Мұқағали т1

МАСАК Б|ржола елген еск! ем ip тумаураткан, Ейржола ешкен ecKi журт кылау жапкан. “Эулие тас” атанган жерге Kenin, Басын жана казактар курап жаткан... Аскар-аскар таулардын арасына Ауыл конып, уй турып, жарасуда. Жерден ecin шыккандай жапа-жалгыз, Алып тас тур дегенге нанасын ба? Атамзаман... Атанып “аруак конган”... Алып жартас мэнгшк салмактанган. Жудырыктай карт зергер тасты кашап, Bip тал масак мусшш салмак болтан. Bip тал масак мусшш салмак болтан, Тас агашпен айнала шарбактапган. Жудырыктай карт зергер кулан урып, Кулын мушеге оралып, санлактанган. - Мумкш емес!.. - Мумкш! Мумкш! - д е д . Кайыспады карт зергер ipKuiMefli. TipminiriH токыган ермекшщ ей, Алып тастьщ тесшде бупктдедт.. бл ш еу аз ете берд1 ай, апталар, Алтай ici болмады аякталар. Калжыратан карт зергер, кара бала. Кара тасты кашады, оятгы олар. Ал жылдар ете 6epfli, ете берда, Алыптан масак жасау бекер едт.. Э кес1 мен баласын алайда 6ip KyaipeT куш кун сайын жетеледт Кун сайын кун батырып, танды атырды, Кун сайын жан ауыртгы, кан катырды. Масак жок- Алып таста бужыр-бужыр. Эр жершде эшешн танба турды. Талай жылдар женелд1, жоталтыпды, Талай кашау таусылды, жанартылды. Тылсым тасты тыншытпай, тыкыпдатып, Адам турды, бершмей Апам турды. - Кеш Kipfli гой, кайтайык, балам, енд|, неткен тунек, нетылган жаман сд1, - Дед! де шал, шатырмак шанкай тусте KipniK какпай Teclnin кала бердт 202

- Кеш KipAi гой?! - Баласы жалт парады, Карады, жамандыкка аттамады. О, сумдык! Кос жанары... кос жанары... Кдлдырыпты зергерди карт бабаны. Шанкай туе. бала уреши, танданады, Сокыр деуге кимайды, арланады, Ею колы ербендеп, кайран кеуде Атгай алмай адым жер карманады. - Негылды, Ата, кермейсщ бе?! - Негушы efli, балам-ау, кермейсщ бе? Басым мецш барады, келмейсщ бе... Масак... Мэнп масак... Алып масак... Кор кылганы-ой ToxipiMHiii калыпка сап. Yh! Ж аны м-ай!.. Адамныц KyaiperiH Тулей тастын алдында аныктасак... Тында, балам... Орында... 0сиет!м... 0т1нвм>н... Болмагын бас иетш!.. Тас та болса танысып... квнс1н, 6iaciH, Сезс1н, KepciH Адамнын касиет1н. Урпагына айт. Экенисн басталгасын, 9 p i карай жалгансын, тасталмасын. “булие кеп тунеген орын” емес, Алып 6ip масак болсын, тас болмасын! Урпагьща айт... аяксыз тасталмасын... ...0ткен жылдар ешкен жок, санада тур, Талай сауыт тоздырды дала батыр. Жалгыз колды карт адам таска карай, Жалгыз улын жетектеп бара жатыр. 03i Tipen тургандай аспан, Айды, Баягыдай тэкэппэр тас карайды. Жалгыз колды мугедек карт зергер жур, Аманатын атанын тастамайды. 203

Алып 6ip масак жасау арманы «н, YmiHmi урпак ата iciH жалгады ендь Еюнин урпак 6ip колын ок отады, - Bip колын тыныштыкка жалга бердт Тагы, мше, кун шыгып, тан атуда, Тагы, мше, жана емф, жана тулга. Тылсым тасты тшллеп, масак жасап, YmiHmi урпак саусагын канатуда. ... Аскар-аскар таулардын арасында, Шагын ауыл, шат турмыс, Барасын ба? Аспанменен тшдескен алып тасты 0 n i кунге кашауда... Нанасын ба? Ал мен нанам! Алып дэн бас алады, Алып таска жан б т п , жасарады. Адам менен ецбектщ символындай Алып масак калайда жасалады. Зергердш кдоретше сенемш... Урпактын адалдыгына сенемш... МИЛЛИАРД ДАСТАРКАНЫ Жалганнын жартысындай жалпак далам, Кеуден - ырыс, алтын так - аркан маган! Козгалсан койыньщнан дэн саулаган, Кэусар далам, бас ншм, гауьар далам! Ж еар ем, жет1мек ем жаутандаган, Ырыска кенелттщ-ау, партия анам! Кез1мде элареген, кансыраган, Сен болдын алдымен кеп хал сураган. Сснен кеп су сурагам, нан сурагам, Кезшде ею талай сансыраган. О, MeniH жан сыбагам, ар сыбагам, МэнгЫк кызыгым боп калшы, далам! Жарастык жакындыктын дастарканы, KiM ceHiH пейипцнен бас тартады, Ак отаулар т т л с ш , костар тагы, Толтырындар ныгыздап бос камбаны. Жер бетшде кебейсш достар тагы, Menin жер!м - достыктын аскар тауы!! 204

Ошагын да, отын да каза кылмай, Кайнап жаткан ырыстын тай казанындай. Жайнап турган мэнп достык базарындай, Казагындай достьщ бар, казагындай. Кашандагы танитын жаза бурмай. Тойыма кел, достарым, тартынбагын, Пейипме сай пейшмен жаркылдагын. Алтындарын сапырган алтын дэнш, Алып Одак ecipren аясында, Досьщ барын, казактай халкын барын, Есще алып, тойга кел, жаркындарым! Сенбе мэнп! Достыктын оты лаула! Думан-той, сэн-салтанат жатыр алда. Жаяйык миллиардтьщ мол дастарканын, Алатау, Алтай, Арка мен Атырауга! Тозыгы жеткен шекпендей, Кайтед1 мынау кецйпм?! Шынымен жастык еткен бе, ей, Кеткен бе, ей, кектем - OMipiM?! Айнала жауып акша кар. Калган ба, ей, иеЫз кыстаудай? Кайтед1 мынау, бэтшагар, Калтадан тускен мыскалдай?! Талай жылдар OTinTi, талай заман, Беу, ш!рюндер! Bipi жок карайлаган. YmIt артып мен келем 1лб1п кана, Саудагерм1н базарга мал айдаган. Аман-есен кымбатка ете ме деп, Абдыраймын, гибрат етем ерек. Жэне ойлаймын, Опык жеп орта жолда, Bipeynep тонап алып кете ме деп. KyHi-Tyni жургс!пм карауылдап, MiHe, уакыт кун1мд1 барады урлап. Жетк1збестен базарга 6ip каракшы, Жайратпаса болганы карауылга ап. 205

бкпелетп дей алман ем ip MeHi, Kefl6ip ойым ушканда кецшдеп, Салауат боп сал денем жещпдедг Куантты да дей алман eMip меж, Кезбе булттай кей ойлар кепндеп, Несерлетш, кайтешн, тегшмедг вкпелетп дей алман eMip меш, Барды-жокты бел!ст1м жер1мдеп, Соны керд!м, керсе егер ел1м неш. Куантты да дей алман eMip MeHi, Ken Heci6eM куныга желшбедь Жалтак бацыт жалт е т т кершбеди 1967 ж. С13ДЕР О здер сезесиздер ме? TyciHeci3flep ме? Сенесиздер ме Kicire СЛздер? О здер - кетерпш кырансыздар: Шыгарасыздар да, тусдреаздер де. Заманнын жуп алакандарьщызда, Алакандарыцызда, жоталарьщызда. Айтсаныздар болды балапандарынызга, Лаулаймыз ертгей от аламыз да. flsyipre - отгык, Шырпы да Cijflep, Тутанасыздар да, сшкшес(здер. Купил сандык кулпы да СЬдер, Кулпынын ашар киш де Ci3flep. Катыгез майдан, канды жапанда, Б елпаз болып жогалгансыздар. Ж Н т боп барып ерлж саларга, Шал болып кайта оралгансыздар. Атадан калган асылдарсыздар, Дауылдансыздар, жасыннансыздар. бзен боп келге косылгансыздар, Дэн болып жерге шашылгансыздар. Атаннан repi жоталысыздар Жоталысыздар, боталысыздар; Боталарыныздын Отанысыздар. 206

Боталарьщызды тугендейаздер, Жамандыктарын жугендейаздер, Жугендейс1здер, шщерлейаздер, Жаксылыктарын ж1бермейЫздер. С1здер сезеаздер ме? Тусшеа’здер ме? СенеЫздер ме icicire С!здер? Сдздер - кетерпш кырансыздар Зораясыздар да, юнлрешздер де. Арымандаршы, Ардакгыларым! Ардактыларым - салмактыларым! Арымандаршы, Курметплер1м! Курметплер1м - KyaipeTrLnepiM! 5.1.1967 ж. *** Куанамыи танымнын атканына, Курс1нем1н кутмйШ батканына. Карсы емесп1н жулдыздын шыкканына, Камыгамын кара тун жапканына. Куанамын кектемде гул енгенде, KypciHeMiH кузп булт тунергенде. Карсы емесп1н акша кар жауып турса, Камыгамын ycKipiK ж1бергенде. бкшбсймш буркасын бораганга, ©кжемш кек туман ораганга. 1967 ж. Жаркыным-ау! Жаксымын деп айтпасан да, мактандын, Жамандыкты зерттедш де, кокыстарын актардын. Жан-тэнщмен жамандыкты жерлегенщ соншама, Оу, жаксым-ау, езщ жаман боп кетуге шак калдын. Жамандыкпен консы конып журесщ бе? - Журесщ. 6 рк1мдерд1 жамандайсын, кулесщ бе? - Кулесщ. Сутген аппак, жаркыным-ау, езщ егер болсан тек, Жамандыктын калтарысын калай гана бшесщ? 207

