Мұратбеков С. Қалың мал

М енщ KiM? Ty ciw u тани алмай турмын карагым аты-женшд1 айтпасан? Ыскактыц баласы Кебегенмш. — A -а! Карагы м -ау, Tipi ме едщ ?!— деп, жан дау- сы шыккан H ycin кушарын жайып кеп, ж удеу адамды бас салды. Куш агы на кысып, бетшен cyfiin, кезшен ыр- шып шыккан жасы н тыя алар емес,— К,арарым-ай, та- нымай калдым foA. Сен эскерге кеткел1 канш а заман?! А н ау элг1 ак пиндермен сорысардын алдында алындын емес пе?! — Иэ. — Сонан 6epi канш ама жыл e r r i. ©ni-Tipinfli де бшмеуил ек. KapaFbiM-ай, Tipi екенсщ Fofi, — деп Hycin ш ал эскерден дэл ез баласы келгендей айналып-толга- нып, куанраннан eci шьты п Kerri. Тек элден уакытта: — Эй , бул турыстарыц не? — дед! жулып алгандай. — JK irirriH тусер жер1 болмай тур. — Кой ap i, о не дегенщ. Кебегенге осы ауылдын бар yfli ез yfli емес пе. Экеш Ы скак маркум мешмен туй- дей курдас едк Ж1г1ттш сабазы болатын... Кэне, 613Д1Ц уй ге ж у р 1ндер! — дед! онан сон буйырып. H ycin шалдын yfli — ею уйден KefiiH болатын, шанара м е с т шуы лдаса топырлап 6i3 де солай карай журдш . Енд! калай! Эскерден ауылдын 6ip азаматы аман-сау к е л т жатканда жэне ол 6apiMi3re базарлырым деп кант ул еепр ш берсе, будан артык кандай куаныш бол- м ак. Барльты мы зды н аузымыз томпац-томпан етедк e3i тастай катты, ерекше т э гп . Мундай кантты жеген де бар, жемеген де бар. Ш ан а H ycin шалдыц дэл eciriHin. кезше барып ток- таран, 6i3 ew ii рана байкадык: Кебегещи Ж акыпбай шал колтырынан демеп кетерш туррызран, 6ip аягы кара саннан жок екен. Ш анадан т уар ерд е ж!г1ттш ею колына бурын 6i3 кермеген айырык-жалраулары бар узын e«i таякты (балдак аталатынын да KefiiH бм дш ) устатты. Кебеген anri eKi таякка колтьтымен асылып, ж ерге жалрыз аякпен cenipin тусш секектей журген. Б|'з, бал ал ар, кез1.\\из атыздай боп, аузымыздагы элгшде FaHa Кебеген улеепрген канттын дзмш де умытып, урейлене карап каппыз. Bi3flin ауылда сорыстан жараланып кайткандар бурын да болып едк Колынын басынан, саусактарынан, кабыррасынан, кезшен айрылып келгендердш журш- 100

турыстарында кемдж болмаран сон, олардын мугедект!- riHe улкендерд1 кайдам, ал , б!з, б ал ал ар, онша кеш л де аудармаран екенб1з. «0кпемд1 ок тескен» деген Ы рыс- бект!н ез1 де 6i3re сорыстан сонша 6ip зардап шеккен адамдай боп кершбейтш. К айта, сорыстан жараланы п кайткандардын бэр! сол кусан журш-туратын болса, онда ж аралану дегенщ аттан жырылудан онша ауыр болмаганы -ау, деген ой келетш. Енд!, мш е, Кебегеннщ жалгыз аякпен секектегешн кергенде, cofh c дегеннщ Tipi адамды кандай куйге ту- cipeTiHiH уккандай боп турмыз. Ш ын кемтарлыкты квз!м1збен алгаш KepreHiMi3 осы едй Балрын ж уректерь Mi3 шымырлап, сыздап к е т а . Ж айш ы лы кта аналарымыз- дын: «Кудай-ау, ею кол, ею аярынан айрылса да кеуде- сшде шыбын жаны аман келсе ризам ы н»,— деп, зар eiiipen жылаганын естшенде, онша мэн бермейд! екенб!з. Е ю ко л, ею аяры емес, ж алгыз аярынан айрылран адам- нын мынадай муш ю л х ал ш кергенде, тебе шашымыз TiK турды. Кайран азам ат, кандай мусэш р куйге тускен, анау ж алгыз аяк, ею таякпен мына калы н кар да eciK- тен аттап шыгуы зар рой. Неткен корлык! С орыс дегеннщ ауыртпалык, аштык-жаланаштык, ж еН мдж - ж е а р л ж кана емес, адамнын — кэд1м п кол-аяры буп- 6yTiH, терт Myiueci тугел, сау адамнын Kici аярлык кем- тар куйге, пакыр куйге тусу екенш осы сэтте анык туй- ciHin турдык. М ТС-ка Байдалы шал ез! апарып салган сок, жарты айдан кейш Назира эпкем 6ip кунге демалыска келген. Bipa3 кун болса да керм егендш ме, езгерш кеткен. Бурын ылри далада ж ел какты боп тотыры п KypeHiTin туратын денгелек жуз1 ат ж актаны п, бозарып ж удеу тарткан, толыктыктан тертбактанып туратын бойы да таралып, сунрактанып ескен сиякты, TinTi киген кшмдер1 де баскаш а: шашын тебесш е Tyfiin, басына кулакш ын киш апты, кэд1мп газетке шыккан Мэнш ук Мэметова- нын кулакшын киген суретше уксап тур: купэйкесш шешкен, устш де кейлек орнына кеудеН мен шалбары бф тутас т т л г е н кызык 6ip кшм — мына калпында бои- жсткен кыз емес, еркекшора 6ipey сиякты кершедк Онын кюмдерше TiKciHe KapaFan эжем: — ©зщ Нэзирамысын?— дедК 101

