжде тушр жок. 9 a i кунге муны Kici екен, ит екен демейдь Эйтсе де... эйтсе де ба- ланыц аты бала. Кайдан б1лсж. Ертец-ак вз сездержен ездер1 уялатын болады. Беэш кетед! дейсщ бе? Шешесш танымай ке- тетж Kici болмаган шыгар. K,a3ipriaepi жэй, уакытша ceaiM гой. Одан кем болып жаткан ешкайсысы жок- Багым, кут1м- flepi ш м м нщ баласынан кем емес. T ip i болсын айналайындар тек! «Энеугуш Идаятка к°лы TycKipiM батыцкырап кетть О бал болды. Еркек баланы к°Р ет‘п сабау уят к°й. Айналай- ынга катты тид1 бйлем. Кешке дешн кабагы ашылмай журдь К ап, неге гана ура койдым екен, сорлы басым! — деп екждк Ешкайсын к1нэлауга кимайды. Бэрж де Kemipefli, бэрж де ак- тап алады. Муны, эрине, керип-келем, агайын-журагат та сыйламайды, карттармен: «анау жаман келждерщ» деп сейле- седк Meftai, айта берсж! Ж урттык ce3i не, e3i не! Ешкайсы- сыныц колына шыгайыи деп жаткан бул жок. Олардыц сезж тыцдайтын Kici де шамалы. А йтар, кояр... оны к°йшы. BipaK мунын, мунша сорлы болуына кжэлй калай да, 6ipey бар си- якты. Ецсесж басып, еркж алган 6ip кунэкар, калай да жер 228 '

устшде. 0 a i бметш адамдардын ш ш ен оны таба алмайды. О л 631 мм? Неткен мацулыц? Ел кезшде муны осынша кем KepceTin, осынша жаншып журген не? TinTi, басцасын былай цойганда, iiUKiM атын да б1лмейд1 гой? О н бес жыл отырган ушнде атын, 6ip рет аталмаса — езщ де умытып цаларсыц! Борннц 6iAeTiHi — келш, келш. А л , келш! Келш болса — Эж1мгерей цартца келш! ©3iiieii туган балаларга келш емес к,ой? Баршасына кшэл1 — момындыгы шыгар. А сау болып к1м не циратып жатыр? А на К,у жац цайнаганыц (Гумарды осылай атайтын ушндеп А й сул у жецгей... Е м nicirc шай цуйып бере алмайды. Оцаша сейлесе цалсацыз ем сезд!ц ба- сын цурай бммейдй Бос болганда, сылпык, болганда ондай эйелд! бумл К,ошалак,тан 1здеп таппайсыз! Балагына cypiHin эрец жур. Bipan, оны ешмм жаман цатын атамайды. Улкендер Айсулужан, Айсулу келш, замандастар А й сул у бэйб1ше, м- цнлер Айжецеше, Айсемец деп цомпитады. Элде ол Еумар- дыц дэулетшщ бедел! ме? Жо-жоц, о цайнагада бузаулы си- ыр, тврт-бес лацты ешмден басца ит те жок,. Айжецешемшц керш ме? Аллам бес сацтасын! Тус!ц1зге ене кермесш! А л, Сацал-цайнаганыц (Сацал-Сатымды айтады) Салинасы ше? Kicire ас бермеуден басца тук б!лмейдк К,онац келсе эл1 кунге пышагы мен табагын алып цайнагаиыц esi ж упредь А н а у же- Ti атасы аштан влген Kicime, пеш тубшде уршыгын iiipin кв- геред1 де отырады. Оны да ешмм секпейдц сынамайды. Оган да журт: бэйбше, денсаулыц цалай, бэйбше, цоныс цутты болсын, бэйбше, багар кебейсш деп байпац цагады. Свйткен бэйбшелерк «Мынау 6ip цонацца гана жарайтын жаман ас екен» дегенде бет1 булк етпейдь О л да жаман цатын атанган жок,?! Муныц, Мугзиманыц н еа бар? Сэбилерд! взге балалар муцатцанда, «сен келшнен тудыц, жаман цатынныц баласы- сыц» деп муцатады, сонымен вш алады. А налар оган еб!л-се- 6iA жылап, цорланып, арланады. Келшнен туган Kici — дуни- eaeri кем Kici, адам емес, адамга елжтеп жасалган хайуан сыцылды. Балалардыц угымы солай... Келш 63iH-63i б!летш ауыл эйелдершщ талайымен салыстырып кврд!. Бэрппц, 63i байцаган кеминлж жетктжтерш т!збектеп, квз алдынан етмзе- Ai: KapiMHin эйелш журт «ацсац келш» атайды, ацсац екен! етВ piK емес. Халиттыц эйелш: «квк квз келш» дейд!, квк квз екеш рас. Муны келш атандырды. Мацул келш екеш шын-ак, бол- сын! «Элп Эж1мгерейдщ жаман KeAiHi»... Б у свэд1 жацсы м- ciAep айтса 6ip жен, цырыц жыл бойы мурыныныц астын та- эарта алмай журген^сумелектер айтады. Неге? Не себеп?! Муныц осы халше эйтеу1р 6ipey мнэл1 семлдц afiTeyip 6ipeyfli муныц да кшэлагысы, жамандагысы келедй Бул сол циянат- 229

ты л д ы esi керш журген ауылдан, уй Ш нен 1здейд1, таба ал- майды, тани алмайды. Эрепрек баруга ойы курыгыр тагы жетпейд!. ©3i б!летш, аяк жетер жердей, «тап осыдан бол- ды бэр!» деп, тап басып, тулымынан тартатын euiniMi жок сияк,ты. Барже де екпелейдк 6ipaK, к,аталдык,к,а, к,иянатк,а к,и- майды. Барж де нитей Tycine беред^ тусжген сайын кецпре бередь Сонсоц айналып-уш ртп келш KyfteyiH ойлайды. Бак,- са ол да бугаи суйешш боп жарымаган екен. О л да муныц атын этап кврген жоц. Ылги: «Эй, ей» деп шак,ырыпты. Бул да онын, атын этап кермептн «Элп, анау, е з Ь — Атаганньщ сиягы. О н жылга так,ау отаск,анда талай рет eneyi оцаша Fan (acipece алцашцы кезде) асык, ойнады. Талай рет басынан кертук,ыл алып жылатып к,ойды. Талай рет мазак, етп. Bip-ак, рет: «ЗэнЩд! пален гылайын!» деп бок,тады. ( О не дегеш?) Bip-ак рет мурынын к,ысып, (аттанатын куш) «еркелеттЬ. Бу неткен eMip болды, к¥Дай-ау!» Акыры, кезшщ жасын 6Ueri- мен суртш уЫлейдь Квгаштап жуган без кейлегжщ етеН аттын, к,апталдыгында агарады, «Шэйт былай эй, к,аск,ыр же- rip» деп, к,ойын айдап, к,ок,ып-сок,ып цудык,к,а карай келе жа- тады. «К,ойды койдай адам багады» десед1 гой... Совет кецсесжен уш адам атка цонды. Bipeyi, бук1л К,оша- лакка «секретер бала» атанган ауыл совет хатшысы, екжип- ci — Умсын, Советтщ депутаты, yiuiHiuici— Милиция сер­ жанты — ауданнан келген ек!л. Совет кецсеа «Жан,а eMip» колхозыныц орталыгынан уш шакырымдай гана жерде-тж. Ортада Kepin тастаган тоцты терклндей кшжене, ак шагыл бар. «Жаца ем1рге» сол шагыл устжен совет кецсесшщ Te6eci- не кадалган, 6ip жапырак жалау желб1реп кержедй Уш Kiel- мен кол 6epin коштасып турып. Совет председатели — Жолдастар, байкацдар, ол карт ел iiuiHAe беделд: карт. С а к Кимь1ЛДаЦДар. Егер журттын, сез! eTipiK боп шыкса ез 6едел1м1з туседь Онсоц будан былай елге санакшы шыгару киынга тусет1н болады... м е т туеждщ^здер ме? — деп, када- — Т усж д ж , ©теке! — С а к боламыз! — Бай-кулактармен де айкасып кергенб1з1 К,али милиция бу сездерд1 ныктап, сешммен айтты. Оц жак шонданайынын, уетжде боска салактап журген наган- Кабын кагып-кагып койды. Ym eyi кете бергенде ©текец: — А бай болыцдар, ете кУ. т1лд1 карт,— деп тагы ескерттй Санакшылар cap жел1п отырып, А лтай тауынын, сэскелшжен кеп шыкты. П1шен науканы саябырлап, каРКын басыла кел- 230