Жаксы жандар жамандыктын бар екенш сезбейдц Жаман жандар жаксылыкты жамандайды, теэбейдг Жаксы жандар Hici адам баласынан безбейд1, Жаман жандар, жаман жандар жамандыкгы кездейдй!! 1967 ж. Арман-ай, экеттщ-ау тым алыска, 0кетгщ-ау! Кайгы ма, куаныш па?! 0ншейж эуре болып журмш бе элде 03ipri квН1л жыкпас жубанышка?! Арман-ай! Орындалар болармысьщ, Колыма калай етсен конар кусын? 0лде сен эр киядан i3 соктырган Олжасыз, опыгы мол сонармысын? взщ сщ мэнп cepiK касыма алган, Кайда бастап барасьщ, гашык арман? Пау, неткен жетюзбейтш жуйрнс едщ, Солыгын, cipa, с е т и басьшар ма?! Ак арман, аялдама, алыска атта, Серт етпм сен|'менен табыспакка. Кайда апарсан, сонда апар, жыкпа жарта, Узбеген у м тм щ алыстатпа! 1967 ж. Мына дуние эдщд1ктен жаралган, 0 з орнында: жер де, кун де, тау, орман. Bip-6ipiHeH куат алтан, нэр алтан, Мына дуние эдшд1ктен жаралган. Кун барады эд!дщпн аркалап, 0дшд1пн белеп жатыр шартарап. 0 д и ш к деп жургешм1з б1здердщ, - Бар таламта, элемге ортак саптанат. Мынау eMip - э дш д ш ш турагы, Мынау дуние эд1лд1ктен турады. Ал Адам ше? Адам неге жылады? Б1реулерден 6ipey неге ыгады? Б1реулердщ сагы неге сынады?! 1967 ж. 208

бке, сежи тастап кеткен муранды, Терт немерен керГен шакта куанды. TepiH сщген такияга жармасып, Алма-кезек б1ршен сон 6ipi алды. Июкейд! танауларын uiympin, Шешем отыр тэуба жасап сушшп. Мазалаган элдекандай 6ip ссз1м, Турды менщ алкымымда туйш п. Кеше то н н . Келшщ де тур карап, (Сэбилер-ай, сэби ммд1 тывдамак.) Сездщ бе, эке, сенен калган мураны Урпактарын жатыр эне жулмалап. Сезбейсщ-ау, сезбейсщ-ау, ардагым, Осыншама артында урпак калганын. Пай, пай, ипркш. Орталарында отырсац, Ию-кию базар болып жан-жагын. (Ссзбейсщ-ау ешпегешн отыннын...) Ортасында езщ шашкан кокымнын, 03iH жоксын. 0зщ е усап отырмын. БАУЫРЖАН МОМЫШ ¥ЛЫНА 14-667 Ага, Саган бшмеймш не айтарымды, Кай кырьщнан бкпмеймш байкарымды. Кежлдсп ой кемейге кептелд1 дс, Турмес1не кеудемнщ кайтарылды. Кайтер1мд1, бшмеймш не айтарымды. Жаскануды бишеуцн ем, жалтаруды. Неге кенш, бшмеймш, антарылды?! Ак тулпарым бар ед! саган деген Алып ушпай ол неге кантарылды?! Сен зэру емессщ гой курметке, (Сырлы аяктын сыны бар, сыры кеткен. Тонга емес, орамал жолга жарап, Сый тартуды атамыз ырым еткен. Тартар сыйым езще болмагасын, Белгш гой касына жоламасым. Ак сункарым бар едр ушпай койды, Апсам дагы басынан томагасын. 209

Кылышымды суырып кынабынан, Кыл капкан жузш керш, жыладым-ау. Жет1мдердщ кеп мен жеарлердщ Суарып ем суалган булагына. Кайрап ед1м зауалдын шарыгына, Кактап ед1м кан майдан жалынына. Кынабына оны да жасырдым мен, Керек болып журер деп халыгыма. Кынабына сап койдым умггпенен, Оньщ несш жасырам бупп сенен. Саган, ага, сакталган 6ip сый бар-ау, Назарына ешммнщ шкпеген. Алтын да, алмас та емес жалтылдаган, Bip сый бар, ага, саган тартылмаган! Урпактар аныз етш айта журер, Сыйдан да он есе артык данкын маган. Ешк1мн1н назарына ш1кпеген, Саган 6ip сый тартам деп умптенем. Журепмн1н тапсырган аманатын Вере алмай кетем бе деп куд1ктенем. Кандай сый тартсам екен, ага, саган, (Бшмеймш, жараспай ма, жараса ма?!) Ешбйр сый таба алмасам, ага, саган Аппак тонын - атамньщ тэбэр1пн, Жузге кел деп аркана жаба сапам. 1967 ж. Жалан аяк жар кеш1п, Кызыл аяк кыр Kemin, Кыр ryniMeH 6ipre ecin, Кыр жел1мен 6ipre ecin, Торгайлармен тшдес!п, Торы тайга MiHrecin, Тобын жазбай топ бала Журетзн ек rynecin. Орман, таулы туган жер - Ортак 6i3re 6ip бесж. Оны да 6i3 аткардык, Ж1пт болдык, мактандык, Тартып MiHin ат жалын, Жеке-жеке аттандык, \"Онер1м13Д1” акгардык, 0ршеленд1к мактан гып, ©KiHimi сол гана - 0зд1-ез1м1з так кадцык- 210

...Орак мурын, кыр мандай, Мангаз ж ш т жур бупн. ©3i устап тургандай Туган жердщ тундйзн. Сактап калса, жарады, Азаматтын TipairiH, Сэби шактын 6ipainH... 1967 ж. Жараткан, Жанымды алсан, Алшы Mcniii. Bip туйip жерге тускен тамшын ед1м. Мукагали жогалса кайтер дейсщ, Артымда калсын жер1м, Калсын ел1м. Мен де 6ip журш кеткен сагымдаймын, Калдыр деп, Саган, cipa, жалынбаймын, М энгшк мекешме жету ушш, Кун1не каншама рет адымдаймын. KiM бшсш, Каншама eni шыркарымды, KiM 6inciH, Кай куш сен кыркарынды. Мукагали жогалса кайтер дейсщ, Жогалтпасам болганы урпагынды. 1967 ж. Гашыкпын! Шын гашыкпын сол адамга! Мен болмасам, болмайын. Сол аман ба?! О, TaHipiM! Неткен жан кайрылмайтын! Журен етген бе элде коладан ба?! Гашыкпын. Кайтш оны жасыра алам, Bip алтын онын эр тал шашы маган. Сагынайын, таусыла сагынайын, Сагынышка жаралган гашык адам. Шарыктап, колым жетпес кекте Кунге, Ак канат кусым MeHiH, кеткенin бе? Шарк урып бар галамды шыр айналып, Мэншнк ceHi (здеумен OTKeHiM бе? 211

Саргайган сагынышты басып толык. Бар умгг, бар сешмд) шашып болып, Отермш cipa да мен бул ем1рден, Мэцгипк калармын мен гашык болып. /967 ж. АЛАТАУ, АССАЛАУМАГАЛЕЙКУМ! Кезшш де, кецмнтц де нурын алган талайдын, Алатауга тамашалап танмен 6ipre караймын, Уа, ассалаумагалейкум, аппак басты арайлым! Шаруа-ата секищент OMipinai сарып кып, Улкен уйдщ ошагындай дуниеш карык кып, Аман-есен жатырмысын, айналайын жарыкгык? Жат осылай тапжылмастан, осыньщды хош алам, Баурайьпща бауыр да аман, тен-тус, ага, дос аман. Жат осылай тапжьшмастан, уа, тэкэппэр босагам!!! 1967 ж. Кенище эн, кепмдеп Кун керупп ем, Барганда маган ылги гул 6epyuii ен. Жалт етш жай отындай кекжиектен Этген-ай, маган енд1 6ip кершсец! Кетер ем бултпен 6ipre араласып, Корер ем найзагаймен жагаласып. Артьщнан акша булт боп жузер ед1м, KosiMe 6ip кер1нсен, бала гашык. Сандал тау, сайдан соккан самалым-ай! Ой-санам кулайды кеп саган удай. Элдекандай кун к е ш т жур екенсщ, Сугтен ак, судан таза, адалым-ай! Сап-сары сагынышпен жагаласып, Жастык OMip басымнан барады асып. Кез1ме 6ip кершиш, тынайын мен, Кайдасын, кайдасын сен, бала гашык!.. 1967 ж. 212

Жамылып сагыныштын сал шекпенш, Саргайып сенщ ушш зар шеккемш. Зарыктыр, о, TawpiM, жалыктырма! М эцгшк гашыкпын мен, ант еткемш! Кез1ме кер!нбесен, кершбе сен, Кушм боп тура берпн кепмде сен. 0лд1 деп ойлай 6epriH сонда мет, Бупт болып шуагынды тутып алып, Несер боп селдетт мен теплмессм. Кекке емес, жерге сонда купайды арман. Сел болып агар, мумюн, лайланган. Сен сол кез кезбе бултка 6ip карап кой, Сол - менмш кект1ц жузш шыр айналган. Бигем саган жете алман, гарыштасын, Белгип мэцгйнкке табыспасым. Дерт те емес, куй1кте емес, жар да емессщ, Сен маган сагыныш боп жабыскасын. Кайтсем екен ceHi устап калу ушш?! Сен маган шекс1з дала сагымысьщ. Мен етерм1н, етерм1н, етерм1н мен, Мэнплж сен каласын, сагынышым!!! 1967 ж. Сенin кез1ц Tynci3 терен тунгиыкган жаралган, Сонда жатыр менде журген орындалмас бар арман. Сенщ жуз1н кекте куннен, жерде гулден нэр алган, Шашыц cenin - жан баспаган жапандагы кара орман. Kac-KipniriH карлыгаштын канатындай кап-кара, Ya6iperen жуз1н сен1н ак ж1бек пе, макта ма?! Эсем басын эп-эдем1, MyciHiiie шак кана, Шиедей1н ершдерщ кызарып тур шоктана. Толыксыган тула бойын шыбык па екен, тал ма екен, Бейнен сенщ балу аткан жазгы шугыла тан ба екен? Кулк1н сен1н шашылган нур, ce3in кэусар, бал ма екен, Бул галамда сенен арткан, cipa, 6ipey бар ма екен!? Бул галамда сенен арткан жан бар деуге сенбеймш, Сен солайсьщ, Лэйшм менin, сенбе маган, сен мейлin. Бул галамда сенен арткан 6ip жан болса егерде, €)з кез1мдд ез1Моям, оны мэнп кермеймш. Зэмзэм суы сенен арзан, тэта алмаган кэусарым, Cciiin эсем мусшпцй сезбен калай таусамын?! Мын Мэжнун мендей, cipa, теб1ренбеген шыгар-ау, Аппак кусым, кайдасын сен? Ансадым-ау, ансадым... 1967 ж. 213