— И э , Назирам ын, мына турран ырымшыл, дшш!л кем ш рдш нем ереам ш ,— дед1 эпкем ерке унмен куле сейлеп. Осылай кшнгеш езше унайтынын жасыра алмай тур.— Йемене, танымай турсындар ма? — Танымай турмыз. — Онда танып койындар, енд! ею ай жарымнан кейш TeMip тулпар трактордын куда рында ойнайтын мыктыныз мен бо лам ,— деп кеп, эпкем эжемд! кушак- тан кетерш ап, бетшеи швп-шеп суйген. — Та, cyfleKTepiMAi сындырдын, онысы Heci, кэ- nip,— деп эжем ашуланган боп куледк Мунан api эпкем эжемд! коя бере, езше жаутандаса карап калган юшкене балалЭрды кезек-кезек кушактап беттер1нен суйш , колдарына б1рденелер устаткан. Олар: «Б у не?», «Бу не?»— дескен таныркап. — М эмпэси РОЙ. Ен сонынан MeHi кеп аркамнан кагып, кушактап бет1мнен суйд! да: — Бойын e cin, ж т т боп капсын рой, — дедр еркеле- тш . О й , алла-ай, осы carreri Н эзира эпкемнщ мшез! де, даусы да кудды апам сиякты айнымай калган еда. Ю шкене балаларра устаткан мэмпэсшнен маран да бер- fli ж эне тес калтасы нан KimipeK терт бурышты ютап- шаны алы п,— М э , блокнот,— дедТ Б ул менщ ем!р1мдел судыраган а к кагаздан TiriJireH блокнотты колыма ал- раш устауым еда. Мунан api Нэзира эпкем туйшшегшен жылтырак KaFa3Fa оралган алаканнын жартысындай рана HapceHi алы п, к^айрыла эжем е бурылып: — М ы нау жарты шайды саган экелд1'м ,— дедк — Н у л и н ы м ... кун1м.. . — деп кезше ж ас толган эжем д е м т п б1рден сейлей алмай калды . Тек сэлден кейш рана:— 8 з ш боп-боз болып ж у д е п с т , осынын бэ- piii тамакыцнан жырып алып ж ур сщ -ау-э?!— дед1 юнэ- лай сейлеп. — Тамарым аш емес, эж е. Б а н д е ме, былтыр жаз- да облигацияга жазылранымызда, сонын акшасын твлеу уш|'н мына таудагы омарташы орыс шалына ак ешкйи лагымен сатып ек кой, сонда елу сомды апам маран берген, тырып кой деп, устап жургешм сол а к т а . Ал мына комбинезон мен кулакшынды М ТС-ты н директоры бер пздк Ы.пги еркектердш арасында кейлекпен трак- торга отырып-туру ынгайсыз болады деп. Трактористер 102

курсында eiti кыз окимыз. Е кеу м Ь ге де директордыя e3i камкорлык ж асап отырады. Сонымен б!зд!к уйде Kimi-ripiM той болды да калды . С ат куш Нэзира эпкемнщ уйге келгенш пайдаланып эжсм Кебегенд1 конакка шакырып ж1бермек болды. — Алыстан, од пен оттын арасынан келген ер-аза- мат. дэм татырмаранымыз ж арамайды ,— дедь К уздеи сэры серкешн 6ip жынтЬн сактап келген екен, эжем соны казанга салды . Маран кол ди1рменге мол Fun талкан тарткызды, жарым кесе, 6ip кеседен унемдеп неше куннен 6epi жинастырып журген коныр сиырдын сут!н Kimi казанга жарты казан етш nicipin, онын 6eTi- не каймары турсын деп жауып койды, сейтш , кептен — апам кайтыс болганнан 6epi б1здщ уйде бола койма- ран дастаркан M33ipi эз!рленген. Осынын бэрш е коса Нэзира экеп берген жарты Kipnim шайы эж ем нщ бушл ауылда езж ен баска еш ю м де ж о к байлыры ед|‘ . — Эй, Канат, баска 6ipey шакырып койып журер, сен каз1р ертерек барып ескерт1п келни Квбегенге, бу- гж кешк!с1н б1здщ уйден кеп дэм татсын,— дед1 эжем мен1 ж ум сап.— Н ус ж т щ уй-iim тугел 6ipre келсж дед1 Эскерден кайткан ада мFa дэм таткызатын салт бо- йынша шамасы келгендер Кебегенд1 кунделжт1 кезекпен конакка шакыратын. О к пен оттын астынан ам ан-сау кайткан ер-азам атка ак пей1лдер!мен бары 6ip асым ет!н асып, ж оры кара талканмен болса да 6ip шэуг!м шайын эз1рлеп сый-курмет!н в п р е д ь Ж эн е конакка Кебегеннж жалрыз озж алаламай, Hycin шалдын ушн Teric коса шакырады: шалдын 031, KeMnipi жлне жалрыз кыздары Ш ы нар — барлыры 6ipre келш , 6ip уй дщ адам- дарындай ж ады раса отырып, ездер1 де, келген y fu ep i де ayeai K 06eremiiH coFbi<rra басынан кешкен энп'меле- piH тындап, одан ауылдын еткен-кеткенж козгап, акы- рында тунн1к 6ip уарына дейж Кебегенге Екл1к-Ксбек, Калкаман-Мамыр, Мунлык-Зарлык сиякты киссалар- дыц 6ipiH айткызып, аркалары кешп, 6ip ceftbiin калады . Кебегенн1н даусы керемет зарлы . К иссаларды ecici 6ip оуендерге салып зарлаткан кезде, тебе куйкаи шы- мырлайды. Мураттарына жете алмай, косыла алмай арманда кеткен рашыктардык, жауыздыктын кырсыгы- нан 6ip-6ipinen айрылран бауыр мен карындастын зар- муны coFbic кез1ш'н зар-мунымен уштасып, эок1мн1н журепндег! жарасы на тиет!н болу керек, тындаушылар

