Нәжімеденов Ж. Ақ шағыл

— Ш уки, шуки, шеше. — EcTin ед!к neAin жатцаныцды. Мына цызга барып жо- лыгып, эцпмесш тыцдап кел десем, «6api6ip еспмейм'шд!» сылтау eTin отырып алды...э, аман журесщ 6е, шырагым. Жур- ген-турган жерщ аман ба? Юшкентайларыц цалай? Олар да, кудай к,ойса nici болып к,алды-ау. Э лп арык цойларыц кыстан калай шыгыпты? т. б. осы сыкылды сурактарды кемшр усп- успне Terin, самбырлай женелдг Сацырау катын шешсспнц аузы уэдж пз сыбырлаганына карап цонацца улкен итипат керсетш отырганын^сездй Бу KCMnip эншешнде дс кеп сейлсй- тш. BipaK цаз!рпдей емес. Анда-санда ана к т ш ц жауабын тыцдаган сияктанып, не 6ip ойланган кiсiuie кгд!pic жасайтыи. А л , Kaaip, TinTi, демш де алмайтын сыкылды, ез сез'шс вз'| туншыгардай. Шешес! сонша сейлеп отырганда макау адам КУсап ундемей карап отыруды бойына лайык кермед! ме, элдс бу да 6ip свз боп калсын дед1 ме, сацырау катын кемшрд1ц аузы толастай берген сэтте: — Иэ, эрмияц аман ба екен? — деда. Бейне 6ip «нагашыц ауылы аман ба екен» дегендей eTin айтты. Сейамет мына су- рацтан сасып кап: — Ш уки, шуки,— деп салды. KeMnip кызыныц eain белш сейлеген1н жаратпай цалган-ды. Сонысын жасыра алмай, spi цойган сурапяна мырс-мырс кулдп — Ой, тэц!р соксын сеш, «эрмияц аман ба» деген не свз?, Зрмия цайдан аман болсын! К,ыргын согыс болып жатцан жер аман бола ма? Сонсоц Сейаметке царап: — Кулагы ест1мейд1, царагым, муныц цулагы Kyfieyi ба- рында кеткен,— дедь— KeMnip к1ммен, цанша рет свйлессе де цызы туралы ылги осыны айтатын,— б1раздан 6epi колхоз- дыц сиырын багысады. Кунелпс цой эйтеу|р. К,ысы-жазы шай-цатыц еткеннен баска керш жаткан пайдамыз шамалы... Осы кыста эжептэу1р шыгын болды. Мал арып, ашып эрец кетер1лдь Колхоздыц элп TeMipaxi деген баскармасы сиырга цара швп жепзш цырып ала жаздады, царагым. К ара швп туйе мен цойга болмаса. К,ар да цалыц жауды гой... Не шак келсш осынша малга. ГЪшен жетпей... цойдан да 6ipa3 шыгын болган цусайды. Ш аруа бьшейд1 туге. Ш аруа 6Uce... баягыда жарыцтыц цажы цайнагалардыц буаз ешмсшщ езш цацтар- дыц куншде соя цалсац шин аша алмаушы ед1Ц. Осы кунп-< 1пц малынан береке ушты б1лем, cipa... жаны ашымайды iiu- юмшц. Колхоздыц малы... ммшц Heci кетед1?.. жеке меншщ мал неге елмейд1?.. кудайдыц цысы барлыгына ортац емес пе, шырагым... Ашыгатын колхоз малы, елетш колхоз малы, жо- галатын да сол... влсс эют деген элп 6ip цагазын жазады да ушеу-TepTeyi тоццацдап к ол цояды. Одан Tipixin жатцан мал 150

жок- К,айта е л л жатыр, елш жатыр... малга жаныц ашиды-ау. О бейшаралардьщ не жаэыгы бар? Колхозд1к1 болса да мал гой. Малдыц 6api 6ip... Иэ, шырагым, солай! Ш аруа б1лмеге- ciH циын-ау... Bapi шетжен М^аз ж аза бмедй О л цагаз жшен бола ма, кора бола ма... К е м т р агызып отыр. А узы -аузы на жуцпайды. Еш к,айсы- сы орнынан цозгалмайды да. К,ызы анда-санда шешесшщ ау- зына к,арап кояды. Сейам еттщ лэм деуге шамасы келер Typi кершбейдй Бупн 6ip ак,тарылармын деп келш едй Жолай, осы уйге келе жатып айтатын эцпмелерш к ырлап, к,исынДап алган. Б у ман,да С е й ам егп кермеген де, тыцдамаган да осы екеуь Алжыган кемшр мен сацырау цатынды OMipi естержен кетпестей eiin эцпмеге 6ip кандырмак-ты. Куантайдьщ , Эж1м- герейдщ, Сатымньщ, Сандыбайдын, уйшде айтк,андарын бул екеуше кайталап айтуга эбден болатын-ды. ©йткеш... ейткеж осыларга KiM зцпме айтады дейсщ! Сейс1мет: «Иак,аттанып би тыцдасын бишайалай» деп, eKi мускшге езжше жак,сылык, ic- темекин-дь Б>рак. оньщ peTi келер емес. Б^рйишдсн, эцпме кемшрдщ езжен ауыспады. Екшинден, «буйк,ылдап к,айнап жатк,ан казан» жок- KeMnip эл1 свйлеп отыр. Bip кезде: — CeficiMeT, шырагым, кэр! юсж щ ceei квп, алла разы болсын. М эруэ келжге, кшжентай eKi жаманыца сэлем айт. Осы куш колы бос адам жок кой, шаруац бар шыгар, асыгып отырсац руксат,— дедй А м ал кайсы, Сейимет камшысын суй- pexin есжтен шыга бердь — Мына кыздьщ да жумысы... сиырыныц алдынан шык- Калы отыр. Бул кезде Сейимет ат казыкка жакындап барып Калган. KeMnip артынан дауыстап: — Кулагы есБмейдй карагым, мунын, кулагы Kyfieyi ба- рында кеткен,— дедй Июннщ бас кезжде жан,быр жауды да, артынан кун кат- ты ысыды. Бул шептщ nicyiH TinTi тездетш Ж1бердй А лд а турган жшен орагына байланысты улкен 6ip бас косу, мэж1- Aic етшзу керек болды. Жер шалгай, ел сирек. Баскарма му- шелержен бастары 6ipiKKeH тврт-бес актив акылдаса келш, жиынды Алтай тауынын, кубыла алдында отырган жылкышы Мэсэл!мнщ ушнде еткезбекке уйгарды. «Жака вм1р» жержщ К1НД1К ортасы сол боп танылды. Жиналыс болатын куннен 6ip тэул1к бурын 6ipeyfli 6ipey жумсап, б1реуден 6ipey хабарланып та улгерген-дй Д эл осы жиын ашылатын куш ауданнан уш б‘ Рдей ек и келдй Мэсэл1мнщ бес канат yfli болатын. А удан - 151

пан кслген уш конак, к,олтык,тарына 6ip-6ip гкастыцты к,ысты- ра салып кнсая-кисая кеткенде баска журтка т1зе бугер орын Калмады. Сондыктан жиынды далага, есш кезшдеп кпикене кызылтактыц басында етмзетш боп келкть Елу шамалы Kici- ci бар бул жиын, сонымен, кун екшдше таяп калган кездс таза ауада, кырдьщ басында ашылды. Em Ж1п т барып уйдсн ша- гындау, сыры emin калган агаш сандыкты экелт шагылдыц бшктеу жерше койды. КепшЫк сол сандыкты айнала, алка- Котан отырысты. Bipey эр жерше сия теплген Кызыл матаны койнынан суырып алып, сандында жапты. Bip келшшек'п Те- M'paai шакырып ап, сол «столдыц» жанына отыргызды да, ко* лына кагаз, калам устатты. Президиумга уш е тл д щ yuieyi де сайланды. Олар шагылдьщ сандык турган тусынан да repi бшктеу жершен орын алды. Колхоз шаруашылыгында буган дейшп кеткен кемиплжтер, кыстын, катты болгандыгы, мал шыгыны, согыс ауыртпалыгы, ен, apici, былтыргы жылы п'|Шен акпарынын, ауданга дурыс бер!лмегенд1П — 6ap-6api осы отырган еюлдерге де, ецгелерге де белпл'1 жэйлар-тын. Те- Mipaai жасаган баяндамадан кейш, imniM свз свйлеуден 1рмл- ген жок. Bip карт айында-жылында 6ip болмаса басшылардан адам келмейтнн, ауылыныц колхоз орталыгынан алыстыгы туралы шагына айтты да, сезшщ соцында былтыргы маяны шокалдыц уст1не уйген KicUepfli жауапка тарту керек, шыгын болган мал да солардан eHflipuin алынсын деп усыныс енпз« дь TaFbi 6ip шал орнынан турып: «эй, шырактарым, влген малды гйшеннен, шокалдан, Тем 1рэл1ден Kepin, бекерге кунэл! болмацдар, к¥Дайдьщ эмipineн болган зат кой, шдет кой! Бэр! 6ip алланын, ici, ней рэбб1м» деп кайта отырды. BipeyAep са-1 зарганымен ек!нш! б1реулер дуылдасып кулш оцып калды. Келес! свз «менде 6iKip бар, 6iKip айтам» деп, манадан 6epi копацдап, отыра алмай, ез-езшен epHi жыбырлап, свзге еме- uieci KVPbiFaH картка тидй — Жолдастар, агайындар, азаматтар!— карт 6ip-ep рет жудырыгына ж еттр ш дк— 6i3 бул квзбояушылыктан гумы- ры кутыла алмаймыз. Былтыргы маялар шокалга ушлгел! бе- pi басцарма 6i3re сенуд1 к°йды. Сешм жок жерде ic 6iTe мс? Кектемде влген кетерем сиырдын, вл!мт1г!н luipin бара жатцан сон, кемш тастап ем, баскарма, Сагынайжан, лэкпр бала yuieyi кеп, вл!мт1кт1 аштыртып, кабыргасына шешн санап кврд1, со- лай азаматтар, басшы адам карауындагыларга гумыры сен- бейд1 екен, 6api жабылып 6ip соны алдап отыргандай, оныц кез1 тайып кетсе ш ю м !штеце ктемейтшдей кередй туге, сон- гон,, 6api6ip сенбейд1 гой деп, алдаса алдайтын шыгар журт. Оныцыз кате дейсщдер ме? Жок, кате емес, имандай шын свз, азаматтар, кешшлжке сенбесецдер, олар да сенбеидк ал- 152

дайды, пппенд! шокалдын, басына уйедк ал>айталык, сол шо- калда не тур? Мыктаса, 6ip маядан 6ip туйе шеп кем шыгар, сол 6ip туйе швппен кай колхоз малый асырайды, солай агаи- ындар. Шокал кеп к°й дейсщ бе? Иэ, аз емес, дегенмен шшеи- нщ астында к,алгандары кеп болмас, азаматтар, к¥Дайдыц да- ладагы шокалын колына аркан алып, елшеп журген жараса ма, 6epiK киген азаматка, ездерщ ойлашы, туге, к ыск,артып айт дейсщ бе, кыскартсам кыскартайын, жолдастар, барым гой айтып жаткан, ойларьщнан шыгатын бшрд1 кайдан айта алайын мен, окымаган, байдын, малый багып кун кврген кедей... жэрайды, бдарщд1 айт десендер оны да айтайын, агай- ыпдар, 6iKip мынау, туге, ертецнен бастап, б!легшде купи, та- кымында куреп бар жиырма адам атка MiHciH де, осы кауып- ты, осы ceHiMci3, осынык устше мая салулары кэд1к-ау делш- ген барлык шокалды тепстеп шыксын! C is ейтш журттыц жумысын мазак кылмацыз дейсщ бе? Ж ок, айналайын, иман- дай шыным, шын 6iKipiM, мазак-кылжак ойымда болса, а э д щ уйдеп келшшц-ак, дэм> атсын меж, айналайын, агайындар ал, ендеше, болдым, койдым,— деп отыра калды. Одан кейш шшен бригадирлер! сейледй Э р кайсысы к®' рауында канша оракшы, канша жинаушы, канша кел1к, орак, тырнауыш, TinTi, канша аркан-жш бар — сонын, бэрш тэптп’ и- теп айтып бердй Е ц соцынан шыккан 6ip бригадир ете узак сейледь Сеэш щ дэм-татуын ескермегеншн, езшде, не айтып турганын тусшу де киын болды. ©юлдердщ 6ipi, ананын, сез!, еркше Ж1берсе жуык-мацда бггпейтЫн сезсе керек, шыдамай: — Сонымен оракты бастауга дайынсыз ба? — деп су рады. — Дайынбыз гой, аксакал, ендь.. 6ip-eKi сынык орак бар, сол жамалса... — ГПшенге куш ертен орак сала аласыз ба? — Саламыз, аксакал! — К,алай саласыз? Сынык орактарьщыз э м жамалып бгга — BrripeMis, аксакал. — О рак жамайтын к1алсрщ13 кайда? •— Ауылында... жок, Mine отыр, аксакал. ©К1Л енд1 бригадир нускаган картка бурылды: — К,алай, отагасы, оракты кашан жамап 6iripe аласыз? Карт: — К,айдан биейш, шырагым, менше эл! 6ip бес кунс!з 6iT- пейдЬау деймш. Себеб: менщ ушмде жамалмаган он терт орак жатыр. Оны жамау оцай шаруа емес. 9cipece, мойнынан сы.1- гандарын жамау 6ip киямет... оган курык тем1рд1 де жацадан салмаса болмайды. Мына ж т т т е ем орак болса... барлыгы сн 153

злты... Е н азы бес кужйз б1тпейд!, шырагым, 6v жумыс,— де- Д<: ©юл TeMipaAire парады: — О здер ге жаца орантар келмед1 ме? — Онын гана алдык,. — Мше, кердщ13 бе, ж н т м ,— дед1 eKiA жацагы брига- дирге,— куш ертец оран садам, дайынмын деп cKi сагат сей- ледщ13. Ертец найдан саласыз! Bip жумасыз б1тпейтш жу- мысты ертен, ертец деп, дедектетеаз, шынынызды неге айт- пайсыз? Бригадир: — А ксакал, шзден уялган соц...— деп мщпрлед!. — Уялсацыз шыныцызды айтыцыз!— Ш ет жакта отыр- ган 6ip карт: — Иэ, уялса шынын айтар ед1 рой ол,— деп куб1рледй Ж урт канша уялганмен жиналыс кепке созылды. А я к жагын- да эршм ез муцын, муктажын айтып отырып алды. К,артац- д ау эйел арк,ан-жштщ жайын сез erri. TaFbt 6ipey соцгы кеэде ойелшщ ашушац, урыскак боп бара жатнанын эцпмеледй 9pi HTepin, 6epi тартып келш, жиналыс акыры, бес куннен кешн жаппай шшен орагы басталсын деген наулымен аяк,талды... Ертецше, жума куш, К,уантай карттыц басына бешт тур- гызылатын болып, осыдан ем апта бурын Э ж 1мгерейдщ ушнде кел1с!лген-дк К ун тусау боны кетер1ле такымдарына 6ip-6ip курек кыстырран уш-терт адам Ашан моласыныц басына кеп аттарынан TycTi. Бешт салуга кажет-ri шеп будан бес-алты кун бурын шабылып койган-ды. LLIe6i — каРа шарыр. Эбден кеп- Tipin салмаса mipin, merin кетед1. С у алатын кУД“ КК,а шейш казулы, дайын турран. Булар зират басына отырып б1лген- дсрш окып, нолдарын жая бергенде eki туйеге бастыра шагыр арткан Эж1мгерейлер келш жеттй Шарырды ineiuin туЫрд! де, уш адаммен ею туйеш цайыра Ж1берД1. К ум адамы отыратын ушнен repi жататын моласын Ke6i- •рек кад!рлейт1н. Кыстауларына барсацыэ шсгеидер: эр жер­ дей бултиып-бултиып шыгып турады. Иш шала-пула цанды- рып жаккзн саз-балшыктары кепкен кезде шыт-шыт боп жарылады, сонсоц т и п кетсе томырылып тусед: де, кулды ала- пес шыккан мсш щ теркшдей ножалактана калады. Одан кей- in ешмм оран саз жакпайды. Y fi иелер! б1зде не мнэ бар, баягыда балшык жакканбыз, турмаса кайтешк деген кусап, кабыргаларына нарап-нарап к°йып, тапкандарын imin отыра бередь Ш еген уйдщ iuiKi хал1 осындай. А л , сыртына саз мул­ ле тимейдй Кез-келген тусынан жупрш кеп шыгып кетсрдей боп, жапыраяды да жатады. Ты м курса шебш жендеп к°й- майды. Сонда муржадап шыгатын тут™ мен кисык,-к,ылн есж-терезесш ескермесщ13, жацбыр етш, басылып калган мая- шшеннен аумайды. Сондыктан болу керек, к°радап>1 кец и « 154

сщген шептен repi таза ауада ашык/шашык, жатцан осы «ni- meiifli» мал атаулы, acipece, сиыр цатты унатады, к,алаган же- piиен суырып жей салады. Содан, цорадан repi кец мен тезек цыстау айналасында кеп болады. Ашак, моласыныц басына кун шыгар-шыцпастан мацыэдана, ыцырана-толгана жиылгак осы топтыц уйлер1 де дэл сондай-тын. Эж1мгерей царттыц к,а- багы салыццы, жуз! сыныц кершдй Ж урттыц сэлемше салцын гана бас изеп, ернш жыбырлатты да цойды. Б е т т басына кел- reAi айтцан ce3i алацандарына туюрш куректерж дайындап тургандарга: «шегенд1 мен журпзешн» дедь Ешюм ш теце айгцан жок,. К,ураган шагырдыц буртжтер! сауылдап тусш жатыр. Шекпен, плаш, етж киген KiciAep швп-ri к,олтык,тап, Ty6ipiH 6ip жагына, басын 6ip жагына KeATipin, реттей баста- ды. Ш агыр 6ip цабат салынган сон, устше 6ip цабат топырак, ж урпз1лед1. Ж урттыц 6api аса уцыптылыц, епт1л1Кпен цимыл- дайды. Iuii-сыртынан шашау шыкдан 6ip-ep Ty6ip, не бута болса оны куректщ сыртымен урып тепстейдк Топырацты да талгап, тацдап алады. Ты м сулау кесектерд1 Эж1мгерей куре- г1мен цагып кейж т уар едк шегенд1 ц п р т п ж|беру1 мумюн. Ш еп тасушылар ею рет барып, терт туйе шагырды тагы экел- Д1. Ешк1м Tic жарып, TiA цатпайды. К,ай кепкке HeHi салу, то- пырацты цай жактан беру, юмнщ орыны к,ай жерде — - бэр-бэ- piH ушпз угынысып, сешммен, салмацпен цимыл жасайды. Топ-топ тускен топырак, пен сытыр-сытыр сынган шептщ к,у- буталарыныц 6ipKeAKi дыбысы гана еспледь Эрюмш ц жузш- де тер, кеэжде ой. Шеген ж урпзунп анда-санда эрюмнщ бето­ не 6ip карайды: Keai курек устаганга туссе — топырак, сура- ганы, цолгап кигенге туссе — шеп талап еткеш боп угылады. Ж урт кез циыгымен Эж1мгерейд|ц цас-цабагын багады. Егер ecKi дуние тарихынан сэл-пэл хабардар адамныц кез1мен сырттай багып-байцаганга бул шагын топ К,ошалацтыц К,уан- тай цартына бейгг кете pin журген царапайым ауылдастардан repi ец эйпл1 фараонга ескертюш-пирамида салуга жумылган ертедеп Египет шеберлерше кеб1рек уксар едк К,ыр елкесж- деп ана шуцыр, мына шуцырда отырган осы адамдар цыстау салганда да ecTin бас цосатын. BipaK, ешуацытта дэл мундай тусжккен емес. Bipey шеген туйсе, бесеу-алтауы соган ацыл айтып, MiH тагып бос журетш. «Ана 6ip жерщ цисайып Kerri», «ей, мынаны былай цайырсайшы», «оны цой деймш», «цап, булд!рд1ц-ау», «кебейпр, езщ тук б1лмейд1 екенсщ гой», «эй, марцум, шеген туюдщ iue6epi пэленше едкау» деген сыцылды канагатсыз, цайырсыэ сездермен 6ipiH-6ipi цажап цуртатын. О мдайда к!м елген болса, сол озады, жата ran 6api соны мац- тайды, соныц суйепн тербетедк Соныц бэрж мойнынан тер буршацтап, бет1-цолын шепке талатып шеген т у й т турган 155