Тау булагы да агады, Ой булагы да агады. Эркайсысы езшше тепктейш жаганы. Bipi жылжып барады, Bipi MeHKin барады, Bapici де, нс шара, ага алмайды жогары. Bapici дс, умтыла, тек ьшдиды itweitai, Эркайсысы езшше, Катарларын тузейщ. Дарияга косылып жай тапсам дел тешзден, Байгустардын 6apici кудерлерш уэбейш. Bipi жатыр курюреп, Bipi жатыр жылмиып. Bipi калды квлдсрде кемешне кум куйып. Асыгады байгустар. Сезшбейш cipa да, Барар жер1 6api6ip скендтн тунгиык. Асыгады байгустар, 03iH 63i кинайды... Булакгардын Ke6ici дарияга куймайды! Дарияны кайтедь Мунысы да жен шыгар, MyMKiH, олар даласын шел етуге кимайды. Бар куатын езшщ топырагына сыйпайды. 1967 ж. Санаулы кун, Санаулы ай, Санаулы жыл. Санай ж у р т самайлар агарды юл. Уакытгы нс пайда санаганнан, Апатугын eMipae баганды бш. Канша кунщ, Санап кер текке кетп, Канша жанды Санап кер, екпелетгщ. Адамдыктан адасып каншама рет, Каншама рет ауыткып шетке кегли?! Канша журек тубжде турак тептщ, Канша жаннын жузше шуак септщ? Каншама рет куанып бардьщ даты, Канша адамнын алдынан жылап кетпн. 214

Ал, канеки, Санап кер, санагышым! Саркылмастан турганда сана-кушщ. Не жаксылык керсетп адам саган? Не жаксылык жасадын адам ушш? 1967ж. Bopi жасыл: Жер-жасыл, аспан-жасыл, Жасыл булт, жагалай кеп аскарга асыл. Жабыркап жартастардан кашканда сур, Жасыл ман, агыта гер тастарга сыр. Bepi жасыл: Жасыл кыр, жасыл белес, Жабыркау жартас кана жасыл емес. Эж1м-эж1м тастардын беттержде Турактамай кезш жур жасыл елее. Жасыл емес тас кана дара турган, Сурынан суыктыктын 3opi атылган! Тас каншама мэцгшк болганымен, 0нуге емес, елуге жаратылган. Кун кезжен кумютей шашылган нур, Жасыл орман, жасыл кел, жасылдан кыр, Жасыл кшем жаба сал, жасыл кектем, Жабыркаулы жартасты жасылдандыр. 1967 ж. КЫРКЫНШЫ ЖЫЛДАР Рас, кайгы-KacipeTi бар каптаган, Гумырлар бар баткан жэне батпаган. Экелгенмен эр адамга 6ip кайгы, Сол жылдарга каргыс айту жат маган. Жанды-жансыз бар табигат тунерген. Э р кеудеде 6ip шер барын бшем мен. Кан майданда ерл1к етсе б1рсулер, Карсы жауга 6i3 де шыктык туренмен. Аныздардан тере жур1п масакты, Рас, рас, квз!м1зден жас акты. BipaK со 6ip дауыл жылдар, о т жылдар, Бэр1м1зден 6ip-6ip батыр жасапты. Батыр журтым, сол жылдарды еткердщ, Сонда да сен жаксы керд1ц, жек керд1ц. 215

Кара емендей катып калган эженди К етн п урпак, батыр емес деп корпи. Кешнп урпак, саган салган еткелдщ, Сагасында еткен жастык, еткен кун. Каршадайдан кара шаруа атанган, Сен экецш батыр емес деп керпн. Сол жылдарга каргыс айту жат маган, Сондагы мен ерлйтме мактанам. Балгын урпак, сенщ болашагынды Bine бшсец, мына б1здер - сактаган! ГУ. 1967ж. МУЗБАЛАЦ Поэма (Бауыржан Момышулына) Ею тэулж еткен-д1, Ата бурмт аш калды. Кия тартып бектердк Кия т1нтп тастарды, Куз ыгысып кетп енд1, Киямет кыс басталды. Азык табу онай ма, Ак иыгын талдырды. Андар ыгып тогайга, Адырларды калдырды. YHiрейген сайларда, Улб1реген кар жатгы. Кан базарлы жайлауда Tipi жэндпс калмапты. Сонау еткен жазда 6ip, Сонау кырдын тесшде, Кек KHiicri, каз бауыр, Буктегеш еЫнде. Басталысы кантардын, Бас кариды муз демк Адырлардан аркардын, Ак лагын iaaefli. Калыктады Музбалак, Кансоктаны ансады. 216

Карап шыгып жуз кабат. Калжырады, шаршады. Темен, жерде, шаткалда, Корбандайды кумайлар. ©лексеш ак карда, Жэукемдеген сьщай бар. Буганасы булт 6epin, Атылганда ак иык. Куцпгендер сырт 6epin, Тонкацдайды далиып. Канаты бар дегенмен, ¥ш а алмайды корбандап. ©лексеге кенелген, MiHe, осылай кор болмак. Кайкан етт1 хас кыран, Кайта кекке самтады. Кумайлардьщ астынан, ©лексеш алмады. Музбалактар эсте 6ip, ©лексеге туспейдг ОлардiKi баска eMip, Баска TipniK ютейдй Самгап кунш еткерер, Самгамаса, кем болар. Корек болса кекте егер, Конбас ед1 жерге олар. Кайта атылды хас кыран, Кайта кекке самгады. Шар аспаннын астынан, Шолмаган жер калмады. Дамылдаудан дур б е зт , Куз ылдида сырганап; Тау койынын жур ке зт , Туырлыктай ту-канат. Канша шолып етсе де, Tipi жэндж каямапты. Жылдагыдай текшеде, Жайылымда мал жатты. Ашуды аштык суарып, Арпалысып 6ip K erri. Кансоктасын шыгарып, Жем табуга мшдетп. Кекке атылды, кагынган, Киядан кеп 1пмекке. 217

Окшау турган табыннан. Жабагыны бурмекке. Шьщырау кекте шыркады, Кез ж1берд1 аймакка. Булан erri 6ip тагы, Жылкы жаткан сай жакта. Кенет тура калды да, Шугыл кешн бурылды. Элде байкап калды ма? Э й гш сум жырынды. Дауылдатып кектен 6ip, Бэле келе жатканда, Арлан 6epi кекгенбит, Tire тартты капталга. Жалгыз пана жан сактар, Кзпталдагы кара орман. Bipaa болат саусактар, Жауырынга кадалган. Азулары аксиып, Арлан 6epi булкынды. Болат туяк какшиып, Как тумсыкка умтылды. Жауырыннан, тумсыктан, Мыта келш бургенде, Танауынан ыршып кан, 0 лс1ред| 6ip демде. Кос жанарын арланнын, Ек1-ак шокып агызды. Жарыгынан жалганнын, Тарлан 6epi жан узда. Bip тагыны 6ip тагы, Жендеп жатыр, не керек! Тагылардын урпагы, Тайды куртса, не дер ек?! Арланды эбден жулмалап, Кансоетага канды да. Таска конды Музбалак, Енд1 ушудан калды ма?! Топшылары кершп, — Калжырапты айкаста. Кона салды epiHin, Балактагы жэй таска. Кыркалар - ак, куздар - ак, Аппак таудын койнауы. 218

Кдлжыраган Музбалак, Дамылдауды ойлады. Сыгырайып 6ip карап, Сылкым кун де асты кыр. Сай-саладан сырганап, Сал тыны ш ты к басты 6ip. Таудын тентек булагы, Тас тепкшеп жатканда, YHci3 iuiTCH тынады, Карагайлар капталда. Танымайтын анкауга, Табигатгын сыры кеп. Каьарланган кантарда, Кайдан сокггы ж ылы леп?! А к атанга жук артып, Шынымен кыс еткен бе, ей?! KepyeHiH шубалтып, Мына келген кектем бе, ей?! Тамсанады кыран да, Тамсанады курпк кыр. Ж ылы аспаннан буларга, Ж ылы жанбыр 6ypKin тур. Кек аспаннын астынан Теплген нур шаттандыр! Кан сасыган хас кыран, Ракатка батты-ау 6ip! Боны ceprin 6ip Typni, Бойкуйездж куласын: Кыран катты сшк1НД1, Сермеп калып купашыи. Кос дурбклн Музбалак Bip ашады, 6ip жумып. Ж ылы жанбыр жуз кабат. Бар кунэсш жур жуып. Кауырсынын какты да, Бойындагы каны уйып, Ракатка батгы ма?! Калгып кетп акиык... Ол оянды муздактан, Айнала аппак. Тан аткан. Арка-басы зш батпан, О, сумдык-ай, жараткан! Алгаш ауырсынбады, Ka3ip ушып самгардай. 219

Эттен, кауырсындары... Сауыт к и т алгандай. Туырлыкгай канатта, Туырлыктай сауыт муз. Эттен сорлы, бапакга, Шында болсан, Kayinci3. Сайкал уйкы бектерш, Самурык кус екшдг Ашулы арлан кектенш, Келе жаткан секшдг 0лген арлан жойгш, Жалмайтындай Kepinai. Тес суйепн KeMipin, Баурайтындай кершдг Жоргалаган жандарды Жогарыдан кергенде, Талай рет танданды. Капы калган шерменде. “Канаты жок бейбакгар Кунелтедд калай”, - деп. Мазак erin кей уакга, Шошытатын талай кеп. Канатсыздын барлыгын, Каукарсызга балайтын. Жоргалаган жандыны, Жемт1пм деп карайтын. Кекте самгап еткен ер, Отыр жерде, кур кеуде. Корек болса кекте егер, Конбас ед1 буп жерге. Кулакганып шыкгы Кун, Куз жотасына ермелеп. KyaipeTi мыктынын, Курт узшд1 жерге кеп. Кара орманга текшеден Кайта оралды ки1ктер. Капсыра кеп бекседен XaniH келсе, rain кер. Шанк-шанк етзп долдана, Шыркау шыцга 6ip атыл. Кайта темен соргала, XaniH келсе, сурапыл. Кайратганып хас кыран, Кайта-кайта карманды. 220