ег‘л1п °™ р ,ы п , кез ж астары сорралап отырып тындайды. С е й т т , аз куншн ш ш д е-ак Кебегеннщ киссашылы- fh бую л aybuiFa тарады. Б1реулер: ЦПркшнш даусы-ай, сай-суйегпш сыркырата- ды?— деп тамсанса, екшпллерк Апыр-ай, десещш, анау жылы эскерге алынбас бурын мунын «эу» деген енерш байкамаушы ек, осынын 6apiH кайда ж у р т жаттап алган 63i?— деп танданады. — Е , ол кезде сендер байкайтындай ма, едщдер? Кездерщ аспанга карап, шатырайып шолак белсенд1 болрандарына мэз боп, арак ш уден аскан енер жоктай керуш! едщдер Fofi,— дейд! ушшцНлерь — Ш ерменде foA, байрус. Ж астайынан ата-анасынан жет1м кап не кермедг Сонын 6api кею репнде 6epiui боп калды емес п е .. . — дейд1 тертшил б1реулер. Улкендерден есту1м1зше, Кебеген ата-анасынан ж а с­ тайынан ж елм кап, ауылда эржмнщ естн д е ж ур т всед г Ю нлрек кезшде баласы жок уйлердщ козы-ларын к ар ап, ecefiiHKipereH сон ж екеменш жтщ кой-eum ciH ба- гады. ЕкКуш кластык б ш м алып хат таныраны болмаса, окымайды. Сейт|'п, эскер катарына алынранга д ети е и ш м кезге т м еген ж алгыз басты ж ан болып кете берген. А лгаш кы ак финдермен соплска катыскан, одан кейш О тан соры сынын алрашкы куншен бастап кырык тертшпл жылдын ноябрше дейш , ярни аягынан ж ара- ланранга дейш майданный элдынры шебшде болтан. 031 буран дейш терт рет ж араланган екен, ол ж арала- ры ылри ж еш л болып, госпитальда 6ipep ай жатып, сауырып майданра кайта аттанып отырыпты. 0 з айтуын- ш а, ауы лга eKi айсыз ж е ™ жыл легенде кайтып оралып- ты. С ол eni айсыз ж е™ жылдын irniane ауылдан не бары уш -ак хат алран екен; онын екеуш co fu c баста- лардын алдында Токтар жазыпты, ал yuiiHUii хатты осы- дан eKi ай бурын госпитальда жатканында Мукан агайдан алыпты, ауылдын амандырын айта кеп, 03iHiH эскерге аттанып бара ж атканы н, мунын адресш военко­ мат аркылы аныктап алганын жазыпты. — Осында эскерден кайткан кейб!реулер бар-жоры бес-алты айдык ш ш д е ана TiniMi3fli умытып каппыз деп, не орысша емес, не казакш а емес былдырык сез- дерд1 шатып-бутып келедл ал сен Foft жет1 жыл эскерде ж у р т осынша киссаларды калай умытпарансын?— ле­ генде, Кебеген: — Кайдам, умыту, умытпауды ойлаган внесши. Ан- 104