байгусты кем!ту, соныц шеберлкш квэге 1лмеу уш'ш айтатын сыкылды. «Пэленшс ме, а-а-аай, о жарык,тык,тын, нес1н айта- сыц, к,олы алтын efli Fofi» деп eip-екеу en-eTipix KypciHin, кез- ДеР>н сипасады. Кезшде «ол марцумга» да «эй, булд1рд'щ-ау* дьщ» талайын айтцандары естершде жоц. Tipi шебер, эрнне, ел! шеберд1 олак, дей алмайды. Мппшлер одан сайын желкеч лей, тук,ырта туседк «Сен1 де Лэтифа байым бар деп жур-ау», «Рахия xeMnip ceHi де ул таптым деп к,алжа жедрау» сык,ыл- ды эзи-шыны аралас мыск,ыл, кекесш сездер1 тус-тустан жау- дырады. Алгашында ана бангус ыржиып кулщ к,ойып, ысыл- дап-пысылдап шеген'ш туйе бередк Кеши о сетлд: бос свздер- ге кулагы уйренш кете ме, кулмек тупл жымимайды да. Ак,ы- рында, к,олынын, к,уаты бккен сон,: «ал, ami, вздерщ-ак, ок,сата цойыцдар» деп, ашуланып Tycin кетедк К,ыстау басына, амал жоц, жацагы эз1лкештердщ 6ipi шыгады. Оган да свйтедк О л да алгашында кулед1, сосын кулмейд1, сосын ашуланып KeTin цалады. Осылайша, шеберлер элденеше ауысцаннан кетн , кыстау да бкедк К,анша берекеаз ктелгенмен, к т щ аты — ic. У й Heci Kepmi-квлем, агайын-туыск,а рак,метщ жаудырып, жаца ySiHe жредк Бар болса цой сойып, цол цусырады. Жок, болса... жоц болса да солай етедк Манаты шеберлер енд! дас- тарк,ан басында свз салыстырады. К,айсысы цай бурышты ца­ те туйд1, к,ай цатар ецкш, к,ай цатар цайцы, соны 6ipiHeH-6ipi ко pin, ызы-к,ицы болады. Сырттай байцап отырсацыз, iuiTc- ржде к,олынан жумыс келетш 6ipfle-6ipeyi жок, боп шыгады. BipiH-6ipi кке алгысыз цылады да тастайды. Мш к,азысу, муцатысуга келгенде оларга imniM шак, келмейд'к У й neci эр ^айсысына 6ip болысып отырып, ак,ыры, вз сезше 93i тусшу- ден к,алады, басы айналады, ce3i квп, уяты аздаулары шыдап, ет жеп аттанады, цалгандары оспак,к,а, сынга шыдай алмай, дастарк,анды к,айыра-к,айыра тастап, тартып отырады. Ондай- да эрк1м ез айтк,анын ктемейд1 де, взгешн, сезше KeiuipiMci3 келедк Олар да, 6ipiH-6ipi енд1 к,айтып керместей, кешпестсй боп тарасады. 1луде 6ipey болмаса к,ырда женд1 цыстау кез- деспейтш': де содан шыгар. А л , осынша берекешз журттыц в лiнi цурметтеуш, оган деген сый-сияпатын перевоз... тура елш KeTKini3 келедк K,a3ip де, мына К,уантай к,арт*а бешт тургызушылардын, бук:л бешл-ниет'ше, эр туп шагырдын, вз орнына Tycyi уш1н эр ммшц-ак, жан салып жатк,анына к,арап бу не деген ауыз 6ipAiri к у п т ж урт деп тацдана ойлайсыз гой... ойлацыз, ойлацыз... Ашак, к,ауымыныц бас жагындагы цияк, урпек-пн, аргы ас- тынан тубп-тщ шуйкесшдей шубалып, эппак, тутш шыгады, цум елшщ тут1н1н1ц esi ecenTi болатын: — Мынау не тутш?. 156

— Бу жерде ауыл жоц ед! гой? — Б1рдеце ертенш жаткан жок па? — в р т п ц тутш! ондай болмайды. Bapi бу кезде эжептэу1р бижтеп улгерген шеген устшдеп Эж(мгерейге царады. К,арт тутшге самарцау гана коз тастады да, ун жок,, тун жок, жумысын 1стей бердь А налар eiarici кен канша эуестенгенмен, тац атцалы жалгыз-ац ауыз се з айтцан карттан батып ш теце сурай алмады. Сондыцтан, 6ipey басын шайцады, 6ipey ем колы» жайды, енд1 6ipeyi иыгын кицац ет- мзд!, ал Сак,ал-Сатым шырт тумрш, дымк,ыл топырацца ку- рек'п уцгысына дешн батырып кеп ж1берд!... Сэске туе кезшде жацагы тутш шыццан к,абак,тыц астынан 6ip топ эйел кершдь Аркалаган, кетерген, к,олтык,таган затта- ры бар. Ж урт 6ipiHe-6ipi царап, иыцтарын к,ик,ацдатып, баста- рын шайцап, «.олдарын жайып улгергенше жацагы топ 6ip Ky6i к,ымыз, eni табак, ет, дастарцан, аяк,-табак,тарды экелш, бешттщ басына к,оя салды да жецдер1мен мацдайларын сурт- Ti. Бешт басына табак тарту да бул елкешц дэстурьтш . Соцгы кезде тапшылыкка бола умытылып, каль|п бара жаткан. Эж1мгерей уйымдастырган шаруа екешн ж урт сонда барып ту- Елд1Н, осындай, тертеу-бесеушщ басы косыла цалса, ауыл арасыныц жаяу есепнен кешнп эцпме ететМ К,уантай мен Эж1мгерейдщ эзЫ . О л eKeyi эз1лдескен жерде цалайда, 6ipey отырады. Сол адам К,уекец былай дедк Эжекец алай дед1 сы- цылды, ездершше тапкыр, соны есептеген сездерш елге жэжп ж1беред1. Ондай сеэдерд1, кебше, жандарынан шыгарады. Bip куш,— десед! олар,— Эжекец сырцаттанып цалады. Соны ес- т1ген К,уантай: «Эж1мгерей елсе-елер-ау. О ны ц Heci кетед1? Буюл А ш ац цоцырын майга uiiprrin, маган таза жер цалмайды гой» деп цайгырыпты-мыс. Эжгмгерейдщ жауабы: «Олай бол- са, май ыцбей турганда цалаган жершен орын алсын! Маган содан калганы да жетедЬ> болыпты. — Соларыцыз рас па efli? Эж1мгерей ундемей калды. Айтсам бекер-ац айтцан екен- мш деп емнетш сияцты. Ж урт одан api казбалаган жоц... Бе- а н кезшде бешт салынып 6iTTi. Бжкт1п Kici бойы к°л созым. К,убыла жагынан есш шыгарылды. Д уга оцылып, бет сипал- ды. Ж урт келжтерше мшдк Bipey бежтке царап турып: — Бу дуниеден буйырганы осы болды марцумга,— деп курешдь — Иэ, ол eKeyiMiare буйырганы осы гой енд1,— дед1 Эж!м- герей. Тагы да: 157

— Менен кешн есжт! шегендеп, бггеп тастакдар,— деп Косты. К,уантай кабырыньщ кубыла катарынан 6ip KicwiK орын калдырылгаи-ды... К,урдас, ээ1лдесе к,алса 6ip-6ipiH аямайтын бул ек\\ к,арттыц осыншалык, киыспас жандар екенш кеп адам б1ле бермейтш. EKeyi узак, SMipfli 6ipre етк13Д1. Талай екпелесш те калып журд1. BipaK екпелер1 уш куннен артыкка созылган емес. ©йт- Keni соа решш, екпе устшде 6ipiH-6ipi тырнамайтын. Ун-тун- ci3 eKeyi eKi жак,к,а тартып отырады. Сосын, оцаша ойланган- да, эрцайсысы езш-ез! кшэлайды. BipiH-6ipi цайта !здеп, цай- та табысады. 9p6ip айрылысып табысу араны бурынгыдан да repi жакындата, KipiKTipe туседи Бую л жан-дуниелершде api 6ip-6ipiHe к,арама-к,айшы, api епз к,озыдай ук,сас 6ip купия бар-тын. BipiH-6ipi жак,сы кергенде жэй, адамгериплис парыз ушш емес, баск,аша бола алмагандык,тан жацсы керетш. Со- дан барып 6ipiHe-6ipi кажет, 6ipiHe-6ipi муктаж болады да жу- ред1. К,айгырса — 1здейдй куанса — 1здейд1, ауырса — 1здейдь Bipre журш гумыр бойы 6ipiH-6ipi 13деп еткен ккнлер-т'ш. Bip сезбен айтканда, «кшджтер! 6ip» болатын. Эдебиетте бул еке- ушдей уксас eKi кешпкер болса — 6ipeyiH сызып тастайды. Мундай eni кешпкер редактордьщ алдына барганша Fana eMip суредь А л , ем1рде? 0м1рде булар жетшске д ет и 6ipre жаса- ды. Cipo, ем!рд1К 93i де одан артыкка жомарттык eTKici кел- месе керек. О л да 6ipeyiH сызып ж1бердй Е п з уйк,асты eKi жол влецшц 6ipiH сызып тастагандай, eMip ацсады да калДы- Осындай аксак квц1л, акс&к кун кешш журген Э ж 1мгерей карттьщ хал1 онша мыкты емес-тГ. «Куантай бакытты екен менен бурын влген деп ойлады... Бурын осы карттар токсанга, жузге кел1п жатпаушы ма ед1?» ©зшщ влпс! келмейтшш та гы 6ip тусшдь.. К,он,ырдан етш жолдагы жантак урпектщ басына шыга бере буйдасын ipiKTi. Туйе-муйеамен бурылып артына, мэштке каРаДы- К ун бесш- джтен еккешп бара жаткан. К,уантай б е й т бэршен окшау ка“ рауытады. Eciri ук>рейш, урейл1 кершдк К,арт т тр к е н ш кетть Узы н камшымен КаРа !нгенд'| комДы- гын орай 6ip тартты... Содан 6ip сагаттай уакыт еткенде Эж1мгерей к аРт УЙшщ квлен,кес1нде Ke6iciHiK ceriAin кеткен жулыгын тарамыспен кайып отырды. TeMipaAi келгенде так атып калган. Акжонастан кун бата атка конып ед|, содан жеткен беть Y u i тэулж бойы малшы- ларды аралады. Ауданнан мм келсе де жанында баскарма 158

журмесе адасып кететшдей, вэщ1з epiH,i3, езщ1з бастацыз деп отырып алады. Y m тэулжтен 6epi жаргак к,улагы жастыкда тиген жок-ты. Кунд1з аттан тусуге мурша келмедк Тунде... тунде де кез шырымын алуга уакыт болмады. ^Булар.^жумыс- тары мал квру болган сон,, малды ерктен !эдейд1. К,ойшылар-- дьщ жан торсыгындагы айран-шалаптан 6ip-6ip тостаган жутып алып, журш кетедк Ершдер1 жарык-жарык боп, кеш- курым 6ip ауылга туседь Жанында еюлдср жургесш дастарка- ны бар уйд1 сагалайды. Баск,арма келгенсш (емлд! танып жат- кан жок) уй Heci де барын салады. Ш ай келед1, мал сойылады. Шайдан сон, «аск,а шешн ермек етейжя. А л а к,агаз жаяды. «Шаршап келдш, дем ала турайык,» деп, уй иесж отыргызып койып, тондайын жату уят. А мал жок,, «торт к ° л» боп алты кагаз ойнайды. Одан жалыга бергенде ет шседй Етт1 eciHen отырып жейдь Сол кезде тан, да атып к,алады. «Салк,ынмен пэлен фермйе жетш к,алайык,!» Атк,а к,айта к,онады. Бук1л Tip- ийлш осы. Мунша асык,пауга да болатын едк ©юлдер вздери не-ездер1 icTeAi: — Дабай, жолдас прседатыл, 6i3Ai уюмет пен партия елге ет жеп, шай iiuciH деп ж1берген жок,. Ш аруашылыкты аралап 6iTeMi3 де кайтамыз. Некэпдэ!— А л , арала! Т eMipaAi iminen: «жарайды ендеше» деген. Сейтш, «ет жеп, шай iuunefi- TiH» конак,тарын тан,цыц атысы, куншн, батысы — ат устшде селюлдегп де отырды. в з д е р 1 де абден сулелед1 б1лем, кеше тацертец 6ipeyi: «Тем-ак,а, 6yriH туске шешн жатып тынык,- сак, кайтед|?» дедь «Жолдас председателя аяк астынан «Тем- ака» боп калыпты. TeMipaAi естсмеген Kicime атына MiHin алга TycTi. Баскарма 1шшен «неюпдэ» деп мырс етть Содан «Жа- на вм!р« колхозына карасты шаруашылыкты аралап б т р г е ж . Мына тун ортасында еж ежлд! epTin апарып К,ажшкенжн, жо- лына салып ж‘|бердь YfiiHe тез1рек жетуге асык,ты. Б|раз май тежрекке салып кердь BipaK, узак,к,а шыдай алмады. Аянмен журш ед1, алды да калпяды. Талай айсыз каран,гыда к,азыгын табатын жануар уйге кеп 6ip-aK ток,тады. Тем1рэл1 сонда да калгып турган. Астындагы аты жсжеп коя бергенде шошып оянды. Жулдыздар келе жаткан куннен дурл1ге у р к т , батыс жак квкжиекке шогырланыпты. Шыгыс аспанында жулдыз кершбейдк Тек тебеге таман 6ip жулдыз тур. «Есеккырганя,- Сол «Есеккырганя кум устшдеп он тиындыктай кемесж, жас* Кана жылтырайды. Айнала тып-тыныш. К вз жетер жердегн HiK 6api болымсыз д1р1лдейдк А уад а суйык, жец1л мунар бар,- Аркадан лыпылдап 6ip салкын леп ecTi де басыла койды, Шыктын, Hci бурк ете TycTi. TeMipaAi атын жец1лдеп, басын кацтарып байлады. Yfire Kipe, кжмш шешпестен, босагага к и^ сайды да уйктап KeTTi...

К ун тусау боны кете piле шыгыстан катты жел турды. Ыш- Кынып-ыш^ынып сок,к.анда бес канат караша уйдщ туырлык тунд.гш жулып экете жаздайды. Тунджттц терт бурышы ту- закка тускен кара кустыц канатындай жалп-жалп етедк Айка­ ла сарыкула^шац. А ул а мен з!лмэнкенщ аралыгына, ыктасын- га Т1плген уйдщ езш жырып кете жаздайды. Тем1рэлшщ эйел1 жел кетерЫ амен ^ем улкен ала капка топырак салып, казан аяк жак iprere суйей койды. Сонсоц, сол ем каптыц астынан ек1 арканды етм зш ап, уйдщ устш айкыш-уйкыш бастыра, оц жак керегенщ аягынан тас кып байлады. Шацырактьщ терт желбауын 6ipiKYipin ушынан 6ip туйдк Кене кара сандыкты сосан асып салды: салмак болсын! Баскарма сиыр сэскеде 6ip- ак оянды. Yrna турегеп алац-КУлац айнала карады. — А т кай д а?— А тты , ерш алып, шепке ж1берш к°й- ганды. — Сордьщ аргы басында... жайылып жур.— Тем-акац атын экеп, апыл-гупыл ерттедк ©з-езшен асырып, абдырап жур. Дайын турган шайдан ем шыны аяк шай iuiTi де, атына мшди Анадай жерге ж е л т барып, кайтып оралды. — Мына аркандарыцдм тшенпплерге бересщ! — Будан кей1н де жел сорар... сонда уйд1 немец бастыра- мыз? А н а у ундеген жок. А лая 6ip карады да, атын тебшш Кап, шокыта женелдк Дала алагай-буларай. Жел 6ip шарыл- дык кумын суырып апарып ешнийсше к ° сады. Эр-эр жерде домалаган кара кацбактар жерге анда-санда 6ip тшп, босып барады. К,акбак та болса кацтыртпай тутып-устап калуга аяк- аптык аласа шебшщ шамасы жетпейдк Эне, улкен 6ip туп как- бак! Баскаларындай ыррып, семрмейдк б1ркелм ауыр дома- лап келед!. Bip жартысы к°ИыРКай, екшон жартысы акшыл. Акш ыл жары кун кезшде кеп жатып курап, оцып кеткенджтщ бел п а. Былтыр куздеп карашаныц дауылынан кашып тырыл- ган сайынан мына жел жаца гана аударып, айдап шыккан си- якты. К,ацбак домалап барады. Ш ок ж ыцрылрэ кездестр Жьщ- рыл api аласа, api майыскак. жас боп шыкты: устап кала алма- ды. TeMipaAi кубылага тура журш келе жаткан. К,акбак жо- лын Kecin еттт. Алдында мшкене рана киякты алац-алкап бар­ ды. CoFaH аялдап калды. Жел iuiin тартып, кайта сокты, кияк ыкка карай жапырыла и1лгенде кацбакты басынан сыпырып экеттк Одан кешнп ебелекп жазыктан кедерп таппады. Бас- карма бакты да отырды: К,айда токтар екен. Кезден алыстап бара жаткандыгы ма, элде, КУ буталары сына-сына шынымен М1шрейд1 ме, эйтеу1р, алгашкыдай емес, шагын, ыкшам керш- д1... домалап барып ак тшенд1 сайга TycTi. Сайдьщ ар жагында- гы келес! кабактан тосып едк кершбедь Енд1баска б1р_к,акбак- ты бакылауга алды. Оган да кез1мен 6ipa3 жерге дейш ердк 160

О л да 6ip сайга тусш жок болды. Сола-ай1 Баскарма атын бау- ырга 6ip салып, сылт темрекке басты. Айдалада жалгыз ез1 жалбацдап шауып келедй Жука, желбегей бешпетш жел жу- лып-жулып кояды. К,анша жапырайта баск,анмен кепкес: жел- кесше кете бердк Басынан сыпырып к°йнына тыцты. Содан, жака куралып жаткан шшешшлер к°сына келгенде гана кидь Кос Ериазар шошагынык кунбатыс тубшде; кудыпя тущы, киягы кадык болган сок шшешшлердщ 6ip звеносын осы жер- ге уйымдастыруды уйгарган. Бул кудьщта алты уй болуга тшс едк Сакал-Сатым кептен жылкы сурап журген: квшпей, кел- мей калыпты. Эз]рше бес уй. А ргы куш орак салу керек. Теми paai жакадан казылган, сай табапындагы еш квранага квэ садды. Bipeyi, салактыгына, тебссшщ журд'1М-бардым жабыл- ганына Караганда, Сейам егпш . А нада Сейс1мет к ь,змет су­ рап кексеге барган. Баскарма: «эз'фше шшен звеносын баскара тур, кешн кврерм1з» дегендй «Айстанов» мэз боп кайткан. Звено бастыгы да бастык кой? Карауында кыруар адам. Алты оракшы, уш жинаушы, тамак nicipeTiH 6ipey... сауын биелерд! сауатын, сугаратын адам тагы бар. Звено бастыгы да колына орак алып, шеп шабуга тшс. Дегенмен, калгандарына aMipiii журпзе алады. CeficiMerri мэз еткен де сол. TeMipaai Сисек- бай карттык терт канат кшз уйшщ желкесшдеп мал суйкенш Кисайтып тастаган кайьщ сокага атын байлады. К ар т биелерд*! багып, KCMnipi сауатын болып келккен. 0 3 i баскарманыц ал- дынан шыкты. Уйге Kipin отырган сок: — Сисеке, Сейаметке бала ж1бере койьщызшы, шаруа бар ед!,— дед1 TeMipaai. Сисенбай ж упрте коятын бала таппады да, e3i жупрдй Сейамет ушнде жок-ты. М эруэ келдь — Тем-ака, уй-uii аман ба? Жецешемнщ д е т сау ма? 0 з саулыгьщыз калай? — Келшшек жылпылдай амандасты. Кер- цм-кез:м, мал-жан, ауыл-аймак, журген жер бэр-бэрш казбалап ycTi-ycTine сурады, баскармага лэм дерлж мурша бермедй туй- ык, именшек мшезд| адамнык мына суырылуы TinTi жасанды, жарасымсыз кершд|. Тагы да ананы-мынаны айтып келш: — C is айткан сок кешш жатырмыз,— деп 6ip токтады. Баскарма басын изедй — Ci3 шакырып жатыр дегеи сок келд'ш. Сейам ет уйде жок! TeMipaai солгын гана: — Бара бер, шырагым, онда Сейам ет келгесш маган жо- лыгар1- -д е п , ipre жагындагы улкен кызыл ала жастыкка к«- сайды. Тем-акац Мэруэш баягыдан сок кермеген-ди — Сисеке, калай шабындык кальщ ба биыл? — Иэ, Тем1рэл1жан, калыц гой, алла кайырыи берсш тек. — К удык калай. тущы ма? Иэ, Тем!рэл1жан, тущы гой. Кайыры болтай да. 6—1650 igj