Муз сауыттын астынан, Шолып отыр бар манды. Аслан ашык к1рбеннен, Аспаннан бупт таркапты. Салан етш 6ip белден, Шыга келд! салт атгы. Кырга шыгып делдшп, Шолды даты бар манды. Таста отырган орбит, Музбалакты ангарды. Бурылды да бужрден, Киялады бектердь Муздан сауыт кшнген, Музбалакка дел келд!. Таска орнаткан мусшдей, Муздан сауыт жамылып; KiiuiripiM юсщей, Отыр екен самурык. Шатынайды сынгалы, Балактары батпандай; Кара тасты тырнагы Жарып бара жаткандай. Калкан Teci далиып, Канатынан куш алмай; Шойын топшы акиык, Шонкайыпты уша алмай. Кебш eTin уст1не, K iiiH im i акша кар. Шоршып тастан Tyc ri де, Шоршандады бэтшагар. Калай кунш еткерер. Кос аякпен ермелеп? Корек болса кекте егер, Конбас ед1 жерге кеп. Олжа келсе алдына, Адам тагат кылар ма, Аткерпесш алды да, Жаба койды кыранга. Кайта конып атына, Тарта берд1 акырын. Калгып кет1п капыда, Колга Tycri пакырын. 221

Тугырында жем бердц Туткын 6ipaK татпады. Аш елуд1 жен керш, Кыран атын сакгады. Мынау тепн несштен, Bip шокып та жемедь Кездей гана TeciicreH, Кекке карай бередь Тугеп болып тагатын, Bip сэт калгып, кылжиып; Туырлыктай канатын Bip созады, 6ip жиып. ¥ш а алмайды серпше, Жалгыз томар - жайлауы. )Ki6epMeitai epKiHe Балактагы байлауы. Кан агызган кез1мен, Кош айтыскан саусакгар. Ауык-ауык кез!нен Аунап TycTi моншактар. “Босат, балам, кыранды. Босагавда катырма. Кус кой сорлы тумарлы, Бостандык бер пакырга. Канаттыны устар KiM, Канаттыны камама. Касиетп кустардын, Касиетш багала! Бар обалын жамылып, Балам, кайтш квктерсщ. Кектп кезген самурык, Кекте журю, кекте елсш”, Эйдж улы кенбед!, Айтканымен жуз кабат. Акжем болып шенгегп, Абактыда Музбалак. MeKeHi боп мэцп - жер, Eaai KyHi каран гой. Элаздердо элдшер Туткындаган жаман гой... 1967 ж. 222

Bip эн бар б упнп урпак еспмеген, (Сонау 6ip согыс жылы еспген ем). Эредж элдекалай eciMe алсам, Кос басы, кою кара к е н т керем. Шар тастар, шалгынды сай Карагайлы, Шулы взен шомылдырган шагала Айды. Жвтелш бупттар кешin ететугын, Жетектеп жетепнде кара кайгы. Жел тынган, жапырак та Ылюнбеген, Тауга кеп тун уйитын юлкшдеген. Эр журекп сол 6ip эн мазалайтын. Эр кемейде сол 6ip эн булкшдеген. Кос басында кауымнын 6apici де, Косылатын жасы да, K3pici де, Ci«ip TipceK б1здер де.шыркаушы едж, Тус)нбестен сол эннщ мэшсше. Кущизп зор бейнетпц туш келш. Эр кеш сайын эн тыцдап журю едж. Кез уйкыга кеткенше сол 6ip эннен Сай-сала туратугын кушрешп. Журекп н шыцырауында коздайтугын, Шыбыны бар кеудеш козгайтугын. Кауым айткан сол эцщ еснгенде, Ботапы шген борыкта боздайтугын. Bip эн бар б упнп урпак еепмеген, (Сонау 6ip согыс жылы ecTireH ем). Сол 6ip эн кемешме кептелгенде, 0Mip дейтш керуен кеигп керем. 1967 ж. КОСЬЩТАР Каракалпак, эсераерi Воза тау ма? Воз отау ма? Юм бшсш... Воз отауды айт, Ал, аксакал, 6ip KypciH. Воза таудан боздап шыккан сол 6ip ун, Алатаумен 6ipre жатып, 6ip журсш. Мынау yHiH бойынды алды, кулатты ой, (Кобызыннын кулактарын бурап кой) 223

Боза тау ма? Боз отау ма? KiM 61'лсш... ©гкен кундер екеуитге сурак кой. Боза тауды айт, Бозгыл туман жамылган Боз отауды айт, Бозбаланы сагынган. Боз жырауды айт, Колына устап кобызын, Кумды к езт, тагдырына табынган. Боза тау ма? Боз отау ма? Бшмеймш. Боза тау деп, боз отау деп бш, мейлщ. Боздап турган боза тауьщ, кэрия, Б1здердеп “Ел1м-аймен” б1рдей муц„. 1967 ж. Жойкын дейд1?! Жойкын деген жалган гой. Жорамалмен жойкын болып калган гой. Агатай-ау, Эму деген, расында, Жойкын емес, жуйтюп жаткан арман гой. Эму деген шанагына сыймаган, Шабыт кернеп, шалкып жаткан куй маган. Бакыты гой мына кумньщ, мына елдщ, Тэлейше табигаты сыйлаган. Жойкын дедк Эртурл1 эрк1м мактады, Жойкын екен тенкершп акканы. Менщ ушш касиет1 Эмуцщ - Кумга cinin, курып кетпей жатканы. Жойкын дейд1, Жойкын болса, не етед1?! Ерке дария еркелейдк кетеда. Ешне кеп еркелесе тентеп, Булшбес-ау Каракалпак мекенк Жойкын дейдк.. Жойкын болса, Heci бар?! Жойкын куштщ жомартгыгын eciHe ал. Жойкын дария, эне, тасып барады, Мыкты болсан, ал, кулагын к е с т ал... 1967 ж. 224

К,арацалпац сщыны Ибрагим Юсуповна UlexcipeciH тапай жыл, талай заман, Ыждагатпен айтасын, агай, маган. Бабалардын ез! жок, i3i жатыр, Кала орнатып, еп н сап, мал айдаган. Боз корган, курен корган, кара корган, Калайша кум далага дара конган?! Слрэ, б1здщ бабалар текке етпеген, Мен бшсем, осы арада кала болган. Кала болган! в т т г е н салтанатын. (Ж этм жок болмады деп жалтаратын). Ауганнан, Египетген, Ираннан кеп, Зергерлер тасты кашап, мал табатын. Кала болган! Бул жерде халык турды. Кас жауын Караспанда жолыктырды. Кум жуткан каран калган мынау сарай, Муцайып жер астынан соны уктырды! Бул анык алып кала i3i екеш, Алжыган шеж1реш тузетедк Калай десен, олай де, откен eMip, ©шпейдц вз намысын кузетед1... 15-667 Кумдар... Кумдар... Тау кумдар, кырат кумдар! Каншама керуенд1 шулаттындар, Каншама езендерд1 суалттындар, Каншама гасырларды узаттындар... Шагылда 6ipiH 6 ipi суйеп ел ген, Шалгайда кешкен-ау журт туйелермен. Берекеннен айналдым, бсу. казак-ай! Соншама сахараны иелснгсн. Самолеттщ астында мидай далам, Сагым болып самгайды, Кимайды адам... Кез келген BHipiHfle колтанба бар, Керуснн1н i3iMeH шимайлаган. 1967 ж. 225

Т0Л Е ГЕ Н ГЕ Тунгыш керд1м елгешн шын акынныц, Кызарып батгы ертенл шыгатын кун. Торгай-елен шырылдап бара жатгы Аузында ажал дейтш сурапылдын. Торгай-елен елмед1, аман калды Экетп ажал... Жыр емес, адамды алды. Bip еинрдщ дастаны басталды да. Шорт узгпд1, Шоп-шолак тамамдалды. Каралы лек. Бозгыл шан шубатылды. Бара жатыр жерлеуге шын акынды. Маржан жырдын меп-мелд1р 6ip Tyfiipi Кумга Tycin кетп де, уатылды. Тунгаш керд1м кайтканын шын акыннын, Катапы-ай ажал дейтш сурапылдын! Сункар Teci томпиып карсы карал, Каршыгадай кылшылдап туратын юм?! Енд1 жок азаматым, аймандайым, Жок болды кмга cinreH айрандайын. Асыгыс ылги жортып журуш1 ед1, Бетпактан су 1здеген жайрандайын... II Бармандар акынды журт жерлегенде, Кермендер кердщ аузы жабылганын. Keiepin сендер оны келмегенде, Кемус13 калмайды гой, бауырларым! Кембендер! Топыракты тастамавдар! Жабыла толтырындар кумды ураны. Акынды кемЫн бшмес баска жандар, Басына бармандар да, курбылары! Ет журекпн ез1лмес кез1 ме бул... Жьшай бшсен, шын жила! Жасыма тек. Кезек купп тургандай сез1не бш, Алдындагы апанныц басына кеп. /967 ж. 226

