Мұқағали т1

Араласып от пен кек, Арпалысты бар дуние, ашынды Бара жатты ол Саян тауын бектерлеп, Жетектеп ап жиырмасыншы гасырды Жана гасыр жана шеру туралы тартгы 6 ip Жана жолга атганды. Мэнгшкке туткын етш карт Ci6ip Карт гасырды ап калды. Жер бепнде керуенш шубатып, 0TciH OMip. Келсш жана адам да. Б'лсш олар журдж 6ip кез жук артып, Тарпан, тагы заманда. Тулаганмен ете алмады ол тас-талвдн Б о д ц гасыр арбасын. Казы уакыт “Ленин” деп басталган, Тарихтын e3i жазар жалгасын... Айналан юл жасыл макпал, Акша бултын шашьщ жапкан, Ата Ci6 ip сен бе едщ? Азап ем!р косын тарткан, Тек курестен досын тапкан Перзент1нд1карсы алуга келмед1н. Енесейдей боларсын ба? (Енесейге ракмет, карсы алды). Ал тэкэппэр Саян тауы Суыт журген жолаушыга Неге сонша тамсанды? Юсендерш сылдыратып, Декабрьд1н курбандары еткенде. Карт кезш ол булдыратып, Караганы умыт болып кеткен бе? Мумк1н жаны Keicri болар Куса шыкпай кеншнен. Kerri олар. 0 rri олар, Келем, MiHe, енд1 мен. Катал Ci6 ip! Ecinae ме, Кабак шытып караганьщ? EciHfle ме, Курбан болтан балаларын? 102

Койпьщ толы байлыгьщнан Неге оларга кимадын? ...Азап шеккен кайгы муннан Улдарьщнын ел1м т т н жинадьщ. Неге оларга бермедin, Байлыгыцнын жартысын? Ата Ci6 ip сен бе едщ, Ата Ci6ip, армысыц? II Зыряновтьщ лашыгы. Терт орындык, 6ip стол. Алда карта тур ашулы Эз1рге тек жумыс - сол. Уакытгар... Уакытгар етуде (Жана коныс болса ип ед1 кут мекен). Россия картасынын бетшде Шуша титтей нукте екен. Ойхой, тагдыр! Кайда э к е л т тастаган? Туган жерден тым жырак, Отырды да, сол жабыкты жаксы адам, Сэл жабыкты тунжырап. Питердешн Ордасы да курестщ Bip киырда калыпты. Ести ме екен, бше ме екен муны ешк1м? Жауыз тагдыр жас адамды налытгы... Зыряновтын лашыгы. Терт орындык, 6 ip стол Ульянов элденеге ашулы, Кандай icKe Kipicri ол?! Толгантты ойлар жас жанды, Ойды отыр ол тугендеп. “Капитализм дамуы” деп басталды Айдаудагы улы енбек. Капитализм Россия тесшде Казып жатыр ез KepiH. Калтырап тур ешуге 03i 6iTen ез дем1н... Уакытгар... Уакытгар етуде BipiH-6ipi куалап. Ак кагаздыц - ак майданный бет1нде Жауымгер ой этой салды уралап. Россия - жер1к Ана Ауырды элде толгатгы. 103

©зер-эзер демш ала, ©зепнде 6 ip галамат боп жатгы ...Кундер, айлар е тп арада Уакытгы реттеп. Ульянов дертп Анага Жазып отыр рецепт. Россия - Ульянов. Bipi - Анасы, 6ipi - улы, (Bip-6ipiHci3 жок куш). Eneyi де 6ipre суып, жылынды. Bipre корд1соккыны. Ькеу| де отка 6 ipre куюде, EKeyi де ecKi ем1рмен алысты. Шушадагы Зыряновтыц ушнде MiHe, тагы табысты. ...Тун жарымы етп де, Макпалменен тумшапады Ci6ipfli Ульянов ойга шомып Kerri ме, Неге жазбай вдйрщ?! Емш-ерюн кесипп, Уйыктап Kerri каламы, Ульянов унс1з отыр тесш т, ¥шцын атып жанары. Ана! ...Дегенменен жас адамга Жалгыз калу киын-ак. Кецш уксап кашаганга, Зытгы умггп жиып ап. Ана жалгыз жанашырьщ Анамен юм тецеспек? К е й т газиз Анасыньщ ©та' 6 ip сэт елестеп. Экран гой кецш деген Барльщ ойды етгазуде б1рл'ндеп. Уайымга бершмеген Надя турды кул1мдеп. Суйдщ бе? - деп сураганга ЖЬк, - деп айту 6 ip айып. Жас адамга, улы адамга Жар сую де лайык. Надежданы шакыртпакка жанына Ойлап еш анада. Ойын y3in, калам алды ол тагы да, Кецш сырын ашпакшы боп Надяга. 104

Кейде жаркын, кейде туйык жат елее. Кешл, кецш... Кен!л неткен адуын. Жалгады ол, тек Надяга хат емее, Курып кетк1р капиталдыц дамуын... III - Куш-туш 6iTnefifli екен жумысын, Куш-туш отырганын телимрш, Кетг1к, эйда, туысым, Жур орманга, бой жазайык сергшк. Улпрерсщ кеп кой ani уакытын Бу О б ф д щ KyHi-TyHi, таны аз ба? Тасташы opi, калса даты бакытын Осы ала кагазда! Жазганынмен мын сан арыз, мын сэлем Патша агзам босатпайды, Текке кетер yMiTiH. KeTriK эйда! Танысып кайт Шушамен, Кетпк эйда, ж ш т м . Ауру адам тамырындай тым баяу Жалкау Шуша эзерге агып барады. Жас жапырак б1рде калгып, б1рде ояу, Аймалайды жаганы. Дамыл таппай, тобын жазбай, эн салып, Маса, илркей, кустар 6 iTKen жур ушып. ¥ зы н тумсык кеккутан да тамсанып, Жагада отыр кунысып. Ак шагала сызып етш су бетш Бар enepin KepceTin жур кайталап. Keprici кеп кекжиектщ cypeTiH Шошып TycTi KyMic карын май шабак Ак жаулыгын сыпырып ап Шушанын Тэлкек eTin тур сагым. Ульянов элдекандай ойда отыр Аясында бэкене ескен шыршанын. Bip карт келд! Алкам-салкам кшнген. Beai еЫ каз кэрш кке ишген. Карт Ci6ipMeH туйдей курдас, тетелес KyuipeHin жагада тур дшрмен.

Карт саусагы сала-сала Тамырындай еменнщ, - Есен бе, улым, бала-шага, Неге отырсын, не кердщ? Сакальща баласам, Ci6 ipjiiK пе деп калам. Ал езще карасам, Жуз1а д кун какпаган... - MeHi осы Шушанын Б|лед1гой 6opi де, 0 з1н ойлап бш, шалым, Ойлап корил эл1 де. - MeHi де осы Шушанын Einyuii ед16api де. Бунтарь упдын 6 ipi ме деп тур шалыч, Ушыраган патша агзам кэрше. - Солай-ды, эке, солай-ды, Жасырар азд ен сыр бар ма? Бунтарь болмай болмайды Патша агзам турганда... Бар энпме осыменен тынгандай. Бишара карт 6 ipa3 Kefiin отырды. Дэл тебеде Исус карап тургандай, Шошыды карт. Шошыды да, шокынды: - Тэц;р1м-ай, кайтпексщ бул халыкты. 03infli де танудан журт калыпты. Жумыр басты пенделерщ жынданып, Барса келмес тамукка бет алыпты. - Дед1 де карт кете барды жолымен Пэтуэшз шым-шытырык 6 ip ойда, Bipre iflecin бара жатты онымен Патша да, пайгамбар да, кудай да. ...Аптап, азап... жиып алып бэрюн Конагына кун кетп. Ойы уланган адамзатгын 6spi ymiH Ульянов ойлануга м1ндетт1. Патшадан да, кудайдан да, Соккы керген халыкты Куткаруга куш керек... Кандай шара ютемек?! Ауру адам тамырындай кыбырлап, Жалкау Шуша эзер-эзер агады. Жел тайгага, тайга желге сыбырлап, Ci6 ip калгып барады. 106

Алма-кезек энге басты баска да, Жамырады ымырт та. ...Халкык жатса кара тунек капада, Хакын да жок куануга, умытпа! Аптап, азап... Жиып алып 6apiciH Ауыр жупн аркалаган тун жетп. Элпндел ойы уланган шал ушш Шал ymiH де ол ойлануга мшдетп. Аслан ашык. Сокты мше ту н л ызгар. Алыста тур Саян тауы, Шын куздар. Жердщ бетш тамашалап, кызганып, Жабыла 6 ip карайды кеп жулдыздар. Тым гарышта турса даты ездер1 Бийс санап карайды кеп езгсш Карай-карай Kaficw6ipi тезбсд!, Аппак нуры агып Tycrri кездел. Жср мен кектщ арасын Тун жауыпты, Ульянов бшмепл. Бул ом1рдщ агы менен карасын Аныктауга, жапыкпауга ол мшдетп. IV Жана жыл. Кар аппак. Тапауратып, талмаусырап куп шыкты. THicepre кара таппай жалактап, Тентек аяз вз демше туншыкты. Ак кайындар кардан алка тагынып, Шатгануда шалкайып, Ата Ci6 ip ак KyniciH жамьшып. Жата Kerri жантайып. Kapi емендер каре айрылса шатынап, Уhiлесе атырап, Жан саугалап, пана !здейдц зытады Коян дейт'ш акымак. Мылтык даусы... Кетж epin кулап Tycrri тонкалан, (Ушырады ол алласынын Rapine). Коркак коян артык емес сорпадан, Коркактардан сорпа жаксы, эрине... 107

