Нәжімеденов Ж. Ақ шағыл

К ем тр , Едиханга ац 6epiui,— дедй KeMnipi бетше жак,- тырмай фарады, 6ipaK, ундеген жоц. — К ем тр , Ед<лханга ац бершй — KeMipixin цалгыр, жаньщ шыцты ма, берем гой. Ед!лханга ак, экелш усынды. Сонсоц, сушнин сурагандай — Орыстыц к,ызы келш кеттП— дед!. — Е-е, шомнидыц адамдарыныц 6 ipi де.., — К,айдагы шомни, орыстыц к,ызы деймш!— дед! кемтр ершелент. — Орыстыц цызы. — Ие, неге к е л п т ? ! о— С ут сурай келштй К,аралай шайды iine алмай отырмыз дейдй — Сен не дедщ? — Сейлеспм. С ут берд!м. Ыдысын толтырмай цуйып ед1М, «мама мынауыц уят к,ой, 6ip казан суттен осынша аз бер- гс1пц» деп екпеледй сосын шыдай алмай тагы еы ожау цос- — Казацша б1ле ме екен? — Ж ок, э,— дед1 KeMnip, ол цазацша б1лмесе, мен орысша б1лем гой деген Kicire уксап. — Онда цалай сейлестщдер? — К,алайы, цалай. Кэд1мпдей сейлест!к-тагы. Жалгыз ба» лац аман келсш, немерелерщшц цызыгын кор деп алгысты жаудырды. Тэмэм кетердс цушацтап алып, самайымнан суй- дй— К,арт мырс-мырс кулдй . — KeMnip, 6ip аяк айран берпн, мен де самайыцнан суйейш. К ем тр д щ быт-шыты шыкты: — Бул алжыганга адам деп 61рдеце айтасыц-ау! Коз ал- дында отыргасын... баска к1мге сейлейсщ?! ©3i кандай свйлср сд1 акылдымсып. Жыныц кследй.. акылды болсац кайда цал- дыц со кызбен сейлеспей?1 KeMipreHin мен! Шауып озып барып, артына кайрылып царайтын жуйр1к аты бар nici цусап кем тр де, кенет, токтап цартына карады. К,арт ун жок, тун жок отыр. К,ашангы эдетшше, тесепшц ас- тынан азгана ауысып, артык шыгып жатцан кара текемегпц турш шукылап капты. — Шукылан да отыр солай, шукылып калгыр!— дед! кем- nip. Сонсоц казандыцтыц алдына мурнын 6 ip босатып таста-. ды да, Ke6iciH KHin, далага шыгып кеттй 9 ж!мгерей KeMnipinen repi де 03iH квб1рек аяды. Т т т й ба- ягыдан 6epi, тым курса эз1лш тусшуд1 уйренбеген кемшршв 50

екпелеп те н»яды. Сонша ашуланатындай не айтты бул? Тш п кетсе «алжыган», «алжыган» деп арс-арс етедь К ец 1л квтер- мекке анда-санда азы айтса да, ауыр кередь «Жалгыз бала Жалгыз бала!» Оныц баласы болса Эжекецшц^ KiMi екен. 1 Асылы: «Эй, Эжана, цызыл кемшр ханымак, ной» деп К,ара- шаш дурыс айтады. Bip жылап алса он шанты кун адам бола- тыны бар едь келе-келе онан да айырылды... А й тса да бейша- ра рой, кайтсын!» деп ойлады к,арт. Едьлхан манадан 6 epi бос отырудан жалык,к,анды. К ар т оны умытып кетшть — А та, мен кете берейш бе? — A I Жок,, отыр. Дем алсайшы. Ipre жагынан кепийк алып Е д 1лханга тастады. Соцгы кездер! eai насынан Kici босатпайтын болтан. А уы л арасынын, 6ipeH-capaH к,онагы келмеген кундер1 Е д 1лханды шацырттырып алады, не ертш келедь Ж алгыз ас iuiKici жок,. Элденеден к,орк,атын, елегзитш сияк,ты. Е д 1лханды ес кередь KeMnipi: «Сацалыцмен осы баланы жаныцнан тастамайтыныц не? О л сенщ нурбыц ба?» десе, «кайтесщ» дсй салады. Кеше кешке к,удык,тыц кун шырысындэры бургемд!-сайга шомнидын, Kicixepi келш палатка Tirin жатыр дегенд! еспгенде Эжекец |штей куанып к,алды: елдщ кебейгеш жансы. Ж аца туйесш суара барганда кердь ею кенеп палатка к,атар т т л ш т ь Кудык, басына 6ipey-Mipeyi келер, сейлесермш деп едь ешюм келмеи- дь уйге кдйтып келе жатып, жылаган баланыц даусына шешн еспдь «Кун к,анша жылынганмен жас балага эл1 сал- к,ын-ау» деп ойлаган. «Ак,жонас жак,та тышк,аннан ауру та- рапты, шомнидан тышнан аулауга адамдар шыгады екен». Оны да Сандыбай айтып кеткен. Манаты келген к,ыз солар- дыц адамы болды. «Кап уйде болмаганым-ай!»... Осы кезде есжтен мурыннан ен,ге квз токдатар ештен,ес1 жок, 6ip бас кг pin келе жатты. Бас к,артк,а жак,ын келш: — Салаумалейкем, аксакал,— дедь Соцынан ак, орамалды Kepi байлаган, сектлд 1 сары к,ыз бен езшщ KeMnipi юрдь — Уагалайкумуссэлем, торге шык,! — Аксакал, мене мына ныз алып келген, сиэден сут алган казакша билмеген... К ыз сизге акша берем айтады. Канша ак­ т а берем? К арт к.олын 6ip с1лтедь ананыц сезш тьщдамай: — Не мындылдап турсын, взщ ? О ты р!— дедь — Мен отырмайды, мен кетедь— К онак, касындагы к,ызга Парады. К ы з бешпетшщ жан-палтасынан 65р сомдып сарыну- лап алып Э ж 1мгерейге усынды. Мана «орыстьщ к,ыэы сут алып кеич» дегенд! умытып улпрген к,арт 6 ip сомнын, сол уш'ш берЫп жатпанын тусшгенде кайран болды. Е д1лханга карап eKi алапанын жайды, сак.алын сипады: 51

— Мына канжаугыр, б1зд| сут сатушы дсп тур ма? — С и з алады. К еп а к т а... мине!— Э л п Kici кыздыц колы- нан акшаны алып, сытыр-сытыр етмэш, «к,ызык,тырып» бай- кады. — Эй, сен меш кагаздьщ шытырлаганына алданатын сэби керш турсыц ба? Ылги ышк,ыр бауы салак,тап журетш кенетоз к,арта-мацпал шалбарынын, к,алтасынан к,омпиган шуберек-шиланын алып шыкты. 1ш1нен жап-жаца к,ызыл отыздык,тыц екеуш суырды да 6ipiHe-6ipiH уйкеп, шытырлатты. Сонсон, конагыньщ даусы- на салып: — С и з алады коп а к т а... мине ала гой,— дедь— К,ыз к,ып- Кызыл болып Kerri: — Вся беда в том, что мы не понимаем друг-друга. Я хо­ тела заплатить за молоко... но, оказывается, и он плохо знает по вашему,— деп cepiriH нускады. К,арт тагы да Е д 1лханга карады. Ё д 1лхан тусшбед1м деуд! ок,ыган басына лайык, кер- мей,— к,ыздьщ сезш былай аударды: — Ак,шам аз ед1, вкпелемен,1з! — Ак,шасыкыц кереп жок,. С у т кажет болса ала берсш, айтшы! ЕдЦ хан тамагын кенеп, кабагын шытып отырып-оты- •— Деньги не нади, малаки многи,— дедь — С и з алмайды. С и з бай... Еркек ес1кке карай кеткен мурыныныц соцынан epin, шы- га бердй К,ыз да шыгуга ыцгайланган, шал ымдап ток,татып, иепмен твсект1 керсеттп А н а у сэл бегелш калды, сонсок аягындагы к,°нышты ше- белетш шешш тастап, келш отырып алды. — Кемп!р, шэй каинат,— дед1 Эжекец, вз1 6ip иман жуз- Д1 адам екен.— К,онак эркайсысыныц аузына 6ip к,арап, ац- кайып капты. К е м т р шай камына KipicTi. Е д 1лхан т1лмэш болып, карт пен к ыз 6 ipa3 «сейлест1». BipaK ешюм ештеце угып жарыган жок. Орыстын, сезше жвнд1 тусшбеген т1лмэш долбармен согады. К,азак,тын, тЫ н 61лгешмен аудару киын. С езд ж коры жетпейдь Амалсы з езш щ бйлетш сезш айтады, О л сездщ бул жерге уйлесер-уйлеспесш елшеп-тшш жататын жагдай бар ма, калай болганда, езйнц окымыстылык беделш TycipMey жен. Е д 1лхан осы жагына куш салды. А н а eKeyi ем тас керен, к¥сап, шай nicipiM уакыт ею жакка лакты да отыр- ды. BipaK, эцпменщ аяк жагында, eKeyi де т1лмашка куджте- не карай бастады. ©йткеш, 6 ipeyi кайгылы б1рден,еш сейлесе, eKiHUiiciHe тук эсер етпейдь Демек, свз дурыс жетпей жатыр. Сонымен, кыз бен карт эр кайсысыньщ ез свздер1 емес, екеу« 52

I|| же арнап Едихан ойдан шыгарган койыртпак эцпмеш тыц- дап уакыт етжздй Ти м эш exi куыршактыц аузын к,имылда- I|| тып койып, екеушщ де сезш e3i айтып отьгрган артистке уклады. А на eKeyi канша куд1ктенгежмен, Едмхан езшщ бул I роМне риза болды. Exi б1рдей адамды кезек-кезек жалтактат > тып, бетже каратып отырганга не жетсш!.. К,ыз шай iuiin кетш калды. EciK ар жагынан жабылысымеи | кемшр басын шайкап, тацдайын какты:^ — Эй, алла-ай, орыс та шайра терлейд1 екен! А на exeyi ундемедй Тары да: — Анаусы к,азак,шага судай рой e 3i,— дедь — Иэ. «Коп акшаны» б1ледь — Саган-ак xici жак,пайды, OHTeyip. Карап отырганша о да б1рдеце айткысы келш: — ©3i базарда ктейтщ xici семлдх— дед1 Ед1лхан.Ондарасы К,ашшкенде ок,ып журген кезжде базар аты бар, айналасы ашык, уст1не далда жасаган тактай-сэк1лерД1 коп керген. Ж ург айран, сут, каймак, сьщылды тагамдарды шэшкелеп, стакан- дап сатады. Сатушылардыц д е т татар мен орыс. Казак, емес- терд!ц казакша сейлегенш де туцгыш рет Ед<лхан сол базар- дан естжен-дй Тепнде, ез1шн, де, езгешц де тЫ н булд1рет|н базар, сауда саттык, мацы болса керек. ©йткеш, сатушы алу- шынын, tLmh 6iayre THic. Эйтпесе сауда журмейдй Б|лгенде цайб1р жет1ст|рш б1ледй Эйтеугр тусш д1ре алса болды. «Па­ лен сом, пален тиын», «аз-квп», «арзан-кымбат» дегендерд! сатушы xiM де болса, алдымен уйренедь О рыс болсын, казак, болсын, aHTeyip, сауда icTen турган адамныц тш н ci3 канша бузып свйлесец13 де ол оран ренж1мейдй C e6e6 i: О зд щ сол балдыр-батпак, сеэдерщ1здщ артында ацша тур. Ацша! Ак,ша ■ Релейтш ккйшц т Ы жаман болушы ма едП TinTi, боцтап жат- са да, 6ip турлк acepai, кум к санагандай, сьщгырлап есплед!. Сатып, алып уйренген адамдардын, c©3i: «коп акша», «мене сиз алады» болып келедь Ед1лханныц манарыны: базарда ic- тейтш xici секид!» деужщ MaHi сонда едй Кашшкен турмак, Астрахань кусаган улкен каланын, базарын да керген Э ж 1м- герей царт жас та болса, байкап калган Ед1лханныц мына ni- xipiH терк дей алмады. Кайта костап к°йды: — Дурыс айтасыц. О л казакшаны кайдагы 6ip жаман ка- зактан уй р ени т. А л, казактыц жаманы базар айналасында журедй Ед1лханныц манагы тьлмаптгж щ Ty6 i шик1леу екешн ац- гарса да, сыр б1лд!рмей отырган карт кулш: — Казакшасы сенщ орысшац сыкылды,— деди Ед1лхан уялып калган сыцай xepceTTi. Bipax оныц уялганы, уялмасам уят болар деген xicimK уялуы-тын. 53

©Mipre, айналага у йр ен т, кулык-сумдыкты аздап та бол- са тусшш калган бала-жМт соцгы кезде езш естняр санай бастаган-ды. Эйелдерше как мандайынан айырып койган жылтыр кара кон,ыр шашын, иепне, жогаргы ернш'щ устше, шыккан балапан туктерш, т т п апасына керсетпей тартатын шылымын да сол естиярлыктын белпс! есептейдь Bipfle-6ip куйд! аягына шейш ойнап шыга алмаганмен, бас-аягы жей-се- Г13 пернеден 6iTeTiH эндерге жететш домбырашылыгы тагы бар. ©3i тустас дубэра жМттерД!»; арасында эн де салады. Домбырасын шщк-шщк шертш, «ахо-оу...», «охо-оу» деп коя- ды. Bip гажабы, аузын ашса болды, колы далага нетели Y h'ih домбырага гумыры коса алмайды. Рарифолладай дауысты Ki- ci кусап, imeKTi шыщыртып кеп бурайды. «Ахоууу», «охо-. оуу» дейдк Кемейше топырак Terin койгаидай дабысы ауыр есйлед» Мунысын кулыгы, айласы аркылы б1лд1рмеуге тыры- сады. «Ахоуу» дегенде, 6 api6ip пернеден адасатын болган соц. колын imcKKe жолатпайды. А уэы жабылганда барып, саусак- тарын «кке косады». Сонымсн api тартып, api айтып отырган боп кершедк Эрине, булай ету уппн де енер керек. YmHii( на- шарлыгын бш п , кобше-кеп, куш и энге емес, сез жагыиа бе- лед» Айтуш ы ез1, жас ж1пт болгандыктан, сезшщ inline к,ыз- ды косып Ж1бередк «Кекбесйм былтыр айгыр, бныл ninine, Кыэдары К,ошалак,тыц еду уште», ахо-ооу! — Эй бэрекелдП.. О й, маладес! Будан артык мак,таудыц кереп жок,. Мына exi жол олец- шн. Е д 1лхандж1 емес екеш елге белил!. «К,ызыл эскер», «Кызыл тац» cexiAfli керш! колхоздын, Hcirirrepi шыгар- ган. К,ошалак кыздарыньщ «елу ушке» келмегенмен, бой жетш отырганы рас. Эркайсысыньщ курыганда б!Р-б1рден атастырып, айттырып койган adrirrepi майданда. Ед!лхан си- яктыларды кыздар:— «Мшен, атымды алып келпи», «Мшек шебелеимдг майлай койшы» ддп жумсап маскара кылады. ©з- дерше жок сулулардан бул елкенщ бозбала атаулысы, сейтШ «кек» алады. . «Кекбесйм былтыр айгыр, бныл шшпе, Кыэдары Кошалактьщ елу уште», ахо-ооу! Бул олегу» Е д 1лханныц аузынан есисе, улкендер: «©й кергенйэ, езгелер айтса-айта бер ет, сен1к1 не? К,ошалактыц кыэдары езщнш, ьпаларьщ емес пе!» деп кейш тастаиды. 54

9 Марттыц аяк, шеншде TeMipaAi колхоз активш жинап ал- ды. Малдыц кеп елгеш, тш еннщ жеткпегеж, елдщ хал-жэи1 туралы тэптЕштеп, туб!рлеп айтты. Сонсоц майдандагы жаг- дайга ток,талды. — Жогаргы жак,тыц хабарына Караганда,— дед1 ол,— со* гыстын, б1туше таяу к,алыпты. Bi3 жен,ш болтан кершемш. Эамркен деген 6ip купит ел бар екен, 03i С С Р О -га дос болып шыгыпты... — ...Сол Эхнркен де Китлерд1 жек керед1 екен. Biere болы* сып Керманияны 6ip жак,тан ол да темпешт!ц астына алыпты. Есжке таман отырган 6ip шал: — А лд а к,арашыгым-ай, к,айтсш ендь..— деп кезше жас — ...Сейтш, жнчттер, 6i3 жецем13... жецдш ендП Т о р тж ы л бойы к,ысылып-к,ымтырылып кун кердш, А удан : «халык,тыц кецЫн кетерщдер» деп жатыр. Май тойына б|р-ак, ай к,алды. А т жарату керек. О зд ер дь— дед! баск,арма, Сак,ал-Сатым бастаган уш-торт Kicire бурылып,— актеп болмасацыздар да, аттын, бабын бЦедй осы мэселеш ак,ылдасайык, деп шак,ырдыц. — Эп, бэрекелде. К,айырлы болсын! — Айналайын уюмет-ай, 6 Uefli-ay. •— Кен^лдерш кетерсш деген гой...— Ж урт ду-ду етш, мэз боп жатыр. Шегелер! босаган агаш орындык,тар сык,ыр-сы- к,ыр, шиц-шиц етш, эрец басылды. — Бурын бэйгеге тусш журген аттарды ертецнен бастап устап, TepiH ала беру тапсырылады. Бул мемлекеттж мэн! бар ic! Баскарма мемлекеттж дегенд! кетерш, дабырайтып айтты. — К,уп! Мак,ул! — Болды! — Бурын бэйгеге туспеген жылк,ы болса к,айтед1? — дед! 6 ipey. — Жацадан жуйр!к тауып жатсацдар к,арсылык, жо^, кез- келген ушрден устай берщдер! — Заппермелер шатак, шыгармайтын болсын! Теийрэл! тойга келетшдер1 кол!кпен куш бурын тамтама- сыз етуд1мык,тап тапсырды. ...Осыдан ек! кун еткен сон, Э ж 1мгерей аулына Сак,ал-Са- тым келдй Жетепнде Сейс!мет уйреткен жирен айгыр. Эже- кец eciK алдында, кшз жамап отырган кемтрш щ к.асында eKi колын артына устап тур едй Жирен айгырды б1рден таныды. Meci эскерге алынганда гана уст!нен ер тускен. К,амшылар жак. к,апталдыгындагы бурынгы жауырдыц орнына ац тук 55