Негылган ой жаншып турган муншама. Н е т ацсаймын, KiMre барып мун шагам?! Эуре ететш элде, жырым, сенбгсщ, Элекке сап, эр нэрсеге жумсаган?! Не кексеймш?! Неге мунша жалыктым?! Элде ем!рд1 енд1 бйцйм, жана уктым? Колым жетпес куатына кумар кып, Эурелеген элде сен бе, жарык кун?! 0Tin жатыр, етш жатыр келте кун. Не кутемш?! Не беред! ертешм?! Апырым-ау, куйтгай жанга не керек - Ауа тепн, аспан тепн, жер тепн!!! Базар eMip бары-жогы 6ip менде, Н е т ацсайды?! Неге кумар бул кеуде?! Элде мынау дуниенщ ракаты - Эр нэрсеш бшгеннен де бшмеу ме?! 1967 ж. БэрекелдИ.. Назымды к1мге шагам?! Тунге шагам, TycTeri Кунге шагам, Айга шагам, Ал болмаса, назымды к!мге шагам?! Мэссаган! Мен окпемд1 к1мге айтамын?! Тунге айтамын, Немесе Кунге айтамын, Кек аспанмен кектемде KepiceM де, Курюреп бултпенен 6ip кайтамын. Назым болсын тек кана. Назым кайда? Наз тусшбес жандарды наз урмай ма?.. Наз дегенщ - кешлдщ а к та булты, Самал сокса, улп eTin жазылмай ма?! 227

Адам маган унайды кылыгымен, Толкынымен унайды, туныгымен. Bipeynepi тондырса шылыгымен, Bipeynepi жылтады жылуымен. Адам маган унайды кылыгымен. Мен де адамга унаймын мшез1ммен, Мьщ сойкандык аттанар 6ip езймнен. Жакын тартса, б1реулер сыртка тепсе, Окшбеймш, ейткеш кшэ ез1мнен. Окпелетп талайлар, екпелетпм, (Окпелетш адамды кектемек юм?!) Жаксылык па? Жупрем кушак ашып, Жамандык па? Оган да бетпе-бетшн. Кез!мен де, кеншмен баяндаган, Адамдардын мшез1 аян маган... Кандай бакыт! Солардын арасында Жетер жерге жеткенше аяндаган. Япырай-ай! Неткен кектем! Кектем! Кектем! Дуние-ау, Сен осылай кекпенбек пе ен?! Кымырандай ашимын кырга шыгып, Озепмдй жалайды еткен-кеткен. Мына дала, мына елке - жап-жас sai, Адамдардын жогалды сан жасагы, Bip урпакка 6ip урпак жалгасады, Мына дала, мына елке - жап-жас элг Жап-жас эли Ой да жас, орман да жас. ЕлTin тур. Кектемгс болган да мае?! Кезге куйк1 жалгыз-ак киырдагы Кулазыган, мужшген корган кораш. Япырай! Неткен кектем! Кектем! 228

Кектем! Дуние-ау, сен осылай кекпенбек пе ен?] Мэнп-баки тулеген каз калпында, Табигат керемет ен неткен, неткен?! 1967 ж. Б1зд1н таулар керуендей шубалтан. Кунд1 ездер1батырган да шыгарган. Тулгаларын тунгиыкка суарган, Олар биж туманнан да мунардан. Сенсен берж, сэлде шалган - атамдар, Желкен бупттар - желкшдеген сакалдар, бркеш-еркеш ман-ман баскан атандар, Бвдш таулар-аякталмас сапарлар. Кении тартып, кеше-кеше сабылып, Кеш бастаушы багытынан жанылып. Б1здщ таулар - токтап калган керуен, Сахаранын сагымына анырып. 1967 ж. Кумган алган, Суга барган, Сулуымды сагындым. Сыргалаиган, Кутан арман, Кулынымды сагындым. Туйнектер мен Жидек терген, Нуларымды сагындым. Уйректермен Иректелген, Суларымды сагындым. Тынып т1птен, Тулж бтсен, Жусаганын сагындым. Жш беттен СуШп еткен, Кыр самалын сагындым. Безшбейтш, Сезшбейтш Ангал кезд) сагындым. Эз1м дейтш, Сез1мдейтш- Жанган кезд1 сагындым. 1967 ж. 229

Ж ЕР Жер! CeHin eciriHfli кагып турмын, Сен GeciriM болмасан, нагып тудым?! 9 з уямды ез1ме кимайсын ба, Неге мунша пендецц| сабылтгардын?! Жер! CeHin ecirinai кагып турмын! 0 г п менен, Bapi де е гп менен, Улынмын TLneyiHai кеп тшеген. Жер! Менм1н... Адаммын гой... Аясаншы! Адаммын, Кунде сен1н арканды тепкшеген. бзщ нщ сэби1нм1н кундакталган, TyciHfliM... Сенс1з, Ана, кун жок маган. Асылып жауыр кылган арканнан да Койынын элдекайда кымбат маган! Арып-ашкан жан болса, Мен 6ip уз1м нан болсам. Ол меж жеп элденсе. Бишарага эл берсем. Айнала шел кум болса. Карга адым жер мун болса, Жолаушынын сонда мен Кутысында су болсам. 0шкел1 жатса ер дене, 0 M ip болып келсем мен. Кайгыдагы пендеге Куаныш боп енсем мен. Арманымнан жанылсам, Акша болсам, не дейм1н?! ...Кашан дагы табылсам Калтасынан кедейд1н. Мен, мен болсам, мен болсам, Bip ез1м 6ip ел болсам. Кол астымда - эскер1м, Ар-ожданым сен болсан! 230

БАЛА ШАЦТАН - БОЛАШАККА Ом1рдастан 1. БЕС1К БАЛАГЫНДАГЫ ЖЫЛАН Кырык-отыз курым уй Жиектеп, Кыркадагы оракта ниетгерь Шешем белеп, уйктатып, бес1пммен, Керегеге кетнтп суйеп м ет. KeTirrri 03i жылгага су алуга. Сусал келер экемд1 суаруга. Экем байгус opaicra болса керек, Муршасы жок кулуге, куануга. Eci-дертш eKi улга кезек oanin, Кетсе керек эжем де тезек Tepin. Тойып алсам, томпиып жатады екем, Шамалы екен шешемд1 мез1 еткешм. Жар салып, жасалмапты тойым анык, Агайын шабылмапты койын алып, Уыз емген бузаудай жатсам керек, Уызына шешемнщ тойып алып. Тал 6eciriM корганыш болып маган, Жатсам керек, cipa да, корыкпагам. Кошан Tiрлiк айналам дуние екен. Курымаган немесе молыкпаган. Жатса, турса жармасып жерге уцше, ©з л р л т н куйттеггп ел де Mine. Cipa, 6ip жан, бшмеймш, куанды ма? Bip казактын OMipre келгенше. (Неге керек куансын, куанбасын! Казак журты, afiTeyip, суалмасын!) ...Шешем менщ жылгадан кайтсын уйге, Апыл-гупыл асыгып су алгасын. Асыгыпты, ешнеге бурылмапты, Элденеден ж уреп суылдапты. Кулагына элдеюм сыбырлапты, Элдеб1реу мен болып шырылдапты. Уйге келсе, Kanepci3 жатыр екем, Шошырлыктай нэрсе жок заты бетен. Кайта буркеп 6eciicri койыпты да, Каннен-капер катерден капыл екен. Бфдеме деп, куб1рлеп, ырымдапты. TipmiairiH жалгапты, бурылмапты; 231

Жук устЫде, сол сэтге ала мысык, Yflipefie бесжке, бырылдапты. Ине-мурты шаншылып танауында, Элденеш мысык тур карауылдап, ...Оралып кара шубар жылан жатыр, Бас жакта, тал 6eciKTiH балагында. Зэре-кут жок, анамда сур калмаган, Карсы апдында аждаьа сумандаган, Бас бармактай басында сагат т1лi, ©гп-кетп дегендей жылмандаган. Курым уйдщ кубыжык eciK-Tepi, Дэрмеш жок алмапты шешш меш. Эжем уйге юргенде, униз гана, Эбжыланды нускапты беснсгеп. Эжем келш жуз1мд1 байкап керген, Tipi ме деп, басымды шайкап керген, Сусып Tycin сумандап, шубар тажал, Ирелендеп, iprere тайкап берген. К,ысып турып кыекышпен жeлкeciнeн, Эжем оны алыпты жер темнен. Анама сут экел деп буйырыпты, Энпме1Й догарып келтесшен. - Бузыктын камшысындай иректелген Бузык ит, ceHi не сор суйреп келген?! Тамыз, кэне, сутщнен тандайына, Тажал неме 6i3re де уй деп келген. Турыпты анам туешбей мэн-жайына, Ысып-суып, зымырап кан бойына. Душпанды эжем есен-сау жолга сапты, Ак тамызып жауымнын тандайына. - Эллрмепн, кетерме кунын боска, Ол шаккан жок, жытуын, куын, шошка! Уйыкта, ботам, 03in кеп тшспесен- Жьшан деген текпейщ уын боска. Мен жатыппын есен-сау беапмде, Алда болып ажалым, Heci6iM де. Титтей-титтей кырык кун сыгалапты. Кырык жамау курым уй тестнде. Элде сактап пер1штем какты ма екен?! Элде коргап мысыгым жатгы ма екен? Элде менщ душпаньш e3i коркып, Менен кел1п корганыш тапты ма екен?! 232

Неге менщ ушме тете гарда?! БеЫпме нел1ктен кетериип?! Неге меш шакпады?! Сезд1 ме элде?! Мен езше жау емес екешмдг Жакын болса жауым кеп, су тнер ем, Жауым болса жакыным, куйшер ем; Юм екенш бшмеймж, туЫмде мен, Кара шубар жыланды жж керем. Сакта меж, салкын тау, жупар далам?! Улы Т1стер бар шыгар мукалмаган... Екпшл рет бшмеймш не боларын, Bipmuji рет, эйтеу1р, жута алмаган... 2. АЛДЫМЕН К0РГЕН1М - АСПАН KeiuipciH меш Жер ана, Жер ана - мэнп жергепм. Кек аспан, тунык кек аспан - Кез1мд1 ашып кергешм. Экеткен де ш п сол Аспан эжемнщ курган epMerin. Тек Аспан - м ент арманым, Тек аспан - менщ ермепм. (Шалкамнан белеп уйреткен) Жатырмын мше шалкамнан. Аспанды кер деп, Жер 03i Кетеред1 аркамнан. Шаршайды 6ip сэт жанарым, cypimn сонау тауларга, б г ё алмай алып калканиан. Калканга барып кекжиек, салбырап турып кулайды; - Аспанньщ шетт сол ма? - деп, абдырап сэби сурайды. Элек боп эже жатканы, ayeai этап кудайды: ...Аспанньщ ш ел болмайды, болмайды, балам, о неЫ?! Калкалап турган, кердщ бе? Таулардын сонау тебесн - Эр карай тагы аспан ба? - Мыжыма, балам, ececin, ескен сон езщ кересщ. 233