Ойлар... Ойлар, сан ойлар Ойды куып, кундер е тп, тун де етп. ¥ лы енбектщ бггугае талай бар. Biripyre мшдетп. Алып Отан азап, сорын аркалап, Дем алады курсшт, Капитализм тырнагынан канталап, Денбекшид1приллж. Капитализм - саран бай, Майга быкты онын канды шенгель Дуниеш 6 ipaK кылгып алардай, 0 зеурейд1енмеш. Ульянов киялы Сан тарапка самгай берд< алыстап, Аныктады ол букin Россияны Тул капитал кул erinri жаныштап. ...Шуша уйкыда, Ci6 ip жатыр туе Kepin, Жастык eTin Саянды. Долы аяз оята алмай ттстенш, Шатынап 6 ip шорт сынуга таянды. Ак мамыкка еркш е н т кете алмай, Алжасты аяз, кцнрдь Сынып тускен металдай Сынгырымен мазалайды Ci6 ipfli. Енисейд1Н шанагы да шатынап, Кирап 6 iiri б1ршама. Бук1л Ci6 ip, букш тайга, атырап Мойнын созып, карайды кеп Шушага. Жалгыз гана Шушада, Жалгыз шырак тур жанып. ¥ зак тунд1 узатып сап, муншама Отырган KiM сурланып. Отырган KiM бас кетермей icKe eHin, Талмай купп тан нурын? ...Россия уйыктап жатыр туе Kepin Осы адамга табыс eTin тагдырын. Танга жуык. Аяз sni кушшде. Саян тауын асып api тун Kerri. ¥йкыдагы Россия ушш де Осы 6 ip жан уйыктамауга MiHflerri. Ел тагдырын аркалаган муншама Осы 6 ip жан KiMед1? 108

Талмай соккан Шушада Ульянов - Россия журеп. ...Ертенгшк, сугтей таза кулл1 жак. Аяз барып элдекайда жайгаскан. Жалгыз гана терезелер тур жылап. Ашык ауа. Айнала аппак, айна - аспан. Кыз кайындар у с тгт п екшесш, Аязбенен асыр салып шалгайда. Ак ваннага малып койып бексесш Отыр село, Tepi шыгып мандайдан. Шелек алып алма беттер албырап, Келшшектер бара жатты суатка. Мац тебетгер кынсылайды маужырап, Болар-болмас шуакта. Ала канат сауыскан Ол да езшше кызыктар, Bip-6 ipine б1рдеме деп дауыстап, Уй алдында куйбендеп жур мужыктар. Алые Саян тауларына ой тастап, Ульянов элдекандай тур ойда. Бай ауладан жолга шыкты ойкастап, Коныраулы тройка. Шуу, тройка! Буркыратты жол устш, Айнала кар ак айдын. Осынау 6ip Tipairine орыстыц Ульянов тамашалап карайды. Ортасында осынау 6 ip коныстын Комсынады ол 6 ip 63in. Буырканган тройкадай орыстьщ Унатады ол мшезш. Дала жатыр оранып ап KeGiHiii Дала aaipre турмас-ты. Желпш OTin Ульянов к е тл ш Ж сцт гана мун басты. “Ана, Надя! Bapi алыста, Есен бе екен достарым, Питер - Ci6 ip... Жер мен кектщ арасы. Айдан асты, сайтам алгыр поштанын Kemiryin карашы... Tipi адамга сыр агытар дос керек, Надя, Надя!.. 109

Сен келмесец болмайды. Епз eMip сеюлдешп кос Терек Кектемесе ол - кайгы. Бес-ак сезбен барлык сырын бшд1рд1, Бес-ак сезде бар махаббат уайым. Бес-ак сезбен ойын айтып уппрд1, “Келий, Надя, болшы менщ жубайым...” 3. АППАССИОНАТА Бiр iншi бе л iм Увертюра Каланыц ецсесш басты да, Калгытты боз туман астына. Кешем куз. Пешкова пэтер1, Кешен куз. Октябрь. Москва. Кешкурым. Калт еткен тыным 6ip. 03ipre белме imi булынгыр. Ал, кане, Алексей Максимыч, Эзшмен Ильичт! жылындыр. КеншЫз отыр гой 33ipre, Кенелтцн И льича эз1пге. Кез1н1н о шетш, бу шетш Кдрашы, торлаган эж1мге. Етт1 ме дарыган ок мез1? Бф турл1 самаркау бопты езг Жабынкы тэр<зд1, карашы, Жалтылдап туратын от кезь.. Ильичтей сез1мтал жан кайда?! Камьфык емес-Ti ол саргайма. Не жатьф екен, о, бул сэтге Осынау сократ мандайда?.. (Bip турл1самаркау секшдО Тагы да кандай ой беюнд1?! Япьф-ау, сьфкаты Ильичей Тагы да мазасын Keripfli?! 0 з!нен, езщнен сыр жиып, Жаньща Ж1берер нур куйып. Жадырап калатын эп-сэтте, Жанары нел1ктен тунгиык? Куш-кайрат бойынан тайды ма Не болды Ильичке, кайгы ма?! 110

Элде оган катыгез кэриик Ciwpjli саусагын жайды ма?! Элде оны сыркаты мендед1?! (Бершген ыркыма кен! - дедО Элде оны кажытты, шаршатты. 03ipri ауыр хал елдеп?! Сыркатка Ильичтщ кенгеш - 0 м 1рдщ шырагы сенгеш! Киындык Ильича жецгеш - Б у к т 6 ip болашак елгеш! ...Не керек сандырак, сенбендер, Кауесет-всекке ермендер! Эркайсын Ильичт1 емдендер, Ильинке денсаулык бер дендер! ...Калай деп караймыз бул icKe, Элдеб1р кездейсок кушшш пе?! Неге Ильич жабыркау, жудеуш, Япыр-ау, не болды Ильинке?! Эртешп Антанта взег1, Опат боп кираган кезещ. От-дауыл шарпыган Отаннын Тыныс ап туртан 6 ip кез1 едь Отанды шарпыган от-дауыл, Саябыр тарткан кез тэп-тэу1р. Ci6 ipfle, Кавказда, Шыгыста, Салтанат курган шак Октябрь. Элемге данкынды таныттын, Октябрь тудыртан жарык кун! Сан жылгы шайкастам дамылдап, Уь деген кез1ед1халыкгын. Каланьщ encecin басты да, Калгытгы боз туман астына. Кешен куз. Пешкова потерт Кешкурым. Октябрь. Москва. Кешкурым, калт еткен тыным 6 ip. Коп жан жок. Белме iuii булынгыр. Ал, кане, Алексей Максимыч, Ильич™ эзшмен жылындыр. Осынау ойшыл жан, дана адам, Нел1етен езнип калаган? Бэлюм, ол акжаркын e3inai, Озшен бижке балаган?! 111

0 Mipfli жанарткан, жасаган, ©зще неге yfiip осы Адам? бзщ нен етерлш шынайы, 0 м1рде жок па екен дос оган?! Ильичке мэцгипк косылар, Ильичтщ миллион досы бар. Жазушы, дихан мен жумысшы, „ Тагысын-тагылар - осылар! Жэ, койдык, сокпалы эр неге (Бос сезд1, окушым, сэн деме!) Сол кеште Алексей Максимыч Ильичке айггы екен элдене?! KiM 6 inciH, кос улы Волганын, Сез етп орыстын орманын, Элде олар куаныш erri ме, Шайкаста сол толас болганын?! EpiTin ecKi ем ip тондарын 0 ртеп 6ip еткещп зор жалын. Kim бшс|'н, кос улы Волганын, Куттыктап кысысты колдарын?! - Россия ауыр сын еткердг - Антанта жойылды, ерт сендН KiM бшсш, кос улы Волганын, Осылай энпме шерткен-д(?! Элде олар бул дархан ем1рде Мэнгипк жасауга серт берд1?! Белпс|з, 61лмейм1з ол жагын, 9fiTeyip, б!здерге сол мэл4м - Азамат согысы жылдары, Аткара ж-ypicin сырларын, Сырласкан кос улы Волганын. 9fiTcyip, б!здерге сол ManiM Косылып кос улы Волганын, Русьтщ eciMiH ардактап, Адамзат OMipiH коргады! ©ртенген дуние кулшен EpTenri кауымды болжады! Сез болтан жэйтгар солдаты... Туппардай тыкыршып кермеде, Ксрсмет ун-саз тур белмеде. Bipfle ол жуйкене нур куйса, Б1рде ол мун салар зердене.

Жанынды жетелеп жарыкка, Ырдс ол умтылар шабытка. Bipece кен1л1нд1 кулатып, Экете жаздайды тамукка. Bipece ©Timm жалынган, Bipece кек-ыза кабынган. Ал кейде ерт пайда болгандай, Ондагы лаулаган жалыннан. Бул не e 3i, найзагай, дауыл ма? Болмаса, Hecepai жауын ба?! Болмаса, куреске шакырган, Ашу ма, уран ба, дабыл ма?! Болмаса каргыс па айтылган, Катыгез, тогышар кауымга?! Мына 6 ip баяулап еткен не? М езгш аз жылыскан кектем бе? Ал мына апшздш немене? ...0р ©Mip кулазып кеткен бе?! - О, eMip, Жан - 0Mip, нур - ©Mip! Эн - OMip, куй - 0Mip, жыр - 0Mip! О, сырлы табигат, инрюн-ай, Адамга кисашы мын 0Mip. О, тагдыр негылган зулмат ен! 0Mip-afi, негылган кымбат сн! Сагатгар гасырмен eamenin, Минутгар болсашы жылга тек... Тында, ©Mip! Аялда, ©л, деме! Санаулы жарапдын сен неге?! 0 тжем, о, сырлы табигат, ManriaiK ©Mip бер пендене! Дегендей сойлеп тур Бетховен (Дейм1з бе ©Mipi erri онын?..) Тындашы, Бетховен емес пе. Осы Аппассионата кек толы?! Тындай бер, угынсан 6api бар: Куаныш, кайгы да табылар, Тындай бер, осы Аппассионата - ©лмеген Бетховен жаны бар! Тэкэппэр тагдырдьщ соты да, Сенбеген журектщ оты да, Тындашы, Tin б т п сейлсп тур Осы 6 ip сикырлы нотада. Баурап тур сикырлы ун ecin, (Куаныш, кайгы ма, бу Heci?!) Н—667 113