шыгыпты. Сейам ет соцгы exi к,ыста устшен ер алмаган. «Кай­ ды -пзеамен бузады, кейемет кайатты» деп журдь Сатым аман-саудан кешн. Эжеке, ciere iciM Tycin келдь— дедь К арт к,онагыньп^ бетше тацдана, еацтана фарады. — Уйге nipin сейлессшк! Т е р алдындагы тесекке жайгаскан соц: А л, айта бер, не шаруа? — дедь А нау неден бастарын бь\\меген Kiciuie бегелш барып: — Эжеке, к,олк,а салгалы келд1м... к,олк,а... к,олк,а,— деп бетен 6ipey ecTin цалса маск,ара болатындай айналасына сак,- тана кез жупртш алды. — Bis сорыста жецед1 екенб1з... май тойына колхоз суыт дайындала бастады... Бэйге болады екен. Э ж 1мгсрей, Сатымнын, туйтжлдеп отырганын пайдаланып: — Е, цайырлы болсын! Тойымыз тойга улассын!— дед1 Сак,ал-Сатым: — Эумшн! Соган бэйгенщ атына шабатын бала !здеп та- ба алмай... бала бггкен тугел ж т т болып, ecin кеттть Атка жук болады... амал жок, с1зге келнЬ.. цолк,а салуга... — Жарайды, келкт1м. Мен жеп-жецьлмш, шабайын,— де- д1 карт. Сак,ал-Сатым жалма-жан саусацтарыи сак,алына ке- Min Ж1берш, иег1н касыды: — О зд щ баланы, Идаятты к,алайын деп ед!м! Эж!мгерей ойланып к,алды. Сосын, осыныц e3i шын айтып отыр ма дегендей, Сатымнын, бетше ун^лдь А нау М1з бак,пай- ды. Сак,алы куйектей болып отыр. — Апырай, шырагым, б1здщ бала тым жас кой. Э л1 онра да толган жок- А т туягынын, астында к,алып журер. Жалгыз- дан калган жалгыз едН MeHi де аясацдаршы. KiM бмедь жа- зым болып калса... eKiHimi кете ме. — Алла сактайды гой, Эжеке. Тэуекелийл едщ13, тэуекел ет!н,5з! Тем-акан, да осы балага, токтаган семлдь Елдщ намы- сы yrniHl.. Колхоз демей Сатым ел намысы деп эдеш ecipin, ул кей тт айтты. «Тем-акан, да осы балага токтаган» дегеш, эрнне, min-uiHKi eTipix. Бул кулыкты Эжекен, де сезбейд1 емес, калай болганда да алуга келген адамныц эцпмеа осылай бо- латынын б1ледь К арт толып жаткан сылтаулар айтып, кенбей койды. Сатым да бергспедь Эуел: 6 ip бастап, келген кызмет!- шц атын этап алган соц, ар жагы оцай: алгашкыдай тужрт- псктетпей, конак ашык, есЫп сейледь BipTe-6ipTe дэлелдер: де тнянактанып, бел алып бара жатты. — Солай-ак болсын. Сонда шаптыратындарыц кандай ат? ■—- Жетепмдеп. Квэщш tycti ме? Жирен дэуге эр> 11шндеп «р»-дан кашып, spi шалды

|[ корк,ытып алам ба деп к,ауштенд1. Жирен айгырдыц MiHe3i IV журттын, бэрше аян-ды. Э ж 1мгерей ыршып тусти жирен аи- — К,ой, шырагым, басымды к,атырма1 Балам | гырга MineTiH болганда в31м айтармын. Э цпме осымен 6 |т- 1 ciH?— деп шалк,ая кеттй Сакал-Сатым жиреннш, эбден езЫ п, I жуасыганын «баспак к,усап» былжырап журе беретш кенб;с- I Tirin айтып болмайды. Э ж 1мсерей жулып алгандай гып: — Айтпацшы, ол жуйрж пе ед1? Жиренд1 бэйгеге к,осам дегенд! шыгарып журген шм? — деп сурады. — Ешюм де емёс, мен. — Онда езщ шап. Жиреншц жалы мен сешц сацалыцнан уялса бэйгелерш берер. — Эй, Эжеке-ай,— деп кулш ж 1берд1 Сатым.— Бул ете KyuiTi ЖЫЛК.Ы. Сейам ет осыдан К,ошалактыц кечеееше ш’ейш I шапк,анда кулагыныц Ty6i гана жшагенш талай бай^аганмын. S Сонсоц... нагыз жел-туяк,тыц e3i. К,ыза-к,ыза келгенде муныц [i алдына ат туспейдй Нанбасацыз 63iH,i3 байк,ацыз. М ал тани- I: тын адамсыз гой. I 9 ж1мгерей к.исайып жатып ойга кетть «бул гой булай деп | отыр. Жиренд1 купгп дегенге сенемш. Ж уй р ж тт н к,айдам. Са-. <: тым ак,ылсыз Kici емес,- ертец 6 ip-eni рет TepiH алгасын, тук f шыкпасына кв31 жетед! де, айгырды ушрше к,осады. Б 1зд1н, ба- ■ ла ат десе жанын киюга дайын. Heci бар, кумарынан шык,сын. ^ Жэне сурап отырган анау-мынау адам емес, Сакал-Сатым. О л * елер жерш б1лсе керек». Бграк, aaipre сыр ашпауга бекждй — Мундай кушт! жылк,ыга бала мжпзш к,ажсп не? Ерт- j теп MiH де езщ шап. Жирен топырак артып мжеец де ауырла- 1 майды. Сатым кара баланын, ат кумар екенж, оныц уетже атк,а ( жак,сы отыратынын айтып сайрап-ак, бак,ты. К,анша к у болга- нымен, 0 ж1мгерейд1н, imiiiei! келййп калганын ацгармады. Ер- теч бэйге алса балага да, колхозга да улкен аброй келетжж дэлелдеп сокты. Бэйгеге шапк,андардыц шш де будан жасы болмайды, ана колхоз пэленшн,, мына колхоз тугеннщ з1ц- пттей-з1цпттей ж т т балаларын дайындап жатк,анын эжуа- лай эчпмеледп TinTi, осы колхоздыц бурый шауып журген езге уш жуйр1пне MineTiH балалары да ецкей уп-улкен xiciaep болып кеткен-дк Осыныц бэрж к,айта-к,айта тэштштеп, ныгар- лап сейлеп отырып алды. ...Bip сагаттай уак,ыт вткенде, жуз! бал-бул жанган юшке- не цара бала Сатымньщ атына, Сатым жирен айгырга MiHin, 0 жекец ушнен кунбатыска карай шокытып бара жатты. Сакал-Сатым артына карап-карап кояды. К,ара бала узец- rire жетпеген аягын таралгыга салган. Тепен,-тепец дамылсыз Te6iHin келедй К,ула бие1Йц eKi кабыргасынан exi аягы кыл- 57

тыц-цылтыц етедк Сатым: «Квп тепецдеме, ж М т Kiel атты те- бшбейдк камшылайды»,— деп ескерттк Бала тебшгешн коя Койып, Сатымныц esi кусап оц иыгын комдай кетерш, сипай Камшылайды. А нау: «Е, солай, мше Ж1пт»,— деп мацтап К.ОЙДЫ. Сатым бул баланы бурын ауылдын, квп «кара домалак,та- рымыц» 6ipi есептейтш. Былтыр жазда осы бала Ед^лханга epin, аксак жылкышы Мэсэл1мнщ уйше барады. Сатым кел- генде Мэсэл1м, Е д 1лхан, Идаят кара ynieyi уетшде epi бар асау шабдар тайды К¥ДЫК басында мойнындагы арканынын, ушы- нан устап уркптп, тулатып журдк ЕдЦхан тай уйретем леген­ де, opi аягы жарымжан, opi жасы улгайып калган Мэсэл1м 03i мше алмайтын болгасын карсылык, жасамайды, кайта куанып кетед1: жылкынын, бас б1ле бергеш макул. Б1рден мшуге жу- рекешш, шабдар тййдьщ шабын терлетш жаткан 6 eTi едк Сонда осы Идаят Мэсэл1мге: «Тайды эуел! мен мшейшоп... ве­ ре койыцызшы деймш, бере койыцызшы»,— деп жалынган. А лдап та, коркытып та бетшен кайтара алмаган жылкышы эб- ден шаршаган сон,: «Менен руксат, Е д 1лхан квнее... тай енд1 сошш гой»,— деп кутылады. Бала Е д 1лханга жалынады. Асау, 6ipa3 шаршады-ау деген мезплде Мэсэл1м шабдар тайды KV- лактап турып Ед1лханга: «Ал, бол мш!»,— дейдк Едихан ма- надан 6epi соцынан калмаган баланы кетерш алып, ерге к°н- жита салады. К,апел1мде шмнщ мшгенш ацгармай калган жылкышы тайдьщ басын коя бередк А са у ата жвнелд1. Y ш- тврт мецмгенде уст'н}деп бала бержтей ушты. Улкендер ба- ланьщ кулап жатканын 6ip-aK кердк Идаят ауырсынып жы- лаудыц орнына: «К,апы кегпм, капы кетт1м!» — деп кайта умтылды. Енд1 ешк!мнщ батылы бармайды. К,айтып мшпзбей- тшше шын кез1 жеткесш кара бала шабдар тайдыц арт жа- гынан ацдып келш, камшымен тартып калды. Тай к°с аяктап Teyin-Teyin Ж1берд1. К,ак мацдайдан тиюге кУРттай жетпед'и Баганадан кызьщ Kepin, окшау турган Сатым шошып, баланы устай алады, анау жулкынып к°лынан шьтып кеттк Анадан жерге барып отыра калып, жер тепшлеп жылады. Сонда-ак Сатым: — Мына бала ма, мына бала...— деп басын шайкаган. Со^ Идаят буг'ш, мше, бэйге атына мшгел1 келедк б з ш б1реудЩ ат туйедей калап, сурап алганына дэн риза. Сатым бетше к®- раса, жвн жок, жосык жок e3yi кулагына жеткенше ыржияды. А уы лга жакындаганда: — А к а, 6ip кун шздщ уйге, 6ip кун б1здщ уйге крнамыэ гой, э? — дедь — Иэ, айналайын. Кэкецмен солай кел1стж к°й, 0 Kicim ешюм алдамайды.— Булар казыкца такай бергенде алдары- 58

нан иттермен 6ipre Сатымныц эйел!, К,уантайдыц KeMnipi шыкды. Exeyi цабаттаса: — Апырым-ай, Эжекец каргадай баласын цалай берд1? — деп танданысты. Сатым ундемей атынан тусе бердь К,азира кемп1р: — Суйтед! бу царттар. Булар сондай ед1 гой... булар осын- дай ендП— А узы н 6ip сылп етмад! де, ушне nipin KeTTi. С а ­ тым эуем жиреннщ, сосын кула биенщ кепнпк терлжтерш алып, аттарды жен,1лдед1, мшкентай к,онагын ертш уйге бет- тедь Булар кеткен соц, Э ж 1мгерей к,арттыц уйшде шагындау 6 ip шатак, болып erri. Сатым мен Идаят аттанганда кемшр уй- де жок,-ты. Жамап отырган кшзж к,айыра-к,айыра тастап, к,у- дыкда мал сугара кеткен. Содан орталау куйылган екг шелек суды кетерш ecin алдьша келе бергенде жупрш шык,к,ан жал- быр шаш сэры к,ыз: — Мама, Идаят ак,амды Сатым ак,ам атк,а мшпзш, eneyi былай карай шауып кетт1,— деп, батыс жак,к,а к,арап саусагын шошайтты. — Онысы Heci, шауып кеткеш Heci? — Кемшр уйге дабыр- лай мрдй Шелектерш цанша салдыратайын деп жерге туйе- туйе цойганымен, iuiiHfle су толы ыдыстан айыз к,андырар- лык,тай к,атты дыбыс шык,пады. Тш суд щ peTi 6ip келд1-ау эй- Teyip деген Kiciuie, картына тенш барып бак, erri: — Бала кайда? — Баланы Сатым сурап экеттк Кемшр «неге», «не ушш?» деген сурак,тарды гумыры к,ой- майтын. Б у жолы да сейгп. Оган «Сатым сурап экегп» де­ ген жалгыэ свйлем жетедь Баскасынын, кереп жоц. Сол сол- ак, екен, былагайга салып ала жогалды. — Жалгыздан калган жалгызды Kicire 6epin не 6 iTipin отырсын,?! А тк а мшпзш, куйттай бала атка отыра ала ма. Тунде жатканда ашылып калса кайтесщ? K im турып жабады оны? 0 зщ 6ipre кетпей. Отырып алып... Баскага да емес, ба- ласы жок, бала кад!рш бммейтш Сатымга eci дурыс адам се­ не ме?— Э ж 1мгерей езшщ де кейб1р куджтер1 Tipiain бара жатканын байкап: — Кемшр-ay, тусшсецип енд1,------дей 6epin ед!, KeMnip кулак аспады. — Немд! тус1нем ойбай, немдН— деп айкайлады — К ара iiircure мш де, K33ip артынан бар, бармасан, ез1м барам! ~ *5? н кеишрш калды гой, ертецге шыда. Тан, ата келж- ке мшешн! KeMnip Идаяттыц ат десе алып ушатын «жамап эдетш» картынан кередь Корее кергендей: кара баланын, жа- сы ушке толаргтолмаста-ак Эжекен, атка MiHri3in, e3i басын 59

жетектеп кыдыртатын. Ердщ касынан мык,тап устап алып, сык-сык, к ул т , Te6iHin, талпынганын к,ызык,тады. Кешн бала казыкта байлаулы турган атка маза бермейтш болды. Epi бар ат карее болды, тырмысып, Minin алады. Жэне аяцга, булкиге цапагаттанбайды. HlbiFa шабады. Кемшр ойбайын салады да журедь Оган к,арап жатк,ан бала жок. ©йткеш, карт к,олдап- отырады. А тка жургенше куанып: «ой садагац кетешн!» деп кауцылдайды. Балага будан артык, не керек! О л соган 6apKi казандай болып, делне бередй ©3ine арнан юшкене калмак ер эперд1. Таралгысы 6ip тутам, титтей жез узе ц п а бар. Онысы ет-шоландагы улкен сандыкта юлтте жатк,ан. Юлт кемтрдщ Калтасында. Э ж 1мгерей: «0 з epiH бала ертен, салар, бугшше кете берщдер»,— легенде кемшршщ келкпейтшш б1лген-дь Сатымныц кезшше бажылдап б!тер деп, оларды эдеш KCMnipi жок,та аттандырган. Енд1 сонысына 63i cyiicinepin де, oKiHepiH де б1лмей дал болып отыр. ©Kiiiefiin десе эбден ойланып-тол- ганып, рнзашылып>1мен Ж1бердй Асыгыс, капы ктелген ic емес. Суйсшешн десе, кемшршщ уэшм: жещ бар уэшм сияк,1 ты. Акыры, KeMnipi басылайын дегесш барып: — Сен Садыкжанды да сейтетжсщ. О л да Kerri гой. Ба- гынан KepciH. Ата-анасын KiM к,анжыгасына байлап жур? Бет алды кори берме,— деди _ ...Ертецше Идаят жирен айгырды жайдак мшш келдй Ту- н!мен 6ip-6ipiHe ештеце айтпаса да, баланы эркайсысы езшше уэшмдеп, KipniK 1лмей шыккан-ды, кемшр-шал ит ургенде есш- тен жарыса аттады. Сатым кула 6necin кацтарып жатыр. Бу- ларды Kepin арсалацдап, Идаят жайдак аттан ceaipin тускен- де, куйрыгына баскан жегул кыл-терлж 6ipre TycTi. Жирен айгыр жанына жалп еткен терл!ктен уркед1 екен деп, eni кэ- ршщ зэрелер! ушкан, eKeyi 6ip мезплде: «Ойбай!» деп калды. Жирен: «е, осы ма» дегендей терлжке менешбей 6ip карады, алдындагы кайын, сокага тумсыгын уйкеп тура берд'и К,ора- шыл куйрыгыныц шашагы агарацдап шауып кеп кара бала- кыц бет-аузын жалап-жалап койды да, кыстаудыц тебесше шыгып кетт1. KeMnip баласына карттан бурый жетн. «Сада- Fan кетейш, зекетщ болайын!» деп барып, бетшщ жаца гана Кызыл ит жалап еткен жершен шеп eTKi3in сушп алды. Идаяттьщ 6ipiHiui рет Kici уйше конуы-тын. — Калай, жирен айгыр жаксы ма?, — Жаксы. Тек... такымым ауырды. — Жайдак мшгеннен болар? — Бала басын шайк,айды: — Жок, одан емес: жирен ете жуан, бутыма сыймайды: Сатым кул1п жйбердк — Ундеме. Он шакты кунде сыйятын болады. — Калай сыйяды? 60

Si — Бутьщ... так,ымыц еседй— К,артк,а к,арап кеэш К“ сып |к,ойды. Бала мен ит куанса дарак,ы гой, «есед1» дегенге шетке с! шаш кара арсалан,дап келе жатты да, Сатымньщ кекесше кв- 11 sin кысканын байкап кап: — Из, 'eTipiK,— деп буртия койды. Жаранган аттын, ж >\" ' niuiKepin, ток кезждепдей такымды кермейтшш, эрине, 61лген жок- Сатым свз арасында: — А замат болды деген осы,— деп кара балага карады. I «Квз1ме 6ip KepiHce, енд1 кайтып уйден шыгармаспын». 0CTin мжшген кемшр «азамат болдыны» есткенде куанганынан кал- тацдап кетть Юлт 1здеп, уйдщ iiuin астан-кестен етть Т а ба ал- | майтынына эбден K63i жеткесш карт галамат 6 ip акыл айтты: — К,алтацды кара! Желеткесшщ устшде екеш, оньщ калтасыныц-бары ксм тр - i дщ eciHeH шыгып кеткен-дк юлтш тапкасын картына тшстк Г — Анан, карашы, банадан 6 epi айтпауын. Kepin отырып } ундемейдй Сонда меш сынап кулу ymiH. Мен болып алар-ау, }• сети, жаньщды кудай! УЬ, уршыгы курыгыр уз!лш ба- I рады. Г — Ацсацдай басып барып, Идаяттын, ep-турманын экелш ! бердь Сонсон, бэр1 далага шык_ты. Сатым жирен айгырга ер салды. Э ж 1мгерейдщ квз1 ша- !лып калды: Жиреншн, от орнындай туягын ак тукайдан алы- сырак етш KecinTi. К,ашаудын, орыны агарып, айкырып тур. ! Шашасын да, Сатым вз сакалындай гып, децгеленте кыркып- ты. Узын, к°к> жал-куйрыгын сузш, жукарткан. Айгырдыц сан errepi б1лем-б1лем. Сауыры, тостагандай боп томпак ке- | р1нет1н тар сауыр емес, кец, кулама. Артынан Караганда ; айгырдан repi мама биелерге квб!рек уксайды. Eni артцы ая- гы сэл талтактау, плерсеп туки , жуан. Эжекен, айналып ал- дына шыгып карады. Басы тым улкен, ауыр сыкылды керш- j дь ©3i сулык тур. Кезш 6ip жумып, 6ip ашады. Танаулардыц ■ ашылуы мен жабылуыныц арасы вте сирек. Демек, демш ан- да-санда 6ip алады. Тумсыгынын, устше жабыскан еккуш туй- s ip сулыбастыц дэнш карт сипап тастады. Eni кулагы ею шеке- • ciHe таман, алшак 6rrinTi, Ty6iH устап Kepin едй уысына эрен, сыйды. К,олын темен жылжытып жагына экелдй Жагы, бука- ньщ жагы сыкылды, калын, erri, т у п буйра-буйра... 0 pi I ойлап, 6epi ойлап, Э ж 1мгерей жирен айгыр- мен жуйрш деген | eni угымньщ 6ip-6ipiHe каншалыкты катысы бар екенш таба алмады. — Сатым, шырагым, б 1здщ пеш ecKipin, тутш тартпайтын болып жур. Сатым оны кайт дейс!з маган дегендей, ацырады. — Т ас согу ymiH Ашактын, коцырынаи саз тасу керек. 61

Жирен айгырды маган берпп, саз артайын, кушт! екен.— Анау ундеген жок,- Tepic айналып жиреннщ о жср, бу жерш шук,ы- лап, куйбецдей бердй Идаятты атк,а KeTepin мшпздй Т13Гш'ш цолына бердй ©3i пула биенщ айылын Tecine таман сыргытьш тартты, шылбырынан жетектеп басын арк,ага к,аратты. Эже- кец крлтыгынан алып аттандырды. Е ю аттылы аяцдап Ашац- ца шыгатын жолга тустй Анандай жерге барганда Эж'шгерей арттарынан: — Эй, Сатым, май тойында жаяу жарыс бола ма? — деп дауыстады. Сатым ат-матымен бурылып тура калды: — Болады. — Болса мен де жарысым. Алтай бэйгемд! жирен айгыр- А т 6eri к,ын,к,-к,ыцк, кулдй KyAKiciH Эжекец ecTiren жок,. К,а- лын, ескен сацал-мурттын, арасынан ак,сигаи истерш кердй Жа- нында турган кемшрше K03i Tycin Kerri: аузы жыбыр-жыбыр етш б1рдеце айтып, бетш сипайды: — Жолын оцгара гор, жасаган! Бул сездерд1 iiumen Э ж 1мгерей де айтк,ан. К,ара бала уйдей айгырдыц устшде к,омды туйеге мшген nici к,усап, eni аягыныц басы аттыц eni к,абыргасынан ербиш кершш, мэз болып кетт бара жатыр... А т жаратушылар, уэде бойынша Эжекец аулына кешке, Конага 6ipan цайтты. К,ула бие сауырынын, устше дейш ак сор боп ез1ле терлепть Жнреншн, к,олтыры, epi к,улагынын, тубь ша- бы тана жшаген. Сатым аттан тусш жатып к,азык,тын, баг сында кутш турган к,артк,а шакдандай боп: — Мынау ит Ж1б1мей к,ойды,— дедй — Кшкене салмак, болатын езщ неге мшбедщ? — Болмайды. Бэйге аты шабатын юсшщ салмагына даг- дыланганы мак,ул1 Менщ салмагыма машык,танса кешн шап- пай к,алуы кэд1К. — Сенщ ат бегЫ пц дызык, екен, бу к,ургырды... жылк,ы деген жылкы емес пе? Сатым аттарды жен,1лдед1 де, к,артк,а жауап берудщ орнына «уЬ» дедй УЬ! К,амшымен к,онышын 6 ip салып, уйге к,арай аяц- дады. Жуца, хром еттш щ сыртынан киген к°ЦЬ1р кенеп к,°- ныш-к,абынын, iuiKi жаты тузга малып алгандай, сортак,-сор- так- Идаяттын; етнше ештеце жук,папты. ©з! есжтен KipAi де, «аллайай» деп, шалцасынан жата кеттй Bip тостаган айранды кемтр-шал eni жак,тап отырып арен, iuiKi3fli. Сонсоц салулы жастыкда басы тиер-тиместе к,ор етш уйык,тап к,алды. KcMnip: — К,арагым-ай, cUeci к,атк,ан гой, дайтсын! — дедй ■— Сатым, шыныцды айтшы, сен осы жиреннен шынымен