— Кымыздарыцыз ашыды мэ? ~ \"Гем1рэл1жан, ашыды гой.— К,онак, турегелт отыр- ды 1ргеден топырак борап жатыр. TeceyAi туйе жуп алаша- лардыц кумнан бедер1 б!лшбейд1 У й дщ жамау, тозык, кжздер1 желмен дур-дур Ылк!ид1. Тем1рэлш|ц ызасы келд!. 1ргеден к,а- лыц к,ияк, шауып-шауып экел!п, !рге-аяк,тыц етепн бастырып тастаса кум дэл мундай борамас едь.. — Сисеке-ау, кымыздарыцыз сут кой эл1? — Иэ, Тем!рэл1жан, сут,— TeMipaAi мырс етт!... Асып-сасып Сейам ет шрдь Уйдщ inii кара келецке. Кун жел болган соц тундш жабык, есж туЫрул|-тш. СейЫмет eciK алдына т$ра калды. — Ассалаумагалайкум, Тем-ака! — Элишсэлэм, Сейамет, жогары шыц, отыр,— дед1 Си- сенбай. — Тем-акац кай да ? — Сисенбай мацызданып: ертсц — Кетш калды. Отырсын ба с е т к у т т .— Оракты салсак кайтед1 деп акылдасты мешмен... — C ia не дедщ!з? — Оган болмайды дед!м. Бурмгун, сэрсенбппц сэтше са- лайык дед1м. ■— О л негыл дед1? — Жарайды, Сисеке, с!эд!ц айтканыцыз болсын дедк — Ж еткпейтш би нэйселей бай едь.. кап! кап! — Олардыц бэрш ж е тт з д 1р т бер дед1м гой. — Иэ, не дед1? — Сисеке ci3 айтсацыз жетк1зд1рем дед!.— Сисенбай жа- цагы Тенпрэлше салынган тесекте шарта жупнш 03i отыр. Айналасына мацгаэдана коз тастайды. Бес тал сацалын та- рамдап, элсш-элсш: «УЬе-yhe-yhi» деп eripiK жвтелед!. Соцгы свздерден кейш т!пт! mipenin калды. 0зш е усаган аса бедел- дг, эр! акылды адамдарга Сейшмет сыцылды жэй кк1лермен жатып сейлесуд) ылайык кврд) ме, артында турган Кызыл ала жастыкка жантая салды. IpiAiriH, Сейс!метке Караганда, ма- цыздылыгын керсету уш!н гана жантайды. СейЫмет баскар- мага жолыга алмай калганына шынымен екшш: «цап, кап» деп кояды. О л «кап» деген сайын Сисенбай: «е-ее», «ммм» деп ыцыранады. Bip мезплде бугул! Ызесш жазып »i6epfli. Шалкасынан жатып алып уза-ак кер1лд1. — Баскарма б13дщ кемп!рдщ Ky6iciH ортайтып кетт! 6i- лем. Кымызды сурап imTi. Еркелегеш, езшсшгеш гой. Эйтпе- се ас таба алмай жур дейсщ бе? — Тем!рэл!шц кымызга ернш типзш кана койганын «кымыздарыц сут кой элЬ> дегенш кем- nip де естшен-дь 162

— 0-ой, дарт-ай, не керек сондай сез, дойшы енд1,— деп жалынды. Сейамет: — К,ап! Адылдасатын диуай шайуа бай едь— деп дайта- лады. Сисенбай шалдасынан жатдан куш, Сейаметке ж узш рана бурып: — Со-ла-ай, шырад Сейомет,— дедь Онысы: дайтесщ ди- налып, болар ic болып далды. Басда айтарыд болмаса, дайта бер дегеш. А н а у шыгып журе бердк Айнала ыс-ыс, гу-гу ете- дк жел манарыдан да кушейш кетшть У й дщ iprecinen баста- латын дальш, дияд алдабыныд бет1 кунбатысда дарай улкен- улкен толдындар боп кетш жатыр. Bip алапат н е т р дол. жу- ripin барып жата ran, жупрш барып жата ran солай дарай шабуылга шыддан сешлдь Т у е дайтып дапты. Аспанньщ Tyci де 6ip турл1дула-боз, шадыт. К ун дораланып тур. Жел де да- зандыдтыд аузынан соддандай, ыстыд дем бар. Сейсймет Си- сенбайдыд ушнен шыгып, керанасыныд алдына тодтады. К °- лын келегейлеп Ерназар шошагына дарады. Ш ошад уйден жарты шадырымга жетер-жетпес жерде-Tin. Жел осылай сога берсе шагылды тугел1мен суырып экеп осы ауыл отырган сай­ ды жым-жылас TericTen кететш сьщылды керждь — К ап! К ап. дайашы енд1 мына дисыдты!— Мана тадер- тен атына мжш Эжекед ауылына кете дойып едк Барса дарт уйшде жод екен. К,анипаныд ушне юрдд Bip топ адам карта ойнап OTbipFan. Картаны корген сон Сейймет айналсодтап шыра алмай далды. «Жиырма 6ip» ойнады, Калтасында аз ра­ на тиыны бар-ды, эп-сэтте утылып шыдты. Карызга адша су- рап, Канипага жалынды. Амалы дурып, дуып келе жатдан TyAKici Kipin кеткеи iннiu, аузын багып тыпырши дыдсылаган тазы дусап, карта ойнаушылардыд жанында отырды да дой- ды. Карташылар муныц отырысын басдаша туешее керек, 6i- peyi: — Ж ас ж1г|т, сен кете алмай отырсыц-ау деймш. У йге бар- ганда шешед урсып журер. Мэ, адшадды дайтып ала foA,— деп 6ip уыс адша усынды. Сейам ет ренжш далды. — Ci3 уйтш дойламадыз меш. Мен дайтаныд дадшн 6Ue- т1н жштпш. Куте туйсадыздай уйге байып дайжы алып оя- лам. Эйтпесе, мынау да адшара келген нэйсе гой...— деп, ус- т1ндег1 немктщ кок бешпетш керсеттд 1штершдеп бурыл са- дал адам шошып кеттк — О не дегешд, шырагым. Bi3 ондай думарпаздыд жолы- на тускен т а л е р смесшз. Азаматты memiHAipin алу деген... болмайтын ic. ©3i.Mi3 асырыспыз. Bi3fliKi эншешн ермек ету. Тары да 6ip кездесерм!3. Tipi болсад. Адш адды утып алганы- мызра ренж1ме. Бул орыс ойыны рой,— дедк Сейам ет езж азамат атаганга мэз боп, жадырай дойды. Дегенмен ойнагы- 163

сы хеп-ак отыр. Карта ойнаушылардын, жанында эрюмнщ к,о- лына 6ip к,арап, акшасы жок кнпнщ айналсоктай бергеш онша жараспайтынын, эр-берден сон, утыла бастаган б1рсудщ ыэа- сына тиетннн бул жаксы биетш. Ак,ыры, шарасыздан инаба- тьш сак,тауга мэжбур болды: карташылармен барышна кець\\- Д* к,оштасып далага шацты. О сы ауылга келгендеп непзп ша- руасы есше сол арада туей. К,аягым, ш1м,— дед1 аттандыра шыкдан Ед1лханга,— сен енд1ж1пт болдын,. Б 1зде ойакшы жетпей жати. Ояц шап. ГЬшешшлейдщ баскаймасы мен ез1ммш. 0 з1м кайауыма алып, баулимын. Эзиге эмжм ж у т п туй!— Ед1лхан Сеййметтщ се- aiH артынан шывдан К,анипага айтып акылдасты. К,анипа: — Ehe-he-he-ce, цыргын-ай, шаба алса шапсын. Ецбеккун табады,— дед1. — Ецбеккунд! eaiM жаздиам, ез1м. — Сонда... уйден барып турам ба? — Уйден кеп жей. Епздщ уй — ез уйщ гой. Мешмен бите жат! — Жарайды! Келкйм! Е д 1лхан куана келкть Оны кенд^ргешне Сейам ет куанды. ©31-ез болгалы бастык боп айтк,ан жалгыз ceai, о да жерде цалмады. Бедел, к,удырет деген осы да. Сейам ет ушне карта- дан утылганын умытып, маркайып, масайрап к,айтцан. Ёнд1 Тем1рэл1мен кездесе алмаганына екшдь Осы кезде М эруэ керанадан жупре шык,к,ан; кем,, ак, кей- легшщ етепн жел кеулей кетерш басына турдк.. 6 Сэрсенб! куш танертец Сисенбай карт жугенш алып атына кетш бара жатты. К,алгандары 6ip-6ip шалгы-оракты иыкта- рына салып, ауыл сыртындагы кызыл кабакка жинала баста- ды. Сейам ет бастаган уш еркек элсш-элсш жудырыктарыныц сыртымен кездерш укалайды. Эйелдер бастарына байлаган орамалдарыныц ушымен ауыздарын басып есшейдй Алты оракшыда exi балга-тве бар-ды. Exi адам орак шыцдауга отыр- ды. Сейам ет, Ед!лхан, Ибрай... уш ерхехтщ орагын, ауылдын, теалген шелек, шэйнепн жамап, шебер аты шыккан Ибрай шьщдайтын болды. ExiHmi балга-твехе Сейам еттщ езше тете агасы Аркалы ктьщ эйел! Талшын иел1х жасады. Сейамет жецгееппн, эйел басымен орак шыцдаганын ылайык кврмей: — Тэхе, ояк.ты мен шыцдайын, мен туйганда кайтеаз,— , деп ед1, ж ецгеа: 164

— Е бщ жок,, ж узж к,алталап тастайсын,,— деп бет бак,- тырмады. Сонымен, Ибрай мен Талшын eKeyi 6ip-6ipim жел- neciH бере отырып орак, шыцдауга Kipicri. Т е ст щ сандалын нумга тыгып ^ойгандыцтан, балга тем1рге емес, агашк,а тиген- дей, дыбыс эр1ден, туншыгып ест1лед1: тук-тук, тук-тук. Кейде eKi балганын, yHi жамырайды: тую-тук, тую-тук. Карсы бет- теп шагылдьщ жар 1^абагыныц eKi-уш жержен к,ум сусып кетт1. Ею тэулж бойы шыгыстан аумай сок,к,ан дауыл тацга жакын гана басылган. K®3ip Сейам ет пен Ибрай тартк,ан ши- лымныц тут!н1, уйдщ ш ж депдей, тебелержде айналып жур. Ерназар шошагынын, ар жагында жайылган кулынды биелер- дщ судыр-судыр, бырт-бырт етюзш, к,ияк,тын, тубш туртш, суйрж тартк,анына шешн айк,ын естш п жатыр, Bip кулыи ап- ащы, юшкентай жез цоцырау даусымен KiciHen к,оя бердь Оган талай кулынды куып журш ем1зген мама-бие кумб)р- кумб1р окыранып жауап бердь Тусаулы жылцылардыц дуб!р- Ay6ip шапшыганы, Сисенбайдын,: «Зй, былай, ей талау кел- rip» деп южжген даусы шык,ты. Осы кезде орак,тар да шын,- далып 6iTTi. Ибрай ез орагын ец соцынан шыцдаган. Апыл- гупыл балга мен тест! ертецп салк,ын кум га кеме тастады. Балганын, шыцына кун Tycipyre болмайды, жасып к,алады. Шалбарынын, к,алтасынан сопацша к,ара к,айрак,ты алып Ж1- 6epin, «фуйт» деп 6ip туюрдь К,иык,-к,иык,-к,иык, етюзш, тез- тез орак,ты жани женелдь Кайрак,тан eMic-eMic ушк,ын ша- шырайдм. Жалацаш к,арынын, булшык, eTTepi булт-булт ойнай- ды. Одан кешн сол к,айрак,пен Талшын орагын к,айрады. Енд1 бастаймыз-ау деген кезде Сейомет: — Топтан туйыцдай, жолдастай,— дедь— жолдастай, А й - Ыстанов з1бэнэс| оякшылайыныц жиналысын ашык, деп жай- алаймын. Калган бес ора^шы отырганы отырган, турганы турган жержде ац-тан, боп сь\\ешсш к,алды. — Жолдастай,— дед| Сейам ет *тагы да,— мына к,ауит шайуага кшспес буйьж аздейге к,ыск,аша дэюлэт айтк,ым кеп туй. Б)здщ каманди ылги солай ететугын. Жуйтка жауынгей- лпе тапсима беймес буйын алда не туйганын, оны к,алай абы- оймен ойындау кей екттн тусждшп, дэюлэт айтатын. Жол­ дастай! Содан кешн байып каманди пейот,— деп камаид) бейетж. Казн аздейдщ камандилешндз менмж. Камандидщ айтк.анын ойындау шайт. Бул би. Еюнпп, б1эдщ алдымызда каптаган калыц к,ияк, бай. Сол б1здщ цуйтатын жауымыэ бо- лады. Кайуымыз — ояк,. Пейот, жолдастай! Талшынньж, жанындагы ею эйел Tepic айнала бердь Иык,- тары flip-flip, селк-селк етедь Сейс1мет, «дэюлэтж» осымен тэмэмдап, к,ияк,тын, к,алыц жержен ойып туст1. О л к,ара к,ыз- мет^ц *ай-цайсысына болса да алгыр-тын. К удык, к,азганы 165

сняк,ты, шеп шапцанда да, эп-сэтте к,орыс к,ып цопарып тас- тай бередь О ган гумыры курал-жарак шак, келген емес; кудык цазса — курект1 сындырады, т ш ен шапса — орагы сынады. А тан туйенщ кушшдей купи бар СейЫметте мыск,ал эдгс-тэ- ал^жок-ты. Топырак,ты жукалап, шеттеп керт'т алуды 6U- мейд!. Кушке салады, к,алыц, api су жерд! Сейамет кетерген- мен, курек кетере ме, сабы уцгысынан омырылады да к,алады. А л , орак салганы TinTi к,ызык,. Шепке тигенде шалгынын, ушын сол жак,к.а карай жупрте, еппен салуга шыдамы жетпей- Дi. кулаштап 6ip-aK, тартады, егер орак,тын, мойны, к,урык,-тем1- pi мык,ты болса, алып TycyiH алып туседй Эйтпесе... эйтпесе Сейс1мет орак, жаматуга кетедк Осы сырын б1летш жецгеп Талшын, анау к,ушак,-к,ушак„ ауыр, жас к,ияк,ты к,улаштап, ар- тына айналдыра лак,тыра бастаганда-ак, шыр ете к,алды. — Юшкснем-эй, орак,ты сындырасын,, цутырма деймш, э й !— Сейшмет жецгесже к,арап-к,арап к,ойып алтеп жатыр. Ед1лхан болса... оныц жумыс 1стеу тэсЫ мулде баска. Эке- шешесшен айрылган сон, к,ол ецбегшщ к,ай тур1мен де таныс- К®н. Ок,удан цалгалы 6epi К,анипаиьщ к,удыгы мен тш еш со- ныц мойнында. О л топырак, казуса Kipicnec бурын курект1 пе­ ред!. К уректщ сабында кед1р-будыр, не 6ip к,олга тики мумкш бута керсе — оны асыцпай, бармагымен сипай отырып жона- ды. Сонсоц оцтайлап, устап царайды. К,исык, сапталса цайта саптайды. Лацтыртанда су топырак жылпып, жукпай ушуы ymin куректщ тотын к Ь1Рнап, эбден жуып тазартады. К.УДЫК, Казатын курекпен гумыры кул алдырмайды: кул — топырак- ты тутып ж1бермейд1. Осыньщ бэрш эбден тексерт, бш п ал- ган соц Faiia icne «ipiceAi. Топыракты да еппен, унемдеп алады. Топырак емес, нан кесш жаткандай, кертш, TiAin тастайды. Ш агын кудыкты ол ек! салкын казады. Сонда мацдайы »inci- меiiд i. ©йткеш, жумысты терлеп-тепшш, кан-сорпа боп icTey— акымактыктыц атасы. Терлеу — куш шыгындау деген сез. А л , кушт! баска ештецеа — не акылы, не айласы жок адам- дар ысырап кылады. Жэне гумыры бул маден кецес сурамай- ды. Мыианы калай етсем'екен деп акылдаспайды да. Акылдас- кан журт кай 6ip жетккеннен акылдасады дейшз? ©зшщ акы­ лы жетпеген соц гой? Ж е т т турган адам не сурайды? Ед1лхан осылай ойлайды. Оныц бар мураты сол — айналага акылы «жетш турган» жнтг боп Kepiny. Акш а cypayFa, ас сурауга бар, тек кУДайым акыл, кецес суратпасын! Жетшип класс 6i- т1рген басыцмен б1реуден жен сурап турсац маскара емес пе1 О л аурудан, аштыктан TinTi абыройсыздыктан да К°РЬ1к,,ай- ды, тек алданып калудан коркады. Сондыктан оган «ак ке- ц1л», «ацкау» деген сездер «ажал», «апат» дегенмен бара-бар естЦедй Ацк,ау боп, ак кец и боп кершем бе деп sapeci кал- 166

майды. Мумюн бул жастай жет1м к,алгандык,тыц к,ырсыгы шыгар? К,айдам, эйтеу1р 61зд1н, ЕдЬханды exTipin кетсецдер де, алдап кете кермендер!... Жымиганда сол жач eayi сэл гана тартылады. Бейне 6ip мынау жарык, дуниешц пэиилМне коз жетшзш, коцШ калган жан, езушдеп мыск,ылы кеткен есемен, кайтпаган карымныц уыты гой дерс!ц! Мейл1, ci3 к,алай десе- Hi3, олай дегрз! K,a3ip ол орагын оцтайлап устап чальщ к,ияк,- тьщ шетше барды. Кшджтен бастап, к,урык,-тем1р, TinTi, к,ата- лагына чачкан сынасына шешн сипап, орагын тагы 6ip мук,ият тексерш шык,ты. Сонсоц ею алак,анына тумрдй Тумрген- де жоч, «Yhi, Yhi» деп ypin-ypin к,ойды. Айналасына барлай 6ip карап ап, орагын жерге салды. Топыракка тачай, жэйлап, жылжыта женелд!, чальщга, шочал-шочалачты жерге жолама- ды. Тепске, api iue6i сирек, кебшесе, шашау шыччандарын ча\" гып келедк Жас чияч етм р орачтьщ алдында уншз чулайды. Тек болар-болмас сырыл гана естьледь Орачшыныч чимь,л\" чозгалысына Караганда чолындагысы орач емес, басына су бу- piKKcn сыпыргыш сиячты. Жеп-жеч1л. Анадай жерде ей, чалы- Чына тацдап тускен Сейам ет ырс-гурс етедь Анда-санда: «Ап! А уп!» «Эйуач» деп ч°яды, езше дан риза боп журсе керек. Ибрай ipi-ipi шокал чиячтарды чуып шауып барады. Ш очал чиячты шабу — оракшыдан улкен шеберлжтй куш-чай- ратты керек етедк О рачтьщ жузш де тез мучалтады. 0 йтке- Hi, чиячты гана емес, топырачты да шабу керек: туптен 6ip- ер сантиметр томен алмаса болмайды. Ш окалдыц кияры мец- ге, суйелге шыччан сачал семлд1 чальщ, чатты болумен ч°са, чусач, чаудан аралас бггедь Ондай чияч, жас чияч сычылды, у н аз жыгылмайды, сарылдап-гурЬдеп, улап-шулап эреч жы- гылады. Y ш эйел 6ip жакта. Олар да шопт1ч чалыч тусында кершедь Биш, кок кияктьщ устш е» бастары гана чылтияды. Алкапка ymeyi катар TycinTi. Элсш-элсш сыбыр-сыбыр сейле- cln, сьщЧ'СЬЩЧ кулкед!. А н а ем еркектен repi жачынырач журген ЕдЬхан сездерше, кулмлерше кулак турдь — Айыстанов з1бэнэсш1Ч оячшылайы, пейот! — Жолдастай, командид1ч айтчанын ойындау шайт! ■— KiciHi4 ЧУДай берген мшше кулмес болар, чутырмачдар. — Е , кулюш KiM берд1екен, оны да Ч¥Дай берген! Осыны айтчан эйел ез1шч тауып, орынды айтчанына суйсшш, сыч- чылдап кеп кулд!. А на екеу: ундеген жоч. Е д 1лхан булардьщ эчпмесш тьщдаймын деп кияктыц чалыч жерше кеп чалганын 6ip-a4 байчады. Т е з сытылып, кешн шыга ч°йды. Шеттеп ес- кен улпа, балач чиячтарды т е р т чырчып, Tepic айнала бердй Туганнан куречЬе, отын ала туган кун сэске тусте-ач куйд^ре бастады. А уада уп еткен леп жоч. Айнала тымырсып, тынып тур. Осы кезде улкен шучгыл табачпен чымыз алып 167