ген кез-дь Эр жер, эр жерде децкиш маялар кершедь Ш ел тасыган жерлер, кус жолы сек!лд1, ак-шабыр, туйе тещнен соргалаган к,ияк, эл1 карайып, luipin улпрмеген, сол куйшде жатыр... KeMnip eciK алдына шыгып, к°лын квлегейлеп ан,ыра калды. С эл турды да уйге ендь Санак,шылар аттарынан тусе-тусе кап, соцынан умтылды. К,ылмыстарын,ньщ устшен тустш пе, жок па деген Kiciuie табалдырыктан танаурай, елеурей аттады. К,арт eni к,олын артына устап твр алдында эрл1-берл! журген. KeMnip жуктщ о жер, бу жер1н т у р т т к ор т, тесек суырады. Секретарь — Салаумагалайкум!— дед!. — Сэлем бердж, ата, шеше,— дед1 Умсын,— Kepicin ж1- берейжшь — 9yeai карт, сосын кемп1рмен кос колдап KepicTi. — Жасьщ кайырлы болсын, шырагым. — Yfi-iui, керцп-келем аман ба? — Е-е, мынау элп ез1м1здщ секретарь бала екен гой, аман ба? Шешецнщ деш сау ма? Ине сабактай ала ма эл1? — Ш уюр, шук^р. Мамамныц K03i жаксы, Tayip. — Tyh, кемп1р-ай, ине сабактай аламак не? — дейд1 каРт KyAin,— журттьщ ондай кыздары эл1 уйшде отырган жок па!— Конактар жайгаскан сок уй Heci кемшрже: — Шэй салсайшы,— деп Ky6ip етш едь келгендер: — Жок, эуре болмацыз. — Жумыс бар. — Кыдырып келгем13 жок,— десть — .Жарайды онда буйымтайларыцды,— дед1 карт салкын- дау. Сонсоц сакалынык ушын кайырып апарып ершне к“ С- тырды. — Кызмет,— дед! Умсын табанында муз жаткан тагасыз- дай Ki6ipTiKTen,— кызмет... О зд щ уйдщ малый санау едь Со- ган... мына ауданнан келген милиция жолдас бас боп келгеш- — Шырактарым-ау, б1здщ малды канша рет санайсьщ- дар, энэугуш гана санадыкдар гой, одан 6epi толдеген еш кай- сы...— Бул сезд1 Кали карсылык деп укса керек, тура тартты: — Эй, шал, сен ейтш квлецдетпе, дабай, канша малыц бар, женщд1 айт, каншасы KiciniKi, жасырма, 6api6ip 6iAeMi3 6i3^. ©3iK ушш, вз1ке жек!л болады, б1лдщ бе, дабай свзд1 Кой,— дедь Жакындагы екеу ыцгайсызданып, томен карады. Эж1мгерей iAKiде мына сыкылды нокайлыкка так боп отырып Калды да, iAe-шала к у л т Ж1бердк — Жарайды, шырак, дабай болса, дабай болсын: 6ip кУ- лынды бие, жабагы-тай, алты ipi к°й, eni тусак, бес к ° зь>, уш бузаулы сиыр, 6ip кашар, 6ip тэйвпз, саулы inreH бар,— деп 231

текпектетп. Секретарь бала семкесшен к,агаз алып жайды. 1\\али езше тартады. Саусагымен 6ip сездщ кезше шукып; — 1\\анша сиыр дедщ1з? “ бузаулы сиыр, 6ip катар , 6ip тэйвпз дед1м. — Так. К,ашар, тэйвпз, уш бузау... ceri3 сиыр, так. — К,ой неше дедщ1з? Алты ipi кой, ек1 тусак, бес козы дед1м.— К,али оты- рып-отырып саусагын тагы 6ip сездщ басына кадап: — А лты ipi койдын, козысы неге бесеу болады? — деп су- рады. — Мен кайтешн, шырагым, бары сол ендь — Жок, алты кой — алты козы тумады ма? — Тумады, uibipaFbiM. — Неге? __ — Апыран, айтпайын-ак Деп ед!м, болмадьщ-ау. Рэшжан- ай, ж упр, элп Идаят та со жакта болар, тез к°йды айдап ке- лщдерин,— дедь Манаты к!шкене кыз тура жупрдк К,арттыц унде конак отырганда койды айдап келщдер дегеш — кой со­ ям дегеж-тш. К,улак, бвтеке жеуд1 казактыц кай баласы жек кврген, эне-м1не дегенше осы уйдщ терт баласы мен кызыл ит азгана койды шулд!рет!п куып келдк Уйдеплер eciK алдына шыккан-ды. М уш з1 кулагын орай б1ткен зор к°Ць|р к,ошк,ар opi айнала бергенде карт: — Эне, карагым, анау,— дед!, кошкардьщ арткы eni ая- гынын, арасын нускап,— туман журген сол. кайт дейсщ на­ ган? К,анша кутсек те желшдейд! де тумайды ит.— Келшшек Tepic айналып журе бердк Секретарь бала, ecKi кебкше тырп- тырп кулед!. Милиционер тас-талкан болды. Жуз1 сурлана кап, !лезде квкке айналды. Б е л п а з секшлдер1 бед!решп-бед1- решп катып калды, бет TepiciH жарып ж1бере жаздайды. Kim- ксне кара мсцдержщ 03i Tepi астында тоттанган тем'ф К¥сап квгередк О ц жак бетжщ ушындагы eni тал кыл шепрткешц куртындай жыбыр-жыбыр етедй Eni K03i 6ipiHeH-6ipi кашып, eni meKeciiie шыкты. Он, колыныц саусактары flip кагып, на­ ган кабыныц туймесгн таба алмай ауре. К,ылгынып барып, т1л- ге келд!: — Сен... сен, ты падсот пайдеш, падсот. Сэбет умметшщ OKi.\\in мазак кылдыц сен шал! К,улак!— деп Tynipiri шашыра- ды. К,арт колын 6ip ciATen, уйге Kipfli. Иыктаса, HTepice, ар- тынан К,али да енд!. Уй neci орнына жайгасты. К,орашыл ке- лецкеде жатып балп-балп уредк Умсын eKi жолдасыньщ бети нс кезек к арап, кыпылдайды. — К,алеке, койыцыз, уят болады. — Сендер... бэрщ кулаксыцдар! Шокал арасында оты- 232