да-санда казак ж т т т ер ! бас косканда айтатынмын. .Онан сон госпитальда ж аткан кезде екьуш к а з а к ж ат- ты, соларра айтатынмын,— дедг Ауылдагы барлык уйлер сиякты H yc in шалдыц yfii де eai бел мел i болатын, ауыз уйге отын-су жиналатын д а , туп уйде уй иелер1 туратын. Е р к еп бар уй , онын ус- тше шалдын e3i де укыпты, ш аруакор ад ам , ж ы лда жазда уйш майлап-сылап жендеп отырады, сондыктан баска уйлерге Караганда тап-туйнактай, тап-таза едк EciriHiH алдын да кардан кек ашып, тазартып куреп тастапты. Юшкене терезенщ алдынан етш бара жатып 1шке кез1м тускен, Кебеген мандайы ж ар кы рап терезе алдында етш Tirin отыр екен. «Е р кеп бар уй дщ т!рл1Г1 осы Fofl»,— дед1м iuiTeft к ы зы ры п . Мен салем 6epin Kipin 6apFan кезде, ш ал мен кемшр уй лерш щ ортасында кыз- дарыныц аярына eKi ж актап енкейе карап, ж1п'-жапар боп жатыр екен. М ен! кере сап Ш ы нар эке-шеш есш ысырып тастады да: — Кэне, кандай екен!н мына К анат айтсыншы,—де- д1 ж уан даусымен гуж ете тусш , cefiTTi д е м аган карай журд1, 6ip аярына су ж ана сынар eTiK KHin апты. — Кал ай, Канат, eririM аягыма ж ар аса ма? Bip ohf3, 6ip солра аягын бурандата басып м етн алдыма кесе-келденен тура кал ган, eTiri м уз баскандай сыкыр-сыкыр етед1, топ-толык балтыры конышын жарып Ж1бере жаздап тур. Обалы не керек, eTiri де суреттей эдем! екен ж эне ж алты раган хром конышты тырсылда- тып xepin турран Ш ы нарды ц топ-толык балтыры да эдем! Kopifui. — Ж аксы !— дед1м' шынымен cyficiHin.. — Конышы т арлау сиякты м а, к а л а й ? — деген экесг — Ж ок,_ Канат айтты 6iTTi, ал екеущ нщ айтканда- рына ceii6efiMin,— дед! Ш ы нар эке-шеш есше шолжандай еркелеп,— Енд1 осы eTiKKe лайык кейлек керек. Э к е , ecTin отырсын ба?! Д ав ай , анау 6ip койынды сат та, ауданга базарра барып кайт! — М ак ул , м акул,— дед1 aKeci к у л т , Шынар шал-кемп1рд!н жалрыз кызы ед! де, MiHe3i ш олжан, аса ерке болатын. Бук1л ауы лда мына жам яи шал aKeciHiti аркасында колхоздын ауыр жумысына бармайтын, не кием, не !ш ш -жеймш демейт!н, таршылык кермеген 6ip адам болса, ол — осы Ш ы нар. K a 3 ip де еркел|'г!не басып. eTiriH сыкырлата турып: — Аярымда былгары eTiK сыкыр-сыкыр етед!, 165

Кулагы м да алтын cupFa сынгыр-сынгыр етед!,— дел эндете билеп койды. Кыздарынын куанышына эке-шеше- c i мэз-мейрам. Терезе алдындагы Кебеген де колындагы к ° „ турып, LLIbiHapFa куле карап капты. Мен ayejii Кебегенге, онан сон шал-кемш'рге уй-1ш- тер1мен тепе конакка шакы ра келгешмд! айткам Т1пт1 куанысып калды. Нэзира келд| ме?— деп сураган Шынар. — Келдк к аз 1'р уйде. ~ \" 0 - ° . там аш а! Нэзирага айта бар меш де келед! деп. Ж ане ж аца е п п м д | KHin келем, байгазысын аз!рлей 6epciH. А г а , ecTin отырсыз ба?— дед1 онан сон Кебеген­ ге еркелей к ар ап.— А н ау екшип сынарын кешке дейш б т р е п н болыныз, <Илд|щз бе?! Бул ci3re эскери тап- сырма! — Куп болады, Ш ы наржан!— дед1 де онын еркелнпн агаш а кабылдап мэз болып. Д ер еу епк тщ еюннп сы­ нарын калыпка кинзе бастады. KeiuKiciH Шы нар (Издщ уйге ж ана е и п н к и т келген. Кызбысын деген емес пе, Нэзира эпкем катты кызыкты, Шынарды ауыз уйге шыгарып ап, кояр да коймай ту­ рып е т т н ш еи ш зш , ез аягына киш кердг — А здап кысады екен,— дед1 бул да аягын онды- солды бурандата басып (кыздардын бэршщ еститш эд ен болу кер ек),—Bip-eKi кун кисем кекешп кетер едь — Мына Кебеген шебер еикип екен. Сен де езше 6ip eriK TiKKisin алсаншы , мен айтайын. — Былгары ж о к кой. Айтпакшы, апамнын ecKi eriri- н1н конышына жана бас тауып нкю зу ге болатын шыгар? — Болады. Мен экеме айтайын, жана бас тауып беред|'. 0з1н М Т С -к а каш ан кайтасын? — Танертен ерте турып кету|м керек. — Онда э л п конышты каз!р тауып кой, кетерде Кебегенге аягынды ел ш ел п ала кетейш. Б1з туп уйге м рген кезде, улкендер еткен-кеткенд| козгап кызу энпмеш н успнде екен. Энпмеш козгаушы H ycin ш ал д а , эжем соны кеу-кеулеп койып отыр, ара- г!д1к H y d n шалдын KeMnipi де араласып сез кыстырып коялы. Сэл тындаган сок укканым — энпме Кебегеннщ улы бабасы туралы екен, — Ж ары кты к, сезге шешен, cepi адам болыпты, 6ip улкен жиында ж е а р дауы сез болганда: «Эйел — ана емес пе? Ананын басын саудага салганнын ж уз! кара емес пе?1 Б|'з бупн 6ip ж е а р д !н мойнына дузак салсак, 106