Снсенбай келдй Оракшылар манагы балга-твс, калган жердей зор кияк шокалдьщ келецкесше жииалды. Ибрай орагыньщ жузшщ майыскан тустарын балгалап, тузетть К,алтасынан кайрагын шмгарып, тез-тез жаныды. ЕдЦханнан баскасы орактарыкьщ о жер, бу жерш шукылап, жвндеу-тузетуден вт- Ki3in алды да, коралана отырып кымыз iuiTi. Сейамет бож- бож боп терлеп отыр. Эйелдер бастарындагы орамалдарын сы- пырып ап беттерш суртед1. Манагыдай емес журттыц солыгы басылып калган сиякты. Эйелдердщ 6ipi Сейс|метке карап: — Алак,анын,ызды кулб1р е т т алыпсыз гой,— дедк Анау: — Кептен кайа жумыс ктемегенджк куйги,— деп Ky6ip- ледь— Би куш пакотта жушп келе жати ек, тейектщ тубшен ьщнсыган биеудщ yHi ест1ЛД1. Каманди пиабейт дедь Ею сол­ дат мылтыгымызды оцтайлап жет'т байдык. Байсак ецгезей- дей аписей, немк. Е ю аягынан катай жаяланыпты. Бидеме- бидеме айтады, 6i3 тусшбейм13. Каманди ыштапка алып жуй- щдей деп буйыйды. Жуйттын, баш шайшап, зойга келедь 1шюмпщ айтык куна жок,. Жаймен байдым да, ата-бабаньщ -эйуагына сиынып, аписейд1 квтейга айкама салып алдым. Ыш- тап бес келеметидей жей едк Соган дешн е з.;м айкалап жет- к!зд|м. Каманди кайта-кайта мактайды. «Маладес, Айстанов, ти багити, кайоши салдат, кайоши казак» деп ыштапка жет- кенше жагы семебеген, келгесш ылги би кызыл ала, сай ала мендейлейдщ кезшше тагы айтты. Тейде отиган кайт каман- дилейдщ бэйшщ устшен каяйтын декейдщ 03i туйегеп келт колымды алды, айкамнан какты. Куангаинан ею Т1зем дшл- деп кеттй Эйелдердщ 6ipeyi: — Медел бермед1 мс? — деп сурады. — Меделд1 кей1н бейд1 Foft,— деп бастады, ез сезоне 03i Кыза бастаган Сейам ет,— би куш б^здщ этиат к ° ” шаУДа калды. Каманди «атпацдай!» деп каманды бейдй Неге ат- паймыз десек, олай кеп, 6i3 азбыз дейдь Содан куш боны со жейде жасиынып жаттык- Жанымда би татай ж т т бай еди Сол: ана тейектщ мына тейектщ басы толып отиган жау, бугып жат дейд1. Мен буга тусем. Содан, не кейею збден каяцгы тускесш каманди элдекайда бастап алып жуйдк Тац атканша жуйдж. Такейтек би селога кидж: толган б1здщ эскей екен. Куанып калдьщ. Кез-келгенш устап ап «биат» деп кушактай бейдж. Маган меделД1 со жолы бейд1 гой... Жа-. цагы айел тагы карап отырмады: — ...Ciare гана берд: ме?.. — Жок. — Бэрще ме?. • — Жок. 168

— К,аншан,а берд1? — Жейма уш адамга. — Барыц канша ед1? — Жейма твйт. — Бергесш тугел бере салмады ма екен? — К,ойшауды бузып вткенде ейекше квзге тускендейге бейд> гой. — Жиырма тертшпп адам нагып квзге туспед|? — О л ен соцында жуйд1, eai кейемет сем1з e ai... — Сол ymiH бермед! ме? — Жок,. Bisflin ас тсиетш поби болатын. Майкум кешн каза тапты. Кейемет Kici ед«. Маган ылги «казаки жи лубит» деп сойпаньщ бетш к,алцып куятын.— Би куш... СейЫмет та- гм 6ip хикаяны бастап кеде жаткан. — Болды-ай, шшкенем, кутырма, жумыс к,айда? — деп Талшын етепн капля, орнынан турды. А на ем эйел 6ipiHe- 6ipi карап кул1мЫредй 0зш'щ манадан 6epri cesinin бэрш ж урт тек жумыс icTeMey, дем аду ушш гана тьщдап отырга- нын, еп-еЫрж сурак 6epin жетелегеш де жэй эншейш кулык екешн СейЫмет угынган жок. Уш а турегеп, орагына жармас- ты. Сонсоц кияктын, еч кальщ жерш тагы да тачдап тапты. Сол сэтте-ак «ап1, эуп! эйуак» деп кушак-кушак швпт! аударып лактыра бастады. Бу кезде кун туе боп калган. Уй жактан «шай дайын» деген хабар ж етп. Сейтш «Айыстанов баскайган з16энэ» шайды СейЫмет ушнен iuiTi, кымызга Си- сенбай карттык1не жиналды. СейЫмет, барлык баска тагам сыкылды, кымызга да «кет api» емес-Ti. Алдыиа барган аяк аялдамайды, тез кайтады, босап кайтады. Осылай, ем аякты босатканнан кешн «тшеншц баскаймасы» «би куш» — деп, жача 6ip хикаяны бастай берген, api жумыс соккан, api кы­ мызга канып, манаурай бастаган журт тычдагысы келмеген шырай танытты. Онымен де коймай сезд1, керше квзге СейЫ- метпч аузынан кагып алып, вздер! свйлеп Kerri. Свйлегенде олар СейЫмет кусап мацызды эчпме айта ала ма, баягы сол шаруашылык, тш ен куншч ыссылыгы, бауырына отырып жа- Ча сауа бергенде боз биенщ шыбындап шелекЫ Terin кеткеш, кешеп желден кешн КУДЫК суыныч ecKi, кеч татып калганы тагы баска сол сиякты, усак-туйек 61рден,е.\\ерд1 айтып 6ipa3 отырды да, салкын тускенше кисая турмак боп уйдиуйлерше Кайтты. Талшын мен Едихан СейЫмегпч кымыз iiuin болу- “ н кутш калды. А нау 6ip-ep жутынып ап, тагы да: «би куш» деп келё жаткан. ЖечгеЫ: «шшкенем» уйге барып эцпмелесей- 1К» деп, орнынан кетер1лдк СейЫмет шарасыздан Ед1лхан мен Талшынга ере турды. Содан Кврананьщ как терше кеп кел- денеч туст1. 0 з1 отырганда карауындагы адамдардыц киш' 169

кетш, бегде эцпмелер айтуга, буган: «жумыс кт ет к » , «тагы б!рде айтарсыц», «уйге барып сейлесешк» секмд| перегар ке- Нес беруге, апырында, муныц рупсатынсыз, ас irnin болгасын турып-турып журе беруге «пиабалайы бай ма, жоп, па» осы- ны ойлап жатып квз1 Шндь Талшын Мэруэжц Т1зеане мандайын суйеп басын царатты. «Е, со жер1м; е, е» деп жатып ол даj(,op ете тусть.. Т у е к,айта булар тшенге кепирек шык,ты. Ибрай манагы шапк,ан inenTi асык,пай журш аралап кердк Сулыбастыц дэшн TiciHe салып байк,ады. Bip тус- Tin ыстыгына пурап улге^рген балауса к.ияк,ты сындырып па- pan, басын шайпады: «эй, майталман-ай, тым курса 6ip-ep кун кгд!ре туру керек ед11» Ибрай орак,ты дэл бупн салуга царсы болган-ды. О ган швп aai niHni кершген. Шикглей ша- былган пияп цанша кепт1ргенмен тш ен боп жарытпайды. С у тисе mipiriui келедь К,ыста мундай тшенд1 жеген малдыц reaeri 6ipiKnefifli... Осынын, бэр1н айтып, дэлелдеп отырып ал- ган. Bipan оган пулак, аспан адам болган жоп. Э аресе, Сей- сш ет кенбедй «Жогайы жаптыц буйыгы солай, камандид1ц буйыгын eni еткен салдат — салдат емес». Ибрай мана шап- панда калын, пияктыц 6ip туе жатпанда-ап пурап, ceMin, си- реп палганына патты пынжылды. Басын шайпап-шайпап Пойып, амал жоп, орап шыпдауга отырды. Ораптыц да шы- Ны пайтып, жуз1 мупап жарымапты. Бул да шептщ тым жас-. тыгыныц, шикЫгшщ белпа... Сандыбай Сак,ал-Сатымныц уст!не nipren. Эж1мгерей тоц- керген тас-аягын жазып пойды. Келш сырттан 6ip таба шоп экелдь шамасын легенге жылжыта салды да, шай нуманды енесше усынды. Б и т , бес пурсаулы пара ny6ire арпа таяй отырган neMnip, ipre жагындагы nimnene сандыптан пос жу- дырыптай туйшшек алып, neAiHiHin алдына тастады. KeAiH табадагы устш ап кул басып, эларей бастаган шопты мэс- тем1рмен туртшлеп, поздатып, пуманды пойды. Сандыбай Сатымныц темени жагында жатпан п°Пыр ала пурап керпе- ге малдас ПУРДЬ|- Жайлап, жылыстата отырып, тердеп се- Mi3 сэры парттан бастап, самаурын жанында ун жоп, тун жоп монтия палган пара балага шейш хал-жайларын сурап, асып- пай, аман-сау алысты. Сосын, епшм сурамаса да, eaimn ша- руа жагдайын: ПУДЫГЫНЫЦ пулауыптыгын, жылпыныц суды кеп imeTiHiH узап-узап эцпме жасады. Уй М и д е оныц эцп- меане уйып отырган адам байпалмайды. Келш ун аэ шаи пуяды, пара бала ун а з тас-аяп anepefli, Эж1мгерей ун аз дас- 170

тарканга карайды. Свйлеп те, шай iiuin те отырган жалгыз esi. Айтцан эцпмесше кемшр гана анда-санда «е, иэ, е»_ деп кояды, ол да самаркау, ык,ылассыз. 0 з ш щ келгенже уйдеп- лердщ онша цуанцшты емес екенш конак, сезбей кала алма- ды. Сонда да 6ip свзбен болмаса, 6ip свзбен зшбггермш, сен- flipepMin деп ym'it ететш ceKiAfli, элденеш к,иыстырып, ойлы, акылды етш-ак айтады. А н а у «зымиян шалдын,» сез1мш к,ы- тыктайтын б!рдеце таппак,. Сондай 6ip нэрсе 1здеген сайын ештеце таппайды, циыстырган сайын сезшщ к,июы к,ашады. Сонысын esi сезген сайын тас-табак,тагы шай ыси туседк 9с|- ресе соцгысы... шэшкенщ тубш де от жанып жатк,андай куйд1- pin, урттатпайды. «Осыдан кейш ^оярмын» деген ен, соцгы жарты шэшке шайд1 тас-табагына куйып аузына апарганы сол-ды, кенет, мурнынын, ушына быж етш улкен 6ip к,ара шыбын цонды. Баска-баска, дуниеде шыбын тыныш отырган ба, б1рсудщ мурнына конганымен поймай, мурныц жыбырла- тып, к,ылдын,-к,ылдын, етед1. Оры азсынгандай, тайрацдап эр- Ai-6epxi журдк Мурын оган да мынк, еткен жок едк шыбын TinTi масайрап Kerri: к1шкене, эло э аяк,тарымен мурынды ке- Tepin экеткк: келгендей, езшше 6ypin, тартып-тартып цалды. MiHe, енд! буган мурын шыдаганмен, мурын Heci шыдай ал- мады: бос отырган екшоп к,олымен KaFbln кеп ж1бердк Ш ы ­ бын ушып yAripAi, тас-табак, шай-пайымен тецкер1лш, дастар- Канга тустк Сак,алды кгсшщ ез шайын 03i к,агып теккен1не i^apa бала мэз боп кулдк Сатым: «байк,асан,шы» деп сыбыр- лады. 0Ж1мгерей eni колын жайып ас кайырды. Сонымен Сандыбайды азаптаган осынша ыстык, шай, ак,ыры, imiAin бо- лынды. У й neci кырыстанганда одан шаШ мен 6ip-ep тоста- ган кымызыи к,ызганып отырган жок,-ты. Бул елкеде, acipe- се, соцгы кезде Сандыбайды унататын адам сиреп калган. Сондыктан, араласса да, кыдырса да Сисенбаймен болатын. ©йткеш, Сисенбайдан езгенщ оган жолагысы жок. Санды- бай акымак емес, ауру емес, тек аузы жец1л. К,айдагыны соа айтады, кайдагыны сол б1ледй Юмнщ кандай кылмысы бар, Ж1МН1К не Mini бар, мм к!мнен несш жасырып ж ур — бэ- pin Сандыбай ашады, бэрш б1летш сол. Ж эне'ылги жаца ха- барды, соцгы хабарды журт содан естидк А уы л арасыныц усак-туйек, жаяу есегш былай койганда, Сандыбай, ек opici ауданнан кай уакытта юмнщ ек1л болып келетшше шейш KyiiiArepi 6iAin, айтып журедк Румыры кателеспейдк кателес- се сирек кателеседн Алгашында кум exi Сандыбай келд! дссе куанып калатын. Эцпмесш, хабарын еститш. Келе-келе жек кере бастады. Ce6e6i: ылги дурыс айтады. Неге? Н е кереме- т> бар сонша? К,айдан 6iaefli? Жалпы, есекпй болгасын eTi- pixci3 болмайды гой. Сандыбай хабарларынан елдщ кутетМ 171

де сол e-ripiK. BipaK— Сэкец инабатты адам, eTipiKTi елее айт- пайды. Оныц уетше spi ак,ылды, эр! сак,, ©ai онша ж т де кыдырмайды. Анда-санда «мал к,арап» к,ана шыгады. Жаны- на Сисенбайды ертетш, оган Kasip болмай тур: О к,арттыц Колы тимейд!, шшенинлердщ сауын биелерш багады. 0 3 i 6ip ракат. Бетен сез, белек nrnip айту турсын, Сандыбайдан бе­ лек кимыл да жасамайды, муныц келецкеа сиякты. К,айран жолдастык,, достьщ-ай десецшП Эжшгерей кдрттын конагын салкын кабылдау MaHici: бу Конак, айтатын жана хабары, жаца жаналыгы болмаса Kici уйшщ к,азыгына ат байлай бермейдй Бу сык,ылды ауыл ак,- сакалына acipece, «кур кол» келу1 муммн емес, жацалыктыц KOKeci болмаганмен агасын, хабардыц lueiueci болмаганмен жецгесш айтуга тшс. Жай, анау-мынау сез болса оны айтпа- ганда, таратпаганда Сисенбайдьщ аузы не 6mpefli? ©3i, жеке келуше Караганда, мацыздырак 6ip хабар болу керек. Сандыбай дастаркан жиналган сок Да непзп эцпмесше б1рден кеше алмаган ю а т ц кейпшде, анапы-мынаны сез гып, кипактай бердй Bip мезплде еп-ет1рж мулэшмеш: — Мен, кудай атканда, сан бшцшремеймш гой, акша- ныц санынан баска,— деп куланган болды,— он уш жылкы 6ip жок, он 6ip жылкы 6ip жок,... сонда 6api канша? Сандыбай енд1 калай ашпас екенещ сакаулыгыкды деген- дей, Сакал-Сатымныц аузыиа ук>лД1. Ед|лханнык «устазды- гымен» spin танып, сан уйренш калган, spi жасы э.мппе жа- сынан кеткен естияр Идаят сарт етюздк — О н ушке он 6ip — жиырма терт!— Сатым кул1мареп: — И даяттш жен, сондай болады,— дед!. Э ж 1мгерей Сан- дыбайдьщ элденендей 6ip мэнд1 эцпмеш бастай алмай отыр- ганын байкап калган. Сонысын айтпай кетпейтшш тагы 6i- ледь Не де болса айтарын.айткыэып, теэ)рек к¥тылуга асык- ты б1лем, 6ip кезде: — Сандыбай, не жацалыгык бар, айта отыр,— деп салды. «Ушайын деп отырган каргага тэйт дегесш не жорык?» Сан- дыбайдьщ e3i де «ушуга» не сылтау табарга б>лмей эзер шы- даган. Айтатын сездер1 6ipiH-6ipi кимелеп кемешне таянган туе едй Суратпай-ак, актара салса кайтед!? О, Сэкен ондайга бармайды, акылы бар. Жэне сонша мацызды хабарды сурат- пай айтса куны тус-in калмай ма? 0 з eceriniK кунын эбден 6i- л)п болган Сандыбай Эж!мгерейге: «Не жацалык бар» деген- fli ecTin зорлап, амалын куртып айткызды. Эйтпесе кетпей кояды. Енд1 асыкпаса да болады: Сурак 6epiaAi гой? Bspi6ip енд! айткызбай коймайды. Соны сезш, еп-ет1р!к: — Жацалык? Не жацалык болады б1зде,— деп ipKiAai. .Унатпайтын адамыкнык кызметш айтпай жанында отырып 172

алганы кандай к,иын. А нау грмлген сайын уй иесшщ шыда- мы б т п барады. BipaK, Сандыбай — Сандыбай болса енд1 e3i де тезе алмас деген оймен Эжекен, де к,улыкда басты: артын- дагы жастык агашка шалцайып жата кетть К,онак жакда жузш де бурмастан кемшрше дауыстады: — Кемшр-эй, Сандыбайга ак берин, асыгып отырган бо- лар!— Мына сеэдщ айтатыныц болмаса кет дегеншц дэл в31 eKCHin кемшрге шейш тусшдй Жалма-жан бет! буркеул! тур- ган саганнан 6ip аяк цымыз к,уйып бердй Сандыбай к,ымыз- ды алдына к,ойып к,ипак,тап, к,озгалак,тап 6ipa3 отырды. — Айтсайшы енд1,— дед1 Сатым. — Айтсам,— дед1 анау, будан былай булданудын, артык екенш, api езшщ де д'щкеа курыганын сезш,— айтсам, ка- зитке ыстатья шыгыпты. — Негылган ыстатья, тыныштык, па эйтеу1р? — Tyneyri TiAiui жолдас пен Сагынай 6epinTi... Тем1рэл! — Иэ, не деш-i, мактап па?— Сандыбай тык е т ю э т тан,- дайын какты. ©цена булк-булк ет!п, кымыздан терт-бес рет жутты. Сосын: «Уфф, э-ээ» дедь — Сонда... не дейд! екен? — К,атырыпты1 — А л, иэ? — Heci сол, оксатыпты. Халыктыц дэулет! кутыртып жн берген депт1. Ауданга ет1рж акпар б е р н т . К,ысыл-гаян, т а к ­ та когам мулкше к°л суккан. Согымга колхоздын, сиырын сойыпты. ГПшен жетпей, к,арайгап мал аштан OAinTi. Эскер семьясына кол типзген... онымен коймай ауданнын, еюлш Т1лдеп, камшы KepceTinTi. Х алык алдында эптаритеат жок, айдыц кун1 аманда кумньщ бумл шокалын санатып, журтка кулк! болган... «журтка кулю болган» дегенд1 айызы кана. азуын басып айтты. Б у жацалыкка тагы не коссам екен деген Kiciiue ойланып ап,— TeMipaAiHiH, шше су куйылган болар, ci- рэ,— дедь Эж1мгерей ундеген жок- Саты м: — О л казит кайда? — деп сурады. Сандыбай ананык су- рагына кулак аспайды: — ©3i тура жаялыктай ыстатья... — Сен кайдан окыдын,? „ . н ° кь,п кайтешн оны, бетп эрмен кэтрд щ , нес! жак- сы дейс1з кэзитке щыкканныц,— дед1 Сандыбай, шынымен жшркенш, тыжырынып отыр,— взЫ ц де тым миманасы асып кет|п едь Энеупш Tumi жолдас Карашаштын, кызына куда Tycin, KeAicin кетш бара жатса, артынан куып жетш боктап- балагатап imm KenTipinTi. К,ыз берммейд! саган депть.. К,ой- сын ба, ондай аскактык ушыратпай. А удан езш мактап, ке- 173

термслеп адам ет1п журсе... О л келш... езшщ баягыда 6ip ко- нып вткен эйелшен туран К“ зды цорып... Сацал-Сатым жа-. Нагы сурагыи кайталады: — О л кэзит кайда? К,ашан шык,ты ез!? — К ззит К,ашшкенде. Бугж шык,ты. — Сен ауданда болдыц ба, кайдан б1лдщ’ оны? — Жок, болганым жок,. Шрак б1лем, б1лгесш айтам да... — Мэссаран! К,ой,^ бугш шыккан кэзитте к,андай ыстатья болганым кайдан биешн деп ец сен! YftTin боска сейлеметк, уя т болады!— деп ескертп Сатым. Сандыбай жастык, агашта, шацыракда к,арап жатцан Э ж 1мгерейд1 квз к,иырымен багып отыр. — Эжекецнщ корасындагы койларыи к,ай к... тыгар екен енд1,— деп мырс eTTi. Сол-ак екен, манадан цыбыр етпеген уй neci орнынан копарыла турегелдк ©3i сэры адамныц жуз! куырган бидайдай кур е ц т п , тутеп кетть — Эй, тоцтат енд! сандырагыцды, тека з ит! Шык, уйден, шык, дегесш шык,! TeMipaAi сети, экецд'1 елт'фш пе едк эй, к®-. сиетс13, сонша ецпгетшдей! К,арт жастык арашыньщ артында жатк,ан ак, таягына ум- тылды. Сандыбай шыра женелдй ©з-езшен Ky6ip-Ky6ip сейле- нш журш атына мш’ дь Уйдеплерге жортып кетш бара жат- к,ан ат туярынын, д y6ipi 6ip-ep минут естш п турды, 6ipTe-6ip- те алыстап, ак,ыры, кумга ciH,in, жок, болды. К,арт ол кеткесш де кепке д е т и eim riH баса алмай койды. Элсш-элс'ш: — Текс1з ит! Сум! Ж ауыз!— деп тктене сыбырлайды. — Сандыбай Тем-ак,аца неге К1жшед1, не emi к,алДы — Е-е, шырагым, Сатым-ай,— дед1 к,арт,— ем!ршде 031- пен басцаныц Tipi жургенш кетере алмайтын пенделер бола­ ды. Сандыбай сол. Ондай жанра Тем1рэл1 ме, баска ма — бэ- pi6ip. Эйтеу1р 6ipey курып, куйреп жатса болганы. А т арк,а- сында журген, дардай атары, абройы бар азаматты негылма- сын! — Баска-баска, Сагынайра не жок, жолдасын жаманда- ган кагазра к°л койып!.. К,анша сенейш десем де кисыны кел- мейдь.. Эп-эсем ж1г1т, иман ж уздь.. T u rn адам баласына жа- мандык жасайды дейтш жан емес сыкылды. — Бэсе десейшП Сагынайды мен май тойына барганда сол Тем1рэлшщ уй1нен кергем. Тем-акалап жантацдауы жа- ман ед11 Мен де Tayip жй-iT пе деп калып ем... кайдан 6Ue- сщ ... эй, бэр1м1з де элдешмге алданумен Tipi журм1з рой,— * дед1 Э ж ‘|мгерей. Сонсоц, бурын ез!нен бетен еппймнщ ойына келмеген философиялык жацалык ашып тастагандай, сака- лын сипады. Сатым жулып алгандай етш: 174