рып ап, байып... мен... мен ке-рр-сете-ем! О тан ушш кан тек- кем мен. Ро-ди-наа! Сэбет умметшщ санагына царсылыц бул!.. — Эй, шырагым-ау, санагыцды алдыц гой енд1. Сенбесен, кайта сана. Мына канжаугыр нагылдейдк— деп Эж1мгерей ана екеуже карайды,— Менде артык мал жок,, бары — к,агаз- дарыцда. ©pic уйдщ ipreciHeH. А тк а MiHin ж1берш 6ip сыдыр- сацдар — 6api айкын болады. Сейтщдер, шырац. — Жок деймш-ау, сен шал Сэбет умметшщ ешлше...— К,а- ли вЭ1н-вз1 ецменге туртш керсетедк— неге тЦ типзесщ, а? А? — УЫ — дед1 карт,— кажытты-ау мынау. — А , кажыдын, ба? Солай ма? Сэбет уммет| квкецд1 та- нытар эль — Сэбет умметшен садага кет! Садага-а! — Кемшр шыж- балак ка^ады: — К,удайдын, кара каскасы, картайганда мел1тсиямен ур- сысып. Ажалыцнан бурын елешн деп отырсьщ гой. Сорлы. Жалгыз бала боса анау... — К,али бел ала тусед!, манагыдай емес, тЫ шыгып барады: — Шокал арасында отырып байып алып. CeMipin. Сэбет санагына карсы шыгып. Ишо Kicim мазактагысы келед!. К,о- лына урлык мал устап. К,алкоз дэулетш разбазарит етш, кврр-се-темм! — Эй, шырагым, акымак болмай женще кеш. К,айдагы урлык мал. кайдагы к,алк,°з дэулет! айтып отырганыц? Деш ц сау ма езщшц? Сол !здеп келген артык малдарьщды тауып берщдерин маган ©здерщмен косыла куанайын. Тапшы кэш, со малды!— деп ш:ренд1 карт. — Табамыз, м з !р табамыэ! К,алн секретарь баланы суйрегендей гып сыртка экетть (Умсын ермей калды). Eneyi аттарына attain, осы уйдщ бар малый санап кайтты. Милиционер ёсжтен Kipe: — Bip бузаулы сиыр, 6ip бука, козылы кой артык, о м и ­ дий? — деп акиды. К,арттыц жауабын тоспастан: — Ж аз экггт!,— деп буйырды секретарь балага. У й иеа: — К,анипаны шакырып келщдерип,— дедь Юшкене кыз жуг1рш кетш К,анипаны epTin келдь — К,анипа, шырагым, канша малый, бар, айтшы! — К,ани- па шукыльщ-шукылын, етш жан-жагына карап-карап ж!берд1 де: — _Ehe-he-he-ee, кыргын-ай, ата, оны кайтеыз, еэщ)э 6Ue- С13 гой,— дед1. К,арт кабагын тушп: 233

— Жок, мына Kici.\\epre айт, маган емес,— деп Tepic кара- ды. — Бузаулы сиыр, бука, козылы кой... — Соньщ 6api езщдЫ ме? — деп акырды К,али. — Ehe-he-he-ee, кыргын-ай, енд! юмдна? Сол квп пе? Ehe-he... — Ehe-he, УэЬе-Ьэ, О т тебе!— Милиционер касындагы- ларга ымдап койып: — Бул шал зулым шал. Санак келетшш 6iAin, малды са- тып курткан болды. Уиш тштш, опис жасау керек,— дедк — Оган б1здщ правомыз жок,— дед1 Умсын. — Сенде болмаса менде бар! — С1зде де жок. — Бар менде. Бар дегесш бар! — К,удай-ай, енд1 бетен nici келш ушм13деп бокташагы- мызды актарам дей ме, не дейд1? Кермсгешм1з осы едП Кер- дйс-ау KepeciHi. Ж алгыз бала болса анау,— деп кемтр зарлап Коя берд1. — К,арыстыр жагьщды!— карттьщ бет-аузы icinin шыга келд|, K03i жасаурап Kerri,— ал, тштщдер осы уйд1, прабала- рьщ жок болса мен берешн сол прабаны. Эгер 1здегенщд! тап- падын, бар гой,— дед1 К,алига тктене тен1п,— алкымынды е з т берем, сосын, ертен, К,араска 031М барып бэрш айтам! Тый мыналарыцды дсймш! Зорлык деймш! К,арас — аупарткомнын, 6ipiHiui хатшысы К,арасев Иван Федорович, балыкшыдан кетер1лген адам. Эд1л, катал. зац- сыздык еткендерд! оцдырмайды, ецбекнплерге, acipece, эскер семьясына жаксы карайды екен дегенд1 ест1ген. К,арттыц аузы- на К,арас eciMi тускенде К,али алгашкыдай емес, басылайын де- fli. Сонда да 6epicKici келмей: — Ж ок, <йз аудан окь\\ш мазан, етуге кандай хакыцыз бар? — деп мойный созып-созып койды. — А та, кецлщ1зге алмацыз! Ж урттыц cesi... арнайы тап- сырма бермгесш... орындау мшдет1м13 гой,— дед1 Умсын eciK- ке беттеп,— эйтпесе душпандыгымыз жок, ренж!мец!з. — Ендеше, кегщдер бэрщ, тугел кетщдер! Санакшылар шыга-шыга жвнелкть К,али табалдырыктан аттай бере арты- на кайырылып: — Керерм13 элП— дед1 де теб!не басып ат казыкк,а бетте- дь Эжекен, соцынан: — Мен ертец К,араска ба-рамм,— деп дауыстады. 234

13 TeMipSAi ат басын К,азангап тауынан асып тусе 6ip-ai^ тартцан. Алдындагы жылк,ыньщ майлы цартасындай к,ыртыс- кыртыс сэры ала далага сабырсыздана квз ж1бердй К,анша шапса да таусылар емес. Ш агыл, шагылдыц ар жары — ур- пек, бытк,ыл, одан api тары шарыл.Тулкшщ куйрырындай бу- лац урып кулана жосып жол жатыр. Былкылдаган вЛ1, бык,- пырт кум- А тты ц шашасына дейш \"жутып кояДы- Т у я к yni каткылдагыдай кулакты шакпайды, кел! Tyfiin жаткандай, туншыга дуцшлдейдь Тем-акан, кепкнйнщ кун кагарын кв- з1не таман басыцкырап кидй К ун екшдше таяп калган-ды. Жургшшшщ тура кезже урады. Ж е л т келе жатып калтасы- нан манары эйел1 берген 6ip KipeuiKi каРа тем ею т шыгарып, аузын ашты. К ун астында квзге кершер-кершбес, жт-жщ1ш- ке мизам жштергжылтылдайды. Ilicin, толып турган сары< буйра алкап екшназ желге еркелей судырап, epiHe ырралады. К ара кацбактыц кез! шырып, майкацбак дэн салып капты. К ун твмендеген сайын шеп басындагы мизам калыцдай тусе- д'|. КУДДЫ осы 6ip сар-кш р алканца ине ceyin тастагандай жылт-жылт етед1. Злдекайдан адыраспен мен сасык курайдыц Hci келедь.. К ун уясына кулай бере Айдаланын, кУнш ырыс жагына кеше рана квшш конган шшеннплер косына келд>. Токтыныц пушпагындай юшкене ак кабакта т р и ш отырган топ оракшыньщ жанына кеп, атынан TycTi. Bip шал шекесшен — Мынау к1м, кэртесш квзше киген? — деп сыралады. — Ойбай-ау мынау Тем-акац Fofi?l . — Кап. отырган уст1м1зге келд1-ау. — HaFbm байкамай калдык? — Кайдан шыкты e3i? — Турыцдар, эй, туге, омалып калдын,дар ма? — Наняз салкын тускен кеэде... — У я т болды-ау, кап! Осыныц 6api 6ip мезплде айтылды. Ky6ip-Ky6ip eTicin Куйрыктарыныц кумын кагуга да шамалары келмей, тура-ту­ ра орактарына жармасты. TeMipaAi атынан тусе сала жалпяэ отырып калган шалга жакындай бердт — PKirirrep, токтакдар! — Bapi баскарманыц келгенш жаца байкаран боп, жамырай амандасты: — Ассаламагалэйкум, Тем-ака! — Саллаумагалайкум! — Орарымызды шыцдап, перекур жасап отыр ек... — Апырай, екшд1 мен акшамныц арасында... 235