...Азапты, арманды еипрдщ Буп - uiepi, eKciri, куресН ©Kciicri, арманды, кек толы ун - ©М1РД| курсауда Kerri онын! Ильича толганткан осы 6ip Музыка кудайы - Бетховен. ...Армансыз туйык, - деп, - ¥ лы Адам, Айтындар, шек койган юм оган?! ¥ лы Адам кей сэтте шаттанып, ¥ лы Адам кей сэтте жылаган! ¥лы адам суынар, жылынар, Онын да оз1нд1к муны бар. Ал Ильич, туыстар, OMip гой, 0 м1рдщ сан килы сыры бар. К втерт курест1н туын нык, Куресте ескенмен шыныгып, втюзген куаныш, кайгыга Шек коймас ешкандай улылык! 1рюлмей тус1нер мэн-жайга Ильичтей сез1мтал жан кайда?! Кандай ой жаггы екен сол сэтте Сонау 6 ip сократ мандайда?.. Мейл1 етс1н кун, айлар, жыл, гасыр ...Ильич деп бастаймыз жыр басын. Бетховен толганткан Ильичтен, Канеки, окушым, тында сыр! Кел1ндер, шабытка ерел1к! KecLnciH жырга ернс берел1к. Мухиттай жанына Ильичтщ Жасканбай 6 ip сунпп керел1к? Екiншi бвл iм Волга жагасында Я июнь, я июль шамасы, Шуак жаз. Волганын жагасы. Алансыз нэресте - табигат Маужырай калганын карашы. ...Мына 6ip сазды энда салды kim? Аяныш эуез1 - зарлы мун. Шаруа, болмаса бурлак па? Отырган уст1нде баржанын. 114

Дамылсыз аймалап жаганы, Волга - ана агады, агады. Шаруа шалгысын иыкка ап, Шаоындык жер 1здеп барады. Талма туе. Маздап тур шуак кун. (Керкш-ай кек, жасыл курактьщ) Саялар жандарын сиырлар, Жагасын паналап суаттын. Жым-жырт, уп-унс1з кала да, Бульщгыр сагым бар далада. ...Онаша осы 6 ip жагада, Ойланып эл1 отыр Володя. Ойлады ол сабырлы анасын, Ойлады ол Сашаны, агасын. ©зшше кей сэтте елшейд1 9 м |рдщ агы мен карасын. 0 лшейд1, эдшдж таппайды. Санасы сан жакка атгайды. Bip сэтке езег1н куШнрт, Жаншак болады жат кайгы. Жалгыздык. Сашаныц Kyiipcyi, Жандарм. Коркыныш уйдеп. B3pici-6opici жабылып, Володя журепн туйнедь Даярлап тузагын, жалманын, Уй сыртын торыган жандарм. Кайткенмен какпанга тус!рмек Русьтщ “KayinTi жандарын”. Осы 6ip семьядан от баскан, Душпандар даурыгып, дос кашкан. ...0 лп 6ip KejiiMceK карт тапл Бул у имен б1ржола коштаскан. (Осынын бэр1нен мун шыгар) Осындай корлыкка KiM шыдар?! Абысын-ажындар есектеп, Жан сала карманган тыцшылар. ...Лайсан замана май батпак, Жауыздык боткасын кайнатпак. О, арсыз! Аксия кул1п тур. Адамды адамга айдап сап. Адамньщ тагдырын корлаган, Сондай да болыпты-ау сор заман. Айдынын “топан су” ылайлап, Аспанын кара бупт торлаган, Сондай да болыпты-ау сор заман.* * Жалман - кей жердс кармах деген магынада колданыпады. 115

...Сол заман ашынтгы жас жанды, Володя кезшен жас тамды. Журеп куреске шакырып, Миында TOHKepic басталды, Заманнын туруге тунепн, Корлауга кулдыктаи улы елш, Сол кезде-ак 03inc ант еткен, Солдаты Володя - Ленин! ...О, Волга! Неге сен ылайсыц? Агасын, тек унЫз жылайсыц. Арнаннан асып 6ip тасышы Азапка каншама шыдайсын?! О, Волга! Неге ужлз жылайсыц? Толтырып тешздщ сабасын, Агасын, агасын, агасын... Арнанда PycbTin арманын Айтсаншы, кайда алып барасын? О, Волга! Кайда алып барасын? Толкыны тонапты заманнын Ж испн жулмалап жаганнын. Арманын кайда урлап барасын Анамнын, оксмнin, бабамнын? Урынбан тауга да, сайга да, Агасын асыкпан. жай гана. Аялда, осынау PycbTi О, Волга! Тугслдей аймала! Аймала, актарыл арнаннан, Шол1рксп жатыр гой аннала. О, Волга! Kymiiifli жисаншы! Елше cpaiicri кисаншы. Арнанда PycbTin оз т ер т взш е куат кып куйсаншы! Ашу мен ызанды жснбек кзм? Актарыл, KipiH жу жер-кок-пн! Ез1лгсн, жаншылган журтына Бостандык, бакытгы бсрмек KiM? О, Волга! Шли Kipiii жср-кекпн? 9з1ннсн кушл шм, дулей мм?! Bi3 торын коркыныш, урейд1н! Актарыл, актарыл арнаннан Дауылды куннш т1пейм1н! О, Волга! 03iiiHCH мм басым?! Буыркан, толкынын туласын! Тсренде шортандар Tencenin, 116

Жаганда шагала шуласын! Толкыньщ тагылык кемесш Тас-талкан етпей 6ip тынбасын! Толтырып тецЬдш сабасын, Агасьщ, агасын, агасын... Арнанда Русьтщ арманын Айтсаншы, кайда алып барасын? Айтсаншы, кайда алып барасын?.. Акыл, ой курсауда дат шалган, Ар-намыс, аякка тапталган. Куткарар кандай куш Русыз Ауыр жук, зш кара батпаннан? ...Отаным, уа, газез PyciM! PyciM - Ж урепм, тынысым. Сершлнн, буркана сшкжип, Куйресш куйю eMip, курысын! Тек сенде бар тшек, бар арман. От кайда канынмен жаралган? Кайда элп ер данкын, ер данкын Э йп боп элемге таралган? PyciM! Негылган Kepiicri ен! Табынам езще сенш мен. ...Эйтсе де бул куйю кунiне Кен1кпен, кен1кпен, кеткпен! Бул куйю кунще кенбейм1н, Руське бостандык бер дейм1н! Каны кас патшадан жаксылык Келед1 дегенге сенбейм1н! Лагынет патшанын тагына! Кебейм1н тагылык занына! О, озбыр! Орданмен омырыл, Басына кара тун жамыла! ...Жолатпа, сананнан жат сана, Халыктар, сенбевдер патшага! Сенбендер, казынасын актарып, Алтыннан таратып жатса да! Ойран кыл тэжш де, тагын да Халыктар, патшага багынба! ©з1нде ез1нд1к бакытын Так мшген азгынга жалынба! ...Эх, Саша! Жолынды таппадын, Анламай тым агат аггадын, Кателж - кан жуткан патшага Кару ап, куртуга шапканын. 117

Котам ол xici емес жыгылар, Патшанын 6ipi елее, мыны бар. Ал патша елгенмен, патшалык Bapi 6ip сол такка тыгылар. Террормен котамды жоймайсын. (Ол оймен батпакка бойлайсын). Bip тана патшаны елт1рш, ©Mipre тиянак коймайсьщ! ...Эх, Саша, жанылдын, жанылдын! Артыча калдырдыч ауыр мун. 0 з1чмен втюзген кундерд1 Сагындым, амал не, сагычдым... Амал не, акылды еч, зердел1 еч, Арыма идеал сен деп ем. Жаныднан ушкындап туратын, Жалынды сан рет керген ем. Аскак ой, арыда куштар ем Ата ед1ч, акылшы еч, устаз еч, 0 м1рде ез1ндей болсам деп, Eniicren жолынды устал ем. Сендеп аскак ой, санадан - Жаныма жаксы нур таратан. Арманым бар ед1 ойлайтын Сашадай болса деп бар адам. 0 з1че орасан жуктеген, IcrepiH квп ед1 б1тпеген. Амал не, эх, Саша! Мен сенен Осынша агаттык кутпеп ем. Акылшы едщ-ау сен мешн! Аяныш тым ерте евнгешн. ©йтсе де жарайсыд, Саша, сен Мерт болдьщ, арынды бермед1н! Сабагы секиш жуз1мжн. Эх, Саша, тым ерте узищн! Сокпакга даты да калмапты Шиырлап таптаган 1зщнщ... (Атаймын атынды кумартып) Мэтел бар: “0лед1 шынар -пк”. Корлыкка куп болып кеткеннен, Ерлжпен елгенщ мыч артык! Кеудемде калганша суып кан, Кош, Саша, мен ceHi умытпан! ...BipaK та тандаган жолынды, Гафу ет, жаныма жуытпан. 118

Куресем! Баска жол тавдаймын. Сен салган сокпакка бармаймын! Террордан Руська бостандык Keaefli дегенге нанбаймын! ...KypecrriH кузы бар, оры бар, Курестщ мын буран жолы бар, Bipeynep батпакка малтыгып, Б1реулер сокпакка жолыгар. Сан жылдар, сан гасыр барша адам, Бакытты 1здеген, ансаган. Алайда киялдан шыга алмай, Кажыган, тушлген, шаршаган. (Bipeynep кур боска куштейдО Патшанын канын да iiu дейдк.. Ал одан бакыт кеп туспейди Бакытты адамдар 1СтейдН Киялга сунпмен, жузбеймш! Бакытты курестен 1здеймш! Дуние тулданып турганмен, Курестен кудерд1 узбейм1н! ...Апыр-ай, не деген сум заман! Акыл, ой капаста улаган, Адамдар ашына шулаган, Кектемде бэйшешек кураган, Апыр-ай, не деген сум заман! Апыр-ай, не деген сум заман! Куйзелткен, матаган, шырмаган. Бейнеткор, енбеккер халыктын Канын да, тер1н де урлаган. Шаттыкты, шуакты кун кайда?! Азан, сор б итей ме, тынбай ма?! Куйзелткен eMipfli матаган, Кулдыктын курсауы сынбай ма?! Азаптан арылар кун кайда?! ...Я июнь, я июль шамасы. Шуак жаз. Волганын жагасы. Эзешпн о шет! киырсыз, Кулазып жатканын карашы... Бул елке, бул дала неге унс!з?! Калгып тур, т1рл1каз, OMipci3. Осынау иес!з аймакка Володя карайды Keiiiacii. 119