_ Саидыбай созшщ жацсак болуы да мумкж гой? К,о- лында кэзит! жок — деп келе жатыр едь Эж1мгерей колын 6ip ciATen, басын шайк,ады: — Жо-ок,, жацсак, емес, Сандыбай биедй М енщ к,орама Телпрэлшщ кой тык,к,анынан баск,аныц 6api шын. — Иэ, сол к°й тык,ты дегенд1 кайдан тауып алды? — О л езшщ ойы гой. Тем1рэлш!ц к,°лынДа колхоздыц б у т л малы бар. «Бал устаган бармагын жалайды», баск,арма бармагын жаламаса — Heci басцарма! Баскарманын, бармагы жэй адамдшшен квп болуга тшс. Жалайтын т1л 6ipey. К,ай- ci6ipiH жалап тауысады. А м ал жок, артыгын жасыруга тура келед1... TeMipaAi к°й жасырса б1здщ кора лайык, емес пе? М е т ц колхозга цатысым жок, вз1ммен-вз1м отырган адам- мын. Агайынга цад1р1м де отеди Сэбет санагы цораныц ау- зын кергешмен TyKnip-TyKnipiH тшт1мейд1. Б1зд1ц малга тш- Ti, санак. журмейд1 деп ойлайды ол. Осынын, бэрш салысты- рып келш айтып отырганы да. О л бэрш вз1мен елшейдк Т е- м1рэлшщ орнында nasip esi болса, элбетте, солай ктейдн.. Сацал-Сатым «р»-га соцпайтын сездермен к,оштасты да xeTin калды... Сандыбай айтцан газет бул ауылга терт куннен Kefiin кел-* д1. Почташы Оразгали экелш бердк E x i аяк, цымызды тас- тап алган соц кец1лденш, жадырап к,алды. ©3i кен,ь\\денге- ciH уй иес'ш де 6ip к,уантып, царк, цып тастайын деген болу керек, койны-к,оиышын, цалталарын ацтара бастады. ©лексе- ге цонган кара кус кусап кунжыц-кунжыц етедп — TyHeyri окигадан хеши уятты болып, келе алмай жур ед1м, вкпелемесец!з болды, вйтеу1р!— Туртш ш , тштшш оты- рып, ацыры, 1здеген!н тапты: кейлегппн, шшен api укаланып, эр! тер ти1п саргыш тарткан « С о ц и ал и ст жол» газетш алып Эж1мгерейгё усынды: — Mine! Муны арнайы с!зге экелд1м. Сагынай каРагым- ньщ св31 бар кершед! Ш нде. Сагынанжанныд еамш енд1 бу- к1л TeKia колем! б!летш болды. ©з1м!з кунде Kepin журген азамат. Атагы шыкты. Енд1 оны 6i3re кутайтады дейсщ бе?1 Жогары жакка алып кётетш шыгар. А уы л адамыныц двкей Kici болтаны 6is ушш мактаныш, api мерей емес пе! ©з1м ку* ангасын ci3fli де куантайын деп...— Эж1мгерей почташыныц сезш бол т ж1бердь — Ceai не свз екен? Не жайында айтыпты? б|лей1н- Сагынай караеым сезд! жаман айтпай- v ' F°u ' *У1лаида 0А YAriAi, улагатты 6ip свз айткан болар. Хе-хеп-хеп, вткенде Сагынай каРать<м уйше шакырып, вз1м- л* мыктап сыйлап едй Тас-аягымды 03i эпердк Кетерде xe6i- ciMe шей1н ез кольшен салды-ау эл1? «Ореке, Ореке» деп ас- 175

ты-устше туседь Келш карагым к,айнагалап к,иылып отырган сон, шаид1 де iiue 6epinniH, xe-xeh-xeh. Берген хатын апарып тапсырдым. Сагынай карагым eai... деп Орекек тагы б1раз актарылагын ниет танытып келе жаткан, Эж1мгерей тагы да белш ж1берд|: — Оразгали, сен! кексе жакта да кут'ш отырган журт квп бодар. Булт айыгып, жацбыр саябырлап келед|-ау деймш, уйдщ iuii жарык, боп кеттк Отырсан, шай койдырайык... эйт- песе, жолыцнан калма,— дед1. — Ойбай-ау, иэ, оньщыз рас. Сагынай карагым О рекеан KyTin к.алар, тез1рек жетш оны да куантайын. А л, рак,мет, дэмщ|зге, сау больщыз,— деп почташы шойк,ацдай басып еЫктен шыга бердк Енд1 6ip-ep сэтте толассыз жауган кара жакбырдьщ астында Судан шыкдан тышкандай болып К,о- шалакда шыгатын жолга туст1, сылп-сылп ж елт кет'т бара жатты. Кеше кештен бастап шогырланган булт к,аз1р тута- сып, кальщдап алган. Элем ез-езшен аласарып, мнлыктап/ мыжырайып KeTinTi. Kmsi канша бутш болгаимен, уйдщ эр жер, эр жершен тамшы ага бастаган. Эж1мгерей тамшы ак- кан тустарды, таягы жеткешнше, туртш-туртт’ к,ойды. Кем- nip жауыннан буйыгып, оранып жатып цалган. Мамасын ма- цайлан балалар да жатыр. Келшд: колхоз Карашаштьщ к,а- рауына берген. О л сонда кой багады. Кейде сол уйге тунейдй Жет1 к,анат уйде басын кетерш отырган каРтть|н, 03i гана. Тун дж жабык. ки1з есжке агаш салулы тур. К,окыркай. Уа- кыт белпшз. Эж1мгерей жацагыдан 6epi уысына кысып ус- тап отырган газегп алдына жайды. А ла квлецке жерде еш- тен,е каре алмады. Турегеп барып сыкырлауыкты ашып кел- д г @3i eciKKe тэман жылжып, жарыкка отырды. Заулатып оки жвнелетш ккпдей, газетп KeTepin кезше экелдк Exi кв- 31н укалап-укалап ж!берш, бейтаныс эрштерге услед и Эже- кен,нщ араб эрпшен де танитыны шамалы-тын. Мына жазу- лар одан repi 6ip турл1 кызык кершдь Эптиек, иманшарт, КУран сыкылды, 03i окып жарытпаганмен колына устап квр- ген кггаптарыныц жазуы 6ip келю, усак боп келетш. Мунда, газетте эрштер эр турл1 сыкылды: 6ipeyaepi жуан, ceMis, ай- сыз карацгыда оку уш!н жазылгандай бажбиып квзге урады. Енд1 6ipeyaepi усак, кырык аяктьщ 1зшдей жыбырлап тусш- Ti. 9 p i карап, 6epi карап ештецешц багытына тусше алмады. Эрберден соц уак эрштер 6ip-6ipiMeH куйылып, косылып кет- Ti. У зак, сарыла окудан жуйке тамырлары эбден шаршап, талган адам кусап, Эжекец кезш таре жумып, мацдайын бас бармагымен суйеп 6ipa3 отырды. Онда да ештеце туешген жок. Квзш кайта ашып, кайта карады. Онда да тук туешбе- ген соц, коз талдыратын усактарына караулы булттыц айы- 17в

гуына калдырып, ipi, куйл^кочдыларына ауысты. Ш етшде турман ен, жуан apinri сипап калып, caycaFbina У41лд1, жук,пап- ты. Кенет газеттщ теменп етепне кез1 туей . Мэссаган! Сиыр жетектеген б1реудщ cypeTi аягы аспаннан келш жатыр. Ма- надан 6epi басын аягына келйрш, твцкерш ок,ып отырыпты. Такыр бас к,азак сиыр жетектеп тур. Сиырыныц Myfiiai су- агаштай, желш! жер сызады. Heci ею e3yi ею кулагына жет- кенше ыржиып, кулш капты. К,удды, экес1 базардан келген- дей, мэз-майрам. «Е-ее, байгус бала, «кэзит» с е т кайтсш, с е т ырситып койган анау сиыр, соныц желшшдеп сут к°й» деп ойлады. Сол сэтте cypeTTeri мэз боп турган бейтаныс KiciHi катты аяды, acipece, онын, кулюсже жаны ашыды. ©3i 6ip же- т1скен, санасы, багы журттьщ бэршеи оэык жан кусап, бу карт conFbi кезде: «е, байгус бала-ай», «е. бейшара-ай» деген свздер- д| квп айтатын болган Эжекец газетй аударып-твн,кер1п тугел карай шыкты. Тусш геш : астын таяктай кара сызыкпен сы- зып койган эрштер — ен, мацызды, ен, акылды сездер. Ана, сиыр устап калган такыр бас — 6ip колхоздын, ул гш , енегел! сиыршысы. А л, сиыр... сиыр нагыз б1ршелект1ц ез1 болса ке- рек. Демек, ол да 6ip колхоздыц еч алдыцгы катарлы сиыры. Быжынап жаткан усак эрштер жэй, улп, внеге етерлж касие- Ti жок, KenTiK 6ipi, квзге туспейтш йрш Ы ктер деп укты. К,арт газетй кезшен алысырак апарып тары карады: вцкей 6ip шу- бырып жаткан жолдар, эрштер. «Осыныц 6api гой свз! Свэ! Свз! Не деген таусылмайтын квп байгус едщ сен!» дей 6epin даусын шыгарып алды. О сы сэтте сол жагынан KeMnipi басын кетердк «К,арашы, езшен*вЗ| свйлеп отырганын, Жынымеи сейлесш отыр... Бу сормачдай ауысты гой, ауысты!» деп ку- б1рледь Кемшр манадаи 6epi картыньщ кимылын багып жат­ кан. К,олындагы элп «казит» дей ме, немене, соиы 6ipece ке- зше тосып, 6ipece алые апарып карайды, карайды да аузы- басы жыбырлап свйлей ме, бейм-ау, куле ме, эйтеу1р, б1рдеме болады. Жанында адам жок, сонда бул аурудыц иесi болмаса, к1ммен свйлес1п отыр? KeMnip, жанында «бйрдемешч салкыны салган» адам отырганын буюл тебе-куйкасымен сезш, уша турегелд1, далага шыкты. Бу жолы «уршыгы тусю р узш п калыптмны» айтуга да муршасы келмедь — Жачбыр ашылыпты. Кунбатыстан квтер1цю жел есед1. Кеше кештен 6epi Ашактыч кубыла бауырына йзерлеп, ше- rin алган бура булт бауырын кетерш, шудасы желюлдеп эл- декайда тартып барады. Eii,ii 6ip сэтте булт арасынан кун взй шч алтын сырыктарын жерге кадай-кадай салды. О л сырык- тар йрелген нуктесше кадалып кала алмады, куншыгыска ка­ рай квшкен бултпен 6ipre даланы к,аз-к,атар сызыктармен сыза женелдй KeMnip жалма-жан тундшй ашты, агашын алып 7-1650 177

тастап, еЫкт! турд1 Тезекке жапкан алаша, кап, жабу ол-пу- лын туйе байланатын юшкене шок жыцтылдын устше суйреп тастады. — Адыра калгыр, тезекке су етш кетйгп,— деп айкайлады. Эжекек i3 каратан Kici кусап, жерд1 шекелей, уй желкесшде- **• ак лкен шокалдьщ артына т у с т кайтты. Есж алдына кеп турып сакалын сипады, сосын кен,1рдепн касыды: — Идаят-ай, каргам, 6epi шыкшы.— Уйден Идаят жупре шыкты Кекесшщ алдына тура тап, мурынын тартып-тартып — Ж упр, барып ЕдАханды шакырып келий. Бала жупрш ала женелдь Е д 1лхан тунде уйше контан-ды Бупн жауын К,анипа ушмен екi аралык мал, адам аятынан ше- 6i тозып, ак суылдагы шыгып калган Сол KYMFa жаутан жанбыр устшде жалац аяк баланын, isi жатыр. Бес башайы- ньщ 6eceyi де аиы к TycinTi. Жан,агы Идаяттын, isi. К,арт соган карап турып: «эй, жалгызым!» деп кул!мс1ред1 Ед|лхан кел- генде Эжекен, кольша манаты газегп устап, ошак пен уйдщ ортасында т ец седт эрл1-берл'| журген-д| Ед1лхаи газеттщ 6ip бетш Kepin Ж1берт, отан К1д1рмсстен, б>рден екший беттщ орта тусына кадалды К,арт осыныц бэрш кадаталап батып туртан: — Окышы! — BisfliH, Тем-аканды ма? А нау жауап каткан жок: «Б1эдщ Тем-акацныц» Ka3ipri жайы «Б|здщ Тем-акац» дегенд! тырнакшага алып койыпты Bip беттщ как жартысы .. ЕдЦхан курам алдында жалтан дуниеш тугел умытатын, 6у- К1л мусылман кауымыньщ мацдайына бггкен жалтыз молда KY- сап ез-езшен алыстап — муцая, мунарта бастап Kerri... К,ошалак-К,ошалак болгалы тез алтан газел осы. Тврт-ак кун? Не деген жылдамдык десе>йзшП Эншешнде апта, эйт- песе он кун кш ретж газет бу жолы «туу-уу К,ашшкеннен* терт кунде салып жетш келттП Жэне жэй келмед!, дурлжлре, дуб1рлсте келд1 «Социалиста жолдьщ» осы саны келгел! журттын, аузында тыным жок, еш адамнык басы косылса аш тэтымдары газет-газет. Осыдан терт кун бурынты Сандыбай айтты деген хабар сол кеште-ак Ашак елкесше ауадай тара тан-ды Алташ еслгендерге ол ертеп сыкылдм api кыэык, api сешмаз квршген — А уы л арасы айтып журген всек-аяцмен каз!т к ... сурт- ciH бе. 178

— Эйел эцпме гой ол... Казитке шыгуга жарамас. — Тем1рэл1ге ауданныц rici бата цояр ма екен! — 1ш цыцыр адам гой, ол да царап цалмас. — Аудан басшылары б1здщ Тем-ацацды суйейд1 деуий — Суйегенде... казитке буйрык ете ала ма? — Еткенде... — Осы сеюлд1 эрюм эр турл1 шюрлер айтып, эрюм эр турл1 жакда алып цашып, гу-гу етккен .. Соцры айларда басцарма жайлы эцг1ме, неге екеш белгк13, бэсецсш цалган. Мал тойы- нып, ац молайгалы emuiM «ак, бауырсацты» сез етпей к,ойран. вйткеш , журт ecKi всектен эбден цажыган-ды. Есюш есюрте- тш — жаца гой. Сейс1мет эскерден келгел1 6epi сол жаца эн,- riMe, жаца есек табылды Оныц ауыл цыдырып айтцан хикая- лары ауыздан-ауызга тарады... Ею-уш Kici кездесе цалса сол, СейЫметтен ест1гендерш цырлап, сырлап согады. Т Ы н , сезш кулю етедь К ек шалбар, кек бешпет, медел, Мэйуэжан хацын- дагы эцг1мелерд1 ермек цып кун KeuiTi, ке ц и кетеркть Cefici- меттщ свйлеу мэнерш, журк-турысын, цулцын сэр1ден турып ап, цабыргасын ырсандата, керЫп-созылып жасаган жатты- руларын аудырмай салатын жас, бала жмтгтер пайда болды. Соныц арцасында бурын белгш з, тек пэленшешц улы атанып келген талай бозбалалар ауызра iAiHin цалды. Енд1 олар Сапар, Отар, Балгынбай, Шалгынбай болып, экесшщ аттарынсыз- ак,, белгш еамдер алды. Эрине, бэршш, ойнайтындары 6ip роль болгандыцтан, 6ipiH-6ipi цайталау, 6ipine-6ipi айна Кате- cia уцсау сеюлд> енер аурулары булардан да байцалады. Де- генмен, Сейаметтщ майданнан аман-сау оралуы былай турсын, оныц кек бешпет-шалбар кигеншщ e3i ауыл таланттарын ашу­ га зор ыцпал жасады. Жиырма шацты кун болса да, ел imi жаца-жаца эцг1мелер ecTin, куш алып, кулю тапты. Халыц та сэби сыцылды: жылап отырып кулш, к у л т отырып жылай са- лады. Б|реуд1ц баласы, б1реудщ агасы, б1реудщ iHici кетш, цан жылап отырган ел cepniAin, сем1рмегенмен, тогайып еда. К,ум журтыныц есек-аяц айтатын тротуар, фоэа де, эн-куй, спек­ такль керетш театр, филармониясы да — сол баягы дастарцан басы. СейЫмет келгел1 дастарцан басы дакецейш, жадырап са­ ла берген. О л келгел1 ешюмшц цомагайлыры да сез болудан цалды. ©йткеш, Сейс1мет барда езге б1реудщ жемсауын эцгй мелеу, нешц болсын артыц-кемш елшемей сейлей салатын 6i- AiKcia журт ушш де 6ip турл1 селекет, кейде TinTi, цмлмыс ке- ршетш. Оныц ycTine, цаз1р кектемдегщей емес, журттыц цолы тимейд), ондагыдай «мал цараушылар да» аз. П ш ен науцаны- ныц цыэып турган кезй Кейшп oip-ep жумада Сейшмет ро.мн- 179

деп артистер де «модадан» шыга бастаган Мына газет дэл осындай 6ip елара туска тура келди Byrin Сисенбай уйше, к,ымызга жиналгандардыц Шиде Ссйс1мет пен Мэруэ гана кержбейдг Шет ауылдардан Сацал- Сатым мен Мэсэл1м бар. Эбден сапырып, eATipin цойган туне- мел кымыздан 6ip-ep аяк,ты босатканша ешюм Tic жарып ештеце айтк,ан жок. Келеа 6ip аякты дастарцанныц тепстеу жер1не асыцпай орныктыра цойып жатып Сисенбай отырган- дарды жагалай шольщ шыцты. Титтей жудырыгын ауэыныц уст1не койып тынк,-1 ыцк жетелдг Мунысы: 6|рдеце айтпай- сьщдар ма. эйтпесе, ез1м айтам дегеш-тш. К,ымыздыц суйк|м- Д1, ашкылтым Hici мурын жарады. Анда-санда тем1р ожаудьщ, табактыц ернеуше тиген куцпрт ушмен «е-э-ууф, э-э-ууф» деп агаш ЭЯК.ТЫЦ ернеушен кымыз сорган epin дыбысынан ецге ештсце ест1лмейд1. Егер осыны тыныштыц.деп атауга болса, сол тыныштыцты 6ipiHiui боп бузган Мэсэл1м болды: — Сонымен элп кэзиттерщ не болды,— деп бастады, 63i баск,а 6ip улы журттын, OKiAi бола тура, осы елгс улкен багын . юипрейтш ак,ыл айтыщ тексерш кеткел1 келген бук1л планета- лыц комиссияныц бастыгы кусап «пэлендерщ», «шулэндер!ц» деп басцаны белек, езш белек цойып сейлейтш ежелп эдет1- мен,— кэзиттерщ баскармаларьщды ок,сатыпты гон? — Иэ, cefiTTi оны... солай болатынын б|лгенмш,— дед1 Сисенбай, nepin альщдар, муны айтып отыргаи мен1мен деген- дей айналага ербие к,арап,— Сагынай экт! жасаганда мешмен акылдаскан, к,агазына к,ол цойдыр... — Сисеке, соны энеугуш Тем-ак,ац келгенде неге аит... — Бэсе, о Kici де Ызбен ацылдаса келме... — Жазганда катырыпты, шок,ал сана... — ©ripiK ак,пар 6epin ауданды алда... — Эскер семьясы М. жолдаска к,ол жум... — TiAiuire т1л типз... Жацагы ак тымыц уй iuii ду-ду болды да кетть Еишм euiKiMAi аягына шейш тыцламайды, орта жолдан белш, сезд1 белшен урган жылан кусатып к,айк,ан,датады да тастайды. Эрмм ез даусын ест1ртпек, ез пЫрш етмзбек, эркайсысы e3i- нен езгелердщ уншен асып тусуди бшк, артык, шыгуды максут erin айкайлайды. BipaK сзеуреген сайын ец1 к,ашк,ан сез, ай- цайлаган сайын нашар ест1лсд1, ауыздан шьщканымен к¥_лак^а жетпейдп Эрине, 6api шулагасын 6api тыну керек к,ой, 6ip кезде булар да тына к,алды. Bapi 6ip кезде Сатымга к,арады. Bapi 6ip сэтте ез-ездершен куыстанып, кудЫтешп отыр, ейт- Kciii, штершде сезге де, айкайга да Сацал-Са- тым-ды. Енд1 6api жабылып сонын, аузына тендп Сатым аузын 180