— Орацты ч шьщы к,айтк,анша ксшм салкынмен 6ipas с1лтеп тастайык деп... — Ш аруашылыкты аралап жур екеназ гой, ду-ры-ысс... — Е-ее, Тем 1рэл1жан екенсщ гой, мал-жан аман 6а, шы- рак? К,арт буындары кут!р-кут1р етш орнынан кетер1лдй — О ты ра берщ^э, аксакал! Баскарма карттыц жанына камшысын суйрете кеп ак. су- ылдакка шынтагын т1рей к,исайды. ГИшениплер каумалап, отыруга бата алмай ipKL\\in тур. BipeyAepi баск,арманьщ ке- зшше эйтсу1р карап турмас ушш орактарыныц о жер, бу же- рш шукылап, к,абак,тарын шытысады. Bapi 6ip сэтке унс1з калды. — Жагдай к.алай? Не муктаждарын, бар? Звено бастыгы к,артан, кара эйел козгалактап: — М уктаж кеп кой. Y h таусылды. Ш ай жок- Сарсу кай- натып 1Шкен1М!зге 6ipa3 болды. Эйтеучр ак, кымыз мол. Bip еккей кымыз да Kicirn кек 1шек етш ж1беред| екен. Шайнама болмаган сок... — ©шмнен кун ара 6ip битон айран алатын едж. Оны да койды. — Неге койды? — К елж жок, туйенщ 6api шемелей тартып жур. ■— Bip-6ip кейлепм13 де кун мен терден сылынып тусть.. • - Нормы калай? Орындала ма? — Нормы орындалады. Ш еп к°йылды, nicTi, кара шеп араласты. Е ю ал тесек шемелей туседк Тек — дед1 эйел 6а-. тылданып,— тек карын шуркырап журш кылган кайрат не киратады? Жагдай шамалы, Тем-ака. Тем-акак ундеген жок- К,алтасынан кагаз, карандаш алды. Сия-карындаштьщ ушын тьммен жалап-жалап коиып, буктеа- нен кыркылган саргыш кагазга карга-туяктап жаза бастады: «Дукенип»... К,ыр астындагы ауыл жакта бузау мек'феп, к¥* лык мсшейдь Шакк-шакк, эйел даусы шыгады: «Эй, дуз1 кара, уста деймш ана бузауды! Емш к°яды... Бассайшы аягык- ды»...— К,ыр басындагылар елец-елек еткедй — Ш ацтимес кой мынау. — Эй, каска-ай, каргай алады-ау,— деп суйсше кулед1 6i- реу. Баскарма кагазды конышына салып жазып отыр: «Ду« кеш т, мына К,атиманьщ з!бэнэсже 40 к. ун, 500 г .шай босат. TeMipaai 26.7. 45 ж»: Т а п я 6ip жапырак кагаз алып, басына баттитып: «©шмпп» деп жазды. «©шмип, К,атиманык 3*бэнэ* с1нэ 50 к. 6ipeH3i, 30 к. к¥Рт бер. Тем1рэл1. 26. 7 45 ж». Жаца- гы эйел дауысы тагы шыкты. ,..«К,актап eMin койыпты. А лд а, кара катын\"ай. алда, к,ан* шык-ай, сен-ак туб1ме жеттщ-ау. Багык куйсш сешч, дуэ1 каРа* 236

Мм,а-аа-а» деп тктенедк Б1рдеце шарт-шарт етедй Ш ар ет!п жылаган ун келедй Бала цыздыц yni. Эйел одан epi шаццыл-. дайды: «0й, кара токал! Бетщ TiAinrip бедеу кдншык,!» Т е- MipsAi жацагы eKi жапырак кагазды К,атиманыц цолына ус- татты: — Осыны ала турыцдар! Мата жоц. Келсе улест1рем!3. Маяны тепе жерге салыцдар. Астынан сырык, етюзш тексе- рсм1з... C ay болыцдар! — Асыгып-ycirin атына к,онды. Ш ац- тимес картыстын, кара боранын уйткытып жатыр: «Кезщ ойылгыр квк туйнек? Бурымыц бь\\екте кетмр! Ем1зд1 де цой-. ды цацтатып!» Bipey шацыр-шукыр етм зш казан к ыРады. «Эк, ей, вк!» деп жеюрген тагы Gip эйелдщ даусы есплед!. Кснпй ауа д1р1лдей жацгырыгып, царгыс аралас кыргыш пен цазанныц унш шым-шытырык таргыл-шубар Fbin элдекайда экетш жатыр... Тем-акац тогыз к¥ДыЦтыЦ тубшдеп Твлсу Кыстауына кас карая жеттк Т влеу Тогы з к¥Д“ Кт“ Ц кунба- тыс жак жыгылар тубшдеп казан шуццырда ортасын пешпен белген ек! бвлмел! уййнде келЖ1мен eneyi турады. Баласы эр- мияга кеткенде iuiTe калган к“ з казгр терт жаста. Твлеуде туйе мойнындай nip-nip 6ipiHeH-6ipine ететш бес-алты к°Ра бо- лады. Сонша к°рага камап жаткан малый ешк1м кврген емес. А лты канат уйдЩ орнындай eKi улкеи К¥ДЬ,Ц- кашан кореец астау-каугасы сай, ауланыц ipreciHAe. Совет санагында 6ip бу- заулы сиыр, eKi лакты eujKici бар. Турмысы жупыны, келий- мен CKeyinin, киш журген кшмш кореец суратпай-ац кайыр- садаца берпц келеди KeAiHi жап-жас, бетшеи цаны тамып турган Kici. К,олында ецбекке жарамсыз деген догыдырдыц цагазы журедь Ушне 6ipey Kipce Т влеу ыццылдап коя береди Келпи жалма-жан кагазын жайып керсетедь Келген адам ауырлап, аяп аттанады. 0здер1 осы колхоздагы ец мусэшр, на- шар адамдар катарында. TeMipaAi алгашьшда кудыгы мен цо- расын Kepin, тас-талцан болтан. — Негылган ауру! Негылран мусмждж! Мынадай цора мен кудыц устаган Kici ецбекке жарамаушы ма едП .Ушне Kipin, ездерймси сейлесш шыцканнан кейж райынан цайтып цалады. К,айта: «влмел1 шал, ауру келж... эскер семья- еы... квмектесу керек» деп цояды. Советтен шыццан саиацшы- лар да сейтедк Твлеуд1ц отырганда да цолынан тастамайтын тал таягы, цысы-жазы жалацаш CTine киетж туйе жун, етск- жец1 жырым-жырым шекпеш, кай уацытта келсен, де тырц- тырк кайнап, дайын туратын жудырыцтай кара шайнеп, шэй куйын беретж уш-тврт сыныц шэшкео езгермейдй Оган коса иепнде ирек-ирек уш тал сакалы, муриыныц асты тап-тацыр, eKi езуше вскен, сакалы тустес, калыцдыгы да сол шамалас мурты болады. Будан баска байлыгын кврген Kici жоц. 237