Кенбсймш, жэне караймын, Алыста жатыр мунартып, кек айдын, б1рде ак айдын, Тагы да таулар-калкандар, Аспанныц ше-ri кулай кеп, таусылганга санаймын. Тамаша! Дэл сол жерде, онаша. Тага да аспан бар ма екен, 0 з кезшмен карасан! Кекжиек! Жумак кекжиек! 0 р ж аган маган белпЫз, - 0 лде 6 ip жаткан тунек пе, •ripi адам шыдап Keprici3?! 0лде 6ip аспан бар ма екен, Мешкше де 6eprici3?! БелпсЬ маган, белгшз. 0 з ушм гой - Жер менщ, Алдымен Аспан - кергешм. Айды, Кунд!, Жулдызды Сонан сон барьш KepreMiH. Алдымен аспан - кергешм, сонан сон барып таныдым, булттардын каптап epreHiH, селдерден KeftiH аспаннан, эжемн1н KepfliM ермепн. Аспаннан Tynai таныдым, аспаннан танды таныдым, Таныдым тунн1н тунепн, Таныдым кунн1н жарыгын. Аспаннан саулап туратын, Tyfiipi ме элде бидайдын, Tyfiipi ме элде тарынын?! Ж елтнш алып, 6ip сэтте, жел!кпе булттар тарайтын, Тойымсыз 6i3fliH томпак жер, томсарып кекке карайтын. Кекжиек жэне келбей кеп, Келенке тауга жанайтын. Жанарына жас тунып, Жалгызсырап кедцер де, Аспанга карап жататын, Кайтканда кустар, келгенде. 234

Айдында шабак шоршитын, аспандагы айды кергенде, аспаннан сэуле тенгенде. Аспанга карап суыгам, аспанга карап жылыгам, “Аспаннын асты кен”, - дейди (Y<rri кеч, солай угынам) Апырау, мунда не сыр бар?! Майлаяк б1здщ камыкса, аспанга карап улыган. Аспанга карап келд1 адам, аспанга карап Kerri адам, Шынымен аспан шекЫз бе?! Б ел паз осы тек маган. Кекжиск таумен cyfiicin, кершбей жатса эр жагы, Аспаннын бггкен жер1 сол, аспан жок api деп калам. Куныскан курым ужмде, жаттым-ау талай шалкалап, Б елпаз маган эуе аспан, б ел п аз маган шартарап. Майыстырып уыгын, ж елтн ш апып курым уй, Аспанымды аядай, туратын ед1 аркалап. Аядай м е т н Аспаным, Тенкер1лген тебемнен, Алайда сен шекс1зс1н, шетйне жетпей келем мен. 0 з1не карап туыппын, 03ine карап елем мен... 3. АДАМ АТА М ЕН ХАУА АНА Мен - Адам Ата, Ол - Хауа Ана, Мен де таза, ол да таза, ауа да. Жылжып агып жылга жатыр, ой-толкын, Карекетаз 6i3 отырмыз жагада. Айналамыз алау-жасыл жаннат бак, Антарылган екеум1зд1 ардактап. Бет алган ек б1здер кайда бармакка? Неге отырмыз ел кезжен аулакгап? 235

Не куш 61ЗД1бастап келд1, бшмейиш, Неге б1здер ойнамаймыз, кулмейм1з?! Неге б1здер бурынгыдай асыр сап, Алдым-жулдым арпалысып журмейм1з?! 0 pi жакын, api алые арамыз, Кыз бенен ул... Белшшшз, караныз. Кыз бенен ул... Жер мен кектей арамыз, Жер менен кек жакындасып барамыз. Б1з отырмыз, еш нэрсе де демейм1з, (Еш нэрсеш тусжбесек, не дейм1з...) Жылып аккан жылгага тас лакгырып, Куныга кеп кумга аякты белеймйз. Ал табигат... ал табигат тым баска, Tyfiin болмас, cyfiin болмас сыр-дастан. Ыю-кию кустар анау шуласкан, Кебелектер нэр алуда тынбастан. Шалгын мынау буйра шашын таранган, Сары, жасыл, Кызыл гулдер - сан алуан. Самалдатып сагым акса аулакта, Сагым болып тенселед1 тау, орман, Барлыгы да суйкуден жаралган. Бар елкеде бара жатыр нур жанып, Bapi 6 i3fli багатындай урланып. Адам Ата бастап берген кунэга, Бгздер 6ipaK мойнымызды бурмадык. Бака-шаян, айуандар не Typni, Сол кунэн1 калайтындай ceKinai. Баска шыгып бал шарабы кектемн1ц, Балбыратып, мазамызды кетчрд1. Не керемет 6i3fli мунда тастаган?! Ол да менен, мен де одан жасканам. Айналайын Адам Ата, Хауа Ана, Алдыменен кайсын ед1Н бастаган? Элде сен бе, айналайын Хауа Ана, Кауызын ашкан гулге усап караган? Адам Ата, элде сен бе ак гулден, Нэр алган ды TipminiKKe балаган. (Айтарым бар сендерге мен мактанып), Сендер баткан кунэга 6 i3 батпадык, Турган болар, эйтеу1р, 6ip от жанып, Жанып барып, жанып барып токтадык. 236

Албыраган алмадайын Хауа Анам, Албырап тек отыр efli манадан, Шырт e n i де, бутагынан узш п, Шолп 6epin суга туей жагадан. Сермеп калып аппак сазан 6LneKTi, Агынменен арпалысып 6ip eiri. Су сипалап, су аймалап денесш, Мен еппеген дидарынан су eirri. Аунап, тулап арнасында жылганын, Араласып Kerri-ay, Kerri су, жалын. Сонда барып сезд1 менщ ку жаным. Су мен ертгщ epierec боп туганын. Тас бауыры калуга 6ip жылынып, Суык су да тшейщ екен жылылык, Алау жалын ертенгенмен каншама, Калайды екен калганды 6 ip суынып. Су мен жалын 6ipiH 6 ipi тапкандай, Суыта алмай, жылыта алмай жаткандай, Ак жалынды аппак несер жапкандай, Ак айдынга аппак жалын баткандай. Жалын мен су барып-барып басылсын, Мелд1р моншак жагага кеп шашылсын. Хордьщ кызы судан алып кеудесш, Кос колымен KeKiperiH жасырсын. Кос бурымы кос иыкка асылсын. Жылып кана жуасыган жылгада. Су моншагы мойынынан сырганап, Моп-момакан ак канаггы перштем, 0 ni MeniK кез алдымда тур карап... Махаббат па элде баска сез1м бе? Сезшбедш сол 6 ip сэтте ез1м де. Кыска ем1рдщ кызгылыкты coTiniH, Негатив1 ani Menin кез1мдс. Талай кызык керд1м де мен, керермш, Тайталаскан сез1мге ерж бсрермш. Менен алып негативш сол сэтпн, Сондагыдай сурет жасап берер юм? 4. ШАРУА ЬЭМ Ж А У Ы Н ГЕ Р Бшмсймш, елдщ бе сен, елмедщ бе, Белпаз, жевдщ бе сен, женбедщ бе. К етт ен: “Кеппен керген - улы той\", - деп, Уыст'ап кайратынды шецгел1нде. 237

Бшмеймш, сен апъщ ба, жау аггы ма?! Tipiaefi тыкты ма элде абакгыта?! Бшмеймш, 6ip кагынгыр сотые салса, Шалгайдаты шаруа жауапты ма?! Жанжал десе, кулагы елендеген. Жауынгерлер сиякты ем сенен де мен. Сенбеймш, сен адамды ата алмайсьщ, Кару алган жауынгер дегенменен. Аранын ашкан шакта канды ауыздар, Корганып атгын ба элде жалмауыздан?! Бшмеймш, кайтып адам елтзре алдын, У тн д е кермеп едщ мал бауыздап?! Намысын козды ма элде тез1м 6epin, Ок болып ушты ма элде сез1м-желш?! Оракпенен колынды отап алсан, Шошушы ен ез канынды е зщ Kepin... Элде ол баска кан ба жолай, бвтен, Элде е р т к п ц гадетз солай ма екен?! Элде елшде епн сап, мал бакканнан, Адамды ата салу онай ма екен?! Мен бшмеймш, бшмеймш, туешбеймш!.. (Ел мактасын ерлшш ушш мейл!). Карлыгаш боп отьща су себем де, С е т , sfrreyip, тозакка туЫрмеймш. Кару курсын, каруды негыласын, Сен оракты алдымен таныгасын. Жаьаннамга кан жуктеп кеткен жоксын, Епн салган егеу кол шаруасын. Базарлап отыратын барынменен, Шаруа едщ жаньщмен, арыцменен, Элде жау булагынды бурып алып, Erimufli суардьщ канынменен?! Элде 6ipey тугкан сон арманынды, Амалсыз жумсадын ба канжарынды?! Амалсыз елпрущ уйрендщ бе, Жау айдап бараткасын бар малынды?! Кулагалы турган сон кайран косын, Кару болып колында кайлан-досын. Кансыратып 6ipeyai жыкгын-ау сен, Курбандыксыз кан майдан кайдан болсын. Элтзруден баска еш, дым бшмедш, Юм бшеш, кек алып та улпрмедщ- 238