Тым курса уп еткен жел де жок, Кимылсыз. селт еткен ленде жок. Тек кана шуак кун маэдап тур Сск|лд1 козындай сонген от. Дамылсыз аймалап жаганы Волга-ана агады, агады. Ойларын Володя Ульянов Руска ап кашып барады. Осылай, кенш лз жагада, Кез салып киырсыз далага Болашак KypecTi ойлаган bip кезде Ульянов Володя. Ушкындап ерт, жалын жас жаннан ¥лы OMip осылай басталган. ¥ л ы ой осылай туган-ды. Жар сала, тау буза, тас жарган. Сойканды заманньщ тунепн Тургел1 жаралды ол. Бшекмн! Осынау галамат eMipre Осылай енген-д1 Ленин! Y iuiH iui б е л i м Курес алда ...Сан жылдар OTinTi-ay, сан жылдар, (Сабыр ет, окушым, сан жыр бар). Ильичтщ басынан алмаскан, Аумалы-текпел! тагдыр бар. Тагдырлар аумалы-текпел!, Ильичке сокпай 6ip етпед1. Киды оган куресш, азабын. Жалт бере, жасырып еткелш. Сурапыл суеты eMip толкыны, Оны тек жасытып кетпед!. Куылып окудан. Казаннан, Он жет1 жасында-ак жаза алган. 0 ш ел1м куганмен екшелеп, ©ш алган Ильич ажалдан. Айдауда, жат жерде турмеде Аскак ой дат шалмай тазарган. Тагдырдын талкысы жи1 урган, Бас тартты ол тапталган шиырдан. 120

Жастыгы айдауда жогалып, HeKeci айдауда киылган. Эйтсе де ер eMip тосшде Емес-Ti ол курестен тыйылган. Журсе де жат елде, айдауда, Ильич ол эркашан майданда. Курестен ол есте тайган ба, Куресте жол 6epai кай жанга?! KiM карсы тура алды Ильичтщ Акылын акылмен байлауга?! Дос жау да, кас жау да сыралгы, Майыскак тенпрдей буралды. 0 р кеуде в31мшт “даналар” Ильичтен “сый” алды, сын алды. Акылдын атасы Ильичке Кандай жау карысып тура алды?! Акыл ой, арларын саркысты, Кас жау да, дос жау да тартысты Ашына торыган жауынан Ап шыкты Ильич Марксты! ...Питерде. Жумысшы ушнде, Алгашкы маркст1к ужрме. Сактаулы Ильичтщ жадында Бэр| де баягы кушнде. Питерде. Надямен танысу, Курестес достармен табысу. Алгашкы айтыстар, таластар Халыкшыл “ерлермен” кагысу. Питерде сэтЫздж бастапкы Алда ani зангар тау, тас жатгы. Ауыр жол, азапты сапардан Талайлар тайсалды, бас тартгы. Талайлар тайсалды, тунмии, Тапталган сокпакка жупрдь Тайсалмай Ильич тапжылмай, Болашак OMipre ушлдт Питерде. Алгашкы абакты, Ильичтей дананы каматгы, Сонда да ушкыр ой жол тауып, Турмеден сырткары тарапты. Ильичтей neci турганда, Отты ой ертемей тынган ба?! 121

Арсыздар! Адамныц тагдырын Кажытпак болыпты-ау зынданда! Питерде, Питерде барлыгы, Питерден таралган тан нуры. Питерде тогыскан Русьтщ Арманы, ашуы, тагдыры. ...Бойында булыгып еш-кегщ. Карт Питер, халкына ее бердщ. Карт кеуден кайыспай кетерд1, Казасын Радищев, Пестельдщ. Азамен куса боп iui куйда, Арына сан улы Tic тидь Намысы корланып жатканда, Жубатгын Чернышевскийдь Бойыца болаттан куш куйдын, Жауьщнан жирене iiu жидын. Кайгыра, журепн кан жылап, Казасын еткерд1н Пушкинн1н. Капаста жатканда Отаньщ Акылын айттын сен аганьщ. Ее берд1н Руське, желкшдеп Жещстщ туындай сакалын. Шашынды шалганмен от, жалын. Карт Питер, данкынды актадын. EniHHiH ен сонгы у м т - Ракмет, Ильито сактадын! Жалганып куреске жана аркау. Карт Питер, куандын самаркау. Койнында кек сел1н кайнатып, Аткалы турдын сен жанартау. Шайкалып Неваньщ айдыны. Карт Питер, ысырдын кайгыны. Ана-Русь аунакши бастады, Жакындап толгагы, ай, icyHi. Ай, кундер, жыл, гасыр e rri ауыр, Асыр сап кеудене от, дауыл. Ак басын Hiain карсы алдын, Атойлап жеткенде Октябрь. Айдынын аймалап, Неваньщ Катыгез кундерге коне алдын. Октябрь fly6 ipi келгенде, Жасардын, сшк1не дем алдын! 122

...Жогалтып жел урген KepiriH, Антанта баскан кез ж е л ти , Kayirrri кундерден тыныстап, Турган шак жас совет елшщ. Азапты кундер де е т п ауыр, Салтанат курган шак. Октябрь. Bip сэтке толастап сенген кез, Отанды шарпыган ерт, дауыл. (Ал, акын, желпше жаз дастан) Кез келд1 Советтер каз баскан. Каусаган дуниеш кальщ ел Жендемек, 6ipniriH жазбастан... ...Аштыктан айыксын улы елщ, Терендет, соканын турещн! Бэйек боп, карашы, 6 ipre жур Енбеккор, инженер Ленин. Керкейсш десен сен улы елin. Станок басына тунегш. Бэйек боп жургенш карашы Мазасыз инженер Ленин. Жандансын десен сен улы елщ, Сакайт та сауыктыр, 6 in емш. Жаралы Отанды кузет1п Тур эне дэр1гер Ленин. Жазылсын, жандансын улы ел1ц! Ал анда калгыган шм ед1н?! Тур, жолдас, уйкынды аш, icKe умтыл, Уйыктамай отыр гой Ленин! Ертенг1 асынды тун шпей... Сезем1н... Киын-ак... Бш 1штей... Ильичтей ауыр жук аркалап, Азапка тезе бш Ильичтей. ...Жогалар жокшылык шак та бул, Аштык та, аяз да, жат бауыр. Тек Ильич есен-сау болса екен, Есен-сау болса екен Октябрь! Коммуна ушмен ундес ем, Мартенн1н шогын да урлесем. Октябрь есен-сау болса екен, Есен-сау болса екен кун-кесем! 123

...Сонымен, ансаган келд! кун, Ардактап адамнын тещигш, Мактан ет, алып ел Россия, Бул - сен1н данкты ершгщ- М эцгшк бакытты апшы, Анам, Кун келд1 кеше сен ансаган. Арынды, жанынды коргауда, Амал не, мерт болды канша адам... Кущрене купазып кыр-тузщ, Мерт болды каншама ул-кызын... ...Россия! Россия! Россия! Жасаршы, жаркырап жулдызын! Сескенбе дауылдан, ертген де, Жетед1, бас кетер дертгенбе! Бостандык жулдызы - Россия, Элемнщ назары тек сенде. Ес жиган езшген ел бугш, Бостандык, бакытты берд1 юм? Ол - сенщ сежмда партиян, Ол - с е ти , Россия, е р л тц ! Сен еткен курестщ мектеб1 - Курескер елдердщ вткелг ...Дуниеш 6 ip 03i тенкерген Батырга балама тек м ет. Сен уцлн курест1м, жатпадым, Демеймш борышымды актадым. Тек езш элемнщ алдында Абырой, данкынды сактадын. Сен алып, сен зорсын, жан ана! Батырга сен меж балама, Сешмдй партиян бар сенщ, Сонымен вз1нд1 багала. Тек м е т батырга балама. Партия улынмен колдаса, М энгшк eMipre жол жаса! ...Бостандык эперер юм едн Болаттай партиян болмаса?.. Жумысшы-шаруанмен колдаса, Мэнгипк бакытка жол жаса. 0 м1рд1езгертер юм едь Жумысшы-шаруан болмаса? Тындырар icrep кеп колдасан, Сен уипн ani кеп жол басам. 124

Октябрь таг-дыры не болмак, Алып ел, егер сен болмасан?!. Женем1з аштыкты. Сенем мен! Кез болар нанта да кенелген. Октябрь экелген отты ушкын, Кетпесе болтаны тек елден. Отты ушкын ойнатан дененщ, Жылуы саркылмас, сенемш! Бойыннан, Россия, лыксытан Болашак куатты керемш. Мойымай бас катер, керек бул! Болмаса, душпандар apeKnip. Саркылмас казынан койны нда Койнында - отын, нан, элсктр. Байлыкка, бакытка кенелген, Bip кезде бай елд1карер ме ен... “Кремльдщ киялы” жанына Мырзалар, сол кезде сенер де ен... ...Сонымен езгертпк заманды, Элемшц 6ip буршы жанарды. Ал курес 6inceH жок, бггпейдк Куреске курес кеп жамапды. Шоты эл1 санген жок тартыстын Контр бар, солшыл бар эр тусть 0 лi де жауымыз жетерлж, Жаулары ani кап Маркстщ. Кандары кутырып кастыктан, Жаулар кап койнына тас тыккан. ...Арылу, калайда арылу, 03ipri аяз бен аштыктан. Жаулар кап iiiiTeri, шетелдж, Жауымыз M i де жетерлж... Бостандык, тенщктщ жалауын Тек капа 6 ip елде кетердж. Жаулар кап айнала коршаган, Елдер кап тещнкп ансаган. EpiKci3 капитал купы боп, Езшген, жаншылтан канша адам... Kypecri тыймаймыз эмэнда, Алмаган асу бар ani алда... Тыныштык орнатпай болмайды, Осынау беймаза заманга. Алда ani тартыс кеп, тартыс нык, Куресте женем1з, ант imTiK! 125

Элемге салтанат курмакшы, __ Коммуна, идея Маркс™! ...Жойылган антанта катер!. Кешен куз. Пешкова потерь Косылып кос улы Волганын, Дамылдап отырган сэтз едк Тумшалап каланы, кешеш, Турган 6ip тымырсык кеш едь Тербе-rin, толгантып Ильичтт, Тэкэппэр музыка еседк Bip сэтке тунгиык шомды ойга, Шомды ойга бостандык кесемк Шомды ойга, уайым емес тек (Ол аскан аскар коп, белес кеп) Бетховен сазына сэл босап, Шомды ойга еткеш елестеп... 4. СОЦГЫ МИНУТТАР Москва. Кремль. Жиналыс. Советтер сап тузеп, жиган куш. Куаныш хабарды экелд1 Аксакал Михаил Иваныч. - Жолдастар! - дед1 ол, байыпты, - Шуйшип, Ильич айыкты! Ол ертен оралар жумыска Сыйынды эз1рле лайыкты! - Ильич eMipre оралды, Бойынан сыркаты жогалды, - Дед1 де, Михаил Иваныч Осымен хабарын догарды. Кен залды кернед1 бул хабар Шартга-шурт шапалак- Уралар Айгай. Шу. Ашылган кушактар, Сушсу, жыласу, ду да бар... Кенелсш шатгыкка, кенелс1н, (Куанган кауымга не дерс1н). Шаттыкты ак канат кегершш Элемге Lnin ап женелс!н! 126