YMiT етесщ бе, элде колхоздьщ буйрыгын орындап ж урсщ бе?. А т 6eri иыгын кетеpin: — Негып байк,амайсыз... негып байцамайсыз,— деп тац- данды. — К,алай? Шынымен осы жуйрж пе? — О-о, элбетте, элбетте: Атамацыэ буны! Бул...— Са- кал-Сатым жирен айгырды мак,тайтын лайык,ты сез таппады б^ем, басын шайк,ап, тацдайын к,ак,ты... Осы к,олхозда «ат бе- ri» атанган торт-бес адам бар-ды. Сонын, 6ipi Сатым. Мунын, ат тацдаганы да, жаратцаны да 6ip турлк озгелерге уцсамайды. «Жан,а екмр» бэйгеге ат к,оск,алы талай ж).глк,ыныц енерш осы ашты. Бурый ешммге белгййз, ^айдасы 6 ip калын, тобырдыц ортасынан, ушршен гумыры жуйрж шык,паган айгырдыц урпа- гын устатып алады да, ун жок,, тун жок, жарата бередь А па- рып салып келш к,алса, оэып шыгады. Жылк,ышылар жылк,ы кууга мшбейтш 6ip байгус, кенеттен, жуйрж атанып жарцырап шыга келедй Сосын келеа ат жаратарда баска бапшылдар: «мен жаратам, мен баптаймын» деп таласса бул сол ез1 ашк,ан жуйржт1 бере салады. Сейтш, жацадан 1здейд1, жацадан таба- ды. Жуйрж тацдаганы да цызык,. Кемшде он-он бес кун жыл- к,ышыларды аралап журш алады. Тукке турмайтын б!рдеце- лерд1 сурап, журттыц басын цатырады. Алда-жалда 6 ip жыл- цыга KOH,i.\\i цулай цалса, оныц к у л ь т куншен бастап осы кунге шейшп «ем!рбаянын» тэпт1штеп, бумл тарихын цазып бггедь Кейде TinTi, к,ай биешц цулыны, енесшщ мшез-цулцы цандай, уржкенде кай жагынан уркедк ымыртта жусай ма, жу- самай ма деген сыкылды ит-ауре сурауларды 6 epin кажытады. Кобше-кеп жылкышылармен жакын араласып, цашагандарды кайырысып, багысып жургенджтен, 03i де талай жылцыныц «ем1рбаянын» жатка согады. Адамга колданылатын: «тентек», «ынжык», «мацтаншак», «адал», «акылды», «ацкаУ», «ацы- мак», «батыл», «ку», «жагымпаз», «сайцал» деген сездерд1 ол тугел1мен жылцыга колданады. Мэселен: «ак боз ат сумдыц мактаншак», «кула каска байтал нагыз сайцалдыц езЬ> деген- Д' Сатым КУДДЬ> 6ip жакын адамынан кецЫ цалгандай, окпе- леп, кшэ гып айтады. А л , енд! мацтай цалса тубж туар едь А дал да, акылды да, батыл да баска емес, кэд1мп езщ1з кунде Mmin журген кула бие болып шыгады... О л ез! ашкан жуйрж- теРД' де турл1ше баптайды, турл1ше жаратады. Bip жуйржт! бакканы екшипсше уцсамайды. «Жылцыныц бабы — мшезше байланысты». BipaK солардыц ешкайсысына да кок, жас шоп татырмайды. Бэрш шшенмен асырайды. Кешеден бастап жи­ рен айгырга да соны штеген. П|шенд1 де коп бермейд1 кос уыс, кос уыстан унемдеп салады. А ш мал алдына салганныц 6 ip талын шашау шыгармай, суйек мужжендей, KeMipin турып са- 63

бандайды. К,ауылдырык,-к,абы^тан журдай боп, сидиып кал­ ган сулыбас сояуларын кергендс Сатым: «Е, бэлем, булын 6iacin нанныц» деп айызы к,ана сейлейдй Кеше Эж!мгерсйден, ек! уйге кезек кону жешнде келкйм алуында да улкен ман бар­ ды. Сатымныц корасында кыс бойы esiHia, жене малына «са- нап 6cpin» унемдеп алып калган азгантай сулыбастан баска шшен жок. Ол, мыктаса, он бес кунге жетедь Бул уйге конган кундер! Сатым, эрине, ез ауласынан шшен экелмейдь Эжекец корасыныц TyKnipi конацтыц мундай-мундай ауыртпалыгын квтере алады. Кемтр-шал Сацалдыц ондай есебш угып кайт- сын! Олар ymin Идаяттыц кастарына тунегешнен артык «есептщ» кереп жок. Кайта Сатым ата-ананык квцшн к и“ а- гандыктан, солардьщ кас-кабапяна бола осында кел'т отырган Kici болады. 0 p i титтей немересшщ бэйге атына MiHin журге- Н1Н вз кездер1меи кору 6ip ганибет. Сонымсн, кемтр-шал да, бала да, жирен айгыр да, Сатым да риза. К ара бала уйыктаганнан кейш жайылган дастаркан басын- да бэр! квщлд1 отырды. Э аресе к°нак эрнеш 6ip айтып, эз1л- Десш, жайшылыктагыдан ажарлы, ашмк кершдк Конагынык Кабагы мунша жадыраганга карап отырып уй иеш куанды. Сатым кайта-кайта кара баланы мактай бердй А тка отырысы, твз1м д т п , салмактылыгы, акылдылыгы, бурын кемтр-шал байкамаган тагы да талай касиеттерд1 Ti3in, тушп евз erri. ...Мана осы уйден аттанган бойда eneyi cap ж ел т отырып, Ашацтыц сорына тускен. К ар суы сордыц ортасында гана ца- лыпты. Айналасы курсац, теп-тепс. А ты бар кйпшц делебесш коздыратын-ак жер. Бала жарыскысы келш Сатымга жалтац- тап ед1, анау кетпк дегендей иегш 6ip цацты да, такымын цы- сып-кысып ж1берд1. К ула бие ыта женелдк А нау да умтылып бацты. BipaK сордыц apFbi басына шыкканша биенщ туягынан ушцан кесек-кесек дымкыл топырак баланы баска, кезге твпеп кемш 6iTTi. Шацырым жарымда цашыцтыкты эп дегенде алымды, кызба жылкы едэу1р бурын алды. вз|М1Шл, намыс- кой бала катты ызаланды. Сатым Идаяттыц цызарып, icmin кеткен кабагын-ушцын атцан жанарын керш, тацдайын цагып, жымнып койды. Бала жирен айгырдыц басын жулци бурып, Сацалдыц жанына келдй — Аца, тагы 6ip рет жарысайыцшы! — Мацул. А л кеттЫ Ел!рш, 6yfiipi цыэып алган кула тагы да э ке тт бара жа- тыр едк neci cepiriHe сезд1рмей Т1згшш тежед1, сордыц ана ше- тше eneyi узецплесе шыцты. — Miне, байцадыц ба, бу жолы мен оза алмадым,— дед1 Сатым. Бала буган цанагаттанбады. Бэйгеге цосамыз деп жур- ген солацпандай айгырдыц цандагы 6ip шэрмж царын бнеден

оза алмаганы акылына симаса керек, жудеп, жасып к,алды. Са- тымга Keperi де сол-ды: жалма-жан атынан Tycin, айылын тартты. — А л, енд1 мына суды айнала шабамыз. Екеу1 Аш актыц сорын уш айналды. К,Ула бие ак, ке61к боп терлеп, танау кагады. Жирен айгырдьщ шабы мен eKi кулагы- ныц, туб| гана жшсщь Аттары н 6ipa3 аяцдатып, солыгын бас- тырган соц, Сатым жагада турып калып, Идаяттьщ жалгыз езш шаптырды. Жирен айгырды кара су Ft>in терлету yuiiii к¥- ла биенщ сержтжке жарамайтынын ат беп сол жерде-ак, сез- д|, api, баланы 61рден к,атты согылтып, шаршатып алудан к,ау- штешп, тер алуды бупнше сонымен догарган-ды. — Суйтш, жирен айгыр екеум1з байге аламыз ба биыл? — дед1 Э ж 1мгерей. Сатым сацалын сылап отырып-отырып: — Ciafli бЬшеймш, Идаяттыц аты болмаганда, екшинж согады,— дед1, уйьщтап жаткан баланы иепмен мегзеп. — Бурын к,ажайтыньщ мен ед1М, енд! жирен айгырга ау- ыстын, ба? — дед1 кемшр,— «мыскыл, мыскылдьщ туб| — мус- юл» деген осы гой! — Эрине, жарьщтык, улкен nici. О з д щ аузыцыз nepiuiTe сейлейтш ауыз болар-ау cipa. KeMnipi: — А-а-а? — деп ед1, аузы ашык, цалды. К,арт en-OTipin шошынады: — ©й, жапшы к,ургырды, аузьщнын, irni тастай царацгы екен, балалар к,орцар. Кемшрд’щ аузында т к жок,-ты... 10 Сэске туе. Y n еткен жел жок. Алды цгы куш жауган жац- бырдан жузшде корасан дагындай ак калган кум суттей уйып капты. Туньщ ауа ж елаз-ак болар-болмас шаГщалатын сьщыл- ды. Кол бетшщ кешк! д1рЫндей 6ip Д1р и бар. Емк-емк боз жусанньщ Hci келедг К,ыстау-шошак,тыц 6epri кабагында кеше тацертен; журш еткен eKi аттылыныц i3i ЭЛ1 жатыр. К ун астын- да газ орамалга ук,сас жуп-жука ак сагым толкиды. Аш актьщ берп алдындагы жантак-урпектщ басында жайьглып журген жалгыз каракайыс туйе тым ербшп, ебедейс1з кершедк Б кеу кораньщ тебесшде журелеп жаткан Корашыл кектемнщ алжу- аз кара шыбынын элсш-злсш карш-карш кагады. Сонау кекте кунге шагылысып, шиыра лактырылган жиырма тиын кусап боз торгай шырылдайды. Ауланьщ кубыла алдына шыгарып уйген сабан агарып, оцып кетшть 31лмэцке мацыпан к« мен 3-1650 65

кен nci буркырайды. Е сж алдында келдей-келдсй ipre-аякты жайып тастап жамап отырган кемшрдщ кнмсшепшн, твбеан- де жылт-жылт етш, eni-уш тебен ине туйреул1 тур. ©3i 6ip ая- гын кеалш, 6ip аягын астына басып алыпты. Кунге карап сыгырайып, тебеннщ кеэше ш уд а-ж й т етк13е алмай эуре. Мез- пл-мезпл жшт!н, ушын аузына салып, Tynipin тастайды. Айна- ласында уйелеген туйедей гып, тецкит-тецкшп буып тастаган туырлык, узжтер. ReMnip иненщ кезшен 6ip сабак жш емес, ок, етмэетш кюдей, сыгалайды кеп. ¥шы тарамдалып, тутш п калган шуда-жш етпейдь — А ды ра кал, адыра калгыр!— Эй, Идаят, Салима, Жа- мига, Жамал. Tyh атын, einxip, Акылима!— деп айкайлайды. BipeyiH шакмрам деп, осы е^рде бар кыздыц атын этап шык- ты,— кайдасыцдар, быкпырт келпрлер! Колында шуберекке орал, белш буган топайы бар мшкене сэры кыз жупрш келдь шашы жалп етш, ipre-аяктыц устше — О не мама? — К ез! кургыр кермейд), сабакта мынаиы! Кайда кетесщ- дер осы ?!— деп куырды. А н а у ине кезшен жып етшзш т уд а жшт1 етмзе койды. — ©й, квз!цнен айналайын, шырадай болган, экегш бе-. тщдП KeMnip iieMepeciniK бетшен суймек болып айналасына ка- рап едк таба алмай калды. — К ап!— дед!.— К ап!— Тацертен, т е р т кайткан 6ip кап жапа тезект! твгуд1 умытып KeTinTi: анадай жерде буылтык-бу- ылтык боп тур. Кенет... децге твплген кул-кокырда секец-се- кен, eTin журген тврт-бес сауыскан уркш ушты. Шыкылык- шыкылык етедь И т урдь Терезе алдындагы шокал-ак тженшц тасасыиан eni аттылы ккп твбелер! кь,лт-кылт KepiHin, ат ка- зыкка карай e rri. KeMnip ине-ж'гёш тастай сап, орнынан тур- ды. Сатым мен Идаят бул уакытта келмейтш. Ж ецк жакын де- генд! ecTireHHeii 6epi аттылы кершсе тура жупретш эдет пайда болган. Келгендер аттарын байлап, 6epi журдь Bipeyi узын, ipi де, 6ipeyi шынашактай. ¥зы н 6ip аттаганда анау eni аттай- ды. Кемшрдщ Kesi сол, екшппсше туей. Анаган Караганда тым асыгыд, суыт журген Kici сияктанды. О р э , хабар айта келген осы болар деп туйдй E xeyi б1рден, жарыса сэлем бер- дк KeMnip сэлемд1 алды да, эл1 де анык тани алмай, екеуше кезек жалтактап, «сушнппш» кайсысы бурым айтар екен деп турып калды. Аналардын, ойында ондай ештеце жок екенш ацгаргасын, беттерше, кшздщ жыртыгына карагандай уцш п, танып алды: Сандыбай мен Сисенбай. Екеуш бастап апарып есжтен Kipri3in ж1бердь ©3i кшзше кайта отырды. К арт уйде-. 66

т!н. 1ле ем цонагын ерт!п тысца шыцты. KeMnip кетед1 екен деп калып: », — Неге отырмадыцдар? — дедг. А н а екеу естшеген бол- ды. Сисенбай тын,к, етмзш тамагын кенеп ап, цартца царады: — Bip цызыл сиыр жогалтып, соны 1здеп шыгып ед1м, кврмед1ц'|3 бе? — Эжекец кемшрш нусцап: — Мынадан басца цызыл сиыр кермед1м,— дедь — Xa-xa-xal берейж деп,— дед! Сандыбай мурнын — Kihi-Kihi-Kihi! — Xa-xa-xal — Kihi-Kihil — Ciare сэлем суртш. — Эцпмелесешк, сырласайык, деп,— дед1 Сисенбай, ерн!и жалап. Жаца гана «цызыл сиыр 1здеп журмш» дегенш умы- тып кетт1. Yiueyi тец-тен, боп буулы жатцан кшздердщ 6ipiHe барып отырды. Сандыбай шоланнын, тебесшде желбаулары шубатылып жатцан улкен к,ара шацырацца царап: «пай-пай- пай» деп к,ойды. Сисенбай басца ештеце таппаган соц кемгпр жамап отырган ipre-anK,K,a цадалып: «пай-пай-пай!»—- деди Эжекец мырс erri. — Ж Мттер, шай цойдырайын ба? — Шай шпейкйз,— дед1 Сандыбай. — Шай 1шпейм1з,— дед1 Сисенбей. — Онда ас салдырайын!— К,онак,тар царсыласцан жоц. — KeMnip, цазанга ас сал! KeMnip ipre-аяцтыц 6ip басыи «ой, адыра цалгыр» — деп, алки цайырып тастады, уйге Kipin жайпак, aFani табац пен пышак, ал ь т, ет-шоланга беттедь Шолан тебесшдеп шацырак,- тыц KyAflipcyimiiie к,онган ала сауысцан шык,ын,-шык,ын, етть — Жагын, царыссын!— дед1 KeMnip. — Ак, шацыр!— деп жымиды Сандыбай. — Ак, шацыр!— деп кулд1 Сисенбай. Сандыбай цалтасынан теме№ дорбасын, 6ip уыс уйпалац- танып, эр жер1 тесЫп калган газетш алып шыцты. Шетшен жыртып ап, темем орай бастады. А узы н сылп-сылп eTKisin, жыртцан газетшщ exi шетш жалап-жалап алды. Сонсоц: — Не жацалык, бар, Э ж еке? Тем!рэлш! е е п д ^ з бе? — дед!. — Жок,1 Тем!рэлщ не тагы? К арт Сандыбайдыц тагы б1рдецет K8H,ipciTin келе жатк,а- нын алдын ала сезш, тыжырынып цалды. — Сейаметтщ уйшдеп М эруэ келжд! сабап KeTinTi. — Иэ, дойырмен сабап KeTinTi,— дед1 Сисенбай. 67

Эж!мгсрей к.онагыньщ ауэыпан езгеш кутсс де, дэл мыиа- дай хабарды куткен жок едй 0 pi шошынып, api тац к,алып отыр. Баска да емес Тем 1рэлшщ, сл баскарып журген, eai iiui- нен жеш дурыс азамат санайтын адамыныц мына кылыгы ми- ьша снмады. ©TipiK д ети десе, Сандыбай вт'фж айтпайды. Э аресе, жагымсыз, осы сыкылды epci естиетш жайларды аз- дап кубылтып, ен,дейт1ш болмаса, ешуакытта жанынан шы- гармайды. Жэне мынау вте жауапты веек, шатак эцпме. — Негесабапты? — Оны iuiKiM анык б1лмейд1,— дед! Сандыбай. — Иэ, оны б|лмейм13,— дед1 Сисснбай. — Сен К1мнен ест1дщ? — 0 з!м1зд[ц «К,ызыл эскер» колхоэыныц адамдарьшан. Кеше тацертец Мэруэ келш шомнндын, догдырынан барып ыспырабк) алыпты. К,амшы сол жак иыгыныц уетшен жауы- рыныныц ортасына шешн тъмп KeTinTi. К,айратты адам гой, катты сокса керек... — Иа, аямапты. — ...Денесше тускен тан,ба 6ip-ep жылсыз жогалмайды лесш жур. Журттын, 6api келш жагында. Эскер семьясы, кыс- ка аякты адам, обал емес пе? — Сандыбай сезш: « Y ht жок екен езшде» деп, кушшп аяктады. — Иэ, уят жок- Бэлем езше де эшт жасап катырдык. Ci- 6ip айдалады, басы турмеде нприд! дейд1 журт. Эжеке, вютке мына жаман шщ де к°л тацбасын басты. Бу ж1пт узакка ба­ ра алмас!— дед1 Сисенбай. «Мына жаман шщ де» дегенд! ерекше мактанышпен, бас бармагын кайкайтып алып, кеюре- гш турт1п, кушлдеп айтты. Э ж 1мгерей ац-тац. — Апырай мынау... апырай бул... К,арт мына окигага не 6aFa 6epepiH, нс деп туешерш 61л- мей, тосылып отырып калды. Ел кврмеген, катын бала асыра- маган квргеншздщ в31 булай гстемес. Баскасын былай кой- ганда, eci дурыс адам катын сабай ма? в з катыньщ болса... е, оны сабай береж! Ушметке б1лд1рИей сыдыртып алса kim-- H.Ih, не атасыньщ к¥Н“ бар!— деп ойлады. К,алай болганда да TeMipaAi сыкылды азаматты жамандыкка бутждей к игысь1 келмей, актайтын, араша тусетж 6ip амал бар шьшар деген ниетпен Сандыбайдан: — Сонда... неге сабапты? — деп, кайталап сурады. — Оны б1лмейм1з. Мейманасы асцан да эбден. Эскер семьясын осынша басынганы!— Сисенбай кушп, мжйпп сей- ледь Тулен туртш жур гой. Хальщ тьщ дэулет! к°я ма ecipT- пей. EcipAi деген осы. Екшд! мен акшамныц арасында 6ipey- дщ катынын сабап. 0з1ме катын болмадьщ дейтж шыгар, К,а- тын деген ортак...