Алгаш рет жауынды жамсатарда, Аян маган абыржып, дшпргенщ. Мумкш, жауын сол c o n i пайдаланды, Аяушылык, парасат жайга калды. Сез1м билеп, сен аяп турган шакта, CeHi аямай, душпаньщ байлап алды. Адаммен тьлдесуге кумар едщ, Мумк1н, сен ангалдыклен тура бердщ, Мумкш, сешц кез!нде кан ойнактап, Oirreyip, кыра бердщ, кыра бердщ. вюнбен сен ем1рден е т п гой деп, ©кшем жау тубще ж етп гой деп. ©кшем жендеттердщ арасында, Сендей 6ip шаруалар Kerri гой деп. Кетсшил аулак! Курысын пайымдаулар! Жан емесп1н каскырдан койын даулар. MeHin экем белпЫз солдат емес, Бауырлар моласына койылгандар! Бауырлар моласына табынамын! Баскадай ескертмигп нагыламын. Бастарында мэцгш к турса болды, Орак пенен Балгасы шаруаньщ... 5. МЕНЕН CVPA 1Мен согысты кергежм жок, KepriM де жок, кермед м. Сотые ойынын ойнайтынмын, (балалардын ермеп). Кару алып, кан майданда, Кас жауыма тенбед1м, Керд1м 6ipaK жеарлердщ, жет1мдердщ eHipeyiH. Мен сотыста болгамын жок, катыспадым, бармадым, Батыр ойынын ойнайтынмын, (батыр болу - арманым). Бшем 6ipaic, шымылдыктар туаршмей калганын. Беек жыры болгандыгын катындардын зарлары. 239

Жо, жок, жолдас! Б1з согысты кергемп! Аты солдат болмаганмен, солдаттардан кем бе б!з?! Кызыл аяк партизандар - кырдан масак тергем1з, Калтамызды кагып турып, кан майданга бергем1з. Аштан влген ауру карпы, акпандатып керге 613, Тонды Tecin, эзер-эзер, Уш-тврт кунде кемгем1з. Т апы к б1здер сол согыстын, “балы менен шекерш\", Керднс б1здер, Махаббапын кулазыган мекенш, Сезщк б!здер, жецгемвдщ жастыгынын етеуш, Бшд 1К б|здер, экеаздж, некеаздж не екешн. Кердж кой 6i3, еткердж кой, килы-килы кездерди Гул1м1з де ерте ашылып, кэмелетпк тез келд(, Тындап биип, кемейдел айтылмаган свздерд!, Тани бшд1к кумарлыктын туманы бар кездерди Атасына жараспайтын келшшщ сэлеми Кез ед1 6ip... (кесапапар кесапатка тэн едг..) Тшдерше таек тутып, 1здейтугын дэлел1 - Не демексщ, тек согыстын, тек согыстын алел. ...Сотые деген кайдан шыкты?! Авторы юм алгашкы? EcLn Адам, eci Kerin, оган HeciH жармасты?! Bip дэу1рден 6ip дэу!рге неге узшмей жалгасты, Буюл адам тарихынын бетш неге кан басты? 240

16—667 Сотые деген немене 63i? Тек кана апат, кыргын ба? Арман-тшек, акыл-ойды апаратын курдымга? Сотые деген - аккан соры аксуйектщ, кулдын да, Сотые деген - Теккен ары кыздьщ жэне улдын да. Сотые деген жаралмаган, жалгыз тана кан ушш. Сотые деген - сор айдаган содырлардын табысы. Сотые деген - сакаймайтын есуастар flapici. Сотые деген - сойкандардан коргантандар намысы. Сотые деген - соткарлардын колындагы найзасы, Колданады, долданады, таусылганда айласы. Сотые деген, сотые деген - зулымдыктын айнасы, Б1реупердщ шыгыны да, б1реулердщ паноасы. Жас дэу!рге, жармасып ап, сотые дейтш кэр! 6ip, КолдаII ажал жасап алып, жаскандырып oni жур, Эдтетп, эдйгегаз... Аты - сотые 6spi6ip, Кан Tericci3 кара жердщ юрмей койды \"сэш” 6ip. Тыныш жаткан 6ip елге, 6ip ел кел!п урынар. Кандай тана 3Kecinin алынбаган куны бар?! Кайсы ел сотые бастаса, ел емес, ол - урылар, Кан майданда басы онын алдыменен жупынар. ...Шекс1з суйем ултымды суйе турып алайда, Баска адам баласына коз алартсам, калай ма?! Ултын сую 6ip белек, ултшыл болу жарай ма?! Кайтт айтам Дантеге, Жетпейсщ деп Абайга?! 241

Маган соккан самая жел, баскдга да согады, Маган келш бак конса, баскага да конады, Мендеп бар улылык, баскаларда болады, Кандай гана кдкым бар, турам деуге жогары'! Элемге ортак ауа бар, элемге ортак жарык бар, Мунаймасын “йшшер”, мунайтпасын “алыптар , ¥ л ы улт жок, Kiuii улт жок, Адамдар бар, халык бар. Сотые емес, енбекпен улылыгын аныкгар. Халыктар бар, апдында тарам-тарам жолдары, Табигаттын 6api ортак, таласпаса болтаны. Сотые деген - 6ip халык 6ip хапыкты зорлауы. Сотые деген - фашистер, ултшылдыкгын кортаны. Сотые дейтш сез еей , erri ол енд1кезеннен, Сездак корта фашизм, фашист деген сез енген. Фашизм, фашист сездерден, кулакгардын 6e3i елген, Картам журш оларды ернш и де кезерген. Сотые - фашист, е й сез, 6ip ту&рден таралтан, Bipi сынар калмауы Уш‘н> 6ipeyici жаралган. \" У оларды, кара орман. Мен курсакга жатканда маган кару кезенген. Фашист барда сотые бар, ол - акикат ежелден, Фашизм бар, фашист бар, сотые деген сез елген. 242

...Мен согыска бармадым, мен согысты кермед1м, BipaK керд1м солдаттын уШне кеп елгешн. Кумарлана куша алмай сатынышын жецгемнщ, Кулаганын уйге кеп ез кез1ммен кергенмш. Мен согыска бармадым, мен сотыста болмадым, Журд1 6ipaK майданда мен ж1берген колгабым. Кердж 6ipaK курбы кыз толмай жатып солтанын, Жбггкенш кергем1н элдеюмнщ тондарын... Жанап етп балалык, бала болып еспедхм, Шаруаньщ гумыры кенедейден кешкешм. Менен сура, Бидайдын еплгенш, еске!пн, Менен сура Енбектщ кыска танын, кештерш. Менен сура согыстын тастап кеткен зардабын, Ауыл кайтып кетерд1кан майданныц салмагын, Менен сура жас бала кайтш эйел алганын, Менен сура жас кыздын кайпп шапга барганын... 6. АГА, МЕН TIPIMIH ...Содан 6epi кермед1м, жолаушы ата-ау, Жолыгысып, инркш-ай, кол алсак-ау! Кезец асып, кайрылмай кетш едк Сонау - сен, сонау - атын, шанац - сонау. Жадымда. Сотые кез1, сойканды кез, Кыс ед1 кытымыр шал, сойкан мшез. Салдыртып шыга келдщ кыр басына, Калдырып алдындаты кайканды лез. - Мынадай тутеп турган борасында. Ей, бала, елейш деп барасын ба?! - Агатай, ала кетнп нагашыма! внеки, аноу таудын арасында. Сез1м1з осы болды, ундемедщ, Шубар ат ж е л т Kerri: “Шуу!” - деп едщ. Кайырымсыз KiciHi алгаш керд1м, Кайырымсыз казакты бшмеп ед1м. 243

Деп торгам жок сенен мен еш алайын, (Кездест1 гой кайрымсыз неше агайын...) ...Шубар атын аман ба, елген жок па? Сынган жок па сондагы кэшауайыц? Бшмегенсщ меню юм екеюмда, Жетпеамд1 ауылга, жетер1мд1. Сэлем, ага, кецшдщ архив1нен Сен калдырган 6ip тозан кетершдг Сен Kerriн. Мен тагы да жаяулайын, Ж упрейш, желейш, аяндайын. Сэл сабыр ет, агасы, рет1менен, Аспай-саспай, акырын баяндайын. Аштык дейтш албасты наланы арткан, Бала ед1м корек 1здеп бара жаткан. Адамнын баласы деп, карайлап ем, Карандап кершген сон каран арттан. Бараткан ем таппак боп неЫбемд1, (Агат айтсам, ашумен, Keuiip ендг..) Сен маган кайырылмай кеткешнде, Ecinfle ме, агасы, бесш ед(. Ею K03iM, шубар ат, сенде меню, 0кпем кеуш, артьщнан терлегемш. Эуре етейш деген 6ip э зш деп, 03iMfli ез1м жубатып, сенбегемш. Панам гой деп, тэшр1м жолыктырган, Шырылдагам жольща болып курбан. EcrrMeyiH даусымды мумюн емес, Ce6e6i жел мен жактан согып турган. Акыры гайып болды тарлан шубар, Тарлан шубар - сендеп ардан шубар. Жарты касык казактык канын болса. Кулагында дауысым калган шыгар. Сол кеткеннен мол KerriH, карамадын, Кун батты, кырга карай жагаладым. Журю келем кадалып журепме, Шубар аттын емшекп тагалары. Батырсып, кайрат жиып, жорткдн болам, - Кайт! - дейд1 карсы апдымнан соккан боран. Сонда, ага, сен кай жерде бара жатгын? Шубардын туягынан окгар борап?! Мен адастым таудын 6ip ангарында, Байыппенен багдарлай алмадым да. 244

EMic-eMic естимш иттщ даусын, Е н д т сол - у м т м , арманым да. Болды ма аяз, бшмеймш болмады ма, Кецш бел ген мен жокпын ол жагына. (Сен сонда шай да iuiin улгердщ-ау, Болайын сенщ казак болганьща...) Карамай кажыганым, тонганыма, Иттщ даусы кай жактан шыкгы екен деп, Тын тындап, TepiM катып, сорладым-ау. Иттщ де даусы тынды кырсыкканда, 0лген бе бу дуние, туншыккан ба?! Кешip, ага, мен сеш аягам жок, Омбы карга 6ip Tycin, 6ip шыкканда... Bip сайдын т1релд1м кеп туйыгына, Аслан купал барады иыгыма, Беттм ауган жакпенен 6e3in келем, Tycin апып койлардын шиырына. Жок, ага, мен! елсш деп жаратпаган, YmIt тур карсы алдымда карал маган. Шай iujin, буы шыгып кыстау жатыр, Муржасына TyriHiH сабактаган. Тебеттер жур кораны шыр айналып, Тура тарттым, турмадым мын ойланып. Коркыныш та, урей де былай калып, Такадым-ау кыстауга кулай барып. Kici алатын тебеттер калай бетен?! Неабемнен бурылып капай кетем?! Коркпа, ага, есен-сау уйге де енд1м, Аш адамды ит тагы аяйды екен... Терт-бес тебет каппады, таламады, Ракмет итгерге, багалады. HiTin Tici журекке дарымады, Дарыганы - шубар ат тагалары. Yfi Heci ез1ннен белек екен, Бала десе, бэйек бол елед! екен. Кайырымды казакка деп келтпш . Казак деген сен емес, белек екен. Жауып жатыр тонын да, торкасьш да, Bepin жатыр етш де, сорпасын да. Нагашымнын кыстауын таппаганмен, Эке-шешем отырмын ортасында. Сен туралы картка айттым, жолаушы ага, CeHi жаксы демед! ол оншама. Экеннен, тэл!м(ннен тук койган жок, Ластанды сонау ат, сонау шана... 245