Текнрэл! алагеу1мде кордаланып, карауытып турган биж шеген коралар мен аласа, жапырак, к,ыстаудыц арасына кеп ток.тады. Жым-жырт. М урж ада байгыз отыр. Мысык, кездерш аударып-тецкерш, басын олай 6ip, булай 6ip к,исайтып к,арай- ды, уржпей/р, ушпайды. Анда-санда 6ip шак,ырады. Берн, уй жацтагы цораныц аузынан 6ipiH-6ipi к,уып ем карала мысык шык.ты. EciK алдында футболдыц ала добындай умар-жумар боп, баж-буж таласты да, кайта Kipin Kerri. К,ыстаудыц ба- тыс жагынан бораган кум басып калу к,аупы бар екен. А рка eTi шымырлай т т р е н д к — Э йт-тт, жолыкдандай мм бар-ау. Байгыз ушып кетть К ул тустес аспаннан денеа кершбесе де к,анатыныц сусылы естЫп барады. К,ыр KiciciHiH, ecTin дала- дан дауыстап шак,ыратын эдеть К,ырр-сырр етш ecni такта» eciK ашылды. А р жагынан уц'фешп 6ipey шык.ты. — Бу цансыц, шырагым? Танымай атырмын. Y h i алла- — Телеке, мен TeMipaAi гой. Дайын шай бар ма уйде? — Е-ее, Т ем 1ржан, туе к,арагым, шай кайнап тур.— К,арт сарнап коя бердь— Y h i, кудай-ай, суйек-суйепмд1 куалап жеп бара аткан б1рдеце бар. К,ирап, у п л т кеткел! журмш, TeMip- жан-ау, eHAiri келгенде Т е л еу атацныц жаназасына келесщ бе деп к°РКам-ау мен... келш болса мынау. Сыркаулы болды. Ж алгыз бала... Cyfieri к,айда к,алды екен картамныц, алла-ай, суйек-суйег!м-ай, угЫ п барады. Тел еудщ зарын тыцдай отырып, Тем-ак,ан, уш-терт шыны шай iuiTi. ©3i жумыс бабымен талай куннен 6epi тыныга алма- ган-ды. Т е л еу карттыц уй1нде аздап мызгып ап, тушмен жур- мек болган, ыстык шай 1шксс1н бойы ceprin калган сыкылдан- ды. 9 p i, неге екеш белпшз, осы уйден тез1рек KeTKici келдй — Тем 1ржан, отыр, атан,нын, колынан дэм татып кет. Бэл- KiM ол мешн, саган татырган акыргы дэм1м... — Жоц, отагасы, журем, сау болыцыз.— Тем1рэл1 атына MiHin, жолга тусть Жацагы сезд1 Телеудщ аузынан бурын да еетжен. Енд1 кайтып Т ел еу жэйл1 ойламауга тырысты. Т ун салцын. К,амыс шокыга д е т и аяц-булмлмен келдк Осыдан А ккож ага жеткенше жол жещл, каткыл-ды, api жалгыз Kicire ой yflip келед1 гой, кайдагы 6ip усак ой, кудж келецкелер! ка' рандап мазасын кет1рдй такымын кысып кап, темректей же- нелдй К,арацгыда, айдалада жеке-жалкы шапкан кандай ра- кат1 Жолдын, eni жиегшдеп жыцгылды шокалдар карац-каРаИ eTin калып жатыр. ¥зам ай copFa TycTi. Сордан шыга бергенде Дьщгызылдан келетш улкен каска жол кеп к ° сылдь1. Будан была» жагага, Жиенэлже жеткенше жер ауыр, кумайт. TeMipaai Ti3riHiH тежеп, тем е» тартты. К,ара темемнщ ушкындары бар- 238

мак,тай-бармак,тай боп ышк,ына, курен^те ушады. Сол ушк,ын- дар жолга емес, журпншшщ миына тускендей, элдене жуйкеле- pi тутанып, к°здай бастайды. Е зу тартк,ызатын жанга жэйл1, тэтл ойлар, к,анша зорланса да оянбай, оралмай к,ояды. Ылги 6ip ж уй к е т жегшей жейтш, ж ш р кетш л , к,урт-сез1м вне бойын к,улап бара жатады. К,урт д е т сау жерге тусе ме, цайдагы 6ip жараны, ipiH,-cipinfli к,уып жоргалайды, жымырац-жымырац етед1. «Сол-аай,— деп ойлады баск,арма,— со-ла-аай!» Газетке мак,ала шыкдан кун!... буган батты эрине. К,атты батты. Ец жаман батманы шындыгында-тын. Жазылган жайлар тугел1- мен дерлж рас. Не дау бар? Уюметке ж уз мьщдап зиян келш жатса 6ip адамныц кецшше к!м к,арайды? Bapi жен, бэр! ма- кул. Bip KiciHiH, тагдыры... аудандык, газет ушш 1штеце емес. К,олында naKTici болса к.айтед1, жазбаганда? BipaK, Сагынай' дж! не? Оган не жок,? TeMipaAiHi ыза цылган осы. К,ошалак,- к,а газет жеткенше eKi-уш кунге дей!н. Сагынай к,ашк,алак,тап журд1. Мал аралауы, ел кезу1 кебешп кетть Жэне к,айдагы 6ip тукшрге, ел1 сирек жерге нетель 0 3 i баск,арып журген сиыр фермасы былай цалды. Кез-келген малшыны, тшеныпш аралап жур!п алды. Эрине, олай етуге хак,ысы да бар-ды, осы колхоз- дагы он шак,ты коммунистщ басы — бастауыш партия уйымы- ныц секретарь! сол, вткен куздеп 6ip жиналыста Тем!рэл!нщ вз усынысымен сайланган.— 1скер адам, журтпен тьл табады, коммунистер арасында беделди. А н а у олай-пулай шапцылап, эрнеш 6ip сылтау гып жургенш TeMipaAi эдей! тайк,ыганы, цашк,аны деп тусшдь Онысына TinTi ыза болды. Bip кун! тан,- ертец ертемен келд1 де: — Шацыр эли Сагынай деген и гл! — деп а^ырды. — K,a3ip келедН Бул ет nicipiMAefi кутть Кецсесшщ irniHAe тецселш журш алды. Bip кезде Сагынай келд!. А к, ж1бек квйлек, ак, картоз — Ассалаумагалайкум, Тем-ак,а, жай шак,ырдыцыз ба?— Баскдрма сэлемд! алган жоц, в31 кушп отырган адамды ананыц сонша жэйбарак,ат, сонша уятсыз KeAici одан opi Kyfiflipin, ер- теп ж!бердп — Ит атаца налет! Не затыца керЫп жатырсын,! — деп, алкынып к,алды, сонсон, сэл демш басып,— не езщ цыртып жур- гешц! — TeMipaAi шатынап, ананы квз!мен-ак, жеп тастайтын- дай твне тусть Сагынай асык,пай жан к,алтасынан к,аттап бук- теген ак, орамалды алды, жуз!нде суртелн ештеце болмаса да, мойнын, иепн сипады. Сонсоц: — Аа-аа, cia энеупге вкпелеп к,алган екенбз гой,— деп сэл жымиып к,ойды,— болады, ондай... eMip деген-курес к,ой, вз!н,!з бшеЫз... 239

— A -а? Не дейдй эй! Кет ит! Жогалт к,аран,ды! Кеэ!ме кершбе! — Сагынай болар-болмас ишара гып, басыи ид1 де, бурылып журе бердй — Не деген ит адам, кудай, мынау! Тем1рэлш'|Ц аузына енге сва туспей калды. Барлык, ашуын жшркешшш жинап, жацагы imci — Сагынайжаны турган жер- ге 6ip тумрдй — Тфу! Сонысынан e3i жиренш, Tepic айналып кетть Бар болганы осы. Одан к,айтып куш бупнге шейш Сагынайды квруден аман. Есеп-мэ.мметтщ бэрш есшшюнен алды. « в м 1р деген— куресЬ Рас болу керек,— деп ойлады. Тем-акан аспанга к,арады: Ушы-киырсыз мол дуние жайнап жатыр. Ештецемен ici жок, маццигай 6ip улылыц! Жулдыздар шацытып шатынамайды, тыныш, бейбгг к,ана жаркырайды КунэЫз тыныштык,. Бул тус- та ел вте сирек. Ауык,-ауык, есплетш шепрткенщ шырылы, арасынан цосаяк, жупрш вткенде сылдыр ете калатын к,ияк,- тыц ушнен вцге сыбыс бшнбейдк Жел тен,1зден, жалгыз-жа- рым маса бар. Шак,к,анынан шагынганы жаман, мазан,, ын,ыр- сыган кУДайдьщ атк,ан макулыгы. Тыныштык,та оныц даусы да эжептэу1р к у п т ест1ледй Bipeyi баск,арманыц басын айна­ лып ыцылдап эл1 жур. К,ай жерше к,онсам екен деп, орын тац- дап жургендей. А т пыскырып, iuiiH тартты. Маса бет-ауыз- дан, к¥лак,тан узап кетер емес. Y шн еийрейш десе — н,онбан- ды. «Ей. тшу» Еш-уш шакырымдай жерге желе шок,ырак,тап барды. Жылк,ышы, козшен калган эдетк MiHic атын ток, уста- майтын, ылги да жартылай жарау мшетш-дь Астындагы торы айгыр да сондай едь Т ун салкынында осынша ынтыгып к,ал- ганына царап: «жол тым ауыр екен» Деп туйдь К,арацгы ма- цайдан бшктеу жер 1здеп келедк Жолдыц eai жагында твбелер! урпнш-урпи1п uienTi шокалдар 6ipiHen сон, 6ipi калып жатыр. Жол кара будыр, к,алыц арасымен вт'ш барады. К,уйк,ылжып, Кутырына туган цызгылт жулдыз куншыгыс квкжиектен аркан бойы бшкте. «Жет1 каракшы» батыс аркада, томен тур. Жол 6ip аппак. ак аянга тусть А т туягы астында топыра- гы тысыр-тысыр етедй Тузы бетше шыккан, сусыз, такыр-сор. Сордан шыга бергенде он колынан донес жер кершдй Квк- жиек денгешнен 6HiKTiriHe карап байкады. Жолдан шыгып со- лай журдй Жолдан таяк тастам шыкканда-ак аттын тусарлы- гына шейш кумга nipin Kerri: шагыл, тусе ran атын кантарьш, аягын тусады, nonmiri ып-ыстык екен, салкын кумга алып ур- ды, жылкы Tepi сасиды. Узы н шылбырдьщ ушын он бмепне орап-орап шалкасынан, KeniuiKTi желкесше к°йып жата кетть Аспан жап-жакын, уша турегелсен мандайынды согып алатын сешлдтщ. «УЬ, жан-ай!». Жана шршгше ■ уйып келе жаткан 240