У мптщ cayneci жылтылдап Бар апем, барша журт тур тыцдап, Eapi де кесемш кушып 6ip bopi де Ильичпен 6ip турмак. Лондон, Парижде, Берлинде, Прага, Варшава, Кельнде. Ильичтей бостандык кесемш Ансап-ак алыпты ел мулде. Париждын байыргы докер1 (Гажап-ак негылган от едМ) Елисей сарайы алдынан. - Ильич! - деп, жар салып отель “ТэшрГ коркак кып жасаган Буржуйлар сыгалап тасадан, Кряндай жытады, кашады, Кашады... Мэссаган! Жатсын ол Дурыс кой кашканы-ак. Ждтсын 6ip тукп1рден баспана ап. Ал мунда, Советтер ел1нде, Бупнп куаныш баскарак. ...Январь. Жана жыл - жас канат. Б1здерде куаныш баскарак. Сауыккан И льича кутгыктап Кулш тур миллион кас, кабак. II ...Ci6ipfle. Алыска, Шушага Агызып барады 6ip шана. Тайганын жел1мен жарысып, Асыккан к1м екен муншама?! Айнала ак тутек борасын. Сен к1мсщ? Тым суыт жолаушым? Бэлк1м, 6ip асыгыс icneHen Алыстан шыккан да боларсьщ? Агызып атыннын боздагын, Bapi6ip Тайгадан озбадын. Жол болсын, жолаушым? Не хабар? Канеки, энпме козгагын? Улып тур. Сьщсып тур айнала. Жолаушым ун катгы жай гана: - Айыккан Ильичтзн хабарын Ап к е тт барамын Тайгага. 127

Тез жетюз. Тежеме ат басын! Тез жетюз. Жаксылык жатпасын! Карт Ci6ip калпагын колына ап, Бшсш де куансын, шатгансын. ¥лына сыбага сактасын!.. Карамай аязта, дауылга, Аргга кап кыркан да, тауыц да Куйылтып келед1 6ip казак Киырда отырган ауылга. - Жол болсын, жолаушым, мм едщ? Жур!с1н тым суыт бтемш... - Шуйшип, бауырым, шуйшип! Айыкты, жазылды Ленин! Атын ол 6ip тартгы борбайга (Казекен турсын ба ондайда). Куйын боп куйылып барады Андамай жар кайда, ор кайда. Тез жетюз, тежеме ат басын! Тез жетюз, жаксылык жатпасын! Карт казак колына берюн ап, К л и н де куансын, мактансын! Ал сен ше? Шыгар кун, батар кун, Ильинке не сыйлык апардын? Сен даты карыздар емес пе ен? Сен даты Ильичтен от алдын! Кайнаган т т ш т к астында: 9зен, тау, орман, кел, тас, кум да. Осынау жумыр жер жонына Ильичл шуак кып шаштын ба? Сен де, тун! Мангаз тун, бейхабар, Тербетюн Ильичт1, шайка, бар! Сэбидей калгыган дуниеге Ильич деп бесж жыр айта бар. Сок, дауыл! Сок, дауыл, сок дауыл! Жацылма, жырынды жатка бш. Ленин Tipi де элемге Tipi де Ленин-Октябрь! ...Январь. Айнала акша кар, Булт та жок, коленке дак салар. Коз 1лмей Ильичт) кузетш, Kyain тур тогайлар, бакшалар. 128

9-667 Москва езеш, каласы, Сэбидей мэз боп тур, карашы! Карашы! Авдия кулш тур Шыгыс пен Батыстын арасы. ...©Mipre Ильичтей уп туган Дуние, айналдым гурпыннан! Жанарган, жасарган нур тулгац Екен гой Ильичпен кулпырган, Дуние, айналдым гурпыннан! III Па, нпркш! Горкада кун кандай! Бозкырау, Ал боран тынган жай. Ак мамык toceHin, жамылып, Агаштар суше in тургандай. Па, ниркш! Горкада кун кандай! Аяз карт дауылдап, дауылдап, Басылган СЭТ1 ед1 мамырлап. Катал кыс epire бара алмай Тур ма элде Горкада дамылдап?! Карт аяз - жараган ак бура Айкара шудасын жапты да, Кулай кеп кисайды. KiM бикйн, Горкадан тыныштык тапты ма? Тук... Тук... Тук согылса тумсыктар, Кайыцнан тусед1 сусып кар. Бутактан бутакка сек1рген Бармактай, бармактай шымшыктар. Па, 1шрюн! Горкада кун кандай! Тыныштык кулакка ургандай. TipminiK, тыныштык тынысы Осында мекендеп тургандай. Па, ш1рк1н! Горкада кун кандай! Табигат, Горкага жерж пе ен? Сен мунда негылган Kepiicri ен! ...Апыр-ау, айтса да окушым, Буп манда Ильич жок нел1ктен?! Meci кайда жур бакшанын? (О, журек! Не куд1к бастадын?) 129

Кет, куцж! Кайдан сен тал болдыц? Кет эрмен! Кещлге жат сагым! ..Батута енкейд1 кун даты Неге унадз ттршшк мундагы? Мана 33ip жиналган топ сэби Нел1ктен аялдай турмады? Ken кутп сэбилер бакшада Ильичпен ойнауга аккапа. ИЛркш-ай, сол адам тэты да Ойнаса, кулсе-ау 6ip шаггана... Б1р-б1рден жентек кар алып ап, 11Прюн-ай, ойнаса жамырап... Келмед1 ол. Энеки, боска тур Кар баскан орындык канырап... Жоталтып бупнп шатгыгын Сэбилер тарасты. Батты кун. Бейхабар сэбилер бше ме, Ильичке не болды тап бупн?! IV Кешкурым. Кок жиек нартганып Нел1ктен тулданды бет карып? Жомарт Кун шашылган шуагын, Апыр-ау, кай жакка Kerri алып?! О, менщ TipniriM, куаггым! Неге сен батасын, шуак Кун? Тагы эне, тунге epiK бердщ де, Тагы да дауылды жылаттын! Сен неге батасын, шуак Кун? Сэулещн урлайды и м Kenin? HeniicreH бересщ тунге epiK? Сакшысы болдагы е.\\пр1мнщ Тебемде мэцгйпк тур Kepin, Батпа сен! Бермена тунге epiK! Тебемнен узама жуз кадам, Жылыта бер денемд1 муздаган. Зэредей сэуленш мен ceHiH Некел! жарымдай кызганам. Барымда, байлыгым, мактаным, Батпашы, шуак Кун, батпагын! Осынау алып ел успнде М эцплж борышынды актагын! Асыкпа, аялда, батпа кун! 130

...Элпнде flapirepfli кабылдап, Ол жатыр белмеде дамылдап. Ол жатыр. Ауру женгенмен, Э уелп калпында сабырлы-ак. Киын гой сабырлы деуге де, Саркылмай ой жатса кеудеде. Киын гой сабырлы деуге де, Тасыган куй жатса кеудеде. Амал не? Сыркаты мендедг Женбекцн ол осы улы кеудеж. Амал не? Наукасы кенбеди Эйтпесе 6ip нэрсе дер ме ед1?! Табигат, каталы-ай занынньщ! Кайратын мукадын дана улдын. Ол рас. Кимыльщ акикат, Эйтсе де бул туста жанылдын! Алжаспа, табигат, демеп кой! Ильич ол - улы арман, корекп ой. Агыц мен каранды айкындар Ильичтей адал жан керек кой! ...Ол жатыр онаша белмеде. Ордалы ой жатыр кеудеде. Улы ойга урынды ж1берген Табигат, ес жок-ау сенде де! ...Ол жатыр. Надя отыр касында... Сабырлы Мезгш жок жасуга! Карайды ол. Жанары аймалап, Дегендей: “0л1мге бас урма!” Ол жатыр. Надя отыр касында. Болмайды, болмайды жасуга! Болмайды! Ежелден белгш Сыну бар, сызат жок асылда! Ол жатыр. Курмеул1 т1л 6ipaK, Кос жанар карайды тунжырап. Гранит кеудеге согылып, Тулайды толкын ой ургылап. ...Ол жатыр. Курмеул! -пл 6ipaK 131

Аулада Аяз карт тур жылап. Бусанган кап-кара эйнектен Тенед1 Горка да тунжырап. Ол жатыр. Ол жатыр от - дана Баяулап сенуге шоктана... Кайтпапты. Уй сыртын торып жур Ойнауга жиналган топ бала. Бугш кеш негылган кап-кара?! Жадаулык, жудеулж бакга да. Ильич пен балалар жасаган Жабыркап тур, эне, Аккала. Ол аппак. Айнала кап-кара. Арайлап, баяулап, тап бупн, Сонген жок, 6ipaK та батты кун. Сендерге, сэбилер, калдырды ол взш щ OMipiH, шаттыгын. Тарандар, свнбейд1, батты кун. VI Жиырма тертшин жылда ауыр, Каргыстап, каьарлы тур дауыл. Ал Горка томсарып, налиды Каралы, жаралы, тулды ауыл. Горка, сен, налыма тунжырап Секций жапыраксыз мунлы бак. Квтер бас! Налыма! Сен маган: Батады, сенбейда! Кун б1рак! Катыгез кайгы уын шашты ма!! Тутеп тур 6i3flin карт Москва Сакалы желк1лдеп, буллд1 Ер улын баурына басты да... Шугыла сэуленмен тунд! жап, Кайгырма, Москва, тунжырап! Кайгырма, Москва! Сен маган: Батады, сенбейд1 Кун 6ipaK. Кеудес1н кек кернеп ургылап, Кез алды мунартып булдырап. Erinin. Таянып таягын, Bip казак карт койшы тур жылап. Ей, картым! Курт Tycin тунжырап, 132