ал куш ертен одан туран ур пак рулы ел болганда, со- ларга не бет1м1зд1 айтамыз?! деп, к еп ш Ы кт ! ез ж агы на каратып, жес1рд1 зорлыкшылардан азат еткен екен,— дед1 H ycin шал эн п м есж аяктап. — Айтканы келд! рой, сол Сэбира апамнан тараган урпактын 6ipi мына Н уры ман емес пе,— д еп эжем inin j экеткен. — И э-да,— деп койды H ycin шалдын KeMnipi де. Мундай улы бабасын мадактаран энпме Квбегснге айрыкша унайтын болса керек, eHi нурланы п, 6ip сезд! мулт ж1бермей е л п е тындайды. — М енщ eTiriM Нэзиранын аярына куйып койрандай ж аксы жарасады екен,— дед1 еркелей шрген Ш ы нар улкендердж эщчмесш ортасынан как белш .— Кебен aFa, бул ciere жасаран кулаккарысымыз. — Tiryre болады FOfi,— деген Кебеген созыла сейлеп. — B irri онда, келктж ,— дед| Ш ынар сол ерке ун- мен.— Н азира, естздщ foA. Э д Н конышыцды эз1рлеп кой, кетерде мен ала кетем. Д астаркан эз1рленш ет ж е л ш д !, онан кейш шай ж асалды . Э ж ем Kipniin шайын кап -кар а рып демдеп шырарып шокка койып, кайм ак катып коцыр курен рып куйран кезде, буки! уйдщ imin шайдын хош uici алып ,Kerri. Ю шкентай балаларра д е й т танаулары делб1реп Калган. — П аЬ , nah... Мундай шайды iiunereai кай заман. Н эрыз ywtf шайы рой. Кайдан келген? — Назира экелдй Мытыста б1реуден сатып апты. Улкендер шайдын дэмга ал а Tycnmepi келгендей асыкпай сораптай урттайды да, «У -ha-a»... деп узак тамсанады. Ж арты кесе ып-ыстык шайды свйтш отырып эне-мже дегенше тенкерш салады. Сэлден кешн-ак ман- дайлары ж ш сш , ракат 6ip куйге eHin, балбы рай баста- Ды. вм1рлержде баска 6ipfle-6ip асты дал осылай вне бойлары балкып отырып iuineflTiH шырар. Орам алм ен мандай терлерш сэнмен FaHa cypTin кояды. — Т у у, жары ктык-ай, буын-буыныма Tycri рой,— дейд1 H ycin шалдын KeMnipi. — 1ш, жаналап демдеп койдым,— дейд1 эжем. Назира эпкем мен Ш ы нар eKeyi 6ip-eKi шыны-аяктан нпкеннен кешн-ак ыдыстарын тенкерш , турып кеткен. EKeyi кэннщ устж де Ky6ip-Ky6ip энп'мелер1 таусылар емес, Bip кезде шай да йшлш болды-ау. Дастаркан жиы- 107

лы п, аз-кем ток басканнан кейш Кебеген кетер1ле оты- рып, H ycin шалдын: «А л 6ip киссанды «эу» деп мибер!»— деген Н л е п бойынша, тамапан кенеп, 6ipa3 ж етю р Ы п алды д а , «Бозш ген» деген жырды бастады. Мен бурын балалардан ecTireHiM болмаса Кебегеннщ жырын 6ipiH- Ш1 тындауым едй даусынын сэл жарыкшагы бар, шы рылдаган зарлы екен, «а» дегеннен тебе куйкамды шымырлата женелдь Бозшгеншк шудасы желюлдеп керуенге косылганынан бастап-ак кайгылы 6ip сарын б ш н г е н , содан шгеннщ ботасынан айрылып зар илеп боздаган тустарына келгенде, басы эжем боп кез1м!зден ж а с соргалап бердг Канш ам а TicTeHin, намыска тырты- сып жы лам ауга тырысканмен, там акка тыгылган ащы ©KciK жуйке-жуйкен1 сыздатып, ып-ыстык ж а с кезге куйыла бередь Ботасынан айрылган мендей сорлы бар ма екен... Н еге ж о к ? .. Б ар гой, бар. М ш е, менщ эжем де дэл сондай гой, ботасынан айрылган боз шгендей боздап калды емес пе? Б1з де солай сорлап калган сорлы жеть мектерм1з Foft. Б 13 зкем1зден-шешем1зден айрылдык кой! Кел-кеНр аккан кездщ жасы. Ыстык ж ас. Корс-корс етем!з. Эж ем айтпакшы: «УИ, дуние, жалган-ай!..» Енд! кайтып еш уакытта, еш уакытта экем1зд1, шешем1зд! керер кун ж о к ко й!.. Кайран эке!.. Кайран шеше!.. Кеке! К ек е!.. А п а! А п а !.. Сендерден айырган сум тагдыр нет- кен опасыз едП Н еге гана 61зд1 тастап кегпндер?! Зар и л е т т , зар eHipeTin калай киып кеттщдер?! 3a6ip ке- p in , ж ап а ш еп п , зар eHipen ж ур сш дегендерщ бе?! Неге? H ere, 6i3fli тастап кегпндер?! Б о з 1н' генн!н 6ip жаксысы ен сонында ботасын тауып, бакытка кенелед1 екен. Б 13 тындаушылар соган риза болды к. Бозшгенге косылып 6i3 де куанышка кенелш, кел-кеН р аккан кез жасымыздьщ телеу1 кайткандай, шерменде кеншм1з жешлешп, жадырап калдык. 0 kcik- солыгымызды баса отырып, Кебегенге сонша риза кешл- мен, алгысты кешлмен елж!рей караймыз. — ©ркенщ ecciH, карагы м !— дед! эжем. Сонан 6ip a3Fa дешн уйд1н iuii тым-тырыс боп, элп'н- д е п гаж ап жырды бойымызга сМ ргендей куйде отыр- ганбыз. У н а з д ж И H ycin ш ал бузды. 03iHiH бала-ш ага, кемшрлерге косылып жыламаганын б1лд!ру унлн, кепе- KepiHey кен1лд! дауыспен: — А пы р-ай, Кебеген карагым-ай, неше кун болды тындап келем, эр кеш сайын мен еспмеген 6ip жана