уйк,ы зым-кайым. Уйкы орнына ой келд!. Тагы да ой. Тагы да езше к,атысты... eai бметш ауыл адамдарын коз алдынан 6ip 1сэт Tiain етмзд'|. Ой кв31 Сагынайдан кешн... Мэруэга туседй.. Баягыдан 6epi журттын, сан-сакка ж упртш, куйкылжыта, к У былта сейлеп журген Тем1рэл1 — М эруэ хикаясы мынадан шыккан-ды. Текйрэлшщ малшыларды аралап келе жатк.ан бе- fTi-TiH. К,арашаш аулына кун бата жеттй К,арашаш: «басым- |НЫЦ сак,инасы устады» деп жатып калган. М эруэ арык Койла- рын корага камап. аузын б е к т п журген баскарманын, кай жактан келш калгаиын ацгарган жок. [ — Мэруэ аман ба? — К,ара куипк те жан,а персе керек, ауыз уйден жупре шыгып, шабалац-шабалан, етть Бойы жетсе жулып жейтшдей, ат устшдеп Kicire умтылып-умтылып коя- ;ды. Мэруэ: — Кет, эрП -г- деп зекш тастады. ■— Мал-жан аман ба, шырак? / — LLIyKip, Тем-ака. — К,ойды мунша неге ерте камадьщдар? К,арацгы тускеи- ше жайсацдар кайтедМ CeMipin кетер деп корыктыцдар-ау, а? Е — К,арацгы тускенше жаюга... жалгыз esiM... к°рк,ып,— деп ынгайсыэданды ке.мншек. S — К,арашаш к.айда? [ Баскарманыц даусы к,атк,ылдау есллдь М эруэ Теапрэли HiK бел не карады: ем танауы кусырылып. жел тотыктырган коцыркай жуз1 api суеты, api суду кершдй Т ула бойында сар- кылмас куш-куаттыц 6iTnec кез! бардай, кос жанары шатынап, жанып тур. М эруэ куммжщюреп барып: I — Апам ауырып калып ед1,— дедь ' — Не ауру? Баскарма суракка жауаптыц тез кайтканын калайтын. Ананыц ipKi.\\reHiH еелмей калдыга жорып, даусын катайтын,- Кырап: — К,арашаштш не ауру дейм ш ?— деп кайталады. — А -аа? Иэ, жай... эншешн.. басыныц сакинасы... — Койларьщды тацертеч ерте ерпзщдер. К,арттар ертец- _ ?ri шеп нэрл! дейдь А нау Тем!рэлшщ жузшен кезш айырмайды. Iuiin-жеп ба- рады. Мацданынан кайырып байлаган, бетшде турткен-турт- кен карасы бар ак б1рбайларыныц астынан кершген арзан ай- сырга таккан кулагынын, ушына шешн кып-кыэыл. Кун батып бара жаткан. — Балаларыц кайда? — Анда. Апам ушнде. — Жарайды, шырак, мен ж уретн. 241

— Y iire Tycinis, шай iuiini3... К,онац цашып кететшдей, келшшек торы айгырдын шыл- бырынан устады. . Жоц, айнам, асыгыспын, уйге жетш аланын. Ауданнан Kici келш жур едь Ертен, Ацж онас жацтагы шаруашылыцты аралаитын болганбыз. TeMipoAi тура цашатын Kici цусап, жалма-жан т'|згшш жи- — А ца, кетпеип... цоншы... ^Жуца, ен а з алацанымен торыныц мойнынан сипап-сипап Койды. Енд1 болмаса жылап ж1беретшдей eni квз1 децгеленш, аянышты циылады,— жецгейге ертец де барасыэ той, бугш... — К,ой, царагым, богеме. Ауданныц адамына уэде CTin ем. У я т болады.— Эйел «У ят боладыны» ез!нше, тым асыгыс ту- ciiice керек, сеэд1 бол!п. — Уятш ы л екеназ гой...— еркелей буртиып турды да, цай- та цубылып — т у с^ з и п ендь.. Атыцызды б1теуге тыгып к,о- ям... KiM кередь..— деп сыбырлады. — О й, а-та-ца налет, сайцал! А ягы н узецпге Tipefi, кетер1ле 6epin, узын, ыскаяк, к,ара дойырмен келшшектщ eni жауырыныныц ортасын ала тартып кеп цалды. Эйел шар eTin, етпетшен TycTi. Eicinmi рет кетер- ген цамшысымен торы айгырды бауырга 6ip салып, шаба же- нелд!. К,ара кушж: — «Fan-цап», «ац-мак,», «гап-гап», ак,- мак.» деп, 6ipa3 жерге шейш т1рсектеп, шыгарып салып цайт- ты. О цыс дауысца ут н ен жупре шыццан К,арашаш Мэруэш цулап жатцан жершен кередь К,олтыгынан суйеп тургызып, ycTiH цагады. Анадай жерде шауып бара жатцан аттылыныц TcMipaAi екешн б!рден таниды. Даусы жетпейтшш б1лсе де, Карашаш К,арашаштмгыи icTen, соцынан айцайлайды: — Эй, хацымацсын-ау, анацды... Бул сездщ K,aflip-K,acneTi азайып цалган-ды, ойткен!, мундай | «цортындыга» алдымен келген, «ац-мац» дегенд! TeMipoAi- басцармага цуып журш айтцан К,арашаш емес, цара кушж едь..» Муны к1мге не деп айтарсыц!... TeMipaai мырс етш екш- mi бушрше аунап TycTi. Аспанныц шыгыс жац мацдаиы, жулдыз-шашы сиреп, цасцаланып келедь.. ...Ол ауырсынып, циналып оянды, цабагын эрец кетерш, кезш ашты. Узындыгы цулаш жарым 6ip бет шырцау би1к кок аспаннан салбырай Tycin, буган т е н т тур. К,азан тутцы- шындай eni KHi3epiH жыбыр-жыбыр етедь буган TyciHiKci3 т1л- де б1рдеце айтатын тэр1здь К езш уцалайын деп едь цолы ке- тертпедь Э л п бет пен epiHre дэрменаз царап, 6ip сэтке кез!н цайта жумды, цайта ашты. К,¥лагына жылцыныц оцыранган yni келд!. Мына жарты асранды алып жатцан беттщ neci — то- 242