Сыр берме, жауларга тым жылап! Жылама, жасын сурт! Сен маган: Батады, сенбейд1 Кун б!рак. Кайгы жат. Кайгымен туыспа! Кайгывды айнапдыр курышка! Ильичам eciMiH мэнгш к Орак пен Балгандай тж уста! 1962 ж. Булшш кегли дейсш бугшде сен, Мен мына табигатпен куб1рлесем. Осы 6ip жаратылыс кубылмаса, Мен даты кубылмас ем, булшбес ем. Cypinin журюin дейсщ бугшде сен, Жер1мд1 суйе алмаймын суршбессм. Осы 6ip жаратылыс жалтармаса, Жалтарып, л з е 6yrin, жугшбес ем. Карашы, элгшдеп ашык аспан, Кажып тур, кара несер ласы баскан. Жасаусыз Kapi терек жыламаса, Мен даты куанар ем жасымастан. Жалтарма, жаратылыс, кубылма сен! Кубылмасан, куалап, жыгылмас ем. Кез келгенге кезбе жел урынбаса, Кез келгенге мен даты урынбас ем. Булшш журсш дейсщ бугшде сен, Бутшделе алмаймын булшбесем! Жаратылыс, мен сенен тущлмеймш, Сен езщнен сезж ап, тушлмесец. 1963 ж. ЖЫЛДАРЫМ МЕНЩ, ЖЫ ЛДА РЫМ Жылдарым мен1н, жылдарым Жазылмай калган жырларым. Айтылмай журген сырларым, Актармай журген мундарым, Жылдарым, кайран, жылдарым. 133

Жылысып еткен жылымды, Жогалткан eMip дер ед!м. Айта алмай камап мунымды, Шерменде болып келемш. Керген1м ылги егешнк, Куанам неге токсынып. Жыл еткен сайын кедейлйс, Жыл келген сайын жокшылык. Кедейдщ кеципн жасытып, Мун басады екен мундайда, Д эул ет1мд1 тасы тып, Бакытка белер жан кайда? Жылдарым менщ, жылдарым, Айтылар ма екен сырларым. Ашылар ма екен мундарым, Жазылар ма екен жырларым. 1963-64 ж.ж. ЭКЕМЕ Сонымен куладын ба, тас камапым, Калмады кужшштен баска амалым. Зиратын аяк асты болмасын деп, Бузылган корганымнан тас каладым. Шынымен куладын ба, шым корганым, Шынымен ертендщ бе, нулы орманым. Эке, ceHiH eMipinai жалгамасам, Курып кетсш жер басып ул болганым! ТЫ Н Ы Ш Т Ы К ДЕГЕН О С Ы ДА... У йлент жатыр, уй салып жатыр жас жандар, И л ент жатыр, ил ен т жатыр лайлар. Кашалып жаткан, жасапып жаткан тастар бар, Жасанып жаткан, жасарып жаткан шырай бар. Немере - ерке, эжелер журда аркалап, Kepuiin турмай, кел1ндер тусп лайга. Сап тузеп жатыр, бак курап жатыр салтанат Аталар отар маркайып кенш! мундайга. Жадырап турды, жаркырап турды жана уйлер, Кауышып жаткан, табысып жаткан бастар бар. 134

Алысып жатгы, кагысып жатты сэбилер, Уйленш жатгы, уй салып жатгы жас жандар. Кернедо кулю, тербед1 кулю уй iuiiH, Шатгыкта бупн, шаттыкта кернл-кошына. Шатгана 6epciH, шатгансын 6Mip, шсш, Ракат деген, тыныштык деген осы да! 1964 ж. АКМАРАЛ Содан 6epi кун e rri, айлар erri, Айлар erri, арман боп ойлар erri. Алатаудьщ тесшде сайрандаган Акмаралым адасып кайда Kerri? Эй, Акмарал, Акмарал, Ауылга кел, бакка бар, Ести калсан, Акмарал, Осынау э т и , осынау OHfli Жатгап ал, Эй, Акмарал! YKi тагып, устаушы ем бурымына. Ойым ceprin калатын кылыгына, Саялаган сайында, Акмаралым, Элдеюмнщ ш ндщ курыгына. Акмаралым, кунэдан пэк, карагым. Энге косып атынды мактанамын. Ренжте кермендер, агайындар, Алатаудын ак жанды Акмаралын... 31. VII.1964 ж. Кслшшек - жастык, кереметсщ-ау, ксрсмет! Керсксе, nani, керемет м вд ] елемек. Ерекше гулде нэр алып журген кебелек, Керексе болды, уй де талкан, не керек. ' Кьогалдак- кыаоар кзуьгзын ашкан кектемде. Кырындай карап, кыздарга жанап еткенде. Талайда-талай бозарып алма беггер де, Талайда-талай кызарган бозай бетгер де. Кымыздык самал куйылып туреа кырлардан, Тецселуин efli кнылып гулдер бур жарган. Тапыксып кетш тамылжып турган нурлардан, Толыксып барып толастап eai бул жалган. 135

Жайгасып алып, жазира жазык макдалда, Келшшек - жастык базарлап барын жапканда, Абдырар eai алыстан карап ак таулар, Бар Tipaia тепе мае болып жаткан шактарга. 1964 ж. Тура кара квз1ме, тура кара. Тура кара кез1ме, тура кара, Ашык айткан сез1мд1 бурмалама. Акикатгьщ аддында бугежектеп, Тагасыз байталдайын сырганама. Tipi жансын айлан бар, шалымьщ бар, Kepceraii канша сенщ карымын бар. Адалдык акикатган сомдап соккан, Таска салсам мукдлмас каруым бар. Тура кара кез1ме, тура кара, Арамдыгьщ бугынып тур ма, бала?! Калжасын жеп куаньш, шище жасап, Сен1 де перзенпм деп туды-ау Ана... 1964 ж. Алматыныц жершде атам жатыр, Жалгыз бешт кулазып жапанда тур. Кайтсем сеш коршаймын кыш дуалмен, Аруагьщнан айналдым, атам батыр! Батыр атам, сен менщ журепмде, Асыр салып аруагьщ жур ем1рде. Аруагынды жырыммен 6ip накыштау - Арманым да, ойым да, тшепм де... ¥рпагына медет бар, улы бабам! ¥лы бабам, ульщнын куны каран. Кара жерге eMipiM кемшгенше Касиетп ананын купы болам! 1964 ж. Саткан емен. Сатпаймын дш1мд1 мен, блмейтугын, ешпейтш кушм б1пем. Алла eciMi - журепм жудырыктай, Журепмнщ сокканын бшш журем. 136

Мухаммедтщ умбсп - мусылманмын, Пайгамбарым колдайды кысылган кун. Алсын тагалам, ант етем, ант етемш, Алла eciMiH кеудемнен ушырган кун! Алла - акикат. Аллага ceHin етем, Адалдык пен акикат cepiri екен. Адаспаймын, аллама ceHin етем, Арамдыкка баспаймын - жолы бетен! 8.11.1965 ж. САБЫРХАНГА Кызылкумда i3iMi3 калар ма екен, 1здеген жан б1здерд1 табар ма екен? Адасармыз адассак, карамай-ак Кел екеум1з кезежк жаланаяк. Касиеттеп, кад1рл1 жер1м1зд1, Калдырайык, басайык MepiMi3Ai. Эуестемей элдек1м салган i3fli, 9з1м1зше сызайык танбамызды. Адасармыз мыктаса кум шагылда, Тыныгармыз Кызылкум курсагында. Тек i3iMi3... 1з1м1з ешпесе екен, Куйын турып, кум басып, кешпесе екен. бшсе ешер, ешкенге карамай-ак Кызылкумды кезейж жаланаяк. Кызылкумда i3iMi3 калар ма екен, 1здеген жан б1здерд1 табар ма екен?.. 1965 ж. M IH E3IM Апансыз жургежме ардын-гурдщ, Досым мен1н, ойлама санасыз деп. Куаныш-екйпштер керд1м-бжд1м, Жалын аткан журепм жарасыз тек. 137

Аумалы Mine3iM бар аса кызык (Мшезге колдан корган орнатпаймын). Рас, кейде кез1мнен жас агызып, Ke6iHece еркелеп шолжактаймын. 1965 ж. ЖАНАРСЫЗ АДАМ КЕЛЕД1 Топсасы жумыр тобылгы томсарып алып келедц Толайым мына Tipnirri тобылгы таяк кередй Толганып журген бейбакка тобылгы таяк тш 6iTce: Алдында ор бар, аяулым, 6epi жур, 6epi! - дер ед1. Кершбей оган кектем тур, кершбей нур тур себелеп, Топ кыздар е т т барады - топтанып ушкан кобелек. Жанарсыз адам келед1 атгай да алмай жаксылап, Тозыгы жеткен эсфэлтп тобылгыменен шегелеп. 1здейд1 K03in басынан, 1здейд1 кезш аяктан, 1здейд1 кезш колынан, 1здейд1 кезш таякган. Жанарсыз адам келедй.. жанарлы бейкам ттрл1ктен, Жанарын даулап, дуниеш таякпен ту р т т ояткан. 1965 ж. ЕСКЕРТУ Багам сонын эрдайым кас-кабагын, MiHe3i мшезшдей жас баланьщ. Тагы да сен бе, тентек, тЫ н алмай, Анамды окпелеп'п тастаган т м ? Мен улымын, сен болсан немересщ, Азабыцнан баска сен не бересщ? Ак шашты эулиещп екпелетсен, Кайда барып, мурынбок, кун KepeciH? Айтшы кане, бар ма онын тыншыганы? Bipre Kipin, ceHiMeH 6ip шыгады. Байка, тентек! Сен емес Ана алдында, Мына турган “кудайьщ” кымсынады. 138

Онын жен, еркеледщ, жайрандадьщ, Апыр-ау, к ецш н неге ойрандадын? Ж еткш кп ед1 гой кенбю жангач Мен1н де салып журген “сайрандарым”. Анамды вклелетпе, байка, бала, Еюннн мундай icxi кайталама! 1965 ж. СЕН БАТЫСТА, МЕН ШЫГЫСТА... Сен Батыста, мен Шыгыста - халыкпыз, Bip бакшада 6ipre буршiк жарыппыз. Bip Отанда 6ipre Бакыт тауыппыз, Bip Отанда 61рдей тендж алыппыз, Б1з осындай TipniKTeri халыкпыз. Мен Шыгыста, сен Батыста - достармыз Bip денеге 6ipre б1ткен кос жанбыз, ¥лы Одакка басымызды косканбыз, Б1з осындай б1рл1ктеп достармыз. Даугавага куя алмайды Сыр барып, BipaK б1здер 6ip арнада, 6ip халык. Достыгымыз жатыр, мше, шындалып, ¥лы Отанда шешек атып, гул жарып. О тпк б1здер еткелдерден не турл1 Сын сагатга босагамыз 6eKinfli. Латыш, Казак eKeyi де 6ip Кустын Eri3 б1ткен кос канаты сеюлдк Сен Батыста, мен Шыгыста - ею елм1з, Мэнгшкке бауыр болып кетерм!з. Сен Батыста, мен Шыгыста Отанга Калкан болып жаратылган екенб1з. Тврлетзндер, ардактары Балтыктьщ! Балтык жырын Балтыкка уксап шалкыт 6ip! 4.1X.I965 ж. Иэ, Жаратушы Аллам! Колдай гер, суйей гор меш, суйей гвр! Колдары да, корганы да жок жан ем. Жасаган нем! Кулап барам, суйей бер! Пенделерге табына-табына болган см. 139