— 0 3 Щ не сандалып отырсьщ!— Эж1мгерей ананыц сезш бвлш Kerri,— неге сабаганын бглмебмш дейсщ, суйтш отырып эк-rire кол к,оясыч, не деп цоЛ к°йдыц? Неге TyciHin цойдыц? Эктщщ сезш жазган KiM? 1шшде не айтылыпты? — К ол кой дедй койдым. Сабаганы пэкт1 гой! — К.ол кой деген kim? — Сагынай. — Жазган да сол ма? — Сол. — Саган жазганын окып берд1 ме? , — Жок! 9йтеу|р сабаганы пэктП — Сен кайдан бЦдщ. бэлк1м, сабамаган болар. — Жок, сабапты. Догдырдьщ кагазы бар. — Догдырдыц кагазы болса сол жетпей ме, акт! ммге ке- рек? Жо-ок, мунда 6ip шикЫк болды,— дед! Эжекец. — Мейл1 (йздщ нем13 кетедй— дед1 Сисенбай. — Сен еэщ 6ip касиетаз карт екенсщ! — Kihi-Kihi-Kihi! — А та сакалыц аузьща бггкенше ак-караны айырмай... — Kihi-Kihi-Kihi! Эж1мгерей сезш аяктамай тастады. Аяктайтын да ештеце жок сияктанды. Сисенбайга урысканнан нэтиже шыцпайты- нын тусше койды... Бурый баскарма жайындагы сездер ершд| кулакка такап кана айтатын куб!р-сыбыр, жэи куцки TapisAi едй Келе-келе сол сыбыр кушешп, ж урттыц 6api еститш кв- терщю, ашык унге айналып бара жатыр. Оны жамандау ушш ешк1м енд! epiHiH кулагьщызга жанап эуре болмайтындай. Бурый куцк1л-шуцк1л сездердщ 6api ылги 6ip дауыссыз ды- быстан куралган «ыш-пыш» «пыш-пыш» болып есплетш-дй Ka3ip мулде олай емес, дыбыстар ундй eKniHAi. TeMipaAi жэйл1 ecTireHiKfli энге косып айтсац да айып болмайтын сы- кылды. Бурын «баскарманьщ yfii дастарканга ак, бауырсак шашады екен», «баскарма согымга ту сиырдыц жарты етш алыпты» сек1лд\\ есек-аяцды, 6ip жактан катты ж упрш келген кюдей ысылдап, eHTirin арен айтатын. K aaip дабырайтып ту- рып-ак: «баскарма шокал санатып жаткан кершедЬ> деп к°н- ып калады. Енд1 MiHe: «саба-ап ке-eTinTi!» Муны калай ай- кайлап айтсан, да болады. Тек даусыц жетсш! «Са-ба-ап ке-ет-штП» Кандай эдем1 свз! Канша созсан, да уз1лмейдй TinTi, А ш ак шошагынын, как басына шыгып ап, айкай салгьщ келеди — Э-э-э-эй-й, са-ба-ап ке-Ti-in-Ti-i!... — А с nicin калган болар, уйге барайык. Ym eyi ipKec-TipKec уйге К1рд1. К ун жылыда от жаккан ше- ген кыстаудыц iuii куйш тур. А с эл1 дайын болмаптм. Булар 69

wipe сала 6ip-6ip жастыцты шынтацвд ап, жата-жата кет!ст1. Эж1мгерейд1 эцпмеге тартпац боп цонацтар эрнеш 6ip айтып, туртпектеп. жаца тацырып !здеп керш едй оларынан |штсце шыцпады. К,арт салгырт тыцдап, салцын жауап береди Y i\"i нс- Ынщ цабак, юрбщш eni цонацтыц эрцайсысы езшше цабылдач ды, эр цайсысы езшше себеп тапты, Сандыбай Снсснбайга Караганда iui цалтарысы бар, тук- nip-Ty6i келецкелеу жан-ды. Мундай адамнын, кебшесе бушл жулын-жуйкесшен бастап, цара тырмагына шешн тугел есеп- теп турады. Дуниешц бэрше сол есептщ кез!мен царайды, сол есептщ кв31мен бага береди Тем|рэл1 жэйл1 эцпмеден кейш Эжекец жузшде пайда болган 83repicTi де, сол есеп деп таны- ды. «Басцарманыц аты басцарма. Оган юмшц куш тус- пейд1? — деп ойлады Сандыбай. «Бул шал сол басцармамсн кен,1лдес кершеди Kici б1реумен жэйден-жэй кещл жацын бо­ ла ма. Bip адамнын, ек$нш! адамды унатуы, жацсы кору, сыйлауы деген бос сеэ. Мына царт Тем!рэлж! аяп отыр дейсщ бе? Жо-оц. Алдагы уацытта осы эцпмешц аягы шатак, бола- тыныи сезеди TeMipsxi олай-пулай болып кетсе... KiM цара-. сады буган? ©3i колхоздыц келденец кок шебш сындырмай- ды. Сейтш отырып байып алыпты. Yfii толы дуние, цорасы толы мал. Басцарма «Жаца ем!р» колхозыныц малый цыр- ганмен, муныц тышцац лагын тыпяндатпаган. Бэр1 тшсншц арцасы. riimeHfli шапцан, елмел! кемтр-шал емес, колхоз. Колхоздыц тшенш жеке-меншшке, жеке-меншж болганда кэч AiMri е з1це, ез малыца ж е п з т цойса, су й тт алшацдатып отырч ган «арысыцныц» аягы аспаннан келгсл1 турса, цудай-еке, езщшц де цабагыц салбырар! TeMipaai осы царттыц келшш де цызметке жекпсйдп Жещл-желш жумысца гана салады. К,3' 31рпдей сепз жасар балага д ети езЫп ецбек е т т журген уа- цытта муныц жыцрылдай келМ жаз болса уйшде, сары са- маурынныц жанында отырады. Тем'фэлщен езге басцарма мундай кецшшкт! жасай ма? К,®йда-а. Сонда... басцармага муныц етюзш цойган неЫ бар?1 Ба- ласы эскерге кеткен царт жалгыз Э ж 1мгерей ме. Жетшске кеч ain отырган да жалгыз бул емес. Мунда 6ip гэп болды... Е-е-е! Терт-бес сиыр, он-он бес цой, туйе, ем-уш жылцы... му­ ныц 6spi Эжекецдпй болмады. Bip аягы терде, 6ip аягы керде отырган адамга осынша мал н? керек!... К,¥РЫГЗНД3' К3К жар- тысы сол Текйрэлжщ малы. Колхоздан жырып экеп, осында тыгады-ау, шамасы. Бэсе-е-е! УЬ, жаца таптым гой! Не деген зэл1м шал едщ сен!» — деп ойлады. EipaK, ваше: 70

— Эжеке, ден-саулыгыцыз цалай? Садыцжаннан хабар- ошар жоц п а ? — деп жалпацтады. Сисенбай Сандыбайга Караганда, аузынан Ty6i сэл гама жогары, саяздау Kici: Дегенмен, иыгында, басы болган соц ол да ойланбай цала алмады. Эж1мгерейдщ цабац-мрбщ1Н ол да езшше туйдь «Мэруэга жаны ашып отыр»,— деп ойлады. К,айтсын, Сейймет нагашым деп ж урейн, жацын адамын 6i- реудщ сабап жатцаны батады да. Сауынга сиырына шешн бе- pin цойыпты. Ылги цамцор болып, царасып журед!. Азаматы жоц, аяйды гой. Эйтсе де менщ жазыгым не ед1? К,ол к,ойга- ным ба? К,ойсам ней бар екен? К,ол еэ1м д ш ? Менщ де Мэ- руэга жаным ашып журген жок, па? «А та сацалыц аузыца бй- кенше ац-цараны айырмай»... деп урысцаны цалай? Басца кол- хоздыц KiciciHin кезшше жерлед1-ау эбден. Келшш сабаган TcMipaAueH ала алмаган ешш менен алганы ма?» Сисенбай осылай ойлады... шынында муныц не кш эй бар? Сабаган 6i- реу, сез ecTHTiH бул. Элде еэ1МЙнш, бвтен адамныц алдында эдсш THicKeni ме? Сонша цазбалаганы ней? «Юм цол цой де- др>, «к1м жазды»... him цой десе ол цой дейн, мм жазса ол жазсын, буган 6api6ip емес пе? Сабаганы пэкй ме? П экй! Догдыр да, Сагынай да соны растайды. Д огдыр айтса да, Са- гынай ейрш антпайды. Басцарма eneyi 6ipre журген жолдас, дос адамдар. ©зшщ досына акт! жасаганы цастыц ойлаганы ма? К,ой, оныц цисыны жоц: экйде турган не бар? К,°лы жа- зу б!лгейн жасайды да. Э к й жасаганнан дуние езгермейдй.. Былтыр Эж1мгерейдщ KeA.iHi exeyi багып отырган баспацтыц 6ipeyi влгенде догдыр бала к е л т ауырып.елд1 деп экй жазган. Ертецше Сагынай сол экйш жыртып-жыртып отца лацтыр- ды да, «баспацты телеййцдер» деп шырт TyKipin, шыгып кет- й . 0 к й деген сондай гой? Оган Эжекецнщ куйш -тсейн жеш жоц-ты. TeMipaAi де ертец Сагынай цусап эктда жыртып- жыртып отца жагады да, шырт TyKipin журе береди Болган бггкеш сол. Сагынай жазган экйге сонда бул цол цоймауы ке- рек пе? Оныц ез! буган: «Сисеке, цолыцызды цойыцыз»,— деп елеп, цурметтеп отырганда буж-буж жаман бармаган ба- суга аяса масцара да? Жарыцтыц Эжекец де айта салады. 03i- не ешкшнщ царсы келмеййнше сенейн болар. Сенгенде сонша цатты айтцанына жол болсын! TinTi, «неге сабаганын 61лмей- йц» деп кшэлэйди Б у цайдан би й н ! Сагынайдыц айтуынша, Тем!рэл! Маруэга ж кггйк керсейпй. А н а у квнбеген. Сосын... ар жагы TyciHiKTi... апырай, Эжекец: «Сен езщ 6ip цасиетйз царт екенйц»,— дед1-ау. ©3iHe, бу к и «Жаца OMip» колхозына аты белпл| Сисенбайга, Тем!рэл1ден бастап Ед!лханга шешн «Сисеке» деп свйлесейн Сисенбайга «цасиетйз царт екенйц деп»... Сисенбай мыцтап ренжщй Кеудейне rycin кеткен ба- 71

сын с'|лке квтерш алып Эж!мгерейге... ештеце деген жоц, тек, CKi K63i жыпык,-жыпык. етш, 6ip-ep к,арады да цойды. Эжексц цаннен-цапершз жатыр. Сисекец сек1ЛД1 улкен KiciHi екпсле- Tin алдым-ау деп цысылган сыцайы байцалмайды. Ацшыл муртыныц шалгысына 6ip цара шыбын к е л т цонып ед1, царт KipniriH де цимылдатпастан y<pi деп, дем1мен-ац у р к т п , ушы- рьш иаберд!. Туйеш ц жарты етшдей боп жанбастап, онымсн цоймай жагын таянып апты. Сисснбайдыц ызасы к е л т Kerri: Эж1мгерей цартца цайарлана... тагы 6ip царады да, сол цусап, жагын таянды. Мунысы буларды менснпцюремей жатцан уй iiecine цылган кезй керсеткен к,ыры-ды. Эжекец да бет пен жац болса, бунда да бар, бул да жагын таяна алады. Согап да nici элдегандай, бола ма? Жатысын царашы, жер уст'шдеп ацылды адам жалгыз e3i сияцты... Тыныштык, тынышын KeTipAi ме, Сандыбай к,озгалак,тап, тамагын кенедь Сисенбай да сейтти Сонсоц eneyi де турегеп отырды. Eneyi де 6ip нэрсе айтцысы к ел т, демдсрш imrcpine алды. Екеу! де тук айта. алмады. Eneyi де тер алдында цары- 1гы салбырап, мезпл-мезпл муртына к,онган шыбынды цагып цойып, былциып, жантайып алган уй иесш елец етшзетш 6ip- деце 1здед1. Exeyi де ш тец е таппады. Сисенбай Сандыбайга царады. Сандыбай Сисенбайга царады. Егер дуниеде 6ipin-6i- pi TycineTiH е м жан болса, олар дэл осы сэттеп Сисенбай мен Сандыбай шыгар... Кемшр алдарына дастарцан жайып, етт! экел'ш цойганда eneyi де цуанганнан к ур сш т ж!бердк енд1 ештеце айтудыц кереп жоц. Eneyi де атып турып, ес'ж алдындагы шылапшын- га цолдарын жуды. Сисенбай Сандыбайдыц цолыиа, Санды­ бай Сисенбайдыц цолына су цуйды. К,айтып кеп дастарцанга отырды. Сандыбай белбеушдеп цынынан пышац алып, Сисен­ байга бердь Сисенбай ет турады. Мал туып, ж урттыц аузы ацца тиген кезде, тап, пэлендей ашыгып журген Kici болмаса да, Сисенбай ашцарацтыц ктедй сур цуйрыцтыц шетшен ж'г н,1шкелеп т ш п ап, тЫнш, уетше тастап кеп ж1бердь Жутып болгасын барып, «б|сс1м1лдэ» дедь А уы р цоэгалып, дастар­ цанга жаца жацындап отырган Эжекец мырс erri. Сол-ац екен, eni цонац манадан 6epi айтатын евз осы «бцамидэ» сд1 гой, негып eciMi3re келмеген деген nici цусап, жарыса кулдй Biрак, уй neci тарапынан цоштау таппаган кулю, дымцыл отынга цойылган от сын-ды, 6ip жалп erri де, вш'ш цалды. Ен- fliri эцпмеден береке шыцпайтынын туешген цонацтар апыл- гупыл астарын жеп, аттануга асыцты. Келген цонацты ез цо- лымен цолтыцтап, демеп аттандырмаса квцьм кенипмейтш царт бу жолы йпм есжтщ алдынан цалды. Осыган риза шы- гарсыцдар дегендей, орнынан бес пут боп булдана турып: 72

C ay болыцдар, ycTin-ycTin сиыр 1здегенде келш турыц- дар,— дедь А на eneyi тез-тез коштасып, есжке умтылды. Мы- на шал тагы б!рдеце деп шагып алар, пэлесшен аулак, К¥РЬ1_ сын, кутылайыкшы езжен дегендей, есжтен шык,к,анша ты- пыршып болды. Ауандарымен шыгуга шыдамай, есжтен eneyi 6ipiH-6ipi HTepin шыгарды. Жацагы к,олдарын жуган шылап- шьж алдарында турган-ды. Сисенбай соган 6ip аягын тыгып алды. Судан еткен сиыр цусап артк,ы аягын ciAKin-ciAKin тас- тап кете бердй Шылапшын дацгыр eTin т е ц к е р т п тускенде жанында турган куманды цулатты. Толы суы бар, мойиы мен шумен ж щ ш ке жез кумампын, imiiiflerici капел!мде TeriAin 61т- пей, лык-лык eTin 6ipa3 жатты. Эжекец куман-шылапшынын тузеп к,ойып тыск,а шыкканда к,онак,тар к е т т улпрген-дь Кун кешюрш цапты. Ыцырана M8H,ipen, желпп жер сызып каска сиыр келдй KeMnip уйден шелек алып бузауын салганша шыдамай flirip салып тур. К ь,зыл каска бузау ойнактап барып, шаншылып- шаншылып турган терт емшектщ 6ipeyiHe бас салды. К,аска сиыр бузауыныц, онсыз да жалап-жалап жылтыратып таста- ган сауырына тумсыгын ем1рене уйкеп едк ана уш емшепшн, ypnineH сут соргалап коя бердк «Биыл жер от болады екен» деп Tyfifli Эжекец. Калган ею сиыр да азан кагып ме>0рей, жолындагыны сузе, жайкай жетт!. Енд1 6ip сэтте эл1 отыцпа- ган жас козылары корада калган цойлар мацырап, азан-казан, у-шу болды да кет-ri. Канипа ушнщ кекке тойынган тайынша букасы OKipin куып маза бермегесш, К°рашыл 6iTey цораныц тебесше барып жатып алган. А н а у сонда да цояр емес, esinia, Кызыл ит кусап аула устше сеюрш шыга алмайтыныиа imi куйш, бакырып-шакырып, айнала топырак шашады. Кора- шыл, ендйщнщ 6api бос былшыл дегендей, 6ip-eni рет мацц- мацк erri де унш еппрдь Ж ака туган, ж щ ш ке алтын тага ку- саган ай жеп-жеци тубгг булттыц арасынан кайка К етш 6ip KepiHfli де, жок болды... Ертецше Эиймгерей тесегшен кец1лд| турды. Уйд1ц imi кыркай уйкыда болатын. Жулкылап журш тугел оятып шыц- ты. Уш кызды кезек-кезек Ti3eciHe мшпзш, мацдайларьшан сипап, мурындарын кысып еркелетп. Тацертецп шай да, баг- зы кундердепдей мэстем1р, табасы салдырламай, ыдыс-аяктар соктыкпай тыныш кайнап келд1. Уйде сез серж, эцпме серж болатын адам жоктыгына карамастаи, карт эрнен1 6ip айтып, керпе-жастыц, ки1м-кешекке шейш эзь\\ге косып, кулш отыр- ды. ©ткен тунде Идаяттык Сакал-Сатым аулына цонатын ке- aeri-тш. Кеп узамай осында келулер1 керек. Эдетте Эжекец немереа ез жанына тунейтш кундер1 кецид1 журетш. Содан ба, aHTeyip, 6yriH ерекше шат, карт кенет кемшрше карап: 73

— О сы б!зд!ц сэры жагал серке цайда, кершбейд! гой,— Дедь — К,ойдыц ш ш д е, оны к,айтес!ц? — Са^ал салыстырайын деп ед1м1 — А -а?^ К ар т к,айталап айтты. К е м т р шалынын, бетше урейлене ун,1лд1. «К,ой, бу сорлы ауысты гой, ауысты. Жасаган жалгыз ием, езщ жар бол! Алсан, женще ала гор!— деп куб1рлед1,— серкемен сак,ал салыстырады деген не сумдык,. Алжыганы ма, элде, б1рдеце салцынын салып ке-rri ме? Ж алгыз бала болса жоц... а-а, сормаадай, сормацдай». •Эжекен, ештеце ан,гарма- гандай к,арсы алдына тура к,арап отыра бердй KeMnip одан сайын шошынды. К,орашыл мацк, етш урд'1 де к,оя к,ойды. Те- резенщ алдынан к,арацдап келецке erri. KeMnip: — К ел д ьау садагац кетейш,— дегенше болган жок,, шал- касынан ашык, жатк,ан есжтен Карашаш шрдь Турегеп турып аман-сау алысты да, цолын жуып шайга отырды. А уы л ара- сыныц мал-жэй, оны-мунысын сез eTice отырып шай imiafli. Д астарцан жииалгасын KeMnip мартына байк,атпай Карашаш- ты ымдап шацырып, далага алып шык,ты да: — К ы з-ау, 6i3AiH, ^арт нау^ас болды. А л ж у ма, бимеймш, б!рден,е салк,ынын салды ма, эйтеу!р,ак,ылы шатасайын дед1,— деп кайгырды. Жецге деп ойнай беретш Карашаш кемтрге г^атты айтатын, сонысына багып: — Э й , а^ымак,сын,-ау, К ызыл кем тр, Эжекен, алжыса, сен нагып Tipi ж урсщ ? Салк,ынын салатын KiM, шайтан ба? К ой api к,орнытпаи!— дедь — Эй, ныз-ай, айта бересщ гой сен. • А гацны ц наук,асы шын наунас болып тур-ау. Энеукуш отырып: «Сары жагал серкеш сойсак, найтед1? Ж ас сорпа iuiKiM келш жур» дегенде мен бет бак,тырмап ед1м. Малы к,ургыр т э гп Fofi. Кайдан 6i- лешн, ауруы соган Tycin журмесе... бупн сол серкеш тагы су- рады. А лла сак,тасын, санал салыстырам дей ме, немене...— KeMnip бегелщшреп барып.— Сары жагал серкеш сойып ку- дайы берсек найтед1? — дед!. — Сойсац сой, жас сорпа irnin оцып к,алайыц,— дед1 де Карашаш уйге Kipin Kerri. KeMnip з1лмэн,ке тебесше белш бу- ган нараншыдай к,алк,ия квтер1лД1. К °й арк,а жак,тагы буйыр- гынды к,он,ырда бытырай жайылып жатк,ан. Корашылды epTin барып айдап келдь К °р ага к,амап сэры жагал серкеш устап байлады. Калганын к,айтадан epiciiic epriain салды. Серке сылдыр-сылдыр мацырап, улкен ауланыц irninде жападан жалгыз нала барды. KeMnip уйге Kipin келгенде, Карашаш жа- саураган кезш етектей ак, орамалмен суртш отырган. «Карт- тын, шын шатасканына K03i жеткесж аяп жылап отыр-ау, ша- 74