кисса айтасын. Осынын бэрш юмнен жэне каш ан уй- ренгенсш?— дед1 таныркап. — Бала кез1мде, осы ауы лда уйренд1м Fofi,— дед1 Кебеген мандайынын терш сурте огырып.— К анапия, С э д 1рул маркумдардан уйренгем, 61разын штаптан ез1м жаттап алды«£. — Иэ-э, Канапия, Сэд|рулдар жез тандай жыршылар ед1 рой! — Баярыда Куренбелде кузекте оты рганымы зда,— деп эжем киш Kerri сезге,— б1здш уйге Сэд1рул келш eKi кун, eKi тун елец айтканы е ам ц е. С он да даусы 6ip карлыкпады-ау, гшркшнщ! — Канапия да сондай дулдул1м ед1 рой!— деп w in э к е т тары да H ycin ш ал .— М ы на осы уйде отырып ол шыркаранца, даусы сонау мытыстарыларра есп лер efli — Э й , ш ал , ертен д е кун бар , кайталы к ендК— дед! осы кез KeMnipi. — И э , кел демек бар , кет демек ж о к , ракм ет, ак женеше!— деп, Hycin шал эжеме карап бата жасап, бетш сипады. — Мен осында Нэзиранын касына конам,— деген Шынар. — М ейл!н,— дед1 шешеск Балдарына cyfieHin Кебеген де турды. — Ракмет, эже!— дедр — Саран да ракмет, карарым. Кенмйм!зд1 6ip кете- pin тастадыц. Уй осы, келш тур. Кебеген шокалактап eciK алдына барды д а , кЬлт кайта бурылып Н эзира эпкеме: — Н эзира, аярынды елшеп алайы н,— дедь Маран караз-карындаш элры зы п, енкейе турып Н э ­ зира эпкемн!н аярын ж аланаяктандыры п караз бетше сызып алды. — Конышы ИIы11ардiкiнлей болса ж арай м а?— деп сураран. Нэзира эпкем кызарактап басын изедр — Нэзиранын аяры м енщ аягымнан сэл-сэл рана улкен екен,— дед1 осы туста Ш ы нар. Эжем шшкене балалармен кэн пеи т'н ycTine жатты д а , б1здщ твсектер!м1з терге катарластыра салынды. Мен жалгызбын д а, Нэзира эпкем мен Ш ы нар eaeyi 6ipre жатты. Эжем де, юшкене балалар да, бастары жастыкка тиюмен, тез уйктап калды. Ал Нэзира эпкем мен Шынар екеуж щ кыбыр-жыбыр сездер! таусылар 109