аша цойса бггеуге KipreH цойдай, шубырып KipeTiH сияцтана- ды. Сатым аузын ашудыц орнына мынадан цалай етесщдер, деген сеюлд1 ыржиып, TiciH керсеттй О ны ц жуык мацда еш- теце айта цоймайтынына кез1, жеткен соц ж урт цайтадан ду- ылдасты, тагы да Мэсэл1м: — Сол каэиттерщ кайда? — деп сурады. — Сисеке, азд е ед1 Fofi? — Менен Талшын келш алган. — Менен мынау алган,— деп Талшын жанындагы 6ip эй- елд1 нускады. Ол: — 1беке, ci3re бергем,— дедь Ибрай: — Келш, сенде гой,— деп, омырауын ашып отырган ац сур келшшекке цадалды. — Менде емес, анада,— деп, ец темени жацтагы цара до- малак, келшшект1 Kepcerri ол. Келшшек эуел1 темен царады, сонсоц курен,1ТТ1, сонсоц сурланды, сонсоц тагы темен к,арады, сонсоц мщпр eTTi: — Мен... мен... тас-аяк, суртш к,ойып ед1м...— «Социалис- Tia жол» бул ауылга кеше кеште келген. Keuieri жацбырда Ораэгали почташыныц Эж1мгерей цартца экеп берген газеть тш, ЕдЦхан цартца шшдепсш тугел оцып бергеннен кейш кос­ ца цайтарда ала цайтцан-ды. ©ткен тунде осы уйде отырып тшениплерге де оцыды. К,улак,тарына сенбегендей 6api «бере туршы», «маган берци», «Kepin берейш» десш, 6ipiHeH-6ipi алып, цолдан-цолга етюзш журш, аягында, осындай болды. Булардыц кейб1реулер1 мулде мектеп кермеген, Ke6i керсе де бурынгы латын эршшц кезжде eKi-уш класс б т р ге н , кешнп алфавита танымайтын адамдар-тын. Эйтсе де Темграл! сы- цылды адуын басцарма жайлы жазылган жэне шын жазыл- ган «ыстатьяны», танымаса да 6ip-6ip царап етуд1 эрцайсы- сы-ац мацсут тутцан. Ерназар шошагыньщ кунбатыс жагы- на «туу К,ан1Шкеннен» мунша тез — терт-ац кунде, api жыр- тылмай, ештеце оралмай аман-сау жеткен жалгыз газет! Ец болмаса eKi-уш рет оцытып тыцдай алмады-ау журт. — К,ап! Буларыц болмаган екен! Эй-эй-эй,— деп Мэсэ- Л1м басын шайцады. Жацагы цара домалац келшшек 6ip цы- зарды, 6ip кегердь Бэршщ назары сонда. — К,ап! Буларыц болмады,— дед| Сисенбай. — К,ап! К,ап! — дед1 Ибрай. — Бай-бай-бай! — дед1 6ip эйел. — Ой-бай-ай! — дед1 6ip эйел. — Бе-пм-ай! — дед1 тагы 6ipey. — Осыны цоялыцшы,— манадан ушпз отырган Сацал-Са- тым журттыц 6apiH тежей, тыя сейледй— со газитте не жазыл- 181

ганын б1лдж к,ой енд!. жеткен жок па? Газит |штекет аспаннан алып жазбайды, айтпайды. Оньщ ce3i — б1здщ сез, Сисеке, мына озд щ сезнОз, менщ сез1м. Тем-акац э й тт койды, Тем- а^ац буитш койды секид1 есек-аяцды 6i3 жайгалы кашам! Eni ereriMia далактап, ас iiuin, эцпме айтудан ецге тук бимейопз. I ем-акан, жаман басшы дей аласыз ба? Жок. Тем-акац iuiin- жеп койды ^дей аласыз ба? Жок. Акылсыэ, элЫз дей аласыз ба? Е-ее, ойланып калдыцыз ба? Ойланган жен. Макул, со- FbiMpa Myfiisai мал сойыпты, оны да бутш жеген емес. Сол да сез боп ба? Енд1 кеп казит-казит деп шуылдайсьщ туге! Не жазылганын бмссщ. К азиттщ айтканы шын ба? Шын. TaFbi не куньщ кетт1, агайын!.. — Сэке, азд ер кызыксыздар осы,— дед1 Мэсэл1м Сатым- ньщ сезш белш жэне сонысын ерлйс, алгырлык санаган к!сшщ 83iH-e3i риза кейшмен,— Мэсэлэ Телирэлда емес, кэзитте, кэ- зитке шыккан сезде болып отырган жок па?! Оны эркайсы- цыз-ак ecTirini3, тын,дагын,ыз келедь Халык кэзитке сенедь кэзит халыкка сенедП Осы арада Мэсэл1м отырган жершде комданып-комданып ,ойды К,анатым болса ушып-ак, кетер ед1м, кайтейш, осынша акыл мен тьл берген кудайым 6ip карыс кауырсынын кимапты деген Kici семлдк э pi емнш, spi езгелерд! муоркей, кеннре ка- рады. Сакал-Сатым ананын, бегелгенш пайдаланып, тагы 6ip сез кыстырды: — MiHe, езщ1з айткан, мэселе: кэзит халыкка сенедП Жен- ак- Халыкка сену деген не? К,атын-калаштыц аузындагы усак- туйек сезд1 жиып ап, басын к°сып, сол халыктыц езше кайта тьщ дату болтаны ма?.. — О з енд1 ейтш катын-калаш деп секпещз,— дед! 6ip — К,атын болсак та прабамыз Ызбен б1рдей,— дед1 6ip — Пиадал! — дед1 тагы 6ip эйел. — Сонда азд ер калай дейаздер,— дед1 Мэсэл!м, Сатым- ды эбден тукырткысы кеп,— кээиттщ жазганы есек пе? ©сек деген eTipiK емес пе ед1? — Жок, газеттш шын, eTipiK емес. — Онда есек болтаны калай? — Сатым Myflipin калды. Елдщ сезш щ есек екеш рас, оган ке ц ш жетш отыр. ©TipiK деп тагы айта алмайды. Малдан шыгын болтаны рас па, рас. Ш окал санатканы рас па, рас. Kici сабаганы рас па, ол да рас. Шынында муньщ не дауы бар енд1? Жо-ок, 6api6ip дау айтуга болатын сиякты. Жарайды, малдан шыгын болды. Неге? Не ce6enTi? Шокал санатты. Неге? Не ce6enTi? ©лген малды, эри­ 182

не, TeMipaAi урып елпрмеген Дегенмен... дегенмен ол басшы гей, елт1рмеудщ камын жасамай ма? Жасамады деп KiM аита- ды? Колынан келгенж аяган жок- К,олынан не келд1? К,ысты жумсарта алмады, кунд1 жылыта алмады. Эйтсе де малды шыгынсыз шьи-арудын, KiATi жалгыз цыстын,, аты — кыс Сол кыстын, эйтеу|р 6ip келерж ол б1ЛД1, жарты жмл бурын б1лд1. Сол ушж жаздай шшен шаптырды, куздей к,ора жендетп. Одан артык, не 1стей алады? ГВшеннщ тапшы болтаны, кейб1р жерлерде малдыц жем жеу ерекшелшне квн,1л белжбегеш де рас. Сол шшен неге тапшы болды? Швп дайындау жоспарын 180 процент орындаган кол­ хоз емес пе бул? Соныц 65 проценттеш шокал боп шыгыпты дегенд! ест1ген. Сонда, осыныц барже жалпяэ TeMipaxi кжэ- л! ме? Кжэлк BipaK жалгыз емес. Кжэлй болгасын кеппен 6ip- ге болганы не, жалгыз болганы не, 6api6ip, кжэлк Квктемде К,ой шыгыныпыц 61разын жасырып калуга болатын едк Bipaa басты ерте твлдегендерВак жауып Ж1беретж. ГПшен женшдеп а.\\пардыц да OTipiriH 03i шыгарды. Барж ашып берген езь А у- дан алдындагы беделше ме, партия алдында адалдыгына сен- Д1 ме, sKTeyip, сенд1 Газеттщ мьша макаласына Караганда му- нын арты — турме Сонда сенгеш не? Беделге сенуге болмай- ак койсын, адалдыкка сенуге де болмай ма? Мэссаган, свз болганыца! Алдымен Тем1рэлшщ адалдыгы не адалдык, кан- дай адалдык? «Пэленбай бас мал шыгын болды, ce6e6i, кыс Катты, шшен жетпедк былтыргым OTipiK екен. адалдыкпен алдаппын, биылгы шьшдык осы? Бул адалдык ушж аудан: ♦ бэрекелде-ее, баскарма, адалдыкпен мунша гуяктьщ тукы- к:ын куртыпсьщ, жасырмаганыц, адалдыгыц ушж рак,мет!» деп аркасынан кага ма?! Акыр Ty6i сол адалдыгынын, арка- сында басы кетпей ме? Демек, бул басын мулде ойламайтын xici болды Тем>рэлжщ вз1 ойламаган басты взге Kici ойлап Карык кылмайтынын Сатым жаксы тусждк Эйтсе де... эйтсе де эршмнщ 6ip нэрсе твндрегжде ойлауга, ненщ болсын туб1н, шындыгын 1здеуге, TinTi, кезкелген жэйтке сенуге сен- беуге де хакысы бар гой? Бар, бар. Олай болса, газеттщ ма- каласына Сатым да сенбейд!. Сенбегенде eripiK уипн сен- бейд1 емес, шындык уипн сенбейдк Ф акт! терсе, свз жок, га- seTTini дурыг. А л адамшылык, ар алдында ше? Онда газет тым солакайлау, белсендЦеу кеткен Макала вэщщ Тем'фэ- Aire таккан кжэсж, айыбын жерже жете тексермей, ждете зерттемей жазылган. Мэселен шокалды не ушж санатты? ©TipiKTiK тубже жету максатымен болса керек, демек, оньщ ешкандай айыбы жок Баскарма бэрж 6iArici, TyciHrici келдь CoFaH да хакы жок па? Сол да кылмыс па? Егер Тем-акац ондай-ондайды кврмеген, сезбеген боп журе берсе кайтер

ед1? Онда, эрине, елге кулк1 болмайды. епржинлерге мундай м1нез, acipece, жагады. ©йткеш, оларга анау-мынауга мэн бер- мейт'н' сенг‘ш. секемиз Kici керек. Онда олар Тенирэлшщ бу- зауын берш жеген жарты снырын эцпме етпейдй Сейтш, 6i- pimK-6ipi «жабулы казанын жабуымен» тастап, 6ipiHe-6ipi eTipin сешп, eTipin иланып журе берсе... «халыц та орнында, хан да тап>шда>>. Ондай баскарманы, цайта, мацтайды: «Пэ- леншекен, ер рой, ондай усац-туйект1 цайтсын, бойына лайыц | кермейдП» Тындырран icif^Hin 65 процент! eTipin болса...! оныц Heci тындырран? Жалпы шаруашылык, ушш усак,-туйек деген угым болмаск,а тик! Сатым нез алдына баска 6ip Те- мiралiиi экелдп О л ешуак,ытта шок,ал санатпайды, 6ip сиыр- дыц жарты eTi турман,, 6ip ферманын, жартысын жесе де еш- KiM ундемейдь Ауданга да, ауылга да жагымды. Басы аман, малы тугел. Биылры к,ыс сьщылды кыста онын, малы елмейд1 Дейаз бе? ©лгенде топырлап калды. BipaK ол... б1ледь Шы- гынньщ жартысын жасырып калды Орынын телмен жапты. EceciHe ол колхоздын, к,ойы eri3 тумайды. Епзщ к,айда, ол неге аз? Б у й т т ешюм кшэ тага алмайды. Bapi кулю болудан коркады... Сонда, осы eni Тем1рэлшщ цайсысы шаруашылык- К,а пайдалы? К,айсысы кке Ke6ipeK пайда KeATipefli? Сатым- ныц ойынша алдыцгысы, езшщ TaMipaaici дурыс семлдк Се- 6e6i? C e6e6i сол. Басцарма болгасын адал болу керек. Ец ал- дымен адалдык, калганы содан кешн. А л, сол адалдыгы ушш 6ipey жапа шегш жатса... «газеттЫ шын», демек, дурыс деп, MacaaiM кусап, кымызды iiuin отыра беру керек пе? Отырма- ганда не icTefifli? Сацалымсн «С оц и ал и ст жол» газеп бас- карманыц, баскасынан бурый, шок,ал санатцанын к,°ллкпан- дай мэселе цып, буки аудан келем!не жайып отыр1 Тап осы- ны айып ет1п тагатын орыны жок едн А зар болса, к,арк,ылдап турып 6ip кулш, цоя салуга болатын жэйт, К,ыскасы, Темк рэлпп курту ушш газет келт1рген кеп фактшщ 6ipeyi де жете- д1 екен, мысалы, аскер семьясы М. жолдасты сабаганы... оны- сы енд1 дурыс емес. Тем-акан, неге ейтп? О жатый ешк|м бь\\мейдй 6iArici де келмейдй Ж к т ч к umiFap дешн десе... 6ip Typai кисынсыз. Ондайга камшыдан баска КУРал керек... Осыньщ барж бажайлап, бакайшагына шешн шарып сейлеу- ге Сатым мына журтты тусжд|ре алмаспын деп к°Рь,к.ть1, ейткеш, ол ваш эжептэу1р акылды адам есептейтш. А л, езш акылды санайтын адам езгенщ ойлау каб1летше сене бермей- Ai гой. Сондыктан жайбаракат кымызын сораптап,^ бул не айтар екен деп манадан кутш калган журтка жагалай 6ip-6ip карады да жауап каткан жок. Газетке, Темфэлке, Сагынайга TinTi, осы отыррандардын, да б1разына iurrefi вкпелеп api ке- niipin. кеипрген сайын, yMiTci3, туц1ле ой айбердк.. Мэсэл1м:

— Ьууффф!— ДеД'- Bip аяц цымызды, шетшен ек!-уш жу- тып алдына цойды. — Ьууфф!— дед1 Сисенбай. — А щ ы екен!— дед'| 6ip эйел. Bip эйел! — Удай!— дедь — К,айткенмен ел азаматы гой,— Сатым енд| осылай бас- тады,— кайткенмен Тем-ацац жацсы адам, жаман да бастыц емес. Адалдыгмнан басца жазыгы не? Оньщ столше басца Ki- ci не болса да, тап содан дуние aAFa баса цоймас... Сатым та­ ры да ipKuin цалды. Отыррандар 6ip-6ipine царастм. Сацал... Сатымныц сез таппай 1ркь\\мегешн 6api тусшдк «Оныц орны- на» демей, оньщ столше дегешн жатырцай тацдана цабылда- ды. Bip турл1 жаца TipKec, жаи,а урым, обраэды сез цусап ойнап, тулеп естмдн Басшы адамныц столге отыратынын, оныц орныныц сол екенш урынса да, TeMipaAi деген сез бен стол деген сездщ цай жерден, цалай байланысатынын 6iAe алмай, api ылги ек! айылын салацтатып ат устшде журетш басцарманыц столге цайтып отыратынын кез алдарына кел- Tipe алмай дал болды. — Е-е, саган жацсылыц жасаган гой, сосын айтасыц.— Осы сеэдермен Мэсэл1м Сацал-Сатымныц бетше сынай, сыц- сия цадалды. — Маран не жацсылыц жасасын ол1 — Эйтпесе жацсы адам екенш цайдан бь\\дщ1 — Жацсылыц жасамаган адам,— жацсы адам смес пе? — Е р iciMeii гана танылса керек! — Тем-ацац не жаманшылыц erri?! — Жаман ic етпегенн'щ 6api жацсы Kici ме? Сатым бу жолы шынымен тосылды. Айналасындагыларра тагы 6ip-6ip царап erri: 6api цымыздарын сораптап, бул еке- У1нщ аузына кезек-кезек уцЫп, у н аз отыр. Сейлемесе де ой- лап отырган ешцайсысы байцалмайды. Кездер] бар, цулацта- ры жоц, ауыздары бар, т1лдер1 жоц сетлдн Т yciH6ece де тыц- дап отырган жалгыз Сисенбай. Оныц изеуге, шулгуга рана жаратылран жацца-басы тынымсыз цалтацдайды. Сатым сей- лесш, Мэсэл1м сейлесш — 6api6ip, цоштай беред|, шулги бе- ред1. Сатым туцЫ п кетп. Алдындагы сыры эр жершде 6ip жылтырап кершгеп агаш аяцты цолына алып, Ty6ine кез сал- ды: 6ip-ep урттамдай рана цымыз цалыпты. Оны жутып ж1- берсе бу дастарцанда будан api отырудыц сэщ де,' мэш де жоц екенш iuii сезедс Аяцты оц цолыныц уш саусагыныц ба- сына цонып, олай-пулай айналдырып кердк аз цымыздыц ыдысца жугын болудан басца цауцары жоц екен, кенет, е р т - не апара 6epin, кетере тастады. Сонсоц манадан 6epri сез1м де, ойым, отырысым да осымен тэмэм болды деген Kiciuie, ту- 185

регеп, ешюмге назарын да салмастан шыгып журе бердь Уй- деплер ац-тац боп 6ipine-6ipi царасты. Мэсэл1м «ущщу!» деп ыскырып КОЙДЫ. 8 — К,иям! А узы н уям! Сейам ет булан-талан. Мойын тамырлары б!леу-б!леу. Ко- рананыц ортасында ойк,анып эр.\\1-берл1 жур. Ыдырынып эр нэрсеш 6ip устайды, устайды да лацтырады, жулып алып, жулкып ^тастайды. Не 1здеп жургенш e3i дс бЦмейтш болс.а керек, afiTeyip, б1рден,е !здейдй Ьдегенш табайын деген ние- Ti де байк,алмады, ейткеш, ештецеге кез1 туспейдк езшен-ез1 быт-шыт, ыпыр-тыпыр. Онсыз да куйю, жупыны мулж-п олай- булай шашып, алашаныц ycTiH ат к е тр к,ылды. Сол тоз-тоз дуниешц арасынан, ак,ыры, кок бешпет-шалбарын тауып ал* ды. ГПшенге кшп журген алды-арты тугел жамау кара жолак шалбардыц сыртынан эскери галифет кидк Жалацаш HiHiHe жабыса калган кек бешпеттщ туймелерш 6ip салып, 6ip агыт- ты, ез омырауын ез1 жулкылап б)раз журд1, кенет, ер-турма- нын ала сыртка умтылды. Таралгы-узецпа мен айылын шу- бата, суйрете ат казыктын, басына апарып аудара салды. Таптала-таптала тозып, кумнан repi шацга айналып бара жаткан жердщ топырагы бурк ете тусп... ©3i серец-серец ет1п казыкты 6ip айналып шыкты. «А» apni кусап талтайып тура калды. У й жакка карап: — Мэйуэ, атты экел!— деп дауыстады. Мэруэ тарапынан жауап болмаган соц, шылбырын шумактап-шумактап, ноцта жугенд! карына Ы п алды, Ерназар шошагына карай адым- дай женелдк Кун туе кайтып бара жаткан. К,ум 6ip Typai сэ­ ры кызгылт, шыжып тур. Шагылдыц 6epri кабагында сауын биелермен 6ipre жусап турган атына кара су боп эрец жегп. Бара нокта жугенд1 KHrisin ж!берш, жайдак, каргып мшд1 де KefiiH тартты. Оньщ мунша апак-сапак болуыныц ce6e6i бар­ ды. Булар кундепше шшеннен туске таман оралган.^ Эдет бойынша асты Сейамет ушнен ilirri. К,ымызга Сисенбайдшше жиналды. Барлык бэле сол кымыз дастарканынын, шетшен басталды: ГПшенинлер салкын кы“ ызДан 6ip-ep тостаганды салып ап сарьщтарын басты. Keaeci тостаганды босату уш т б1рден,е айтпаса болмайтын сыкылды, отыргандар 6ipi-6ipiHe карап элденендей экпме, соз куткедь Эрюм-ак сезд1 алдымен жэне тауып, орынды бастап кетуге тшс. Мундай кесемджтен дамеа бар Kici тостагандагы к ь'мызды журттан бурын тау-