масы» деп ойлады. К е з жастыц кулюден екенш сезГен жо:<,. Эжекец TaFbi да оцыс, epci б1рдеце айтар ма екен деп, пештщ тасасында турып тыц тыцдады. Ондай ауруга шалдыкдан адам ауыц-ауыц ауысып, ауыц-ауык, тузелш кететжш ест1ген. Мынау тузелген сэт1 болу керек, Эж!мгереш TeMipaAi, Мэруэ келш деп б1рдецелерд1 жэймен, куб1рлеп сейлейдй Кемшр сэ­ ры жагалды бауыздату yfliiH Сацал-Сатымны^ келуш тосты... Дарашаш керген-баццанын Эжекеце тугел баяндады. Tin- Ti, цамшыныц цатты тигеншен кейлек-бешпеттщ цалай жыр- тылганына шешн айтып бердк — Не ушш согыпты? М эруэ не дейд1? — Бммеймш. М эруэ тук те айтпайды. TicTeHin, кекпец- бек боп жатып алды. Тек б1р кезде: Tepic к,арап ексш-ексш жылаганын естш цалдым. Н е болды, цалай бол д ы ?— деп су- расам, «жэй» дейдй Жэйдан жай Kici 6ipeyflin цатынын сабай ма? Тусшбед1м. 031 тушмен цызулап, сандырацтап шыцты. Дасында отырдым. Майысцац, нэзйе бейбац Тем1рэлш1ц к,ам- Дараш аш соцгы сездерд1 аяп, еэЫ п айтты. Осы уацта Идаяттар да келш улгерген, ет шоланныц ке- лецке жагында Сацал-Сатым сары-жагал серкеш жулмалап жатк,ан-ды. Улкен орац-пышацты салып япберш, TecTi тес- цалдатымен орып, белек алды. IuiKi жагындагы ацыцтай дец- гелек 'шем1ршект1 жулып ап, шоланныц eciriHiH, мацдаймна шарт етмздк Шем1ршек тацтайга жабыспай, ушып жсрге тус- Ti. ©з1не лактырды деп ойлады ма, Дорашыл шем1ршект1 бас салды да, 6ip-ep талмап жутып цойды. Сатым жанында тур-. FaH шетке шашка: « О зд щ уйдеп келш, кецЫце келмесш, он- ша сулу бола цоймас»,— дед!. Бала муцайып калды. ..Д ар т пен Дарашаш эл1 эцпмелес!п отыр. — Содан,— дейд1 Дарашаш сеэш жалгап,— тацертец к.ойды epicKe шыгарып кетам. Мэруэ-тесегшде цалды. TaH,Fa жуыц к,ана кез iareH. Оятуга уйцысын цимадым... Т у сте шай imefiin деп уйге келсем, Талж1бек алдымнан шыгып: — Апа, Мэруэ жецешем Сагынай ацама epin кетт1,—• дейдк — Дайда epin Kerri? — Бимеймш. Шомнига кета. Мен шайымды imin болып отырганда М эруэ келдй К ец Ы сергёк, жуз1 жадыраццы KepiHAi. — Мэруэ, T3yipcin бе, цайда барып цайттын,?. — Догдырдан ыспырабк1 алдым. — О негылган ы спы рабм?— деймш мен,— одан да дэр1 алмайсыц ба, ыспырабюш езш imccin, бе? 75

-- - Р аРЫНаИ аК-аМ ал деген СОН..---ДСП кум!лжидь Урыс- ТЫМ. Ханымацсын дед\\м. Таяк, жеген най натын догдырга шауып eni дед\\м. Кергеншз дед1м.— К,арашаш: «Эй, хак,ымак,, хаиыман!» — деп басын шайнады. — К ап- Н°йга Тэлж1бект1 жумсап, езщ уйде налганыцда... Сагынай эк|т жасап, журтна жагалай кол нойдырып журген KepiHeAi... — Талммбеп нурыгыр теру ток,ып жатыр едь.. К,ыз весе эдет1 емес пе, теру, кесте деп, б!рдемеш шуцыламаса отыра ал- майтып! Шуныласа шуныласын деп ед1м... Е^орашыл, imeK-нарын аршып, ет бутарлап жатк,андардыц цан жугып тушртпек-тушртпек ет жабысцан нолдармна, жы- быр-жыбыр ауыздарына нарап, «лекеш агып Kerri. Сорпа-су, жуыиды, айран-квже сык,ылды тагамдардан кенде емес-Ti. Bi- ран. Эж екец нусап, бул да квптен жас ет, жас сорпа сагыньш журген. Элденайдан естглген ат д y6ipi 6ipTe-6ipTe жанындап келе жатты: топ-топ, дунпр-дуцпр, топ-топ. Енд| 6ip сэтте кул тебенщ кунбатыс жагымен назынна нарай ж е л т вткен салт аттыньщ тебесш Kepin к,алды. Ит деген аты болтан соц Kepin отырып урмеуд1 бойына мш санады, erri на1<ша цима- ганмен уят те керек н°й, К,орашыл: «Або-ооу, аб-ваб-ваб-ваб» дед!. Ж урт жапырыла ат наэын жанна парады. Атынан тусе сала, ансантыгына нарамай, асыга баснаи почташы нарт Ораз- гали уйге таяй бердк Bip шуман аш-шгек устап ацырып нал­ ган кемп1рд| керш: — Шеше, суйшпп, суйшшМ— деп айнайлады.— Садык,- жан керой болды!— Почташы нолындапя нь!згылт-сур KoiiBepTiH басынан асыра былгап-былгап н°йды, найтадан налтасына тынты. К,апел1мде не icTepiH б1лмей сасып турган журттьщ ветер! енд1 xipin, жапа-тармагай нарсы ж уп р д ! Bapi Оразгалиды ортага алып, кеук!лдесе, жамыраса уйге Kipfli. -— Cyfiinmi ата, суйпшпмд! бер! Осы сездермен почташы аягын шешпестен шоинац-шоинац eTin барып, нан терге отыра кетт! — Садынжан керой болды, керой! — А лд а жалгызым-ай, нарашыгым-ай Tipi екен гой, бар Кемшр нуанганнан жылап ж!бердь К,арт тш н щ ушында турган сез1н айта алмай булыгып, бузылып отырды-отырды да, кеюрепнен сыгып тамызгандай eTin: — Эй, осы нУДай бар гой деймш, кудай бар... бар!— дед! Сонсоц шиланынан уш судай жаца нЬ13ыл отыздынты алып, Оразгалига усынды. А н а у:

— Кеп жасацыз, ата, балацыз аман келсш!— Ацшаны | жалмажан цалтасына салды,— О в д щ Садык,жаныцыз керой ! болды дегесш бурылып, цуантайын деп келгешм гой. — Сау бол, алла цуантсын сеш!— дед! кем тр. Оразгалндыц почта тасыганына 6ip айдай гана болган. Сауатсыз. 0 3 i Эж1мгерейден уш-ак, жас Kiiui, Keinnipi Урия 0жекецд1 тайным деп ойнайды. Орекец ата деп жалпацтайды. — А л оны KiM айтты саган? — Жогарыдан цагыз келд1 ме?. — Келсе цайда?. — Кэне корсет! Оразгали цойнына цолын сугып ж1берш, юшксне цызгылт соргыш тустес конверта алып шыцты. Едь\\хан бас салып ашцалы жатыр едц почташы: — Ойбай, аша корме! Сыртын ок,ы, сыртын!— дедБ Ед1л- хан конвергпн, жогаргы бурышынан: «Слава... героям» деген ею сезд1 дауыстап ок,ыды. А рада 6ip соз элдецалай euiin цап- ты. Темешрек: Алжанову А . деп подмен жазылыпты. — Не дейдц к,удай-ау, орыс жазыпты гой? — дед! кемтр. — Не деп кетп oai? — Балацыз герой-батыр болды, дейд!,— дед1 Ед1лхан. — Жазып отырган мм? — Тасца басыпты! — 0 3 i неге жазбаган?— дед1 кем тр.— Карашаш царк,- царц кулдп — 0з1не уят емес пе, батыр болдым деп мацтана ма? — ©si сонда... Tipi ме екен? — дед1 царт. — Tipi болмаса керой бола ма? Эй, ci3 де цызыцсыз,— дед! Оразгали. Мына соз журттыц бэрше эсер erri: — Рас-ау. Шынында Tipi болмаса керой бола ма? Орекен,- HiH бул гумырында аузына тускен жалгыз-ац орынды, дэлел- fli, acipece, мундай жагдайда аса табылып айтылган соз бол­ ды. Тынып цалган уй iiui к,айта сер тл ш , цайта жадырады. — Басе десейшП — Эрине! — Эжекен, де цызыц! — Кайран к,арацгышылык,-ай!— Гу-гу. — Эжеке, к1м кор!нген керой атана бермейдц той жаса- — Иэ, тойыцыз бар! — Кудайга шумр, шаруацыз жаман емес. — Жалгызыцыз намысыцызды ж1бермептк— К ар т цауца- лацтап: .77

— Жасаймыи! Жасаммыз!— дедм Ораэгали Едиханнын, колынан хатты алып, калтасына салды. KcMnip-шал кабаттаса: — Эй. омы цайтесщ? О л енд! 6isfliKi емес пе? — дед!. — Ойбай баск,арма оцдырмайды мен!. «Б!здщ колхоэдыц KiciAepiiiin, хатын алдымен магам керсет» деп буйырган. Мен тек агайыншылыцпен керсетш жатырмым. Дурысында эуел! соган KepccTyiM керек. А л. енд1 журей!н... асыгыс ед1м. Зэнэ- тмяныц аягына uieSin кецсеге жетпесем болмайды. Yui куннен к е тн К,амышкенге к,айта журем, хатты сонда экелш тастар- мын: К,арашаш: — А у, мал сойылып жатыр гой, ас жеп кетпеййз б е ? —■ дедь Оразгали 6ip аяк айранды асып-сасып ium де, сыртк,а ШЫК.ТЫ. Бу кезде к,ызыл ит пен таргыл мысыцтыц арасында К1шкене гама KeAicneyuiiaiK болып еткен-дй Ккплер уйге Kipin кеткен сон, мысык, иейз калган етке тап береди Ит HTTirin ic- теп, к,ориды. Ж урт к,айта жиналганда таргыл мысык шолам те- бесшдеп шацырактыц астына Kipin алып, ез-езшен ырылдап- цырылдап элденен! к,ызгама. к,омагайлама жеп жаткан. Кызыл ит жерде. соган карап ypin тур. Тершщ айиаласында шашы- лып калган жапырак,-жапырак, ет, осыган Караганда cneyiiiin ортасында эжептеу1р майдан болганга уксайды. Енд! 6ip сэт- те отырган жершщ каушйздйше эбден сенген мысык 6ip-eKi рет Kepiain, жаланьга-суктанып алды да, кун шуакка кесш п ж!берш, кезш жумды. Сакал-Сатым: «0г!здей болып, мысык- ка элщ жетпей»,— деп кызртл итке урысты. Кызыл ит мыктап уялды-ау деймш, анадай жердей ак тжен-бутага сол жак арт- Кы аягын кетерш... кшэсш жуды. Канипа буйрек-майды устап Калып: — Ehe-he-he-e, KblPFbIH'aft, бвтекен!к 6ipeyi жок,— дед!. Кемшр: — Ак-адал малымызга ез!м!зден бурын хайуаннык т!с! тид!-ау,— деп peHiui 6iAflipai. — Кайдагыны айтпашы!— дед! Карашаш. К ар т exi колын артына устап, ат казыктан api кетй. Кун- батыс жактагы кияк,\"УРпектЩ 6epri алдында ебелек ескен алаккай бар-ды, Эжекен, сол жерде ерс!л!-карсылы жур1п ал­ ды. Э р жерге токталып турады, эр жерд1 аягынын, ушымен туртш-туртш втед!. Сатым erri бузып берд1 де, колын жуып, Эжекекн!к алдынан барды. — Эжеке, не {здедвда? — Y fi TireTiH орын !здеп едш. Bi3fliH, уй улкен гой, анау- мынау жерге симайды. Агайын-туган, дос-жаран бар, баласы керой болып жатканда кан шыгармады демей ме ертен,? Буйн

кун дуйсемб!, алла к,осса, сэрсенбжщ сэтше к,он,ыр (сект! сойып той етерм13. Екеу! уйге таянды. EciK алдында журген кемшр: — Ш ал-ау, элг! хатты неге алып «.алмадык,, неге оердж, дедь ,, — Эй, KeMnipiM-ай, сен не б1лесщ. Керой деген кепке ортак,. Б1зден баскалар да б1лсш. Баск,арма алдымен езш с окел депт1 гой. Жнналысында жария ететш шыгар, етсш. Екеум1зге содан соцгысы да жетер. BypcyriHi той жасаймыз, одан да соган дайындал,— карт сал ойланып калды. 11 Идаят жирен айгырга эбден бауыр басып алган. ^ «Такы- мымды кередй жирен айгыр жуан» дегенд! казФ айтпайды. Кез-келген жерде туст-м ш е бередь Ылги да аяпя узен,г!ге жетпей тырбакдап жататын юшкене иесше жирен де уйренш- Ti. К,ашан устже шыгып, «тушу!» дегенше булк етпейдй Бала айгырдын, осы к “ лыгын-ак унатады. Уйге карыны ашкандэ гана Kipin, калган уакытта атынын, касынан аттап шыккысы жок- К,олына кейлектщ жекй шалбардыц балагы сыкылды ес- Ki-кускы шуберектер туссе, жалма-жан ат казыкка жупредп бойы жеткен ж$рше шежн аттьщ терш yrefli, сипайды, бап- тайды. Кей куш суып турган айгырдын, устше теpic карап Mi- Hin ап, сауырын ыскылап жатады. Мундайын Сатым керсе, орине, урсады. © si курбылас балалардын, аттарын этап, «бэй- геге с^ш емес, пэлендй мшпзем» деп к°РКытады. К,ара бала екшпнлей суып турган атка мшбеске ант бередь Б'фде Идаят тацга жакын оянып, далага шыгып кетедь 9ншей1нде жулкы- лаганда эзер туратын баланын, мына кылыгынан секем алып, ояу жаткан Сатым артынан ере шыгады. Жирен айгыр Идаят- ты Kepin окыранып коя бередь Идаят кос уыс сулыбас тш ен- д1 апарып алдына салады. А т 6eri баланын, бу к ь1лыгына шы- нымен ренжидь кекесше айтпак болады. Bipais. айтпайды. Бала кейш ондай «урлыгын» койды. @3i соцгы кезде Сакал- Сатымды да аса жакын Kepin кеткен. Сатым каугадай сакалы- на карамастан мунымен тек адамша сейлеседц акылын айтып кана коймай, акылдасады. «Идаят бугш дем алсак кайтед1?» «Идаят, бугш пэлен ауылга тустенш шыксак не пялады?» де- генде 6eTi шымыр етпейдь 0cipece, бул шынашактай боп «Сэ- ке!» десе, «Эу» дейтшш кайтерсщ! «Эй, осы улкендерд1ц шшде де Tsyipaepi болады-ау» деп ойлайтын. Идаят бупн ле соа жирен айгырды сипалактап, суртш, шукып журген. Тойга жиналган журт керсш! «Япырай, мына 79

баланыц атца баптысын кар аты !.. ©3i, Tiirri, ж'|пт боп ecin кс- TinTi рой» десш... Эжекец алдыцры куш белплеген жер'ше жет1 канат улксн уй TiKTipren-Ai. Айнала млюген кек шоп. Есж алдыидагы узынша, келдеиец сайдыц ек'|-уш тусына жер ошак, к,азылып, казан асылыпты. К,азан басы сайыи ем-уш эйел. Ауыц-ауыц беттерж шымшысып, ауыздарын басысады. Эж’|мгерсй мен Сакал-Сатым екеу! уйдщ батыс жагындагы юшкене темпепнк- ке шырып тур. Бул екеу'шен баска еркек атаулыдан Ед1лхан мен Сисенбай гана: колдарында 6ip-6ip балта, самаурынра агаш жарады. Кунбатыс жактагы кияц урпектщ к,убыла бау- ырында уш-тврт e p u i ат тусауымен шапшып жайылады. Са­ кал-Сатым 6ip сэтте: — К,онагымыз осы рой енд1? — дедй — А я ц жетер ж ердепа тугел. Ел де сирек к°й. Басцарма- ны шацыртып кеше Е д 1лханды Ж1берш сд'|м, Ацжонаска ке- TinTi дейдй Келсе келш к,алар. Exeyi жэймен тецселе басып келш уйге шрдЬ Коп Kyrrip- мей дастаркан жайылып, шай келдк Сонымен Идаятты цосып есептегенде, бес еркек, Талж1бект1 цоспагаида, тогыз эйел, осы уйдщ уш шшксне к,ызы тугел отырып шай imTi. «Жер кара, кун жылы Fofi, ест1гендер шакыртпай-ак келер, ас жетерлж болсын». Осыны кайтащайта пысьщтап ж ур т, Эжекец ас-суды да, орынды да мол камдатк,ан. Bipan, келген адам кеп болмады. Улкен уйдщ 6ip бушршде, каптыц бурышына тускен асьщ KV\" сап, 6ip уыс боп отыр. Эршм естшен-бтлген кулкЫ жэйларын эцпме рып ортага салады. Нагыз ештеце тауып айта алмай- тындары багып журген сиыр, цойларыныц мжезкулыктарын соз еткедй 9 p i биЪглгы кектемнщ кшз ушнде taiain отырран 6ipiimii шай, api тойдыц шайы болгандыктан журт барынша кецЦдй сергек. Дегенмен, уй Heci жартылай бос турран Tepi- не, тесегже царап, тап бу жиынга кецш пэлендей толып отыр-. маранын жасыра алмады. Дэл осы сэтте шэшн журттан бу­ рый tain болып тысца шыццан швтке кара уйдщ сыртынан: — Кеке, мына жацтан торт аттылы Kici келе жатыр,— деп дауыстады. — К,ай жацтан? — А цсор жактан. Эжекец тас аягын твцкере салып сыртца умтылды. Арты- нан цалган еркектер де ере шьщты. Тер т аттылы желе жор- тып кел1п цалды. Булар ат цазыцца жеткенше аналар да ул- гердй Э ж 1мгерей TeMipaai мен ©теген, сэбегп танып, цуанып кегп. Ж астау эйел колхоздыц секретеры боп шыцты. Сепз сай кек кэртозыныц оц жац самайынан кекшн бурап-бурап шыгарып цойган жуцалау, rnerip кез acirirri танымады.