р ры айгыр екешн сонда тусшш, басын кетердй К,ара цусы выр^-зырк, етедй Басыныц шпндепсш к,агып ап, орнына, элде- KiM к,айырым гып топырац толтырган сынды, з1лдей. Е ю к,а- Кян эрец жиды. О ц бЦепн шылбыр к,нып, бунап тастапты. аны уйыган к,олынын, басы шымырлайды. Кун кетершп цапты. К он,ь|р булгарымен к,аптаган к,алмак, epi ат устшде жалтырап кершедй К амшысы. е й п т ц цонышы дымк,ыл, су. iАниаладан шык, ий андиды. Денесш шаншу устапты. | — Эй, жасын, кырк,ылгыр, кайтар ананы! Дауыс тура цулагынын, тубшен есйлдй KemuiriH тартып, ерге к,онды. Шагылдын, к,убыла жак, жыгылар астындагы шу- к,ырда юп-юшкентай к,араша уй кершедй Т у ц д ж й батыс бу- рышынан кайырып, ашып цойыпты, 6ip уыс кек сецсец-туйн кетер1ле алмай, шуцкырда юлюп жатыр. Басы уйпа-туйпа юшкене к,ыз ею-уш ла^ты emKire ерше басып, epin барады. TeMipaAi ею ж уз к,адамдай жердей к,удык,к.а к,арай аяцдады. Улкен к,ара шелек-к,ауга к,удык, жарына сабымен шаншылулы. Кауганы к,олына алып, цудыкда ецкейдй Кудык, тайыз екен. •С у льп^ып мол еншй. Бейнде TypAi туей кебелектер к,алн,иды. BipeyAepi цимылсыз, елш цалганга усайды. BipeyAepi титтей данаттарымен суды жанушыра сабалап, тызылдап кеп жуире- дй Тем-адан, астауга 6ip дауга су дуйып, атыныц ауыздыгын алды. Торы айгыр астаудыц epHeyiH шскеп Kepin, epiиin шуй- !рдй Ершш uiyfiipin, тагы иккедй Жерш тур. И ей «туйе дус- дан астау болды-ау мынау шамасы» — деп ойлап, еюнип дау- ' га суды даугасымен айгырдыц алдына дойды. Одан ею-уш рет сыздыдтата жутты да, шелекке жагын уйкеймш деп, 11шндеп суын тейп тастады. TeMipaAi атты жетектеп, дияд шодалга апарды, epiH сыпырып, сут шйр1мдей шалдырып алды. Сон- соц дайыра Minin, жолга туей, дадпанмна асыддан кекжал арлан дусап, атын аршындата желд!рш, ацдалацдап ала же- нелд!. 14 Бес куннен кейш почташы Оразгали дарт торы айгырды Кашшксннен бос алып дайтты. EKi узедййн дайырып, дан- жыгасына байлап дойыпты. Сэске тусте Эж!мгерей уйше кеп туей. — А та, салаумагалайкум, шеше, сэлем бердж! К арт кашангы эдейнше аяд киiмiи шешпестен, кшп-жарып торге озды. Ipre-аяк, турулййн. Уйдейлер ат дазыдты Kepin отырган. Эж1мгерей салган жерден: — Мынау цайдагы ат? Юмшд аты? — деп шошына су- 243

рады. Оразгали кемсецдеп коя берд|. Оцды-солды кезш, Мур- нынын, астын суртмлейдь Несш сурайсыз, ата, Эжске-ай, кешеп алшацдаган аза- мат TeMipaai басцарманьщ тел аты — торы айгыр той... Же- тектеп келем... — ©3i цайда? Эжекец, жаитайып жатыр ед1, турегеп отырды: — Не дейд1, не болды? ©3i кайда? — Почташы кезш усты устше суртедй — 9л1 хабар жетпед1 ме? TeMipaxi солай болды. К,айтешн ендс — Эй, тэжр алгыр, не болды оган? Cyra Kerri ме? Айтсайг — Суыцыз не, ата-ау, Тем-ак,ац суды кайтсын... — Енд1 не болеге ушырады? К,ашшкенге Kerri деп ед1 foi\"i?. — Иэ, К,ашшкенгс аман-сау жетнгп... — А л ? Сосын? Не болыпты? — Ойпыр-ай, ата, тукке тусшбей жатып жаиымды шыгар- дьщыз-ау... — ©й, жаныц бар болсын сенщ! Не болды енд1? Bipey exTipin Kerri ме? Орекец одан сайын кемсекдейдй Теменп epiHin астындагы ата-сакалымеи коса жымырып, сондак,, eKi гана курек TiciMeH Ticren-TicTen цояды. „j — Жаным-ау, Tipi ме e3i? Иэ деип ендк айтшы, болшы...— Оразгали ммрсылдап жылап коя бердь Эжекецнщ одан сайын ! Aer6ipi кашты. KeMnip: — Жасатан-ай, жаманаттан к¥тылмайтын болды-ау к¥ла\" ; гымыз,— деп уЫлед!. Почташы аузы нкемге келмей, сезш бэ -! лш-белш, e3yi былыгып отыр. — Ti-Tipi мен елшщ арасында... — К,айда калды? К,ай жерде. — К,а1пшкснде... Азаматка киын... киын... — Сен шыккаида Tipi ме efli? Оразгали, ез!к немене, ба- лаша божырап? Tyciiifliptui, не пэлеге ушырады? — Не пэлеге ушырасын! Не пэлеге ушырайды... Одан ар- тык не пэле болушы еде., баскарма Kicire... пэле, пэле-е!... — Tyh, тэц1р-ай,— дед| Эж|мгерей таусылып,— эбден Ка' жыттыц-ау. Жарайды, кетн ecTipMi3, ак >нпп дем ала тур... — Самаркшде 6ip уйге тускен ексн, сонда... аралдыц маса- сы мен соиасына таланып... кор болып... ynipemn елуге цалып- ты. Кунд1з-туш уш аягын буып устапты... Кь|Рга кашып тур- майтын коршсдк Жануар кырга карай жетектеп шыкканымда KiciHen коябсрдй Жылкы эулие гой.

9ж1мгерей жастык агашына к,айта кисайды. Сонсоц, ipre- ден сыгалап, далага, ат к,азык,к,а карады. — Оразгали-ау, атыц нашар керш едь з1лмэндей айгырды салакдатып, бос жетектегенше Minin алмадыц б а ? — А н а у шок басып алгандай ыршып тусть — К,ой, алла сак,тасын, не айтып отырсыз, атай керм е^з. Heci кабак астында екен деп оныц атына так,ым артсам... алла Сак,тасын. К,удай ecTiMeciH муныцызды.— Почташы ол уйден 6ip аяк акты салдыр-гулд1р тецхере тастап аттанып кеттй Зауал ауа Терен,к,¥Дык,тыц 6epri алдында отырган С ейам сг косына жетп. К,ос жолдан буру болатын. Э д е т бурылды. ©рехец келгенде Сисенбайдын, кшкене караша ушнде 6ip топ адам к,ымыз imin жатк,ан. Жапырласа кец1лд1 амандасты. — Уа, Ореке, к°ш хелдщ1з! Торге шыгьщыз! . — Ауыл-аймак аман ба? — Жыл кусындай кай жактаи келш калдыцыз? — Жолыцыэ нагып тусп бу жерге? — Не хабарыцыз бар? Тыныштыкпа? — Иэ, ш тен хелеыз бе, кырдан б а ? — Сисенбай кымыз куйган uiCTi xerix агаш аякты конагыньщ алдына ысырды. — А л, айта отырьщыз, не жацалык, не хабар? — А т устшде журген адамсыэ гой. Bis тум м зде де шшен- нен озге тук кврмейм1з. Ж урген жерщ1з аманшылык па? — Онысы рас. Керен, боп кетпк. Сандыбай да келмей жур кептен. Оразгали аякты босатып, уртьш сорып жутып 6ipa3 отырг ды. Сосын exi уштылау гып: — Не хабар болсын. Жаксы хабар болмай тур гой,— дсп 1рк!лд1. ©з сезж щ кунын бЫ п калган кю нщ OTipix самаркау- лыгы емес, шын куйзелу. — Жаман да болса, кайтелпз, тыцдай берем!з-дагы,— деп кулд1 Ибрай. — TeMipaai баскарма анадай болды гой, естш пе едщдер?.. •— Жок, ecTiMeflix. — Иэ, оган не бопты? К артты к exi танауы пыс-пыс eTin, кезше жас ушрмдй — ... Б^рдецс сурап барганда баскаларындай керерм1з, хе­ ши келйбз дегенд1 айтпаушы ед1-ау epiH,! Не де болса колма- кол ктейтш... — Мен б1рде мата сурап бардым. Бет!ме карап отырды да, ецбеккуннщ есебше, он метр кальщдыгы тулактай ала шытты жазды да бердь.. — Мен отхен жазда Аштарканга мал саттырам деп, сэ- беттен кагаз сурай кецсеге бардым. Сехретарь бала шолтац- дап кагаз бермендь Салым суга xeTin сыртка шыксам, анадай