сып, аузын журттан бурын босатуга тырысады. М у рты бол- еа — муртын, мурты болмаса — ерши суртш, санадай сай отырран мак,ул. Сисекец eai тостаганды 6ipiHeH сон 6ipiH ci- Mipin тастап, тамагын булк-булк enciain жутынып та улгер- ген. Енд1 тек бастап кету рана.,. Д эл осы сэтте дайдан сап ете налганы белгкпз, камшысын суйретш Сандыбай Kipin келди — О рта толсын, азаматтар! Дастарнан басындагылар ыгысып, н°чанк,а нана тврден орын босатты. Уйдег1лер жадырап, к,°зралак.тасып к,алды. Эж1мгерей тэр1зд! нисын желке нарттар болмаса эл1 де 6ipa3 журт наД>Р тутады. Осыны сезген сайын Сандыбай да сыз- дай, салманси туседн К,анша салмагын, болса да мьщн етпеи, етпеттеп жатып кетеретш халньщ барда, ппркш, цпрент нал- paHFa не жетсш... К,онак, нолЬ1НДагы бузау TiciH 04 жак, боса- гага жылан лактыргандай ирелен eTKisin тастай салды да, ер- KiH басып кеп цоныш напты етМмен торге шынты. Сисенбай рана езшщ Сандыбай отырганда свз бастай алмайтынын, со- ньщ, Сандыбайдьщ сезш коштап к,ана бедел табатынын се- ain, 1штей басылып, жудеп отыр. Дегенмен журтты н 6api ни\" ет 6iAflipin жатнасын, эдетшше, ол да жалпантады. — О рта езщмен, толсын! — К,ош келд1Н>з! — Жогайыяк, отиыныз!— Бул сездердщ барлыгы н°нан отырып болгасын айтылса да орынсыз болган жон. Ce6e6i: Сандыбай сешлд! улкен адамдарга эршмшн-ан налай, нашан болса да ниет 6iAAipyi парыз. К,онанна уй-iiui жайшылык,та- гыдан repi де езш бешлд1рек, берйлщюрей набылдаган сияк,- танды. Демек, 6ip тосын эцпме, не белгЫ жайдыц езш еш- к1м батыл гып бастай алмай отырганын сезе нойды. ©эшщ дэл осы арага гана керек Kici екенш тусшгенде TinTi жарыла жаздады. Алдына н°йган нымыздан асык,пай eKi-уш жутты, ашырнана рахаттанып, муртын сорды. Сонсон барып: — Азаматтар, Тем1рэл1 баснарманьщ хал1 нешж, не бол- ды o3i? — деп сурады. Ж урт манадан 6epi айта алмай, бата алмаи отырган мэселелершщ мунша оп-оцай, кенеттен баста- лып кеткенше натты нуанды. Япырай, бундай да тапнырлыц болады екен-ау! MiHe, анылды, алгыр адамньщ ici! Ешнандай букпе-нанпасыз бастады да кеттП Ж урттын бэршщ куткеш осы емес пе едi! У й толы жан H¥MFa сщген су нусап ез-взде- piueH тынып, дыбыссыз цонырайып отырганда... 0й , найран Сандыбай-ай, керек кккщ -ау! — Б1лмейм1з, езщ^з айтпасэныз,— дед1 Ибрай. — Иэ, esiH 6iAecin гой, еЫч айт,— дец\\ Сисенбай. — Темиэл! бишайа нуйыды рой,— деп курсшд| Сейамет. Dip эиел: 187

— Эп-эсем Kiel едь— деп кум1лж1дь — К,¥руын курыды,— дед1 Сандыбай,— ол бейшара кара табан балыцшы боп келш, ак, бауырсак пен ат аркасын к,зйдаи катере in! Тэрбие кермеген бибак К°й. Баягыда nicim патша Кою ушш емшек сутаиен тэрбиелейд1 екен. Тэрбиснщ, басшы адамга керект1 акыл-парасаттыц барж бойына бесжте жатып сщ1рмеген Kici кай уакытта да осылай болмак. Ондай адам- дардын, бшктеу1 канша оцай болса, сол бшктен кулауы да ки- ын болмайды. Соцгы С0здерд1 айтканда Сандыбай кэд|мпдей аркала- нып, ecin кеттй Жан-жагына бижтей, одырая ка РаДЫ. Осыны айтып отырган кайран Кызыл тш м 6ip KyHi жер астында iui- рид!-ау деген Kiciuie, муртын жалап-жалап ж1бердь — Баскарма болатын адам езщ!з, Сэке,— дед| Ибрай, шын ниет1мен бершп,— жалпы, басы бар кюглерд! кою ке- рек кой ондай жумыска. — Иэ, Сандыбайлар кайда-аа,— деп кыстырды Сисенбай. ■— Елд1 мынамен емес,— дед1 Сандыбай ipre жагында жаткан камшысын керсетш,— мынамен баскару керек!— Осы арада ол сук саусапямен езшщ оц шекесш шукыды. Бу сыкылды тапкыр евз бен орынды кимылга уйдеплер тугел риза болды. Айткыштык пен акылдьщ осынша жарасканына суйсшдь Елд1 камшымен емес, акылмен баскару керек дегет, расында да, данышпандык емес пе! Керкшше айтса кайтер едщ! — А к а, 61зд1ц баскарманьщ eHfliri xaai не болар екен?. — Н е болсын, аудан буйрага шакырып жатыр... — Буйрага-аа? Буйрага дегендеп соцгы «а»-ны айтканда ауыздар тугел ашылды. «А» apni — жэй spin, дыбыс емес, улкен 6ip кесск сеюлд1 api де жок, 6epi де жок кептелт турып алды. Осы орайда Сейам ет улкен тапкырлык ютедк алдындагы 61р аяк Кымызды eKi-ак кылгыды, аузындагы «а» эрпш сонымен 6ip- re жутты. К,алгандарыныц да, эркайсысыныц вз аузы ecine Tycin, кымызга жармасты. Тап осы дастарканда езше карсь1 шыга алатын, не айткан эцпмесше сын тюрмен карайтын пенде баласы жок екенш Сандыбай жазбай таныды. ©з мык- тылыгын бурын да сезш журетш, б>рак нак бу жолгыдай жы- га мойындаган кез1 болган емес-Ti. Айтканына Kenin, айдауы- на журетш мына сыкылды момын топты 1здесе таппас. Т|лдс- pi коштаудан, бастары шулгудан ауыспайтын журт эцпмеип-. hi канаттандырып, TinTi, масайратып ж1бердй Квп свйлеу де KiciHi шелдететж болса керек, 6ipas сейлегесж Сандыбай да шшеннен келгендей, ершж жалап-жалап к°йып кымызга ауч 188

ыэ салды. Сондай 6ip толас тусты пайдаланып цалгысы кел- гендей СейЫмет сурак к,ойды: — Тэмиэл! уйып жыккан М. жолдас мм? — Ж урт 6ipiHe- 6ipi карап, жымыц-жымыц eTicTi. Мурты барлар муртынан, мурты жок,тар миыгынан кулд!. Сандыбай басын шайкады. Сосын жымиды, сосын тагы да басын шайкады: — Ей, ацкау байгус-ау, езщ ойлашы, басына М. келетш, eai эскер семьясы мм бар, «Жака вапрде?» О сы колхоз адам- дарында сен бммейтж М . бар ма? — Айцалыктык семеньясы Талшын,— деп СейЫмет 6ip саусарын буки ,— Айкалыктьщ семеньясы Талшын, ол М. емес. Т ., ©темктщ семеньясы Дэметкен, М. емес Д ., К,аныш- тык семьясы Иахима, М. емес И., Жаныстж! — Иэуилэ, М. емес, И., К,апайд!ш — А гзия, ол да М. емес, А . СейЫмет осы ретпен эуел1 езшщ алты агасыньщ эйелдерш этап, санап шыцты. Bip колынык саусагы 6iTin, есеп емнип к° лрэ ауыс- канда муд!р1п, ойланып калды. Уйдег1лер ун-тунЫз томен к®- pan отыр. Bipey.\\epi жер шукиды, 6ipeyAepi Сандыбай шайка* ранга ма, бастарын шайкайды. BipaK, ешкайсысынык бет'шен СейЫмет ештеке байкай алмады да api карай санап кетть — Ш атауат к,атынньщ аты... Иысты, М . емес И., Туйеш ’г катынныц аты Жамига, М. емес Ж ., Д аяйм катындайдан kim бай? Акылима, Нуйжамал, Иузия, Ултуран, Улбосын, К,ыз- дырой, Б олдырой, К,ызкуйсын, Туйсын... ммм. Олайдьщ аты М-дан басталмайды. Сиыйшы сацыйау катын... Бэлмм, ксм- пшлейдщ бш шыгай?! Жок, «Жака oMip» колхозынан 6ipAe-6ip кем трдщ атын таба алмады, бакса, уйдег1лерден де еш хм кем тр атаулыдаи eui6ip ат бьшейтш болып шыкты. Пэленшенщ KeMnipi, пэ- леннщ eHeci, тугеннщ шешеЫ дегеннен баска ешмм ештеке б1лмейд1 екен. Ж уртты бул арадан СейЫметтщ тапкырлыгы КУ'гкарып экетт|, взш де, езгеш де боска ойлантып, боска к,и- — Эй, Темиэл! не дегенмен ей азамат к°й, кемпи сабай коймас,— дед!. Журт, шшендерш 6ipey шауып бергендей, жец1лейш, yh деп 6ip KYpciHfli. Шыиында да баска-баска, етектерше cypi- Hin, сиырларын сауа алмай журген опырык шешелердщ атта- рын ойлап бас катыру — ммге сэн дейЫз! KeMnip мэселеЫ- нен осылай кутылды да СейЫмет тары да: — Япи-ау, сонда мм болды бул М . жолдас, а ? — деп, журтка жагалай сурана, OTine коз тастады. «Айыстай аза- матты» одан артык кинауды орынсыз кврсе керек, Сандыбай: — Оны Мэруэ кел!н бжедй— деп койып калды. Сол-сол- ак екен, СейЫмет ес!ктен шыга жвнелд|. Уйдег!лер оныц та-

балдырыктан аттай бергенде кек шептщ бояуы ciitfn, тшнш- п л ж т кеткен жалац аяц екшеашц жылт еткенш гана байк,ап УЛГ‘РД'- Мэруэ басыныц сацинасын сылтау гып уйдс к,алган- ды. Сейамет Kipe бере: Мэйуэжан, айт жылдам, Темуэлдач ceHi уйраиы нас па. — деп ентшт1. М эруэ кисайып жатыр едк басын кетерш алды, 6ipan жауап к,атк,ан жок,, Сейамет Tencinin. жулынып тур: — А й т деймш, нас па деймш! —? — А й т деймш, Мэйуэжан, бол деймш! — К,уйтам! А узы н уям Темиэлшщ!— деп flirip к,ак,ты. М эруэ ек! ойлы боп б1раз отырды. Сейаметтен жалтарып, 63iHiH, кудай берген эйел кулырымен к,утыла аларын да тусш- Д1- Тек... этте-ец, кепшьмк к,улак,таиып Kerri. Догдырдан ал- ган цагазына шешн... Одан камтып жалтарар? Жасырып-ак, келд: рой. К,анша жапса да «жабулы казанный,» 6ip кун бол- маса 6ip кун ашыларын ез1 де 6iAin журген, Бугш, MiHe, ай- дай элемге жария болды, газетке шык,ты. Басканыц бэрш кутсе де дэл булай, газетке жазылар деп ойламаган. Ёнд1 бэ- pi6ip сияк,танады. 0 p i шегшетш жер де тарылып капты. 9 p i... 9 p i TeMipaAi сыкылды мык,ты адамныц, осындан, жалы жы- рылып жатк,ан кезде ептеп кек алып, есе к,айтарып калу се- юлдь осал жандарда болатын к,арау, быксык есеп те басына оралды. Осыныц бэрш 6ip-ep секунд шш де пайымдап алды да, кенет, еп-ет1р!к кемсецдеп, даусын Д1р1лдете сейледь — С-сен жоцта, азамат жок,та, 6ia байрус не кермед: дейс1Ц, 66apiH де кердж к°й, жжет1м бала, ж еар цатынныц ку- HiH кара кушжке берсш де,— деп, суп-суйшмд1 мшкене тана- уын тартып-тартып алды. Келшшепшч мына Typin кергенде Сейс1мет киналганнан жылап ж'1бере жаздады. Тушлш, тун- шыра айкайлады: — К,ням! А узы н уям! ...К,азык басына кеп атынан тустк Жылкы тугш:ч тозацы кек шалбардын, артын, eni такымдыгын тугел тутыпты. Оран мэн берген Сейам ет жок, жалац аяк кестечдеп ж у р т ат ерт- тедь К,олына ат турманы емес, Тем1рэлшЦ жагасын устаган- дай, терлж, токымды жулкылап, буралап салды. К,ой жаба- рысынаи жасаган тастай, домалак кепшжт1 Тем1рэлЫч_ шык- шыты кусатып, жудырырымен туйш-тушп алып, тес аиылды тартты. У зекпге аягын сура 6epin, жалач аягына кез: тусть — Мэиуэ, киом етж пен кайтосты экел! Мэруэ уйден eTiri мен картозын экеп бердк Етшт1 Кон,ыл- таяк суга салды, бейне Тем1рэл1мен сузкетшдей-ак. карто-

зыньщ кун цагарын артына царатып кидь Сонсоц MapyaFai — Ояцшылай кепнкпей шыцсын! Ш айуа езще аманат,— дед1 де, шауып ала женелдь.. Анда-санда арцадан салцын са- мал есед|, артынша басыла цалады. Сейам ет сылт шабыспен отырып, К,ошалацтыц айдау жолына, Твлву цыстауыныц шы- гыс — арцасынан кеп циып тусть Ж ер ауыр. Жолга тускеан рана аяц-булмлге салып, атца сэл тыныс бердц Т о ц жылцы тырылып цалыпты, танау цагып келеДй Жел ypin, цум басып тастаган жолдыц esi жец!л емес-Ti, Сейам ет тап мына жолда аяцмен енд1ре алмасын 6ip-ep цабац асцасын-ац байцады. Эйтсе де, амалсыз, кел!ктщ тоцтырын ескерш, алдындагы, тау етектег! цияц урпектерге шейш аяцмен журуд1 мацул кер- д1 Жолдьщ цыратты, бижтеу жерлермен ететш тустарын цум молырац басыпты. 0ткен тунде сулыбас тасыган цосаяц 1здер1 жосылып жатыр. Шашылган сулы дэндер1 цус жолы сек1лд! ак, аяцданып, шубап кершедц Сейам ет TeMipaaire ай- татын сездерш ойша циыстырып, цырлап эуре. Бул арыстан- дай ацырып Kipin барады. Басцарма цаннен-цапераз, сия да­ ры бар цызыл мата жапцан столда элдене цагаздарды ауда- рыстырып отырады. Ж урттыц 6api Тем-аца, Тем-аца деп, шамды айналган квбелектей, царацдап айналасында журедь Есжтен Kici к!рген соц, эрине, ол жалт царайды. Сонда бул не айгпац? BipiHiui свэ цайсы? «Уэ, ата-бабаныц эйуагы».. жоц, бул оран ecTipTin айтатын свз емес, куш™ жаумен кездескен- де вз1не-ез1, imiHeH рана айтатын сез! «А таца налет ТемиэлП» жоц, салган жерден бул болмайды! «Аузыцды уяйын, Тем- аца!» Б у да емес. Тем-аца деп алып аузыцды уяыны neci?! Келмейдц келмейдь «Тем-аца, мен саган екпел1мш». Мэсса- ган1 ©кпелейтш бул к1м сонша, сорлы ма, эйел ме? ©кпелеу деген эйелге тан, демек, элаздердщ Kaci6i «Айыстай азамат- ца» жараспайды. Бул не болса ол болсын, тЫ п тусетш б1рде- це айтуга thic. «Жеси цатынга цол кетешп, жейге киги, ейкек- деп жуйсщ-ау». «Жо-оц,— деп ойлады Сейам ет,— вз жайыцды езш, жеси цатын атау ей Ж1гггке намыс болады». «Эй, Темиэлц не атацныц цуны бай ед1 Мэйуэда!» Жоц, бу да емес. Сейамет™ бижтетш, TeMipaaini жер рып тастайтын 6ip сана свз бар семлдг Буран еш ariepin, анаган от басатын жалгыз ауыз цудырегп свз, цайдасыц!? «Сейаметжан, кеипр меш, 6ip бжместж кетштц азаматсыц рой» , деп жаутацдата- тын свз-ай, ипркЫ «Эйелге элщ жеткен екен, жайыцтыц!» жоц, эйелге ал жетудщ басца м а т тары бар. Б у да уйлес- ne\" f ' ’ v*4 ДУРысы... ец дурысы: «Ассалаумагалейкум, Тем- аца!» Мэ, бэлем! Осы ыстыцта сонша жерден ат сабылтып жеткенде айтары сол ма? К,ой, ол жарамайтын свз! Сейам ет аттыц аяцымен-ац тау-етекке таяп цалган-ды. Берте двкен 191

ек!-уш аттап барып, мык,шия 6epin, iium 6ip босатып алады. /пануар иесжщ ойшылдыгын пайдаланып, жап-жак,сы epKin- дспть Енд| болмаса жолдан шыгып жайылып кету1 жакын екен. Сейам ет тусш, босап кеткен айылын тартты. К,исайыц- кыраган кешшпн жендеп, к,айта мшдь Жай жургстщ, квп ойдыц кырсырынан KOKiperi 'саябырлап, манагы ашу басылай- ын дегенедей. Соны сезгенде зэр еа ушты: «Из, ата-бабаныц эйуагы!» Осыны imiHeH айтып, бертеш бауырлап-бауырлап ж1бердь К,алган жолды теюрекпен алды. Сейамет к сл т аты- нан тускендс кецсенщ келецкесшде уш-тврт к,ара кайыс бала асыкда таласып жаткан-ды. Талас сака тец|репнде екен, 6i- peyi: — Сакдмды бер деймш, апам урсады,— деп без1лдейдь — К,айдагы сака, жок, мше,— деп ересектеу бала ем ала- канын жаяды. — К,оргасыны ауыр... колыц квтере алмайдьг. 1— Бар эй, дос, уйще бар, бузауьщ жамырап кетед!. Ересек баланьщ сезше калгандары мээ боп куледь Сака- сы колды болган шшкентай кара жылап коя бердк Эр кайсы- сы 6ip TypTin, иыктарымен кагып, акыры, оны ойыннан шы- гарып тастады. Бала ботадай боздап, батыс жацтагы copra карай ж упре женелдь Сейам ет сырткы есжке таяй бергенде, шиен кенеп дор- басын колтыктап Оразгали карт шыкты. Ш ыга сала колын квлегейлеп кунге карады. — К,ап, кун кеш болып калган екен гой,— бурыла бере CeficineTTi керш,— а, Сейам ет карагым аман ба, бала-шага жаксы ма,— дед1 де аксацдай басып женше кеттй Сейам ет есжтщ как кезшде жаткан курен, каска кашар- дьщ сауырынан камшымен 6ip тартты. К,ашар атып турды, анадай жерге барып керйлдь сонсон,, м е т урган сен бе, танып алайыншы дегендей, Сейаметке кайырылып 6ip карады да, жусанга Шнш калган титтей карала шыт шуберекп шскеп тура калды. «Айыстанов» бар айбат-кайратын бойына жиып сырткы есжтен етть 1шк! eciKTin туткасын устап сэл кЫрдй бойын 6eKiTin, журег!н басты. Сонсон,... есж какпагын жулки ашып, инке... басын сугып карады. Осы кеэде есжке K63i тус- кен Тем1рэлп — А , Сейам ет, кел шырак, торге шык, жай ма? — деп орнынан тура бердн — Ассалаумагалейкум, Тем-ака! Сейам ет бу создерд1 калай айтып койганын байкамады. Белмеге де калай Kipin кеткен1н сезбедй Муны К°лынан же- тектегендей гып апарып, уш-терт шикылдак тапал орындык-i

тьщ 6ipine отыргызды. Хал-жай, амандык, сурады. Ce3i жы- лы болганмем, жузк жанары суеты. — А йта бер, ал, не шаруа? — Шайуа бай, жок, э... эншейш, жэй... — А йта бер, шырак- — Сен, Тем-ака, эскей семеньясын, аузыцды уяйын, жок, э... к,ол кетейш... М., жолдасты... жуйттыц б э т Мэйуэш... ей азаматы жокта... Сейаметтщ бумл жол бойы ойлап басын 6ipiKTipe алма- ган сездер1 баск,арманын, алдында TinTi пышырады. ©з сеэ1- Mi езш буып, мулде сейлетпей койды. Тем\\рэл! ананыц к,ой- ыртпагынан б1рдеце сезд! ме, элде, бу сыкылды шешенд1 api Карай тыцдауга заук,ы болмады ма, эйтеу1р, колын 6ip ciATen, онсыз да уЗж-узж сезд1 мулде кесш, тыйып тастады: — Эй, шырагым, орагытпай, ток етерш айтшы, не керек? — К м ец эскей семеньясын 6aFbin... жеси катын... — Е-ее, орацтыларыц ж еар эйелдер ме? Саган енд1 ж^ пттерд1 кайдан тауып берешн! Амал жок, солармен жумыс ктейсщ. Мен к,айб1р жеткш отыр дейсщ! Жес1р катын болса да алдап-сулап жумса, icTeT. — Жок, cia эскей семеньясын... Мэйуэш уйганьщыз не? — Жацагыдай емес бойын билед> ме, Сейаметт^ц курмелш отырган TiAi шеннлш кетть TeMipaAi жаца туешдп — СейЫмет, сен ренж1ме... — Неге иенж1меймш, иенжимш, неге уйдык сен, неге?.. — Сен токташы ендк апыро-ой,— деп анау кабагын шытты. — Токтамаймын! Неге уйдыц, айт жылдам!.. К,икан,да- дьщ, жМттж кейсегиц гой, солай дешП— Сейам ет мына се- aiHe 63i тац болды. Мундай экпмеш аузына мм салды, муны кайдан тапты. ©3i орынды сез сешлдь — Сейамет, сен туеш,— дед1 TeMipaAi жэйлап,— мен не­ ге урганымды саган айта алмаймын! Маган бггкен мшезд! 6i- лесщ гой! Мешк1 ерейлж, эрине... — Жок, айтасыц!— Сейамет, ананын, кшэеш бетже ба- сып эбден жецд1м, жасыттым деп еюлене айкайлап орнынан ушып турды: — Ж т т т ж ктемек болдыц гой, кезщ eTTi гой, айт жапыц байында! ц— „О й , атака налет сакау ит, мен сешц жаман катыиыцды кайтешн! TeMipaAi каргып турып тусындагы шегеге Ынген дур-ка- ра камшыга жармасты: — К,ыртып, шэйнап!— деп тутедй Сейаметтщ 1штен калай шыкканы есшде жок. Артына сол аягын узецпге салып ап карады: TeMipa.vi умтылганымсн ку- 193