— Азаматтар, к°ш келдщдер!— К,арт жаркырай к,арсы алды. „ — Кош уакытта болыцыз, Эжеке,— дед1 сэбет. К,алРанДа\" ры 1штеце деген жок- У й Heci кеше кеЦсеге эдеш Kici нпберш шакыртцаиын, жумсаган баласынын, ецтм д 1 таба алмай цайт- канын, бугш тацертецнсн 6epi к у т т отырганын сыртта-ак, антып 6iripin, TycipyAi кшз eciKTi кетерш ашты, к ° наКтаР уйге Kipfli. TeMipaAi тврге жайгасып жатып: .— К утты конысьщыз болсын, Эжеке,— дедк Эж1мгерей «тойьщыз тойга улассын, балацыздыц м ер ет устем болсын» сыкылды свздерд! булардыц аузынан цанша кутсе де, еишм ондан iiuTene айтпады. «Элде керой деген онша каДФл> ат емес пе екен? Мей-ni керой болмай-ак жэй, хабар келгенше де той жасауга, кУанУРа хакым бар гой» деп ойлады каРт - К,°- нацтардыц к,абагында TyciHiKci3 6ip юрбщ барын уйдеплер тугел ацгарды. Муны жол сок^андык, цум жургшнпсшщ байыргы селкостьты деп бидй Ашыгып, шаршап келдте жо- рып, асты-шайды тездетугс жумылды. Теинрэлшщ квн,ь\\аз- AiriH Эжекен езшше жорыды. Биылгы колхоз малынын, шы- гыиы, e3iiiiH, етегше iaecKen турЛ1 TycTi свз, ак,ыры, кешеп Мэ- руэ мэселесь.. бэр!н косканда 6ip ккннщ цабагын шрбитуге жарайтын. Келгендер 6ip-6ipiHe к,арап козгалактай береди Эж|мгерей майдан жакта 6ip жагдайсыздьн^ боп ^алмады ма екен, ен, квп бглетнн осы шыгар деген оймен сезш секретарь эйелге багыштады. — Жогаргы жактам не хабар бар, шырак, 6i3 к,ашан же- цед1 екенб1з? — Секретарь сэбетке к,арады, сэбет жанындагы бул уйге бейтаныс ж1птке сен айт дегендей е т т : — Эжеке, бу Kici аудаидык «Социалиста жол» кэзетш жа- затын Kici, жогаргы жактыц жацалыгын осы б1ледй— деди А нау шалцайыцк,ырай 6epin тамагын кенеди Жудырыктай жутк,ыншагын, кос аяк, жутып отырган Kiciuie, эрл1-берл1 бул- тылдатып алды: — Д а, обшым жагдай вте жаксы. К,аЬарман К,ызыл А р - мияныц алгы тобы Берлин ymiH урыс салуда. Жан киярлык- пен согыскан б1здщ Н „ П. кусаган ардагер, абзал жандарга Совет Одагыныц батыры атагы берЦдй У лы орыс халк,ыныц жыцмпаз...— TeMipaAi газетшшщ сезш б о л т ж1бердь — Эжекец о жагын сурап отырган жок кой. А нау тагы б1рден,е айткалы октала 6epin ед'|, Ед1лхан КУ' ман шылапшын алып Kipin, к°нактардын, к°лдарына су куя бастады. Отыргандардьщ назары езжен ауып кеткенш сезж Ti'm i жуткыншагын тагы 6ip бултыц е т т э д !- де, тына к°йды. Келгсидердщ кабагы эсер erri ме жацагы дулап отырган уй-

Iiui басылып цалды. А с устшде iuiKiM Tic жарып, т!л каткая жок,. А с жеп, дастарм» жиналгасын гана Эжекен,: — Былтыргы Тем!рэл1Н1 мацтап жазган сен емессщ бе?— деп сурады. — Болсац болармыз... Иэ, мен! — Свйдед1 дс, мен! дурыс* тап Kepin алыцдар, цолыма 6ip шксецдер бэрщд1 де басцар- ма eTin ж>берем дегендей, отыргандарга жагалай карал шык,- ты. Сосын к,омданып, ем колымен ем мыцынын таянганда ту­ ра «ф» эрпшен аумай калды. Э ж 1мгерей, эцпме болмаса эзЦ болар деген шыраймен: — Шырак,. м е т де кэзит eTin жазсайшы. К,ушак,тасып-ку- шацтасып тускен cyripeTTep шыгып жатады гой. Мына шешец екеум1з цолтык,тасып отырып 6ip шык,сак, деп ед1к. Баламыз керой болды деп жатыр, жэне... — Ж ок оган болмайды, ак,сак,ал,— дед1 Tiaiui карттын, се- зш б о л т ,— оныц уст!не балацыздын, герой болтаны... деп келе жатыр едь втеген сэбет: — Тоцтай туры ц ы з!— дед1. К,онак,тар катты абыржыды. Bip-6ipine карасып, 6api де элденеден кь1сь,лган, к,обалжыгап ьщгай кврсетт1. TeMipaai уйдщ iiniH тугел шолып eTin, Эж 1М- герейге тоцталды: — Эжеке,— дед! — Эжеке! К,уантай карт екеуида осы ел- дщ ем cepKeci ед1н,!здер. Беттерп^зден уят, белдсулерш,1зден ат кеткен жок едн.. ©3ini3 6weci3 ci3 бен 6ia аса киын жагдай- ды бастан Keuiipin келем1з. (Уйдеплер ацырып-ацырып отыр. Тым-ты ры с). ...О з де жалгыз азаматыцызды ел уцпн ж1бер- д!н,!з майданга. Кемтр: — А -а-аа? Не дейд! тагы!— дед!. — Б13 жецш барамыз дейм1з. Бул жецш 6iare аса кымбатка Tycin тур. Е л беделш, топырак намысын коргау арзанга тусу- uii ме едИ K,a3ip ci3 бен 6i3 отырган осы жерд1Ц езшде вткен ата-бабаларымыздын, талайыныц cyfieri жаткан шыгар,— К,а- зан аяк жактагы бшк кара Ky6ire cyfieHin турган 6ip эйел аягы- ныц астына шошына карады. Таудай Эжекец квз коре аласа- рып, nierin бара жатты.— К,ан тамбаган топыракты к°РКаК ж урт кана мекендер болар! Совет eAi атанган улкен елдщ бул уакытта кан тимеген цицымы да болмас! Осындай улы кыргын согыска кай ата-ана перзент!н ел!мге кигандыктан ж1беред\\. С 13 де киган жоксыз. К,имасыцды алатын согыс бул! Сол ки* май аттандырган жалгыз азаматыцыз ел абройын к°РгаУ ими лынга мерт болыпты, 6epiK больщыз, Эжеке, бала-шага, келш- кешшпц1эге куат, TipeK болыцыэ!— деп токтады. Уйдщ imi куцренш, шайцалып Kerri. К,арт сол шеккен кушнде iuerin оты- 82

рып калды. К,ызыА сары жуз1 кул сепкендей, квк сурланып, куарып алыпты. Кемшр: — Жасаган-ай!.. жалгызым-ай!.. Bip кершбей квэ1ме кал- раныц ба со жакта... Кураган КУ Ашак,тыц... жел жагына к,ал- дырып... алжыган э'ке-шешен,дь.. осы ма ёд1 бакданыц...— деп ацырадЫ. Келш журтца сыртын 6epin отыр. EKi иыры д1р-д1р. Ж урт тугел бузылды. Еркектер жары дыбыстарын шыгармай орамалдарымен кездерш сурткедй KiM не деп ж убату айтарыи бимеди Т е к т1лш1 ж кгг к,ана эдебиет пен журналистикада жа- цадан 6ip жанр ашкандай: — Е с п р т у деген осындай болады екен рой,— деп куб^рлеп, койын дэптерше элденеш асыгыс жазып-жазып алды. К,арт квз жасын сурте отырып: — Апырай, дастарканымды тойына жайдым ба десем, к,а- расыиа жайган екенмш Fofi. Жан,а рана той ед1, енд1 мше, к,аза, Кас1рет! Эй, сайкымазак, ем1р-ай! — деп куйзелдь Тем-ак,ан, к,алтасынан еткендеп к,ызрылт, соргыш тустес конверт™ алып, «Tiauii жолдаск,а» усынды. TiAUii ^агазбен коп жумыс icTen, эбден дардыланран кк ж щ жылдам, enceKTi к,оды­ мен, конверт™ ашып ж1берд1, iniiueH eni буктелген, терт бу- рышты, таска басылган кагазды суырып ап, «Слава павшим героям!» — дедь Бул газеттщ жогарры бурышындагы «Бар- лык елдердщ пролетарлары, б1ршн,дер!» сык,ылды уран свздер боп шык,ты. Х а т «Дорогие родители!» деп басталыпты, «Ко­ мандование Н-ской частй с глубоким прискорбием извещает, что ваш сын Алжанов Садыкжан пал смертью храбрых в бою за свободу и независимости нашей Великой Родины». Е ц со- цыпа: «Смерть фашистским захватчикам!!!» — деп, уш б1рдей леп белпсш к,ойыпты. Едь\\хан енд1 тусшдк еткенде конверттщ сыртынан 63i ок,ыран: «Слава... героям!» дегендеп «Славадан» кешнп вшш калган «павшим» — ен, KacipeTTi сез екен. ©зшщ хат мэнш кате угынуына себеп болтан сол «павшим»-ныц euiin Калгандыры-тын. Сауатынын, ж урт ойлагандай мык,ты емес екешн, румырында тун,гыш рет кулай мойындап, жасып цалды. Кекешнщ б елп аз 6ip туктрш ен пайда болтан ыстык, леп ту л* бойын, бетш, кулагыныц ушына дешн жалап, шарпып еттс Бул Ед1лханныц есейгел1 6ipiHUii рет шын кысылып, шын уял- — «©л1мщд1 KiM ecTipTce, душпанын, сол» деунй ед1 Эже- ке. Бул хабарды жетюзу маран да оцай соккан жок,. Bip кун де болса куандырмады-ау, eTipiK те болса жак,сылык,ты 6ip кунше киса нетт1 деп свкпещз, жаманат жата ма, узын кулактан ес- Tin кояр ма деп коркып, ат мшген азамат атымыз болгасын жиналып кел!п едш,— дед1 TeMipaxi...

Аттандыра шыкдан Сак,ал-Сатымга баскарма: — Ертен, май тойы деген куш кешке б1зджше кел1цдер. Кемшр-шалды к,алай да кендфш ала кел. Келпи жумыска бар- май-ак к,ойсын. Куэге дешн ушнде болып, шай-суларын кайма- тып 6epciH,— деп тапсырды. Сатым, К,арашаш кызымен бугш- ше осында к,алды, баскалары уйдх-уйше кайтысты. TeMipoAi Ак,жонас жактам кен,1лд1 оралган-ды. Мал телдсп бола кел1пт1, шыгын жок, шептщ бас тартысы жаман емес. Ша- руа бак,к,ан Kicire будан езге не керек. Аудандык, газетт'щ tia- uiicin уйше epTin келдь Шешшш жайгаскан соц тьмшден: — К,алай, жолдас, бхздщ шаруашылык? — деп сурады. Су- рауын сураганмен, ез сурагы езше epci есплд!. К,ыста влген малдардын, OAiMTiri ulipin улгермей жатып, терт цубыласы тец Kici к,усап сейлегеш... Биыл к,ыстагы баскармалыгы ушш kim- нен не мацтау кутед1? Осы 6ip аузы к,ургыр-ай, жагьщды сэл бос устасан, бхрдецеш ан,к, етюзш айта салады,— деп екшд1. Бхр Tayipi, tiaum онысын елемептх, к,аита жасы улкен адамныц езжен бага, nii<ip сураганына ырза боп, api аудан адамыныц, улкен жер екшшн, децгейшен Kepinyre тырысып: — Халык,тьщ ецбеп — к,аЬармандык, ен,бек кой, аброй- атак зперетш адамдарыцыз бар екен. Тек, кшм-кешек, тесек- орындары жалба-жулба жыртык,. Kip, лас,— дедь TeMipaai жулып алгандай жармаса кетп. — Е , мше, мше! Ж аз осыны! Ж урт туттай жалацаш. Biare -— Эцпме матада емес, мэдениетте. Халык,тыц рухани мэ- дениет1н котсрген абзал! — Сонда не 1стейм1з? — Keft6ip уйлер газетке жазылмайды екен. Демек, газет окымайды. О т, содан мэдениетаз. Bapi 6ip кюдей жумылып газет окысын! — Жарайды. Казитке жаздыртамыз. О л кэзит 61зге кей- — ТЦ цп мына свзге шамданып к,алды: — Оздхц олай айтуга хакыцыз жок,! — Енд! к,алай айтам! Bi3re мата керек, мата! — Алацаны- на анау б1рден,е сала к,оятындай-ак, к.олын жайды. — Мен мата жок, деп жаза алмаймын! — Неге жаза алмайсын,? — Сол. Жаза алмаймын. Мата жок. деп макала жаэсам, ол б1эдщ жауларымыздыц к°лына туссе... Совет уюметшде мата 84

жок, деп шулап жатса... маскара емес пе?! О дан да халыктыц мэдениетш кетер1Н,13, KipiH жусын! — Сети, сэбет ум метшдеп шаруац не? «Жан,а eMip» кол* хозы деп жаз! «KipiH жусын» дейсщ,— Тем'фэл1 мырс erri,— Kip мен жыртык агайынды зат, жыртык журген жерде Kip де «УредИ “Ж — «Жаца емф» колхозы деп жаз деиаэ, «/Паца емф» кол­ хозы Совет exiMeTi емес пе? Колхозшыларыцыздыц рухани мэ­ дениетш котерудщ орнына, отырып алып дау согасыз... ©3iH,i3 тусшбейоз де...— ipre жагына царап куб1рлеп,— кайра-ан Ка- рацгылык-ай!— дед1 анау. Тем1рэлшщ едлапя жак,сы еститш, тиш ш щ ce3i т1кендей тидь BipaK. вз ушнде отырганы eciHe ту- cin, api жас та болса жогарыдан келген адам болгандыктан, сыпайылык, жасады: — К °й, шырагым. Онан да цолыцды жу, шай шем1з. Бул мэселеш сен екеум1з шеше алмайды екенб1з, эуре болмайык! Сафиолла (т1лшшщ аты солай болатын) Тем-ак,аца ан,ы- райып 6ip сэт к,арап к,алды, ацмры амал жок,, соньщ айтк,анын icTen, шэйга отырды... Сол окигадан кейш терт кун еткен сон, Канипа цыстауы- пыц келецкесшде Сисенбай цартпен эцпмелесш отырды. Сисенбай к,амшысыныц сабымен ауык-ауык еттш щ такасын тык,\"тык, урып к,ояды. А са 6ip мацызды ой ойлап, басы катран Kiciiiin кейIIi[[ керсетедй мезпл-мезпл: «hiMM... солай гой... к,и- ындау екен.-.hiMM» деп, басын не шайкаганы, не и з е гет белп- ci3 гып 6ip к,ызык, к.имыл жасайды. Мойны калта'н.даган сайын KipniriH жыпьщ-жыпыц кагады. Канипа сэры без кейлепжц кец, мол етег1н жайып салып жун тутедь А уз ы к,анша тез сей- лесе колы сонша: eKi epiH мен exi кол жылдамдык жарысты- рып жаткан сын-ды, 6ipiH-6ipi ж1бермейдк Кайырып байлаган шаршысынын, eni ушы желкесжде селтец кагады. Ko3i — imci Едиханнын, K03i icnerri суркай, аумакты болганымен бет Tepi- ciniK Tyci одан мулде белек сап-сары, сэры болганда кун туссе сэуле шашатындай,^ кэд1мп жез-сары. Сейшмет: «Канипаны квйгенде шайтан квйгендей болам» деп тжсшетш. Ылги да ты- Кылдап сейлеп, тыпырлап журетш, ештеце 6iTipMece де асы- гып, «оттан квйлек кигендей» ушып-коиып басатын бул эйел- Д'Н жасы кырьщтан асып калган-ды. Kyfteyi будан бес-алты жыл бурын ажалынан влген. Э зж ен туган бала жок- Iwici exeyi турып жатады. Канипаныц 6ip к®сиет1 гумыры кайгы- 85

рып, к,амыру дегенд! б1лмейд1, кулед! де журедй Баласыз, бай* сыз TipAiri, шаруасыныц шагындыгы кыртына мрмейдь Bipey: «К,анипа, сiадiи, Кызыл к.ойды к,аск,ыр тартып кетштЬ»,— десе: «К,аскыр тартып па, elie-he-he-c, кыргын-ай»,— дейд1 де, кас- кырдан калганын жеп журе бередк Енд! 6ip касиетп осы’куле- remTiri. «Ehe-he-he, кыргын-ай» дегенде ewi к,асы eni шекесше шыгып кетедк KyAKici 6ip турл1, сауыск,аннын, шацырГаны сы- К,ылды, шык,ылык,-шык,ылык, етед1. Byrin де Сисенбаймен эц- пмесшщ ара-арасында «ehe-he-he-e, кыргынайын» к,ыстырып Кояды. K,a3ipri айтып отырганында «кыргын» ш теце болмай- тын, ер жетш калган Ед1лханга келшшек эперудщ к,амы. К,ыз кеп болтан сайын келш тацдау циынга тусед1 гой. К,анипа да, «ehe-he-he-e, кыргын-ай» к,атты циналып отыр. «Тугенше атамныц к,ызы шаруага алгыр болганмен icne олац, ине уста- раны унамайды», «пэлен жецешемшц к,ыэы жаксы-ак, бала, эт- тец> э л и т та як, деп б1лмейтш надан, Ед1лжан кусаган ок,ыган жшггке к.ол емес. Осы ретпен айнала к,ыз бггкеншц бэрШн ба* сына согып бага бере келш, ак,ыры К,арашаштыц Талж1бепне токтаган. «Ок,ымысты болмады демесен жацсы к,ыэ, eai сулу, эдепт1, Kepreiifli жан. Домбыра шерткет к,ачдай1 Ед1лхан да со кызга ерекше бешлд1 сьщылды». Сонымен, Талж 1бекке ку­ да тусетш болды. — Осыны ci3 Эжекец атама айтыкыз, б1зд1ц Ед1лжанп К,арашаштыц кызын сурап берсш! — Сисекец кудалыкка е з т жумсап отыр деп дэме етш калган. Мына сезд! ест1генде, iiui- бауыры к°лк ете тусть Баягыдан 6ipre отырган, okU экес! ecenTi Эж1мгерейге муиы салганы акылыиа симады. К,арашаш- тыц кызын сурауга Сисенбай жарамаганы ма? ЭжЫгерейдек баска к'ннде де tia бар екенш осы журт негып тусшбейдй Мына кулегеш катынга шейш Э ж 1мгерейден кем санап, Эжекец б и т сарай болганДа-, буны сонын, ecirine кетериетш баспалдак ор* нына пайдалангысы келш отырганы батып кеттй ©з'нпц eui6ip Э ж 1мгерейден олкы емес екенш сезд1рудш, амалын ойлап оты- рып-отырып, акырында: — Иэ, Эжекец сураса, 613 сурасак К,арашаш сщлкшш, кы­ зын беред1 гой,— дедь «Сщлйншц кызы» дегенд1 эдеш бу КУ' далыктыц мацызын томендету ушш айтты. BipaK оны ацгарган К,анипа болмады, Сисенбайдыц туйтюлдеп цалганын келкке* Hi жорып: — К,удай т1леущ1зд1 6eprip, Сисеке, суйтщ1з. 9 p i келш жумсап,api домбыра тыцдап оцып цалайын. Ehe-he-he-e, кыр' — Муны ем л экеце взщ айт. Осы exi уйдщ арасына,—< сакалды Сисекец таяк тастам жерде турган Эж1мгерей у т мен e 3i отырган аралыкты сакалды иег!мен елшеп шыгып,— бегу-.