Жаратушы жалгыз ием, куат бер, Азабымды, тозагымды женейш. , Жаратушы жалгыз ием, шуак бер, 0з1ме де, езгеге де тогешн. Иэ, Аллам! Жаратушым, Коргаушым, 0 з in - емф, езщ - куат, коргансьщ. luii ортенсш, душпандарым долдансын, Достарым кеп демесш 6ip, колга алсын. Иэ, Аллам! Адамдарга кас кылма, Сорлы кылма к0к аспанныц астында. Иэ, Аллам! Жауыздыктан сактай гор, Жамандыкка, жауыздыкка бастырма! 1965 ж. Иэ, Аллам! Жаратушы жалгыз ием, Медет бер, жапандагы жалгыз уй ем! Хал сурар, жэй rycinep 6ip пенде жок, Журек жун, ойым опат, жанды жуйем. Иэ, Алла! Жарылкай гор, жалгыз ием! Кенешн, кондшейш тапшылыкка. Жат журтта кун кешей1н жатшылыкга. Иэ, Алла! Иэ, Атамнын аруагы! Акырын соктыра гор жаксылыкка, Сактай гор, согындырма жат кылыкка! 1965 ж. диски менщ Отаным, Энски мен1н мекен1м. Солармен 6ipre жатамын, Солармен 6ipre кетемш. 7.IV.1965 ж 140

ДАЛА ДАНЫШПАНЫ Дала жатыр ен бойы Тунган ©лен. Абай, мше, жапанда торгам емен. Ата ce3i тербеткен бесЬтмд!, Ата c03iH 0м1рде тындап елем. ...¥лы емес Абай жалгыз сахаранын, Мен емес, солай деген аталарым. Сол уранды урпакка апарамын, Мен казак - Абай болып атанамын. Уь, дала! Дала толган к ел -Kecip жыр, Дала - кобыз, тутпайды пернесш Kip. Tipi Абайды элдиле, даркан далам, 0л ен ceai оц|'ршд1 Tep6eciH 6ip. Дала, дала... Сал дала селеулеген, Жырмен уйктап, оянган оленменен. Дала деген - куй сандык буп казакка, Абай десе, кулагы елендеген. Жылдар, жылдар... Каншама алыстадын, Каншама озен езгертп агыстарын. Уакыт озды, сен 6ipaK калыспадын, Уа, армысын, арысым, данышпаным! 1965 ж. 14!

ЛК КАЙЫЦ 0HI Поэма 1лия Жакдновца Ей, кунэдан пэк жас жандар, Капешмде кателжке баспандар! Косыларсьщ кол устасып, саспандар, Махаббатпен ойнаганды тастандар, Ей, кунэдан пэк жас жандар! Из, жастык - эн, салтанат, куй, OMip, Жастык дейтш - жанга мирас, не бул. Махаббатка тураксыздык - куйе 6ip, Махаббатты курметте де суйе бш! Ей, кунэдан пэк жас жандар, Махаббатпен ойнаганды тастандар! Капел1мде кателжке баспандар, Ал окындар, ол туралы дастан бар. Нел1ктен тута калды кабак кайгы? Перделеп кос жанарды каратпайды. Жоргекте ущдеген уыз сэби, Отырган конактарга алактайды. Буп-бултык екшенменен тебшесщ, Умтыласын, шалкапап шепнесщ. Баданадай кездерщ бакырайып, Ей, ем1рдщ конагы, не бшесщ? Binecin бе, не бодцы манайында? KeneciH бе, алдыма алайын ба? Колга тускен урыдай сум1рейш, Не KepiHfli отырган агайынга?! Сауык-сайран нел1ктен басталмайды? Неге адамдар алдында асты алмайды? Неге анау бурышка койындасып, Калжыраган кутылар мае болмайды? Отыргандар нел1ктен аланды ойда, Анан кайда, каргам-ау, Анан кайда? Устал турган ыдысын киратты да, Безш Kerri калдырып жаман жайга. Экен неге соншама тунеред1? Алкымына ашуы -прелед1. 142

Кираган радио кобдишаны, Тагы да nepin-nepin ж1бередь Ол кирады. Эн 6ipaK калыктайды. Булбул кемей сайраудан жалыкпайды. Буп не пэле, каргам-ау, бшесш бе, Бул сикырды енд1 мм аныктайды?! Булбул кемей буралтып эн салады Алыста адасыпты ансаганы. Карт Атан журт бетше карай алмай. Карт эжен элсш-эл1 тамсанады. Ал эн ше? Эн кунэаз мамырлайды. Эр журекп 6ip шымшып дамылдайды. Бул не пэле, каргам-ау, бшесщ бе, Бу не пэле, негылган ауыр кайгы?! Отыра гой алдымда, караканым, Мынау колым, саусагын, алаканын. Неге саган мына журт карамайды? Тойын eTin жатканда, балапаным. Неге, неге? Бшмейсщ. Мен 6ineMiH, Мен айтайын кезепм келд1 менin. Ей, ем1рдщ дангаза куанышы, TyciHepciH 6ip кезде, сещйремш. Айтпай жаным Ырэ да, жай таба ма, Мен айтайын сен тында, байка, бала! Жалыны мол жастыкка кенелгенде, Ата-анацнын катесш кайталама! Эуел1энд1 тында, эн елмейд1, Энс1з тамук, кен болсын элем, мейлг Элемд1 к е зт журген махаббат бар. Эн соны эркашан да дапелдейдг Энс1з жок несерде нур, дауылда куш. Эн сая - адам жаны дамылдагыш. Сол энд1 соргалатып куйып жатыр, Кираган радиокабылдагыш. II Аттай терт жыл eneyi достаскалы, Екншп жыл журекп тот баскалы. Апырай, Алматыдан атганарда, Багдатпен Бану неге коштаспады?! 143

Ой, арман-ай, не деген сагым еда, Секшд1 гой даланын т ага желт Ажыраскан ак кайын панасына, Бей-жай боп Багдат бупн т ага келдк в т п уакыт ак кайын езгермеггп, Ал арман гайып болып, кезден кетп. 1шпей-жемей масайып, балбыраган, Балауса, бал-шырынды кездер де erri. Тентек жел ак кайынды аймалайды, Teninipin бала кайын жэй карайды. Бану жок, жапыракпен ойнамайды, Багдат тур, бойда - дертз, ойда - кайгы. ... Куз болты, аскарды булт тумшалады, Жел келш жез киякка мун шагады. Катулы кабагына каьар буккан, Карт тауга кара несер мун сапады. Кара булт каралы ару тунередй Карагай кара аспанга етреледа. Каптай кеп карбаласта кара карга, Карайды кара тауга тунегелг Кара тау кара кузд1унатпайды, Карайды, камкор болып жубатпайды. Карманып, калжыраган кара кус кеп Кайьщнын бутагына шуакгайды. Табигатга -прл1кпн 6api де епз Кыс пен жаз, куз бен кектем, эн, леб!з Махаббатпен масайрап журген такта, Мэн бермейм1з олардын бэрше 6i3. Солай, солай... Багдат та екеу ед1, Екеу1н 6ip-aK арман жетеледг 0м1рде жол ашасы басталганда, Багдат калды, ал Бану кете бердг Махаббатын кыз Бану куйелед!, Багдат барып кайынга суйенедг Керуенш тартыпты батыс жакка, Кер тырналар - аспаннын туйелерг Бура туд а бултгар да женкигеда, Мана барды, элпндей менюмедг Журектш шынырауындага элп 6ip эн, Багдатгын кезше жас кедазредк Булт женкш п барады, карамайды, Жел жетектеп барады карагайды. Элсш-эл1журекп flip endsin, Санада сагыныш эн балалайды. 144

10-667 Багдат тур уйып тывдап элденеш. Эн келедь шымырлап эн келедг Несер тынды, кара кус бутактагы, Кэуырсынан таранып, сэнденедк QpeKnin жел елареп, баяулады, Аскарга кеп акша булт аялдады. Ак кайыннын 6ip сипап мандайынан, Кыркадан Багдат темен аяндады. Аяндады, артына жалт карады, Сырлы кайьщ сидиып кап барады. Тула бойды тулпардай тыкыршыган, Bip жылы эуез ж урекп актарады. Bip келед1жылы эуез, 6ip кетедь (Жолагысы келмейдТау тшге, Teri...) Алатаудын адуын ак езеш. Бар аймакты барынша гулетедг Еюнил жыл журекп тот баскалы, Неге Бану кетерде коштаспады?! Куйген жер1 кулд!реп, жазылмайтын, Куй-кешлге кыз Бану от тастады. Неге Бану сертшде тура алмады, Кандай гана эзэзш ыландады! Алгашкы эжм эфирден шыркалганда. Неге, неге кутгыктап, куанбады?! ...Эл1 ес1мде, жазы ед1 Алматынын, Аясы ед1 Алатау жэннатыньщ- Арка суйеп кыркада ак кайыцга, Отырып ек шат кен1л, жанда-тыным. Ол сол кун1 мунайып, кеп карады, Айтпак болып 6ip нэрсе окталады. Сала-сала суйр1ктей саусагымен, Шашымды сипайды да токталады. Сол кезде караганы сондай бетен, (Элде меш KiMciH деп ойлай ма екен.) Сонда бшгем сез1мн1н куд1релн, Сез1мде канагат жок, тоймайды екен... Мен отыргам, 6ip нэрсе киялдагам, Бану 63i епкен-д1, уялмаган. Соны бшем, мойныма кулап калган, Курметт1 кушагын жия алмаган. 9 p i карай не болды байкамадым, (Дерт кайгысын калай деп айта аламын) Етпет1мнен кулаппын е а м жиып, Бану деген eciMfli кайталадым. Дерт кайгысын калай деп айта аламын. 145