мапты. Сыртк,ы eciK аццайып ашык, жатыр. Жаца ез1 шыккан- да серпш цатты лацтырса керек, как,пак, эл( к°згалып туо 1 «зпнд. жнып. такымын кысып кеп калды. И еаж ц бупнг! есуастыгыныц бар азап-тозагы езш щ терт аятына тусетшш манаты жур1стен-ак. TyciHin, мойындап алтан бврте барына салды. Ш аша жутып жаткан к¥м жок, туятыныц асты дун- пр-дуцпр етедй Рацат| 9 p i ауылга багыттаганын с е з т , ерк1- мен, квц1лд1, кеал д й .. Сейшмет сол шабыстан шауып отырып К,азангап тауыньщ тусе 6epic тумсыгыНа кеп ат басын 6ip-aK Сос^ш артына бурылып: — Шэйрамасан, шэйнама, цитымасац КИтыма! — дед1. Осы свздерден кежн кец1Л1 жэйланып сала бердй Ызасы басыли-\" ececi кайткан ккйшц кейпше тустй взш е-ез1 дэн риза боп, а булжлмен согып келед1. Б1раздан кешн ьщылдап энге салды: imiT Tiniy деп к,ояды. Б ул жур1с бвртеге де жэйл1 т и д к ауз ы жетер жердщ шебш орып, туйеше жайылады. Берте жараты- лысынан отшан,, к,омагай-тын. К,ашан керсен, торсиып, толып туратын 6yfiipi 6yriHri шабыста эжэптэу1р орта тускен. Соныц ориын келт1ру yuiin сугынып-ак, бак,ты... Сейам ет элэулаймен ауре боп куннщ батк,анын б!лмей к,алды. Улкен жолдан шык- кан кезде к,ас к,арайып бара жатк,анын б1р-ак, кврд1. Ецкейш шап-айылга ^олын етмзш , 6epiKTiriH байцады, сейтт1 де сылт желшке басты. К,ырдын, ойлы-кырлы жер1 кеш журуге цолай- сы з едь Онын, уст1не аттын, тацбалыгынан келетш калын, шеп узецпш к,агып журпзбейдй Сейам ет айналасына фарады: Шо- кал, шок, жьщгылдар к,ойнына купил тыкдандай к,арауытып квршдь Ш епртке у з д ж а з шырылдайды. Тебеден сусылдап элденендей к,¥с ушып еттй Он, жагынан, таяк, тастамдай жер­ дей б!рдеце агарацдап тура к.ашты. Берте пэлендей мэн берген жок, Сейам ет селк erri, «бй:ам1лдэ» дедь А ты iHre аяили ты- рып ап, cypiHin кетть Одан тапя суршдь Таты... соцтысында С ей ам ет ушып кете жаздады. К,аран,гыда жолсыз жермен кат- ты ж урудщ кауш екежн TyciHin, жел1ст1 койып, аяцга ауысты. А я цны к да езшше колайсыэдыпд болды: шепрткенщ шырылы мен бутаныц сыбдырынан езге дыбысы жок тун п далада Сей- с1мет сыкылды KiciHiK жападан-жалтыз, api аякмен журу1 элдекайда тытылып, бугып жаткан шайтан-жынды кытыктап, кызыктыра шакыратын сияктанды. Журпний корыкканынан эн бастады: 194

Той айги тоцпак, жалды, эй, тогайда бай, ©з даусы вз кулагына эрен, жетть Bip турл! алые, api жат- есплдк Егер уннщ тур-туй болса, Сеййметтщ K,a3ipricin ак та, кара да, Кызыл да, как те емес, 6ipaK, сол тустердщ 6api косылган таргыл-шубар, таргыл-бажак, деп багалауга болар. ©з кулагына e3i сенбей даусын тагы кетерд1: O hoy-y-y, he-he- he, тойы айги... алайын деген дыбысы ауыткып устатпайды, дэл бастырмайды. Содан да уш кыли, шапыраш шыгады. Жармкшак та болса, дауыс кой, эйтеу1р ундемегеннен Tayip: энд1 тагы 6ip кайырды. Тагы 6ip... К,анша кайырса да ез эш вз1не ее болып, cepiK болып жарытпады. К,айта урей экелдь ...Сол туш ол тушмен адасты. ... К,анша адасып, канша шарлаганмен 6ip К,ошалак К°й, оныц да жерыпеп 6iTin, тац эбден аткан кезде Сейймет ушне келдь Мэруэ тунде кемген отын ашып, уетше жылкы тезегш yrin салып жаткан. Атынан домалай туеш , емпецдеп келе жат- кан ер!нщ судшш керш: — Не болды, жайшылык па? — деп, шошына сурады. — Мэйуэжан, аксайбас КУДайыц бай, садака-ниязьщ бай, ата-бабаньщ эйуагына сиынып тш ж егпм, аксайбас, аксайбас! Куйеушщ сыры езше мэлйм келшшек кулш ж1бердь.. 9 Сол кун! тагы 6ip шшкентай окига болды. Сейймет тесе- гше кун шыгар алдында гана жаткан-ды. Содан сиыр сэскеде М эруэ эрец оятып алды. М эруэ Мэруэлыгынан оятты: Эуел! жулкылады, сосын колына тускен жершщ бэрш бурап шым- ши бастады... Осындай киындыкпен оянган Сейймет тесегжде мэцпрш, есш жия алмай б1рсыпыра отырды. Тун ш ц уйк,ысы сэскеге Кайдан кансын! Сол, уйкы шалалыктан ертецп «Упиаждени- ен1» де шала жасады. Соцгы кезде онсыз да умытыла, ecKipe бастаган эскер T3pTi6i бул куш тш й машар, немкурайды орын- далды: еш колын есжке карай еш-уш рет созып, тебеге карап ауэын ашып 6ip-aK рет есшеумен 6iTTi. Оракшылардыц арты- нан шыкты. К ун эжептэу|р ысып калган-ды. Соган карамастан Талшын шындап дайындап койган орагын ала кара шеп ара- ласып, койыла бастаган киякты аудара женелдй Мукалып, эйт-буйт дегенше, жапырылып улгерген орагынын, жузш жану- га да уакытын кимай катты кимылдады. Эдетте, шшен шабу, ки ою, кудык казу сыкылды ауыр жумыстарга бурын шыккан- дар, артта калып, кешн келгендерд: жаратпайды foA. ©йткеш, 193

aprraFbi адам келгенше, олар, курыганда, борша-боршасы шы- гып терлеп, эйтпесе мулде шаршап, болдырып улпредь Соцы- нан келген Kid орындалган к т щ ракат-зейнетш алдыкгылар- мен тек балку ушш гана келген жан сияктанады. Сиыр сзскеге тетин уялмай уйктап турган звено-бастык,к,а баска орацшылар да сондай казбен карады. СейЫмет кара кызметт! жалкы да, каппен 6ipre де мыктап ютеген Kici-TiH. Сондыктан cepiKTepi- н'Но ж узшдеп решш-кейпст1, каншама ацгал болса да, ацгар- маи кала алмады. Солай, тыныссыз кимылдап талай шокалды аударганнан к етн де журттыц жузшдеп шрбщ айыкпай к°й- ды. А нау оракшылар ол келгел! де б1рнеше рет орак,та рыя жаныды, шылым тартатындары б1рнеше рет шылым тартты. Э р жумыстыц езшщ демалыс, тыныс сылтаулары болады. ГП- шеннщ сылтауы — орак жану-тын. Сол сылтаудыц аркасында, ЕдЦхан кпетт! гумыры орагынын, жуз1 кайтпайтындардьщ 631 уакьи етмзш , тынымдап окып калатын. Шокал артына Tycin кайт^> тэр13Д1 муктаждарына мундай уакытты Сейамет- тен ен,ге сшмм кимайды. 9cipece эйелдер мен Ед1лханньщ заукы кайда 6ip калыцга, суыттыкка Kipe бергенде шабады. Ондайда орактарын тастай беред! де, шокал-шокалды айналып тартып отырады. Эй, сен кайда барасыц деп ешк*1м айта ал- майды. Кейб1реулердщ шокал аралауы, Tiirri жи1леп кетедк Ж ака гана бардьщ гой, жетпей ме енд1 деуге тары ауыз бар- майды. Мше, каз1р де Талшынньщ жаиыидагы ем эйел арт- тарына карап-карап койып, кыр асып барады. К,арама-карсы багытка Ед1лхан Kerri. Ибрай шокалдьщ келецкесшде балга- твст1 тыкылдатып отыр. Балгасыныц анда-санда 6ip согылуы- на Караганда, cipa ол да уакыт етмзш отырса керек. Талшын орак каталагына жуккан кек шепт!к бояуын шукылайды. К,айнысы жакка кайта-кайта жалтацтайды. Б1рден,е деп тас- тайтын сыкылды. ©йткеш, Сейс^мет жумыс бабында баска- ларга айта алмаган сезш 63iMciHin жецгесше айтатын, урысса алдымен свз еститш осы Талшын. Сондыктан ананыц кашан орагы сынганша токтамасын ce3in Ибрайга карап ед1, Ибрай капел!мде к°эгалатын Kici кершбедь орак жузшщ эр жерше 6ip уфлш тапжылар емес. Амалсыз турегеп етегш как™ . А к суылдактан жуккан ешнэрсе болмаса да кшмш’ щ о жер, бу- жерш шымшып, ciAKin, 6ipa3 KiAipAi. TinTi болмагасын бвксс- ciH бурып, бурап Ж1берш, кулын сауырындай декгеленген 6i- TiMine квз тастады. О жагында да не жугып, не жабыскан iiu- теце кержбейдк Сонсок, Ибрайга тары 6ip карап ап, ылаж- сыз, кайнысына карай аякдады. Келд1 де тура калД“ - Кенеп шебелет! бар оц аягыныц успмен сол аягынык толык, к,он,ь1р- кай жш ш ш пн касып-касып ж1бердь К,асыган жерше жш- жщ>шке ак сызаттар тусш калы. 196

— Юшкенем, эй, орагыцды жаны, мэ цайрак,! — KiiiiKe- — Kefieri жок,— дед!.— Кеше туе кайтагы мен бупн тан,ер- тецп ек1 салкынныц ececiH eip-ак к,айтарайын дегендей, Сей- С1мет кулаштап жатыр. Орагы циюдан жулуга кешкен. К,ияк Ty6ipAepi к,ырк,ылгапнан repi кушпен уз!лгенге кеб1рек уксай- ды, тарам-тарам, к,ик,ы-жик,ы. — Юшкенем, эй, кутырма деймш, эй, мэ жануыш, мэ! Сейамет'кулагына да кыстырган жок,. Bip шок киякты та- уысып, екшипеше кешть Жалацаш кеудесшщ булшыгы белек- белек. Кун, жел каккан к,ара-к,оцыр денес! жылт-жылт етед1. Мойнынан, тамагынан шубырган тер тамшылары майсак Tepi- с1не тайып жыгылып, домалап-домалап туседь Онсыз да ала- са мацдайында тер агатын да орын калмапты. Tepici кальщ, кабагы кыртыстанган сэтте к,асы мен шашы косылып кетедь Алдындагы 6ip суыттык,ты орып тастап, орагына суйешп дем алды. Белше байлаган тукт! бет-орамалмен терш сургп . Сон- соц, шалкалап, 6ip кезш кысып кунге карады. К ун туе боп кал­ ган. Манаты шокал аскандар жаца кайтып келед1. Орагына суйешп турган CeficiMeTTi Kepin, сети, жумысьщ да сол екен гой дегендей, журктерш жайлатты. — Б е т бей кайакты! Талшын орагын шепке жаца гана сала берген-д'|. Ышкы- рына кыстырган шшкене кара жануышты алып, кайнысына устатты. Сейс1мет орагын жанып, 6ipep темпектщ шебш шап- ты да, кун кез1не тагы 6ip карап алып, Ибрай отырган шокал- га карай тартты. Калгандары соцынан ердй — Т у е кайта уакыт кетед1,— дед! Сейпмет, келецкеа esi- нен ауыспай турган зор кияк шокалдьщ тубше отырып жа- тып,— ояктайды казн шыцдап кету кейек. Талшын ун жок, тун жок балга-TecTi алып, орагын шыцдауга KipicTi. Ибрай 31бэнэ бастыктын, мына усынысын унатпай, тыржыц-тыржьщ eTTi. Балагы енрагынын, ортасынан келетж кэлтекей шалбары- ныц калтасынан кара шуберек темем дорбасын алды. — Сен шырагым, езгц уйктап-уйктап тал тусте келш алып... деп куцк етт1. Сейс1меттщ уйкышылдыгын Ибрай ылги бет!не басатын. Оган себеп Сейсшеттщ ез эцпм еа едк Эскерден келген кездеп 6ip хикаясында: «би куш кклаттын, ecirin ку- aeTin отиып уйктап кетшпш. Каманди келш оятса оянбаппын. Би заманда генелай жолдастыц e3i келш капты. Б1здщ каман- диге уйсыпты, «што за бейблот» депт|. Содан маган каманди пет сетк! эуппак бейдЬ деп актарган. Осыны Ибрай п1шенде 6ipre icTereH азгана кундердщ М и д е элденеше рет айтты. Сейс1мет баска уакытта жумыска кешжпейдк Уйкысы канса 197

0л д1 ерт.е тур.а алады- ByriHri KeuiiryiH Ke6i женд1 уццан жок,- ты. Сейаметтщ кеше Телпрэлже кеткешн 6api бигсн. Bipait, о жацтан к.ашан оралгапын, ол келгенде ояу жатцан Ед1лхан- нан ецге iuiKiM бымейдн Ибрайдыц 31бэнэ бастыцца тусе бере- т'н тагы 6ip кырсыгы бар. О л жасыныц улкенд1г'|. 0pi улкен, api TiAi 6yxiH, ацылы да жен e3i турганда Сейс'шеттщ, тшен- инлерге болса да, басшылыц етуш кездейсоцтыц, б1лместж деп багалайтын. Орацтарды шыцдап кету керек дегенде к,нтык,к,а- ны сол. Жацагы сезшс жауап болмаган соц одан api цаси, тне Туйеден тускендей: — К,атыныцды Тем1рэл'1ге сабатцан 613 емес, дем ала- мыз,— дедь— Сейшмет кешепсш бугш умытып цалатын цал- тарыс, куыссыз Kici болгандыцтан TeMipa.\\i жэшн бупнджке eciHe алган жоц-ты. TinTi, маиа тац ата уйше келгенде-ац умы­ тып улгерген. Тун деп езш сонша цамаган жын-шайтандардыц ортасынан аман цутылганына цуанган, Ибрайдыц мына ce3i 6apin eciHe т уар д ь Сондыцтан батып кетп. К,апел1мде тЫне оралган ец ацылды, ец табылган сез1 болуы керек, шлден тускендей гып: — Ci3... Ci3 цитымай отиыцыз! — деп гурс етк1зд1. — Не дейд1-эй, мына ит, сацау кушж, мныцды шагып бе- рейш мен сешц! Ибрай жанында жатцан балганы ала умтылды. Сейамет- Tin зэрей ушып кеттк Агасы ана балгамен 6api6ip миын шага- тын сыцылданды. К,ашып цутылудыц ретш тагы таппады. К,орыццанынан царсы турды. Бул кезде exeyi де турегеп кет- кен-дь Ибрайдыц балга устаган жагынан кезш жумып ап, жу- дырыгын с1лтеп кеп цалды. А нау цалпацтай ушты. К,айта тур­ ды. Б1рац цолында балга кершбедн Сейамет енд1 цолды кезш жумбай-ац алтедй Ибрай цулайды да, цайта турады. О л да аянып журмеген сын-ды. Тек, 6ip гажабы, оныц т к те н т ту- рып ситеген жудырыгы буган дарымайды, жетпейд!. Жацын- дайды да кешн цайтады. Ибрай шацпац, шацар адам болатын. К,айраты да, enTiAiri де 6ip кюдей бар-ды. Соныц арцасында турган сайын жыгылады, жыгылган сайын турады. К,айта ум- тылады. Эй, бэлэм, осы жолы жайратармын-ац деген сешм, ум1тпен царсыласады. Ж уректш п, батылдыгы жагынан Сей- ciMeTTi элденеше орап алатын бул адамныц тебелестщ аяц шс- н!ндег1 цимылдары ерлжтен repi елерменджке, бетбацтыцца Ke6ipeK уцсады. Соццысы дарымаган сайын долыра тусть Сейам ет болса... ол гумыры жудырыц жумсап керген жан емес. Бугалыц, цурыцпен жылцы устаганы, nimen шапцаны, цудыц цазганы гана. Онда да ез кушш ез! ацгармантын. Се- 6e6i, жылцыны kim устап цудыцты KiM цазбаиды. Соган да

куш керек пе деген секций аяк асты царайтын. Byriiiri жец!с1- не, бэршен бурын, е з1 тан, калды. Муньщ жудырыгы шекесже жацындай бергенде-ак, тырапай асатын Ибрай кеуек пе сон- ша? Сейамет ем1ршде талай к,улап керген. К,улаганда бул аттан кулайтын. К,аран,гыда к,улын жел!ге суршш, TinTi, кшз уйдщ табалдырыгына суршш те к,улаганы бар. А дам ок ти- генде де цулайды дегенд1 майданда журш естшен. А л , каРа жерде ек1 аягымен тж турып, б1реудщ к,улак,-шекеден жуды- рык.пен к,ойып к,алганына кулаган KiciHi керген де, ест1ген да емес. Баягыда батырлар шок,пармен, барымташылар сойыл- мен урып к,улатады екен дегенде тац-тамаша калатын. К,алай ол? Урганга да К¥лай ма екен? Бугш езшщ цолында шок,пар да, сойыл да болмаганы — аллага аян. Ибрайды, кзд!мп анау тестщ сандалына куйрыгын койып, ем шекео кенектей боп, кулагьшан к,ап шыгып, онымен де тынбай темем тартып отырган орак,шы Ибрайды бул жудырык,пен б1рнеше рет ур- ды. Жэне урган сайын жалпагынан тус1рдй Демек, бул ба- тырлардан да еткен к у и т Kici болды гой? Эй, аллай-ай! Му- нысын бурын негып байкамаган?.. Эскерде журш e3i ем рет таяк, жедп Екеушде де сабаган 6ip адам: Коля деген солдат. Екеушде де Коля арац imin урды, екеушде де айырып, ара- ша тускен сол Колянын, жолдасы Ваня алгашк,ысында — Сен не? Кор^асын что ли? Сен Колэдан куштй.. Се- HiKi неге сок,пайды? — деп, шамасы, Казак,станпыц жшгп бол- са керек, Коля досы бола тура бул ушш намыстанып, К оля- Fa да Сейамет женд1 ук,пайтын 6ip турл1 сездермен к,атты шуйлжкен. Екшип жолы TaFbi да сол Ванэ: — Ты , сен баба! Понимаешь, катын! К°рк,асын!— деп — Эй, байт,— деген бул сонда BanaFa,— ол ойысша би- деце айтып уяды, мен не деп, не айтып уям, к,ойк,асыц, к,ой- к,асьщ дейсщ MaFaH, танымайтын ойыспен к,алай тебелесем? Куйсыншы,— деп алпамсадай боп Коля к,анатк,ан мурынын жууга кететш. Одан кешн де буган талай адам тшсть BipaK ешкайсысын нук,ып керген емес. Кеше Тем1рэл1ге де з1рмл- деп барып, шынтуайтца келгенде тура каштаны сол тэуекел- йздж, ез кушше 63i сенбеуоплж едк Затында TCMip, кару атаулыдан цатты к,орк,атын байгус жаца Ибрай балга ала жу- пргенде шыбыны шырк,ырап Kerri. Кол Ылтегенде Ибрайга емес, балгага алтеген, балганм K.aFbin TycipeM бе деп ум1т ет- кец. Ацыры анадай болды. Сейтш, Сейам ет, «Жан,а ем1р» колхозыныц «з1бэнэ» бастыгы Сейс1мет корк,ак,тыгыныц ар- Касында батыр боп шьша келди «Бэлем, енд1 эймияга байсам Колэшц аузын уяймын-ау» деп ойлады. Муныц 6api, жацагы 199