жерде торы айгырмен Тем-акац кетш барады. Айк,айды са- ль1п, берюмд1 булгадым. Жолынан бурылып к,айтып келдг Жатдайды айттым. Секретарь балага не деп ед1 сонда? Эйте- yip цатырды: малыма катаз алып бердь — Мен б1рде азгантай niuiemMfli тасып алайын деп туйе сурадым... ц— К,айын, Тем-ак,ам-ай! Айыстай азаматым-ай! Eni кезщ тей т болып отисьщ-ау к,ази,— Сейам ет жылап ж1бердь Оразгали калын, елд1 к®К жарып отырып, А лтай тауыньщ кубыла ж ад тумсытына царай жолсыз, тура тартты. К,ыр ел1 ер-турманымен ат жетектегеннен к,орк,ып, аузы куйген ел бо- латын. Сотые басталгалы 6epi Кашшкеннен талай ат жетекте- лш 1дайтк,ан. Азаматын эскерге шыгарып сап, атын алып к,ай« тады. О ндай аттарды ^аралы, тул санаута уйренщ бара жат- «дан. Почташы карт Кашшкеннен шык,к,алы жол уетшде талай адамга кездестн 1шшде танитындары, не арнап тускен уй жан- дары болмаса, ешк,айсымен т1лге келген жок,-ты. Бупн туе к,ай- та, acipece, кеп ушырасты, шшен шауып журген жалгыз-жа- рым орак,шы, к,°йда жургён койшы, не e3i к,усаган жургшцп болсын, 6ap-6api бутан 6ip турл1 аянышпен, унЫз, муаркей к,а- райды. Еш к1м тура ran Т1лдесуге батпайтын сьпдылды. Bapi анадай жердей шошына, урке бакылайды. Пшенип швбЫ, жургшцп жолын тастап, ток,тап, тура к,алып кез салады. Bapi де ауыздары андиып, Ылейш-Ылешп кала бередь Орекец ат жетектеп емес, елж артып келе жатк,ан сын-ды. К ун екшдже таянганда почташы шу-шулеп, HTiHin-сугынып отырып Сагы-. найдш не арен, жеттн Сатынай шэй iiuin отыр екен: салк,ын, жак,тырмай цабылдады. Орекецнщ бул уйге тунеуп, уш кен- берт экеткеннен кешн келш туртаны. — Ммм, аман-сау боларсыз. К ай дан ж ур аэ ? Жэй ма? О сы сездерд1 уй Heci тастабак,тагы шэшне царап отырып айтты. Бутан кез к,иыгын да салтан жок- К ар т шыгып кетерш, не отырарын б1лмей шэй ycTiiie келгенше ыцгайсызданып — Сагынайжан, гафу ет, мен элг!... ана Кашшкен жа^тан | келем. Тем-ацацныц жатдайын айтайын деп... — Б1лем оны,— дед1 анау, сездщ артын тоск,ысы келмей,— | б1лем бэрш де. Ер-турманЫн уйше апарып тус1р1Ц13 де, атты осында экелщ1э.— Таты б1рдеме айтар ма екен деп карт тосып кап едн Сатынай эйелше бурылды: — Ш эйщ суып кетть Демдеп ж1берий,— аузында ер1меи калган кант тушрш кытыр-кытыр шайнап отырабердн О раз­ гали уйден жабыркап, жасып шыкты. Сагынайга сокканда карттын, езшше iuiKi ece6i болатын: TeMipaAi Tipi болганмен эбакка камалды деген... кай 6ip жетшкен хабар? Bipre журген 246

азамат кой, каэитке жазса Heci бар, кемшЫпн айткан шыгар, вкпеге киганмен вцгеге кимайтын агайын, Тем1рэлш1ч эиелше ертш барайын, жубатсын, басу айтсын деген. Сейтш , ceHirr келген азаматыньщ мына отырысына TyciHe алмай дал болды. Ер-турманды апарып тастап, атты кайтып экел дегеш... «бул енд1 уят-ак» деп ойлады карт. BipaK ...Кун уясына Kipin бара- ды. Сордын, аргы бетшде: «Эк былай, эй, эй, элекпе келпр, казанга тусе ме, кайтед1?» — деп дауыстайды. Эйел даусы. Совет кецсес1не журер жолдагы кшкене кызылтактыц ycTi- нен 6ipey кой айдайды. Ыскырады, арамдж : «айт, Саккулак. кэ, кэ» деп кояды. О ган мацайдагы барлык ит у-шу боп уредк Тем-акач уйше жакындай бергенде торы айгыр шуркырап м- сшеп ж1бердк Айгырша аркырамай, азбанданбай, кулынша куана, еркелей шсшедь — Жарыктык-ай, кайтсын-ау, eci бар мал гой. Уйден ак кейлект1 эйел жупре шыгады. Ернпч жай-жапсары- нан хабарлы болса керек, келе торы айгырдыч мойнынан КУ4 шактай алып. I — Жануар-ай... жануарым-ай, талай жылгы cepiri ец гой, иечд1 кайда тастап кеттщ? Хайуан да болсач кастыгыч жок ед1 гой,— деп e4ipen коя бердь Торы айгырга емес, езше айты- лып жаткандай, бул сезд1 карт кайыса кабылдады. Эйел атты каэыкка апарып байлады. KeniuiriH, терлж-токымын алып, жел- комды, ерд» желпш-желпш койып, айылды кайта тартты. Оразгали лэм-мим жок, мелшп тур. «Ер-турманын ушне апа­ рып Tycipi4i3 де атты осында экел!ч>з» Бул етш ш ке усамайды. Буйрык. Буйрык болганда журттыч кеч!л-куйше, жэй-жапса- рына карамайтын кезаз, кушр буйрык. К,арт калай айтарын, не деп бастарын 6\\ле алмады. К ун кауысып кетп. Эйел самау- рынга су куйып, от салды. — Келш, карагым, мен журешн. Шайга азаптанбай-ак Кой. К ун кеш боп калды. Иэ, сейт, карагым, сейтешк! — Шай 1шсеч1зш1 енд1... Kasip кайнайды гой. — Жок, карагым, уйге барып шешечД1 ж1берешн. Екеу1ч эчпмелесш отырып Ы ч д ер . Мен журешн, карагым.— Эйел ундеген жок. Самаурынын сала бердь Орекеч ушне кайтты. А т казыгында калды. Бул карттьщ Совет ушмеп келгел1 бер- ri орындамаган 6ipiHiui буйрыгы едк KeTin бара жатып: карагым, атьщды жаксылап суыт, тач асыр,— деп айкайлады.

Ж. Нажимеденов «БЕЛЫЕ БАРХАНЫ» «Жазушы», Алма-Ата, 1973 г. Редактор Т. И м ан бек о а. X)д. редактор А. Сма г уло п. ТКеохр.реркетдоарктоМр. КС. сЗЛагукраемнаблаойауалы. 84хтЧп. <—72 г. Над. ТА 2. Подписано г. у ГОН'2. Бумага тип. №2. Заказ .Vi 16з0. Полиграфкомбннат Глаппол^играф- делам издательств, полиграфии и книжной торгов­ ли, г. Алма-Ата, ул. Пастера, 39.