Жалтакгап жан-жагыма аландаймын, Аландаймын, Бануды таба алмаймын. Тешректе дуниенщ 6api белек, 0Mipre жаца келген адамдаймын. Байкадым да бет1мд1 жер сургенш, Табигат, тажалынды келттр дед1м. Сонда седщм, кутш ем, сонда сезд1м, 0 з бшгежн icrreirri дерттм менщ. Жогалып махаббатым, барша -плек, Отырдым ак кайынга арка -ripen. ...Ак кайын, арман кайын, амалым не, Аянда талай-талай бал татып ек... Ак кайын, сырлы кайын, арман кайын, Ак кайын, арман кайын, тарлан кайын! ...Артына композитор карай бердц Асылы сенде бугып калгандайын. Ак кайын, арман кайын, ару кайын, Саянда сауык дайын, дамыл дайын. Багдатгын журепнде эн болып кал, Ак кайын, бала - кайын, Бану - кайын. Махаббат, о махаббат салауатты! CeHi адам OMipine багалапты. “Ак кайын” деп куб1рлеп Багдат Mine, Мын кайталап 6ip унда бара жатга. Сабыр, сабыр, ей, Багдат, кысылма кур, Энщ даяр, карындаш ушында тур. Мына кузде кез сапшы жан-жагыца, Эр теректен мын журек ушып жатыр. 0Hinfli жаз, энс1з жок дауылда куш, Жел ызычдап экегсш Бануга алые. “Ак кайынды” эфирден устап алсын, Ауылда радиокабылдагыш... III Жылдан асты eKi жас табыскалы, Бэр1 ортак: арман, т1пек, намыстары. Елеус1з арасында eKi ем1рдщ, Багдатгын бейнес! де алыстады. (Деп журм1з гой кыздардан осал бар ма) Кыз журеп сыр букк1ш кашаннан да. Бану да купиясын кумга кем1п, Жасырды жарым деген Асаннан да. Сыр ашуды борышым деп санамады, (KiM 61лс1н, татулыкты багалады) 146

Keuieri махаббатгьщ орынында, Жазылмайтын мерездей жара калды. Жасыратын жас гулге жаккандай от, Жасыратын Багдатка аткандай ок. KepiHeTiH кулаган элЫз дене, Ак кайьщньщ тубшде жаткандай боп. Bapi есшде: Багдатгын кулаганы, 03i шошып, аулакта жылаганы... Куры сулде карманып козгалганда, Тайып турган, керуге шыдамады. Ол дерттщ тусшбеген не екенш де, Кете барган урейдщ жетепнде. Жылдан асып барады Бану, мше, Жар да суйд1, жайлы орын мекешнде. Мекешнде, 6ipaK та умытпайды, Кундер етсе, сол 6ip жай жуыкгайды. Коныстанып жатгы онын жуperi не, Кайдагы 6ip кайрымсыз суык кайгы! Солай, Бану, адастьщ арманыннан, Аша жолда арбан тур аударылган. Сез1м дейт1н icTefifli е з бшген1н, Жасырасыц iiccine жан жарыннан... Туе мезгш , жубайлар отырысты, Тату-тэтт1, “махаббат” оты кушт1. 03ip гана эсерл1 кос жубайга, Жайсыз жагдай тап болды OKifiimTi. Отырысты, эр неден сыр актарды, Bip-6ipiHe жаудыртып сурактарды. Асан кулш, орнынан турды дагы, Радио кулагын бурап калды. EHfliri сыр кешюге аман калды, Жубайлардын мылжыны тамамдалды. “Музыкасы: Мамыров Багдатт1к1, “Ак кайьщ”, - деп 6ip жаца эн хабарланды. “Ак кайьщ, сырлы кайьщ, арман кайьщ, Сырынды айт, кур бекерге алданбайын. Айналып неге саган келе берем, Аянда 6ip асылым калгандайын. Ак кайын, арман кайьщ, ару кайьщ. Сыр айтшы жанымменен кабылдайын. Айтшы сен, махаббатым кайда Kerri? Коктемде самая куган сагымдайын. 147

Арманын 3Jii менщ жур ес1мде. Бар санам сагынышпеи куресуде. Апырау, кайда менщ махаббатым, Ак кайын, айтшы маган бшесщ бе?” Белме iuiiime баяулап, калкыды да, Эн тынды, свнген шамдай шалкыды да. Банудын жанарынан жас парлады. Колка, журек тыгылып алкымына. Жылауга да хакын бар, жыла, Бану, Жарацды жаза алса егер жылаганыц. Махаббат TairiciHe тойдын даты Адастыц, ащысына шыдамадыц. Мен ccHi жубатпаймын жыла, Бану! Бану, ceni аяймын, киналамын, Керек емес жасынды тыймаганыи, Bip адамнын басына бар бакытгы Кашан кврдщ табигат сыйлаганын? Сен адал махаббатгы куйеледщ, Сен даяр махаббатка не ме едщ? Аурумен арпалысып жатканында, Багдатгыц басын неге суйемедщ? Шын суйгсн шыр айналып кетпес едц Керек етсе, ажалмен шектеседь Асыкпа мн, “Ак кайын” кайда журсен, Арынныц алдына кеп беттеседг Жыла, Бану, мен сеш жубатпаймын, Аяймын, жыла, жыла, куаттаймын. Халкым жазган махаббат дастанын ап, Ак кайын аясында шуактаймын. Асанда “бул не?” деген сурак калды... Б орт де айтгы Бану, сыр актарды. Содан бастап бул уйге суык Kipin, Терезен1н алдында шуак калды. Bipre келдщ, ей, сэби, бйгемющ? EKi адамнын 6ip гана Hcypericin. Екеушщ 6ip гана тшепЫц, Bipre келдщ бупн сен, 6meMicin. BLneMicin не болды ата-анана Быксып жанган ол кандай от арада. Куанышьщ ед( гой, балапаным, Осылай да туган кун этапа ма?! Не эзэзш бул уйде ойнап eiTi, Не куш к е л т бул уйд1 ойран erri?! Куанышка жиналган кауым кайда, Куанышты конактар кайда Kerri?

Экен жатыр нел1ктен тесекте аунап, Сез1м, сез1м... Екеуш еш етп-ау, кап! BLneMiciw, ей, сэби, конактардын, Ауызынан барады веек каулап. Не кершген бул у й д т адамына?! Куанбайды каз баскан кадамына. Неге сен1н жан анан 6ip курешш, Ауык-ауык карайды жанарына?! Басын кетер, ей, Асан, кетершгш, Вану, сен, жар кад1рт жете билли. Сен аман бол, ей, сэби, сен аман бол, Сен межеЫ - тогысар ею ем!рдш. Бул eMip гой, мундай жай кезйедь Бадана кез батырым, сезш ещн, Сен барсын, сен xipiciH эркашан да. Тек алгашкы махаббат, сез1м елдь Кос eMipre меже боп KepineciH, Сен осы уйге шуак боп т еп л е е т . Баданадай кездерщ бакырайып, Ей, ем1рдщ Heci, не бшесш?.. Тауга шыгып е н т т п , Етелцд! жел Typin, Енжарлыкгы ел-npin, Турсан-ау 6ip желшшп! Карагайлар капталда, Кыран ушып шаткалда, Сэби-езен шырылдап, Жер тепюлеп жаткаида. Пай, пай, ннрюн, не жетеш Сол 6ip супу шактарга! Омырауывды агытып, Аунай кетсен макпалга, Одан артык бак бар ма?! 1966 ж. 149

РАКМЕТ, ДАЛА! Дала, ракмет саган, Асырдын-ау данкымды, Куанттын-ау халкымды, Алып тесще алып казан орнатып, Сапырдын-ау алтынды. Пай-пай, неткен мангаз едщ Бтмейтугын шалкуды. Турсаншы, Билесещш б1збенен. О, менщ Жеруйыгым. Асан атам 1здеген! Катыгез кездервде Касиетп халкым сенен кудер узбеген, Сенен бакыт isflereH, Турсаншы, Тойласаншы б1збенен. Турсаншы, KepceHmi кеудендеп кереметп. (Нелер капп, басьщнан нелер етп...) Самалдап, 6ip жамбастап жатарсын тек, Ырыска орап койып TeHipeKTi. Бшесщ бе. Дала? Б1з ceiii Журепм1збен жылытгык, Ашшы тер1м1збен суардык- CeHiH ушш бэрш де умытгык, Умыта ж у р т куандык. Дала, ракмет саган! Бшемш гой, суймейсщ боска шуды. (Еамде, даурыкпадан жалыкканын) Кан текпей-ак тер тепп достасуды, ¥лы Далам, тагы да аныктадын. ¥ лы Далам, не деген керш едщ, Жараткан гой багыма сеш менщ, Дуб1рлетш, энеки, бара жагыр Алтын арткан шанкан боз керуетн. Дала, ракмет саган! Ырыс косып жатырсын ырысыма, Агыл-тегш журектен нур ушыра, Алтынынды толтырып уысыма, Дала, ракмет саган! 1966 ж. 150

ОТАН ТУРАЛЫ Мен онын тунш суйем, куши суйем, Агынды взен, аскар тау, гулш суйем, Мен онын касиетп т ш н суйем, Мен онын кущретп унш суйем. Бар ж е н д т н суйемш кыбырлаган, Bapi маган: “Отан!” - деп сыбырлаган Жаным м е н т, Кеудемд1 жарып шык та, Бозторгайы бол онын шырылдаган! Отан! Отан! Вершен бинс екен. Мен оны м энгшкке сушп етем. Отанды суймеуш де к у т к екен, Оганды суйгенщ де кушк екен... 1966 ж. Ешм! Саган гашыкпын. Гашыкпын саган: Кумарымды кандырмап ед1м. Батыр болып, бак конып, асып туреа адам, Каруы жок кульщ гой алдында cenin. Мен !здеп журген жер-кекте, Арманым мсн!н, акылым менщ. Ел1м - ушдеп жаткан жергекте - Сэбшм MeniH, батырым менщ. вм1рдщ косын догарып, Б1тсс екен сенщ туында дем1м. Жуз рет euiin, жогалып, Кайыра тагы оналып, Табылган ел1м! Бауырмал ел1м! 1966 ж. ШУУ, ЖАНУАР Жйтггер! Ал мен енш сертлемш . Сок, самал; бес, бораным; ж е л т, жел1м! Келмейд1 уайымдап жер TiperiM, HeciHe уылеймш, енлгемш, Енд1 мен желшнемш, желпшемш! 151