Карт с е т и б1лед1 екеи кылыгывды, “Даярлап журмш, - деген, - курыгы’мды\". Кан майданнан баласы орапганда, Калайда узем деген жупынынды. Бшмеймш бес 6epeci, аласынды, Карт саган кэрш толп, аласурды. “Ит болмаса, айтпай ма, бул тауда жок, Ол сен1н бшед1 гой нагашынды”. ©ткен кун еткен i3 гой, басылады, Кешкен бупт - кецш Kipi, ашылады. Бабам бммес казактын кара шалы. Он бес кун каникулда асырады. Колканат кып, койын да бактырмады, Тон аудартып, кетпен де шаптырмады, 9 з | экслш тастады ауылыма, ©3ine уксап озсккс лакгырмады. Жетер ciwi, Жсл сезд1 желпйи iнiit, Жолаушы ага, барсын ба, мен TipiMiH. Атын былгап, аман-сау журсщ бе сен, Казактын касиетп KeMnipinin? 7. ДАРИГА-ЖУРЕК 1.АККУДАЙ ЕД1 Болган-ды мснде 6ip женге Жылайтын сд1 6ip демде, Кулетш сд1 6ip демде. Кулетш ед! 6ip кулл1 элем, Дарига жснгсм кулгснде. Жас тамып жасыл бурлерден, Карагай, тсрек, бургеннен. Жылайтын ед1 гулдср дс, Дарига жылап жургснде. Ауыра калып б1рдсмдс, Айыгушы сд1 6ip демде. \"Аккудай ед1 келдеп, Сункардай ед1 жердеп”. Айта да журш осы эти , Дарига-журек шелдедт Санатган жары келмедг Саятка кешнн белмедк 246

Сабырга сайтан ермедк Сайтанга epiK бермедй Дарига-журек шелдедд Шелдедь 6ipaK елмедй “Сункардай eai жердей, Аккудай ед1 келдеп”. Аккудай ед1 келдеп... Жолбарыс бакай - бшеп. Кулан жон жанньщ 6ipi efli. Кулпыра сокса журеп, Кыранды курдай шедк Кос уыс бурым аркада, Кос жылан болып журедг Eri3 шьщ турган кеудеде, EHicrriH жатыр ciaeMi. Кос жанар б1рден жалт етсе, Жарк eTin шыккан кун едг Дарига-журек мм ед1?! Даланын жалгыз ryni ед1, EKeyi болса, 6ipi ед1, Bipeyi болса, e3i едь (Оны e3i де сезедО. Дарига-журек мм ед1? Тасылмай калган езеш, Ашылмай калган езеп, Келмей 6ip кеткен кезеп, Керемет жаннын e3i едк Айтылмай калган сез едк Ашылмай журген сыр ед1, Басылмай журген жыр еди Дарига-журек м м ед1? Дарига-журек мендеп! “Сункардай ед1 жердел, Аккудай efli келдеп”; Дарига-журек шелдедi. Сап-салкын коныр кештерде, Сайлардан самал ескенде, Алыстан Ай кеп шындардын, Ак сэлдесш шешкенде, Керуен булттар кешкенде, Кещлден оттар ешкенде, Аршалар куб|рлескенде, Жан салар сонын бэрше, Эн салар сонда 6ip ун бар. 247

Турьщдар бэрщ, турьщдар! Энменен туып, 6ipre елген, Атаннан калган ырым бар,’ Турындар, тугел турындар! Эуезге кулак бурындар! Эуел1 сыртка шыгындар. Шыгындар да, тынындар, Тапыксып жеткен сол унге Тапыксып 6ipa3 тунындар. Аясында анау аршанын, Дарига отыр эн салып, Б|лд1рмей е к с т 6ip шалын, Bip шальщ отыр тамсанып... Дарига отыр эн салып. Жер Ty6i кеткен ж арларын, Жесфлер турсын карсы алып, Жеймдер ушсын жар салып. Дарига отыр эн салып, ©лi 6ip кешке жан салып. “Сункардай ед1м жердей, Аккудай ед(м келдел...” Дарига-журек шелдед1. Дарига-журек шелдед1, Сапардан жары келмедп.. Дарига отыр эн салып. Дарига солай отырсын, Жалганнан жарын шакырсын. Керенау, дел-сап, ей, таулар, Курсшбей неге жатырсын?! Кей1мей турсьщ, кен жайлау, Кен жайлау емес, татырсьщ! Keyin 6ip калган такырсьщ! Кей1мей турсын, Ай да, сен, Ай емес, кара бакырсын! Каранды сута батырсын! KynipeH, таулар, кутрен, KyHipeH, жайлау, кун1рен, Кеуденнен жапын атылсын! Kipnirinai какшы, Айым, Кезщнен жасын шашылсын. Дарига-журек басылсын, К етл д щ Kipi ашылсын, Жасырсын, бэр1н жасырсын. 248

Шакырды жарын, келмедк Белгюз Tipi, елгеш, Дарига-журек шелдедь Тау дагы кенш белмедь Ай даты кенш белмми, Жайлау да кенш белмедь Кос басы елмс кемгендей, Дарига оны кермедк \"Сункардай ед!м жердеп, Аккудай ед1м келдеп”, Дарига-журек шелдед!. Дарига-журек шелдедь 2. ЖАЛГАН - Женгелер-ау, женешем кайда менщ? - Шомылып жатыр аноу сайда, - дедг Bip сумпайы кулмш кымтап калды, Кылымсыган катыиныц каймак epiii. - Экел бермен, кымызын кайда?! - деда. - Кымыз емес, бупнп айран ед1... - Ыстык мынау, соншама кеннгссщ... Экел бермен! Несшетесшесщ?! Шалгы шындап отырган кексе катын: - Ей, Бэт1ш, йене сонша ecipeciH?! Heci6enai урлаган Дарига гой, Балага neciH сонша жeкipeciн?■. - Журесщ де коясьщ есек багып, Кашан 6i3re 6epin ен тесек салып?! Жэйще отыр оттамай, iciani бш, Тулпарга экеп тел1ме есекп алып!.. - ГПшту деген бепм-ай! Карай калгын?! Бшмейсщ бе сынганын шар айнаннык?! 0 з кез!ммен кергемш, эл1 керем! Шомылуга сен дагы талай бардыц... Мен келп каддым... 249

Жаман тустен шошынып оянгандай, Шошып кетпм, шошыдым, ой, аллам-ай! Мен алапат ею 6ip жырткыш керд1м, Кызыл канга бексес! боялгандай. Сумдык керд1м ешкашан сыр ашпаган, HeciHe айтамын деп тыраштанам... Сумдык керд1м, букш 6ip супулыкты, Суркия кумарпаздык ластаган. Дуние-ау, супу ен гой жана гана, Оп-оцай-ак осылай жогала ма? Айтсаншы, ей, табигат, сулулыгьщ Осындай суркайлыклан жарала ма?! Дарига... Тьфу!!! Жаман ед1 аты кандай! Сорлы aFa, сойкан апты катын алмай. ...Аузымды андаусыз ашып калсам, Ж урепм снаряд боп атылардай. Тьфу, ит! Кандай жаман эн салады, Эн емес, осы екен гой ансаганы. Мына 6ip бояуы жок бозала тау, 9з1не сулумын деп тамсанады. Мына 6ip буркыраган бузык езен, Даурыгып ез1не ез< жар салады Мына 6ip татымы жок тау самалы, Ана 6ip албастыдай аршалары, Мен супу, мен сулу деп карсы алады. Мына 6ip кызыл гулдер кызынаксып, Ана 6ip жаужапырак кол согады. Кай жерден кер1нер деп кансонары, Сонау 6ip Kapi кыран тау шолады. Кыран емес, жауыз ол, кан сорады! Жакпар-жакпар жартастар, кудайсындар! Ce6e6i сендер, MiHe, быпайсындар: 250

Тэкэппэр сулулыкты сактайсындар, Беттер1ннен жосканда лай сулар, Тэкэппэр сулулыкты сактау ушш, Тэкэппэр корлыктарга шыдайсындар. Куннен жылу, желден тш сурайсындар! О, жартастар! Жартастар, кудайсындар! Жабыла кеп жалгандык, кундегенде. Эр “сулудьт” басына кулайсындар. Сулулыкты кайтадан курайсыпдар, Сендер гана мэнгшк ескерташтер, Сендер гана мэнгшк кудайсындар; Сендерге мен шынгырып шынымды айтам, Шьщгырып сендер 6ipre жыпайсындар. Жалган! -дед1м, (жалган деп айтам ani.) Жалган-н-н! —дедк (жартастар кайталады). Таулар! - деп ем, (тауларым байкамады.) Жартастарым таулар деп кайталады. Дарига-журек! (тагы да кайталады). Кундыз 6epKi куздардын шайкалады. 3. НАМ Ы С П Е Н МУЗА Самалдап барып, саялап тынган шалгайда, Дарига-журек аккуга коскан эн кайда? Сулулык ипркш шынымен мен! алдай ма? Дарига-журек жэне 6ip энге салмай ма?! Кою тун мынау, кокырсып жатыр кос басы. Бойкуйез тау тур, бозбала бултпен достасып. Bip бел мен 6ip бел - косыла алмайтын кос гашык. Гулдер1н устап, колдарын булгап, коштасып. 251