см ес. BipiHe-6ipi «быды-быды» деп а'уыздары-ауызда- рына ж укпай куб1рлейд1-куб1рлейд! де, 6ip кезде кнкыл- д аса кулш туншыгып кала ж аздайды , эйтеу, энг!мелер1 керемет кы зы к, уш-киыры ж о к узак. Бул екеу|' кикыл- дасып-шикылдасып ж атканда, мен калай уйктайын, К031м бажы райы п, б1рде айткандарын е ст т кап, б1рде есп м еи , б ф д е TyciHin, б1рде тусшбей денбекнпд1м де жаттым. Б1раздан кешн эж ем ж н ояна коймасына кез- Aepi жеткен eKeyi, MeHi де уйктап калды деп ойлады-ау дей\\пн, жыртактап дауыстары шып>т, ершндеу сейлесе бастады. К ебж е сейлеп жаткан Шынар. — ©31 сондай уялш ак, мен бажырайып бетше тура кар асам , кызарактап темен карал кетедТ «A Fa, ci3 неге маран тура карам айсы з?»— деймш касакана. « О не, кал кам !»— дейд1 тук укпарандай. «Н еге MeHiK кез1ме тура карам айсы з?» дейм ш . « И э , ал карады м , не айта- сы н?»— дейд1 акырын сейлеп. «Тук те демеймш, ма- Fan тура карасаны з болды» дейм ш . «Э й, Ш ы нар, кал- кам -ай, тым ерке боп ecinciu foA»,— дейдк « Е , ерке болмай-шы ,— дейм1н мен,— Экем мен апам барда , енд1 мына ci3 б ар да, мен ерке болмай, жм ерке болады?» О л: «Дуры с, д уры с!»— деп куле бередк — Э й , к у кыз-ай, сен оны ейтш ж урш безд1рш алар- сын. — Безсе кете берсш . Х и -Х и ... х а-х а -ха.... Катып уйктап каппын. Танертенг1сш оянсам, Нэзира епкем де, Шынар да ж ок, тесектер| жннаулы тур екен. О н шакты куннен кешн М Т С -к а бара жаткан Бек- тайдыц шанасына отырып, Нэзира эпкеме барып кайтпак болдым. Энеугунг! келш кеткеншен кешн езшен еш хабар болм ай, эжем де мазасызданып журген, енд1 ша- на кездескенше куанып калды. Х алш б ш п кел деп, eKi кеседей талкан, карны аш канда кажактасы н деп бес- алты курт салып бердк Сейтш , ее бшгел! алгаш рет ез бепмм ен ауылдан он шакырымдай жердег1 М Т С -ка жол шекпм. А уы л орталырын к ак жары п журетш улкен жолме- нен желд1ртт келе ж атканбы з, H ycin шалдын уйппн тусынан KeMnipi кол булрап шыга келд1, басында киме- iueri гана, кам золш ац жеш л калпы , 6i3fli коре сап ж уг1- ре шыккан болу керек. Бектай атыныд басын тарткан, но

— MbicuFa бара жатырсындар ма? — Иэ. — Онда элг1 Кебегенд| б1ле к ел т д ер и л , карактары м . Уш кун болды сол ж ак к а кеткенше, хабар ж о к . Б1рдене- ге ушырап калды ма деп мазамы з кетш отырраны. — Ж арай ды , кездессе ала келем13,— дед1 Б ектай. М унан api еш токтаусыз ж ур ш KeTTiK. Бектай ыррай сапты бицикл ыскырта yflipin-yfiipin койFa н, почта тар- татын шарыр кез жирен ж ул к а женелдк Бектай маран карай 6ip кырындай аярын соза ж антая отырды да: — А л , К,анат, жол кы скарту унпн энг1ме айт,— дед!. — Мен не энг1ме айтам,— дед1м кум 1л ж ш . — Кыздар туралы, оларра калай гашык болып жур- ген!нд! айт. — Мен эл! рашык боп кергем ж ок. — Кой, онына KiM сенедь Э ж !б ек бэрщ бас коса калсандар, кыздарды сез етесщдер foA,— деп Бектай каркылдап кулдй Мен ею бел м дуы лдап кызарып кетсем керек, ейт- KeHi eciMe анау кездег1 Эж 1беклн Kyftin-жанран рашык- тыры туралы энг1меЫ, Мэрид1 шакыртып ал м ак болтаны тускен. Бектай соран мегзеп келедьау, деп кысылдым. — 0 3 in уялып кеттщ foA, ж э , калж ы ны м fo A,— дед! Бектай иырымнэн карып. Бектай жайшылыкта ауыл арасында кек кунанымен ед1ренделп жургенде ж ан адамды м енсш бейлндей боп KepiHeTiH. Тобылгы сапты кызыл камшысын coni мен сштеп койып журттын; бэр1нш тебесшен карайты н, aci- ресе балаларга кезжкенде ерн1'н uiyflipe турып немку- райлы рана кез тастап: — Эй, шандатпасандаршы!— деп одырандап ете шыгатын. 0 3 i Эж1бектен 6ipep ж астай рана улкен, 61- рак соран карам астан ж ур к-туры сы , сейлеген ce3i одан елдекайда ересек адам сиякты ели Каз!р екеум1з шанада катар ласа жантайы п отырмыз. Шарыр кез жирен желе шокырактап туяктарымен кат- к ак карды шанара кесек-кесепмен бората латырып ке- ледй — 0 й , мына калыпта 613 М Т С -к а жеткенше кешюн- н!н астында калармы з,— дед1 Бектай аттын басын ipKin. Оман сон астымыздары шептен кет ер т шананын алдыц- гы жактауыныц саны лау TeciKTepiH бггедЫ .-- С ен мына тонды жамылып отыр,— деп, ез1мен ал а шыккан улкен