эжэ болып журем бе? — дед!. Сонсоц тыцк-тыцк жетелш туре- гелд1, байлаулы атына карай аяцдады. Манадан 6epri cesiiiiH, желге кеткенш енд1 гана ук,к,ан К,анипа ацырая фарады. К,арт- тьщ шынымен кетш бара жатцанын Kepin, т у т т отырган жунш жиып, к,опалак,татып дорбага салды да, етепн к,ак,ты. Туй е жу- ннйц майсац, жук,к,ыш Kipi сары без кейлектщ белд!ктен те- менг1 алдын тоц май тег!лгендей к,оп-к,оцыр Fbin тастапгы. Асыгып-сасып, Сисекецшц артынан ж упрди етепн 6ip-eKi pet ылкш, цагып к,арап efli, жук,к,ан зат кетпед!. Сисекец к,азык,- тан атыныц шылбырын шешш ап, epiHin цасына !ле бергенде . „ . .К'лн—иплС:исеке, уйге Kipin ак, imiii,i3... С у й теаз гой:, айтасыз гои атама,— дедь — Жоц, шырагым, езщ айт! — Сисекец атына мшш алды. Tisrim H царып, «Timy» деп тебшдь Кер денен epimn, аягын эрец басты. — ©й, Tiuiy,— деп, терт ерме шыбыртцысымен шип-шип тартып-тартып Ж1берд|. Денен цуйрыгын шипап-шипап ж1бе- pin, сен!ц де кец1л1ц цалмысын дегендей, 6ip-eKi булк ет!п коя Койды. Аласа кара eATipi берю жапырайып, желкеп цырдай боп Сисекец царт итшш-тебнпп кунбатыс жацтагы цияц ур- пекке царай кетш барады. К,анипа шай nicipiM уацыт езшщ эцг!мсс!н уйып тыцдаган Сисенбайдыц осынша тез кеткенше тусже алмады, тусшейш деген ниет! де шамалы-тын. Эйтеу!р аныц тусшгенп Эж1мге- рейге баска 6ip.eyfli салмаса ic бггпейтш болды. Сацал-Сатым бул уйге кешке келедк К,алайда К,арашашца Эж1мгерейден бас­ ка К1сшщ св31 eTneiiTifiin сездй Енд1 амал жок, Эжекеце айтцы- зу ушж Сакал-Сатымныц келу!н тосты. К,анипаныц цыз айттыруга осынша асыгуында мэн бар-ды. Алдыцгы кун1 осы ауылга Сагынай келш цайткан. Э ж 1мгерей- Д!ц уйше Kipin алдымен кец1л айтты, артынан: «К,ара цагазга» сенбеи,1з, оныц б|разы кате, жацсак жазыла бередц— деп жу- батты. Одан шыгып К,анипаныц ущне Kipfli. К,арадан карап отырып Талж!бект1 мактады. Домен бар Kici теэ1рек кимылда- маса «айрылып калатынын» ескертть — Неге айырылып цаламыз? Бала aai жас цой? — К уш ертец согыс 6iTKeAi отыр. Tipi калгандар елге шек- пен киш, шен тагып оралады. Оларды Kepin отырып кай сулу кыз елдеп ез: 6ipre ecin, б:те цайнасцан боз тумсыц ба'ланы MeHcine цояды? ©З1ц ойламайсыц ба? Сагынай ата жагынан Ед1лхандарга жацын туыс-ты. К,ани- пагамына nndp цонакеттй К,арашашца тек Э ж 1мгерейд1ц ce3i втед' дегенд: де сол айтты. Сагынай аттанысымен К,анипа жуп- 87

pin Э ж 1мгерейд!юне барды. Кеше гана баласынан жаман ха­ бар алып, к,ан жылап отырган к,артк,а батылы жетпей 1Штен,е айта алмай, кемшрдщ к,асында отырып-отырып кейш к,айтк,ан. Сисенбай кеткесж Канипа ecxi шалбардын, балагына салып, ею жагын бугап^ шамасы терт-бес к,адак,тай туйенщ жунш то- маланта устап уйге юрд:, одан кайта яалага алып шык,ты. Ке- лецкеге, жацагы отырган жерше экелт тастай салды. Сонсоц e3i ею бужрш таянып, тэлтшп тура ran дорбага узак, к,арады. Жалан, аяк аягын рэзен калошынан суырып ап, улкен башпа- йынын ушымсн туртш-туртш к,ойды. Буйсн сыцылды узынша дорбанын, ею басы к,айк,ан,'к,айк,ан, еттк Кешке дей1н бурк,ыра- тып 6ipaa тутш тастамак болып, манагыдай етепн жайып оты- ра к,алды. Бумапын, 6ip жагын шешуге ок,тала 6epin айналага кез салды: к,ыбыр еткен жан жок- Анадай жердей yioai жапа- ныц келецкесжде жатк,ан ала бузауга кез1 туст1. Ушып туре- геп касына жет1п барды. А н а у уркш, атып турды. Шубаты- лып кеткен бас-ж1бш мойнына турш, сауырына алак,анымен 6ip салды. Бузау сиыр шок,ырак,к,а салып, он кадамдай жерге кайырылып тура калды. Канипа жудырыгын туйш: — Жайылсацшы, элекпе келпр, жайыл,— дедь Хайуан да болса иесппц езше жамандык, ойлап турмаганын тусшд1 ме, ала бузау алдындагы ак, тйсеншц бутасына iлiнiп калган 6ip жапырак, кара шуберекп тЫмен жалап, сэл турды да, жеп К.ОЙДЫ. — ©й, жалмауыз,— дед1 Канипа,— жалмауыз!— Кайтып кеп жун дорбамьщ касына тагы токтады. Е ю жагы б1рдей ау- ыз, кай жагын шешерш б1лмей дагдарады. К ар суынан 6epi карай талай шенплш, талай байлануды басынан кеш1рген дор- ба байгус былк етпей жатыр. К “ ста колын женже тыгып Д1р-* дектегенде: «Бэлем, жаз шыксын, он бес к°-'гапты 6ip-aK то- Кымасам ит болып кетем» деген. 03ip ит бола койган жок. ©зше берген сол сертж де 6ip сэт умыткан емес. Канипа жун туте бастагалы кашан. Жунд1 ылги тутед1, тутед1 де, бурап- бурап дорбасына кайта тыгады. Екпшп кайтып колына алган- ша туткен1 уйысып улгередь Кайта тутед1. Канипа колкабын токысын деп шыккан кун батпай тура ма, уакыт exin жатады. Сонымеи... сонымен бумасына тагы 6ipaa карап алды да, ба- сын шайкады. Басын шайкап, бушрж таянды. Бушрж таянып, тагы басын шайкады. Акыры : «УЫ деп дорбаны ушне апа- рып тастады. Кунбатыс аркада таяк, тастам жерде дуцкжп турган улкен кшэ уйге кез тш и: уш кун бойы ашылмаган тун- джтер1 6yrin ашылыпты. EciKTi Tycipin, агаш салып койыпты. Канипа каэандык басында тендерулi жаткан ак т ел ек и алып кубылага — кудыкка карай аян,дады.

Эжекен, ушнен шыгып арцага беттедь Анадай жерге ба- рып, айналып, артына бурылды. TiseciHeH темен тусетш^жука, цоцыр жолак бешпетжщ алдьщгы ею етепнщ ушын к,айырып белбеуше к,ыстырды. К,олындагы ак, таягын белше устап, шам­ кала басып барып Аш акка шыгатын жалгыз аяк, жолга тусть Бурын да емеск!, суыртпак жол тарылып, жнцшкерш кетштй мшбелей сугына ескен жусан мен ебелек кысып, Kefl6ip тус- тарын yam тур. Мезплшен бурын отайган жер бугып, 6erin канты. Кыстаудыц желкесшдеп к°Кырдан шыга бергенде ар- тынан арсалацдап Кызыл ит куып жеттк T ia i салактап алга тусш ед!, карт: «Кет»,— деп жемрдь Таягын алтеп жаскады. Корашыл не болганына тусше алмай ацырды. «Кет! Кет!»,— дед! Heci. Жарайды, сыбагаца ортак болмай-ак к оя**ын деген- дей, бурылып ап кешн салды. К,он,ырдыц как ортасында шо- шайып саршунак отыр. К ып\"Кыска ею алдыцгы аягын кете- pin, шаншылып апты. И т тура умтылды. А н а у к°згалмайды. Арада 6ip-aK cenipiM жер цалганда, саршунак тондац етш iHi- не nipin кетп. К°рашыл эр шептщ тубш 6ip шскеп, каН,гырып цалды. Сонсон, осынау алдамшы дунненщ 6ip бутасына жанай Эж1мгерей аяцдап отырып А ш ак моласыныц басынан 6ip- ак шыкты. Айнала боз жусан мен кекпецбек буйыргын, сорац шагырдыц ортасында арса-арса боп курап турган тас молалар тым жудеу, кайгылы. К ар т асыкпай, кырык кадам кашыцтан айналып кердь К °Р ган салынбаган, 6ip-eKi лацат yH,ipeAin, ой- ылып iuiiHe TycinTi. Куантайдыц топырагын шеп басып барады екен. Басына шанышкан сайгакагаш кунге оцып улгерген, эп- пак. Ортадагы кажынын, моласы аталатын би!к, тер т к¥лаКт ы бешттщ кубыла жак бурышы кап-кара боп, узыннан-узак жа- рылыпты. А я к жаияндагы 6ip кулагынын, басында eni кез1 тосырайып, мысыктай сур байгыз отыр. А р к а шеттеп ecKi кор- гандардын, 6ipiHeH баж-баж eTin таласцан жабайы мысыктар- дын, даусы есплдк Одан ортага таман, эбден merin бккен шеген моланын, касында кураган бас-суйек. Е ю кез1 ун,!рейш жатыр. Назары кайтадан Куантай топырагына ауды. Моп-мо- макан саз томпиып сыр ашар емес. Кайтадан жацагы шеген мо- лага бурылды... «Осы юмнщ б е й т едь жаным-ау?» Эжекен, e3i керген, жерлегенде Ш нде болган адамдарын eciHe алды. «Е- е-е, маркум... маркум. Б1ргали екен гой... eKi кез1 ойнакшып, 6ip нэрсеге токтап карай алмайтынын... сулу ж т т едь К ас си- якты, киылган кара мурты болатын. Онысы жайшылыкта кою кершгешмен, кулгенде селд1реп, сиреп кететш... Кыршын ел- Ai. Неден елш ед1?»— карт ecine туЫре бастады: «Ие... не! Bip сулу эйелд1ц тесегшде каза тауыпты. Жаткан жершде... апа эйелдщ Kyfieyi кел1п кап... сол елт1рд'| десетш.» Осы кезде К у- 89

антай цаб1р'ппц цубыла жац цабыргасынан eai кар тышцан 61- piH-6ipi цуып, жупрш шыцты. Э ж 1мгерейге царап шиц-шиц eTTi де, жупрш шдерше Kipin жогалды. К,арт кезш тайдырып экет-ri. Bipra.Mi бе й т н е тагы царады. Жацагы аппак, цу бас 6ip TypAi копе, суеты кершдп Уц1рейген коз уцгысыныц тубшде б|рден,е жылт-жылт етш ойнацшыган сияцтанды. Элденендей 6ip сицыр жанар муны арбап, ымдап шацыратындай. Becin- джтен темендеген кун царттыц колецкесш сол цу басца Tyci- pinTi... Жалма-жан б1лген аятын оцыды, бетш сипап турып жу- ре берд!. Желке тусы муздап бара жатцан сияцтанды. Бет-аузы .агыл-тепл боп, кезше тер цуйылган сайын, арцасын аяз цары- ды. Eni жауырынын, ортасынан атцан сол суыц, екшелеп цугам олдеюмнщ алцына алган дем1 сыцылды. К,арт артына царамау- га тырысты. Сиыр туягыныц сыртылына уцсас 6ip дыбыс шы- гады. Жацагы цу бас цалган суйектерш жинап ап, муныц соцы- на тускендей. Eni цара саны уз ш п барады. Аяцтарыныц басы- на тас байлап цойгандай, алдыртпайды: цайыцтай былгары кебкйшц Ш не цум толыпты. LUcniin, цумын цагып цайта кией- !н десе, анау артындагы... уетше цулай кететшдей... жантац ур- пектщ цубыла бауырында жайылып турган туйеге эрец жетт'и К,ара цайыс Tepicine бозамыцтанып тук жупрштн Буйдасын шешш ап шепрд|. К,ара шгенге мшш алгасын барып, yh деп демш алды. Б|рац жауырынынан ызгар кетер емес... «цайдан шыцеа одан шыцсын, болары болсыншы» деген жанциярлыц- пен артына... жалт цараДы: арца жацтан туырлыцтай цара булт шыгып, тез кетерЫп келед! екен. ...К,арт уйше цаусап, шаршап келдь Сацал-Сатым мен Ида- ят аттарын суытысып журген. Келш сиыр сауып жатыр. EciK алдында батар кунге царап уршыгын Hipin турган KeMnip кп налай TiA цатты. — К,айда кеттщ, цара цаеца... кепйктщ гой? Эжекец ундемедй Туйесш шегерш байлап, уйге KipAi. Тун- дж ашыц болганымен, уйдщ iuii ала келецке. К ун сэулеа шац- рацтыц тогынында гана цызарады. Кеп узамай сырттагылар тугел жиналды. Жарцырап туратын зор сэры самаурынныц орнына цойылган цара шэйнек тым усцынсыз, жапырыц. 0т- кендеп оцигадан к е тн уй imi сурцай, айрыцша жудеу. Уйдеп- лср жапай кец1лс13, царалы. 1шкшнщ ештецге зауцы жоц. Бурын асыр салып ойнап, шулап отыратын балалар да тым- тырыс. Эрюмнщ бетше жаутац-жаутац царасады. Ешцайсысы цыцц етпейдь Алдарындагы астарын да, б!реуден урлап экел- гендей батпай, жасцана iiuefli. Осы кезде манаты А ш ац жацтан шыццан цара булт та ас- панды тугел жауып алган-ды. Тулырлыцтыц артцы цанаты цомп-цомп етт1. Туй е пыецырды.

— К ун жауып келед!, тезектерщ су болып цалмасын!— Ке- л!н цазан-аяц жак, !ргеде жатцан ею цара ала цап пен туйешц жабуын алып сыртца ж упрдь Ж абу мен ею цап 6ip ушм тезек- тщ жел жагына гана жеттй Жел ушырып ?кетпес унпн устше ею улкен табаны тецкере салды. К,айтып кеп т у ц д н т жауып, бауын байлады. Жел!, кеген жак,ты 6ip шолып, уйге ендц Ш ам жарып ортага цойды. Ж ацбыр жауды. T U цатцан Сацал-Са- тым болды: — К,анипа цызыцыз келш алгысы келед!... — Иэ? А лса цайт дейсщ, алсын! — К,уда тусуге...— Сатым тоцталыццырап барып,— цуда тусуге 63iH,i3fli цалайды,— дедь — Йемене, сонда... м е т айттыра ма?. — Жо-оц, cisre айтсын дейд!. — Юмге айтам? — А зам ат цатынга: (К,арашашты ол осылай атайтын) Талж!бект| келш етпек. О з г е айт деп етшгесш... кецШ н ци- май... К,арт Сатымнын, бетше уц!ле, сынай царайды: — Энеукун1, сэрсенб| кун! неге айтпады екен? KeuiirinTi — А й т деп жалынып к,оймайды... Ш ыдаса да болатын ед!,— деп ацталды. — Шыдап, неге шыдасын, Tipi Kici шыдай ма. Мешц цай- гым юмге дэрй Ж урт цызыц Keprici келед!. К,айтсын енд!,— Эжекец буюл денес!мен Сатымга бурылды.— К,анипа Meni жумсаса, мен с е т жумсайын. К,арашашца сен бар. Тентек бол- ганмен ест! тентек цой, сезщд1 тастамас. Б1здщ Е д 1лхан бала юмнен кем. К,ызыныц тецй ез1 оцыган. — Айтасыз-ау Эжеке, ол меш тыцдамас! — Неге тыцдамасын, тыцдайды. Бедел десе — бет!ц бар, сана десе — Сацалыц бар. Сатым кулш ж 1берд1. Манадан 6epi екеушщ аузына кезек царап отырган балалар, сездсршщ мэнш уцпаса да, Сатымныц жуз!нен кулю кергесш, жандарын жанышцаи з1л-батпан тас ауып тускендей, шу кулдк Э р цайсысы б1рдеце айтып калуга тырысып, жарыса жамырап бара жатыр едй кемшр: — К,ойыцдар туге, неге ж еткш отырсыцдар,— деп зек1п тастады. К,арт курсшш цойды: _— Ее-ей, балапандарым-ай, цаарет се н д е р д т гой, б 1зд1 цойшы! Сонсоц балаларды кезек-кезек шацырып алдына алып, ар- цаларынан цагып еркелетт!. Ордада турган аяцты ондык шам кец уйд! жарыц цып жарытпайды. К,атты кжзге тиген тамшьи лар тысыр-тысыр етедь Ж ацбыр жауып тур... 91

Ертецше, кун кетерие Сатым мен Идаят К,арашаш аулына , шыгатын жолга туей . Жирен айгыр сыптай боп жаранып ал- ган. Тек мшез-цулцы сол цалпы, сылбыр, ынжыц. Жиренд! жа- ратцалы Сатым ею ат ауыстырып мшдк ByriHrici, осыдан ею- уш кун бурый усталган боз ат, ж еци, !^аг1лез жылцы. К,атарла- сып келе жатцан жирен айгырга цайта-цайта цулагын жымн- тып ЦОЯДЫ... — Шайды апац ауылынан !шем(з. Бул сез балага унаган жоц. А тца мшгсш жаца, шай шкен Heci? Шауып, жарыспагалы талай кун. Бугш 6ip рацаттанам ба дсп келе жатса... К ун болса мынау, эй, осы улкендер-ай! Жауын квп жауыпты. Кейбйр жерден болмаса, аттыц i3i- нен-ац суылдац йершбсдк Ш ептщ басы, сансыз квп моншац татып тастагандай, жылт-жылт. Боз жыцгыл буталары басы- нан торгай ушцанда гана селт етедн Сонда гана жацагы боз шашацтар кегерш шыга келедп «Бозартып керсететш жацбыр- дыц суы екен гой» — деп ойлады Идаят. Жауыннан кетн ая- гым агарады дсп, шептщ арасымен жалац аяк, талай жупрген. Сонда нагып байцамаган? К ара бала цуанып кеттй — Сэке, Сэке, анац к.арашы! — Н е т ? Н е т айтасыц? — Жыцгылдыц басы... царацызшы! — Иэ, жыцгыл... — Байцадыцыз ба? — Байцадым, жыцгыл. Оны цайтем'13? — Кекпецбек емес пе! — Кектегеш де.— Сатым цыцц-цыцц кулди Оган анау на- мыстанып кет1п, цамшылар жацтагы цабацца вскен шоц жыц­ гылды нусцады: — Анапы кердщ1з бе?. — Иэ, о да жыцгыл. — Боп-боз гой?. — Боп-боз. — О л неге боз? — Бул сауалды жыцгылдыц еэше цой1 — Жо-оц, ci3 бь\\медщЫ — Б и сец езщ айт! — 03iM айтсам, ана жыцгылдыц басынан жаца торгай ушты. — Ушса ше? — Бозарып турган шыц т е п л т цалды. Содан ол кекпец­ бек... _ Е-е-е! — дед; Сатым.— Бурылып царап ед1, жацагы ею жыцгылдыц екеу! де цалып барады екен. 92

— Идаят, сен жак,сы жЫ тсщ . Э ттек, миымды шук,ып бие- ciH,! Сонсок Te6iHin кап, желе женелдь /Кирен аигыр оэыцкырап кеткен боз аттыц соцынаи самаркаулау шок,ырак,тап бара жатты... Кемшрдщ гумырында ауырмаган ауруларыныц 6ipi намаз бола-тын. ©ткен жумадан бер» сол ауру эдетке айналган. Сэр- сенб! кунжщ ертецше караптан-карап отырып картына THicTi: «Сен кудайыцды умыттын,, пигылыц бузылды. Ж алгыз бала болса анау, ораза-намаз ойында жок, кудайдын, кара каск,а- сы»,— деп 6ipaa ныгарлап ап: «Намаз окып, тэубеце кел, эйт- песе eaiM окимын»,— деп к°РКЫтты. Эжекец: «К ем тр-ау, езщ, 6iAeciK, мен намаз окып кергешм жок кой, жас уагымда б1рдеке 6iaymi ед1м, каз1р умытып калыппын». К,арт жагдай- ын айтып едк KeMnipi одан api ершелендЬ Эжекецшц сабак- ка кеще болганы, кершгенд1 мыекылдап журш куцэкэр боп окымаганы, тугел айтылды. Збден ж ецш п, жасыган, Dpi Кайгылы жан, акыры: «KeMnip, сен сабакка Tayip болыпсыц гой, еэ1н, окышы, 6ip уйден 6ip Kici окыса жетер»,— деп, жа- лынып арен, кутылган. Содан 6epi KeMnip намаз окиды. Ида­ ят пен Сатым аттанып кеткесш куманын к е те р т далага шы- гып кайтты. Т у п ем колтыгыныц астында гана калган коне, кек макпал бешпетш кереге басынан жулып ап, далп eTKi3in жайды. EciK TypyAi-TiH. «Жэйнамазыньщ» алдына шалыныц ак таягын келденец тастады. Сосын бешпетшщ етегш жалан, аягынын, ушымен басып турып, «аллоЬы акпар, аллоЬы ак- пар» деп азан шакырды. Эжекец тушмен уйыктай алмай шык- кан, енд! гана кез ш п бара жатыр едк KeMnipiHiK даусына ба- сын кетердь — Кемшр-ay, шаригатта эйел азан шакырмайды дейд! гой, дауыстамай-ак оки берсейип.— KeMnip шап ете калды. — Сезш карашы, сезш! К,удайдын, кара каскасы, имансыз eaepciK-ay сен. 1шщиен ipirip, imiKHeH окы дейд1 гой... 1ипмнен окысам жацылып калам, жацылып... ал! — Айтарын айтып б т р ге н KiciHiK кейшмен намазын кайта жалгады: аллоЬы ак­ пар, аллоЬы акпар! Осы кезде К,анипаныц бука-тайыншасы ак шап сэры кунажынга тап бердь К,унажын, кас кылгандай жер- ошакта турган казанныц уетшен каргып етш, ар жагындагы, желЦеп бузауларды барып сузш-сузш ж1бердь Бузаулар атып-атып турегелдь KeMnip: — Э к былай, эк! А к шаптыц букпактауын! ©й, элекпе келгф! АллоЬы акпар, аллоЬы акпар!— дедь Бузау жел1а eciKTiK к,ак кезшде. 1ргеден от. Сиырлар жайылып журген. 03

таиыиша пуган жок,. лк, шап сарынын, артынан «fcj-е, сайкал, е-влмессм ке-ерермш, в-в, в-е» — деп, 6ip-eai рет басынан асыра топырац шашты да, кайтып кеп желшщ ец шетше бай- ланган кара ала буэауга артылды. — АллоЬы акпар, аллоЬы акпар, ей, елд!м-ау осы кызыл иттен-ак- Эй, К,анипа, карасан келсш саган, карасан келпр, элекпе!— К ем т р ееж алдында жаткан су-агашты ала умтыл- ды. Тайыншанын, аты сиыр демесе, 6ip кемшрге жетюзбейтш жуйрж тш бар-ды: дер кезшде кашып кутылды. К ем тр уйге eHTirin К1рд| де, намазга кайта гурды: — УЬ, уршыгы тусюр-ай, аллоЬы акпар, аллоЬы акпар, уЬ!— Сэждеге ецкешп, енд1 бас к°я бергенде, кайдан шыкда- ны белпшэ, таргыл мысык алдын кесш етт1. Оган 6ipas сей- леп, KapFan-ciaen алды. Жайнамазга, езшщ бешпетшщ жага- сына, мацдайын eKi-уш рет типзш-типзш к°йып, т!зерлеп отыра 6epin: — Ойбай, уршыгы кУрыгыр уз1лД1 б1лем!— Он, иыгына бурылып,— ассалаумагалайкум Рахметолла,— дей берд|, жа- н,ап>1 таргыл мысык титтей сур тышканды шикылдата тктеп, тура жайнамаздын, алдына келгенде коя бердь Алгашында байкамай кап, кенет, езше карай тырбалацдап жупрген тыш- Канды кергенде KeMnip атып турды. — К ара кагынды келсш, кара кагынды келпр! А к таякты мысыкда ж1берш кеп калды, мысык, казан-аяк жакка карай жанушыра тырбацдаган тышканды май табаны- мен кагып алып аузына салды да, табалдырыктан сыртка 6ip- ак каргыды. KeMnip кайтадан отырып жатып: — А й , бай-бай-бай, кУДай-ай, кай жеpiне келш ед1м? —< деп дагдарды. Осылай окылган намаз туске шешн созылды. Ш ай уш кай- нап, уш басылды. Келш бу сыкылды дшдэр енесшщ намазын калай бузсын! Мана eneci намазга турганда ем шелепн алып кудыкка кеткен. Кайтып келсе эл1 окып жатыр. Самаурынга су куйып, от койды. С у агашты алып, кызыл тайыншаны КУ\" ып бара жатканын 6ip керген. EHfli 6ip айналып есштен кара-* са... туЬ, негылган бпшейтш намаз! Акыры, самаурынга сала- тын агаш азайгасын, амал жок, таба шокты экелт анадай жерге коя салды, 12 Камшысын босагага тастай сала, торге кеп отырып жа­ тып Сакал-Сатым:

— Азам ат к,атын кеибейд!, келкпеидь— дедь — Неменеге кеибейдь н е т айтып отырсыц? — А замат к,атын к,ызым елуге келгенше Ед1лханга тимей- Д1 дейдь м. — А -а-а! Сен к,уда тусе кеткен екенсщ foh, иэ. Ь д 1лхан- ныц ней бар екен? К,арт бггпейтш 6ip узак, эцпме куткен nici к,усап дурыста- лып, жайланып отырды. К,арашаштыц аман-сауы былай бас- талган: — Иэ, Са^алыц куйектей болып нагып журс'щ тан, ат- пай?— Сонсоц твр алды ида малдасын к,урып тэштиш отыр- ран Идаятты бес жыл кврмегендей, мацдайынан к,айта-к,айта СУЙД1. — Айналып кетейш. Эжекецшц жалгызы... Тулпардыц . туягы рой,— деп ем1рендь— Квкец мен мамац сау ма? Мамац жыламай ма? KexiH не icTen ж аты р ?— Идаят бул сурацтар- дыц ешцайсысыиа жауап берген жок,. Т ек, шеткенщ дылы к,у- сап, т тр е й ш турган шашын к,айырран боп, мацдайыныц жа- цагы К,арашаш суйген жерш алацанымен байцатпай суртш- суртш тастады. Идаят ушш Сатым жауап бердп — Жацсы гой, Эжекец жаман емес, цайтсын енд!. — Кемшр-шалды шацырып алуга энеукуш TeMipaxi айтып кетп дегесш алдына туспей отырганым. Квн,1лдср1н белу ке- рек едй.. циын-ау,— дед1 К,арашаш,— оран ертец ж урейцдер ме? — Иэ. — Эжекеце айттыц гой? Келйап пе ед1? — Келгскен, айтцанмын. — 9жекецд1 цойшы, ана к,ызыл кемшрге обал. Уйден шыцпайды. Уршыц, мал, тезек деп журш алады. Сатым: — Саган кызмейм тусш келд1,— дедк — А йта бер, цулагым сенде. — Ауылдас хак,ы деген болады рой. Жумсагасын... К,ара- шаш белш ж1бердь — Кум1лж1мей тез айт, шаруам бар. — А уы лдас хак,ы деген болады рой... С оны етейш деп... К,арашаш: — Эй, бол енд1, бол! Кемешце кел турып отыр ма! А л... ауылдас хацы1 Одан басца не айтасыц? — деп д!г!р салды. Сатым ap6ip жол таппагаи ккш щ эдетшше тура тартты: — Таляпбепц бой жетнгп... цутты цонагыц болайыц... к,у- да тусе келш едж!— Ата-ананыц ез баласып цашан да сэби керетж дагдысы бойынша, К,арашаш та Талж1бегш жас са- найтын. Сонысына багып решш б 1лд1рд1:

— Бой ж етттщ не? К,аргадай баданы? Дегенмен осынын, сезшде де 6ip шындык болар-ау деген Каушпен, api аягына шешн ест'|мек боп: -— Юмщс, цай балаца айттырмаксьщ? — деп сурады. Эй- слдщ: «кай балака» деген! тура жарасынык жалакаш жерше тидк 6ipaK сыр бермей: — ©з1к б1лесщ, менде бала болмады гой. ЕдЦханга, К,а- нипанын, inicine... дей 6epin ед1, К,арашаш api карай тацда- — Немене, элп ит богындай жмлпылдаган квк мурыи ха- кымакка ма? К,анипаны сауысканша шыкылыктатып кудаги ет дейс1Ц Foft? К,ой оны!— Сакал-Сатымныц дуниедеп жек керетш Hapceci б!реуден б!рдеке сурау. Эншей!нде агып кете- т1н tiai ондайда, курмелш, Mycanip етет!н. Б у жолы да сондай жагдайда калды. «Азамат катынныц» Ед!лханды менс!нбеге-. — К,алкам, сен де к°й ондайды! Мынадай к ь,сас заманда азаматты KeMixin. асылык свйлеме! О л да вз балацдай бала! ©31 жас, окыган! Не мж тага аласыц оган?!— К,арашаш шал- касынан туей: — Сондагы мегзеп отырганык б!здщ кыздьщ мектеп кер- мегеш ме? О л мектеп кермесе де Едиханнан акылды. Xapin- ti де одан кем танымайды! Kihi, окыган, окыган — Сатымныц ce3in кайталап, кекет!п,— окыган! Окыганы сол ма, «кара ка_ газбеи» хатты айыра алмай оттап... б!реудщ жаиазасымен тойын шатастырганы? Ой, хакымак! Азаматты кем1тпе, асы­ лык сейлеме! Ондай азаматыцнын, анасын... ?Ki6eriMfli мен ер- тен, кан Terin келген мугедек еркектерд!ц 6ipiHe токалдыкк® берермж онан да! А л, осы казак сейлегенде кыртпай сейлесе кайтер едП— Kihi, Kihi деп пыскырынып алды да,— менщ кы- зым к1мнен бай сурапты? Хакымак болмай кет бар, кайкай! Сакал-Сатым осыныц бэр1н айтып бердк — Эй, жыпды байгус! Б1здщ бала неамен жакпады екен?. YcTin журш эп-эсем баласыныц обалына калады-ау. К,ап« кап!— дед\\ Эж1мгерей. К ем тр: _ А-а-а? — дедн Сагынай Эж1мгерей ауылынан оралып, уйше келген бойда почташы Оразгалиды шакырта бала ж упртть Орекен, уш алые емес-Ti, аксак карт батып-шыгып келгеншше шай nici- piM уакыт erri. Есжтен 04 йзесж 6yrin, нак 6ip, Сагынайдыц KcaiHi кусап, «сэлем» ете к'|рдк Y fi Heci эдеттепден тыс КУана-

жайдары царсы алды. К,олтыгынан суйеп экеп тердсг! калыц тесекке жайгастырды. Y fi iuiiii, мал жанын, ден-саулыгын, экесшщ куны калгандай казбалап, Tepin сурады. Жумыс бас- тылыктан колы тимей, кептен сэлем 6epin, пешл б1лд1ре ал- май жургешне KeuiipiM етшдк Дайын турган шайды «взщ1з- | ге арнап кайнаттырып ем» деп булдап к¥Йгыэды. Оразрали каРт езш кем санаута уйренген, темешшк, мо- мын адам-ды. Жан ашыры— KeMnipi де, камкоры— кара сиыр болатын... Сагынай сыкылды ортац колдай азаматтыц осын- ша ьщылас керсетуш ол ерекше шсьик, кш ш еш лдш к санады. Бурын: «Оразрали аксактын, КУ мушз сиыры сабанымызга шейш жеп коймайтын болды-ау, к¥Дай» деп айкайлаганда даусы жер жаратын Сагынайдьщ эйел1 де бугш «кайнага» деп кылкия калыпты. Суттщ сары каймагын сындырып салып, курен шайды лыкытып кеп куяды. «К,айнага, ткщ1зге жумсак болады» деп, нанньщ кабыгын алып, imiH усынатынын кайтер- сщ! Орекен, риза болгандыктан жаны шыгып кете жаздады. Сагынай тас-аягын эперген сайын: «ез1м каРагым, ез1м» деп калбац-калбак етедк Эйел эр шыны аякты куйган сайын: «кеп жаса, карагым, бакытты бол» дегенд1 бар ниет!мен сар- кыла, таусыла айтады... Акыры, адам басында дэурен узак турган ба, шай iiuiAin б т п , дастаркан жиналды. Оразгалидыц ,бук1л алгыс-батасы да, сол буктелген дастарканмен 6ipre бук- телдк 6ipre кеттк Мундай бейь\\д| адамдар мен жумсак тесек- те узак отыруды Орекец езше тым кеп керсе керек: — Алла разы болсын, карагым,— деп турура ыцгайлан- ды. Сагынай иырынан басып отыргызып койды. Эйел1 6ip жактан: — Уйбэй-ау, кайнага-ау, айда-жылда 6ip келгенде сонша асыкканьщыз не? Шайьщызды басып, отыра турмайсыз йа? — деп майысты. Оразрали карт: «сау бол, карагым, ба­ кытты бол, карагым, кеп жаса, карагымнан» баска тук айта алмайды. А йтар едк аузына алгыс туспейдк neri3i, бакытсыз, бейшара адамдар алгыска кедей келед! рой. Б у карт та сол eai-уш сезден api аса алмады, саркылып калды. Акырында, кезше жас алудан езге амалдын, бггкешн сездк калтасынан Kip-Kip орамалын алып, мурынын сурттк Бюак мурын асты- нык шаруасы сурткен сайын молайып, куш бермей бара жат- ты. Енд1 кутуге болмайтынын уга койган Сагынай: — Аксакал,— дедк салкындау,— мен «зге 6ip жумыс тапсыргалы отырмын, мшдет емес, eTiHim кана. Сондыктан орындау-орындамау ез ерк!ц13де. К,алай карайсыз, ciare сене алам ба мен? — Орекеце каз1р: «еле койыцыз» десе, «бакыт­ ты бол, карагым» деп, керге ез ыктиярымен тусер едк Н е ж у­ мыс, не етннш болса да одан киын емес кой: 1—1650 97

— А й та бер, царагым, цызметще жарасам, цулдыц цой, цулдыц,— деп цалбалацтады. «г- А йта берсем, былай,— дед1 Сагынай, жанцалтасынан уш б1рдей конвергп суырып,— мына хаттарды тапсыр деген жерйме тапсырасыз. Жогалтып алсацыз басыцыз кетедь (О разгали «басыцыз кетед1» дегенде селк ете тустО Из, басы­ цыз кетед1, деп цаиталады.— Жалгыз-ац шарт: тгспцзден шыгармайсыз. TycimKTi ме? Ciare гана сенш тапсырып отыр- мын.— «Слзге гана» дегенд1 б о л т, астын сызып айтты. Почта- шы Сагынай усынган конверттердц цуран устагандай цолда- ры цалтырап, асцан епт1Л1Кпен, цурмет-сешммен, api цорцып, api табынып, цулай цабылдады. Сагынай цалтасынан цызыл отыздыцтыц 6ipeyiH шыгарып: — Жецешеме шай-секер ала цайтарсыз,— деп царттыц ал- дына тастады. — Бергесш кеб1рек бермейсщ бе? — дед1 эйелй Осынша сый-сияпаттыц мэшсше тусше алмай, онсыз да сасцалацтап отырган Орекец т ш п цысылды: ацшаны алар-алмасын бимей, ципацтап, к а р т боп цалды. Ацшага 6ip, Сагынайга 6ip цара- ды. Сонсоц Сагынайга 6ip, ацшага 6ip царап, кулш ж'гёердь Bipan, цалай кулгенш e3i ацгарган жоц, езшше жымиып цана цойдым деп ойлады. Алайын десе... бу негылган «бат- пан цуйрыц?» Сагынай сыцылды улкен азаматтыц басца цурмет1 жетпегендей, ацша устатцаны цалай? Х а т тасу муныц мшдет1 емес пе? Ешммнен квк тиын алмай-ац тасып журген жоц па? Тек «сушнип» деген 6ip свз ушш осындай отыздыц­ тыц ушеуш лацтыратын Эж1мгерей тектес царацгы адамдар- дыц жеш басца. Сагынайд1к! не? «Эй, не дегенмен атаныц улы гой, жаны ашып, квмек еткеш болар» деп ойлады царт. Эйткенмен, 6ip турл1 уят сияцты... Агайын адам, сатысцандай болып ацша алып жатканы... Алмайын десе... «KeMnipi тусмр урсады енд1» деп ойлады, жэне кел!н: «бергесш кеби рек бермейсщ бе?» деп цойды. Алмаса екпеледц азсынды де- мей ме? Масцара! Орекец вз ойынан в31 уялып Kerri: А ц дз- MiH татып отырып, усынганын алмай кетсе — цорлау емес пе?! KiMfli цорлайды сонда бул? Сумдыц-ай! Ацшага квз1 Tycin едк ол да уялганнан цызарып жатцан сияцты кершдь Оты з- дыц царттыц алдында цол созым жерде-тш. Б:рац соган цо- лын созудыц ретш таппады. У я т сияцты 6ip турлк К,онагы- ныц осы халш багып, угынып отырган Сагынай: — Алыцыз, Ореке, алыцыз,— деп елпектетп. Оразгали, бвтен Kici усынган кэмпитке цараган жас баланыц жасцаншац жанарымен жаутац-жаутац erri. К,олын созайын десе созыл- майды. Енд1 цалай алмац?! Ацыры...^О, адам баласыныц да- налыгында шек болган ба, Орекец цуйрыгымен жоргалап оты-

рып цызыл отыздыкка ж етш ак келдй Хк,ша емес, от устаган- дай, жулып алып, цалтасына сугып кеп ийберд!. УЫ К,арттыц eKi шекесшен тер шып-шып erri. Рак,ат болды! «Енд1 KeMnipi де урыспайды», «Сагынай да окпелемейдЬ. Манадан 6epi к,и- налып таба алмай отырган амалынын, аяк, астынан табылга- нына катты куанды. Эй, айналайын, акыл-ай, к!м ойлап шы- гарды екен сеш! Юм шыгарса ол шыгарсын, ак,ыл деген ала- Орекец saine-esi дэп мундай риза боп кермеген. Э зш щ ак,ылына, тапкырлыгына суйсшгеш сондай, TinTi, ipre жагына шырт етк1зш TyKiprici келдк Амал не, айналаныц 6api тесешш болгандыцтан, жудырыгымен аузын басып, 6ip-eKi жвтелумен Канагаттанды. dp i ак,ылды, Dpi KaAipai екенше, осы уйге келш коз жетюзген Оразгали кетуге ыцгайланды. Y fi Heaepi де бу- дан api бвгейтш бешл 6айк,атк,ан жок,. Эйел гана: — Отыра турмадыцыз ба, кайнага,— деген болды. Муиы- сы элгшдепдей емес, пае, басен, ест1лдй C efirri де еешке кара\" ды. Одан, шыгатын жерщ анау гой дегендей боп, Орекеце кез тастады. Орекец онын, ешцайсысын елемедй Тек уша туреге- лш, к,албалацтап коштаса бастады. Сагынай, кия алмай отыр- — Ойпырай, устес1з енд1, асыгасыз... К,ашшкенге кашан журеЫз? — дед1. — Ертец, карагым, ертец журем. — Хаттарды юмдерге тапсыруды 6L\\eci3 гой? — Бь\\е.ч, карагым, айттьщ гой езщ. — Жолыцыз болсын, Ореке! — Айтканьщ келсш, карагым.— Оразгали каукалактап, eciK алдына шешкен eTiriH тез-тез кидн Сонсоц артына буры- лып: «К,ош, карактарым» — дед| де, шыга жвнелдй М эз бо- лып, 6ip жасап кеттк Сагынай эйелше карап жымиып к°йды. Эйел1 де карыздар боп калмады: куйеуше карап ол да жыми- ды. Сонсоц турып барып eciKTi жапты. Жалпы, бул уйд'щ eci- ri жабык уй болатын. Свйлесе, eciKTi жауып к°йып сейлейтш. Кулсе ершдерш жауып койып кулетш. Эйелд1 KiM б1лсш, эйте- yip, Сагыиайдык каркылдап кулгенш еншм байкаган емес. Гумыры аузын ашпайды. Ce3i де ткйшц арасынан сыздыктап, Кысылып эрец шыгады. Кемешнде кембеа бар юыдей ылги кулмлдеп, сак отырады, ацдап сейлейдй Дауы с шыгарып сей- лемейдй Квмей керсетш кулмейд!. Эрине каркылдап турып 6ip кулсе, Tici канша жш болганмен, камекеш кершер едк Оган Сагынай бармайды. Сы рт квзге сыпайы, жайсэц жан. Эюм азамат каркылдап-таркылдап кулщ жатса... халыктан уят кой. Сондыцтан онын, ce3i — сыбыр, кулкю — жымиюдан аспаиды. Барлык акылды Kici сиякты, Сагынай да ой-пигы-