кара тонын м енщ иыгыма ж ауы п, омырауымды, аяк жактарымды кымтап койды. Мен тонбаймын, езщ жамылсаншы,— деп ед!м. — Ж о -ж о , мен ат айдап кимылдап отырам, козга- лыссыз отырран адам тонып калады ,— дед{. Ьнд‘ байкадым, кек кунаннын устшде кокиып ж ур. 1енде уп-улкен, ересек боп кершетш Бектай жакыннан Караганда ез1м1з сиякты бала екен, тшт! эл1 мурты да ж о к , тебшдеп кана 131 б ш н е д ь Буран Караганда Э ж 1бек- ке мурт бурын есетж сиякты. — Неге кулесщ?— дедк — Ж ай . М ен ceHi ecenrni болганга улкен адам екен десем ...— дед1м. — И з , немене, улкен адам емес пе екем? — ©3iMi3 сиякты бала екенсш. — Э , кулш отырганын сол ма? Эрине, баламын, 61- рак сендерге Караганда ересек баламын. Маган ойнауга болмайды сендер кусап, шэлкестж ж аса уга да болмай- — Неге? — Болмайды, сол... Мына cofh c 6iTciH, амандык боп. Б1здщ эскер каз1р жауды куып, ез жерше карай тыксырып апара жатыр foA. Коп узамай тас-талканын шыгарамыз эль.. Эй, сонан кейш ойыннын тубш туЫ- pin турып ойнармын-ау! Мен сендердщ ойындарыка кейде сырттай карап коям, кызык ойындарды бммейсщ- дер. CoFbicTbin алдында б1здер ойнаушы ек!... ЦПркш, ойын деп соларды айт!.. Мен асыкты жаксы ойнайтын- мын. Анадай жерден ер|'стен атканда дэл типзш , сакам- ды дуп катыратынмын. Bip жазда бес жуз асык утка- ным бар... Асык ойынында колына жагатын жаксы сакан болуы керек, ауыр да емес, жешл де емес болсын. Асыкка тигенде дупте катсын... Мунан spi Бектай колына жагатын саканы калай жасау керек екешн, оны б1збен калай унгш Tecin, корга- сынды калай кую керек, табанын кай мелшерде, калай кайрау керек екешн тэпт1штеп энпмелеп Kerri. Bip ауык мен де асык ойнауда кара жаяу емес екешмдк саканы мен де 6ip адамдай Tayip жасайтынымды антып езара кызу энпмеге Kipicin кеткенб1з. Кенет желш келе жаткан атымыз окыс iiuiH тартып оскырынып ш лт ток- тай калды. Алдымыздан анадай жерле жолдын дэл ортасымен 6i3re карсы Кебеген келе жатыр екен. Аты ­ мыз содан уршп токтапты. Атты н езжен уркектеп турга-

нын керш Кебеген 6ip шетке карай ш ы рып 61'зге ж ол бердн Касы нан ете бере 6i3 шананы токтатып косарла- на сэлем бердж . Кебеген ернш гана кыбырлатты. 0 з1 обден кара терге тусш , eni тутчге карайы п кетштн Bi3- ге шаршаган жабы ркау кейште сам ар ка у рана 6 ip п а ­ рады да жол ортасына Tycin ж у р т к е т а , ж у р ш кеткен жок, балдарына суйент жалгыз аярымен шокырактай женелдн — A F a, uiaHaFa отырыныз. Ka3ip 6i3_ М Т С -к а бара- мыз да шаруамызды 6iTipe сап кешн кайтамы з.— деген Бектай. Кебеген кайрылран жок, еепмеген адамша ж у- ре бердн Балдары карга катты батып, эр аттаран ады- мы ауыр тшп бара жатканын 613 ce3in те, Kepin те турмыз. Бектай шыдай алмай шанадан каррып Tycin сонынан ж у п ре умтылды. — Ара, токтанызшы!— деп ышкына дауыстап куып жеткен. Кебеген сэл к й и р т буран бурыла карады да, б1рдене деп акырып ж1бердн Бектай оран тары да 6ip- дене деп жакындай берген, Кебеген 6ip балдарын кете- pin ап салып ж1беруге ш ак калды . Бектай кейш карай cenipin TycTi. Кебеген тары б1рдене деп ш ж ш д ! де, ж ол ортасына Tycin, бурылып кайтадан ж ур ш к ет а. Ж ун! жырылып абдыраган Бектай кайтып кеп ш ана- ра отырран: — Жынды м а, ей, e3i, 6i3 oFaH жанымыз ашып ж ур- се, боктайды,— дед1 ыза болып. Шарыр кез жиренд! бишпшен шыкпырта салып ж1- берген, ол жануар ыршып Tycin ш аба женелдн Kefiin ж акка карай беремГз, ш окак-шокак, еткен Кебеген 6ip- т'ндеп алыстап, сэлден сон мулде узап к е т ак , мидай ж азы к карлы далада кара нокатка айналды, KimipcK 6ip белешй асканымызда, кезден де таса болды. — Э й , осы сорыстан кайткандар киын,— дед! Бектай эл1 де умыта алмай — Шетшен контужный. Бш'к деннщ уст1не шыра келгешм1зде, дэл иеп м !зд щ астында, ойда, улкен ауыл М Т С жатты. Мундай улкен ауылды oipiHiui KepyiM, о ш еп мен бу ш еп ат шапты- рымдай шырар, уйлер1 сонша кеп болар м а, жыпырлата салынран, твбесшен Караганда кумырсканыц илеу! сияк- ты, Ж оне Keiueaepi де кеп екен. К еш е бойлары селд1ре- ген араштар. Ойпыр-ой, уйлершщ кеб1н-ай!— деппш iuieriM;u

тартып таны ркап.— Мына кужынаран кеп уйдщ арасы- нан э ркш ез уйш адаспай калан табады екен? М Т С -к а бурын да талай кеп журген Бектай куле ка- ~ надандык-ай,— дед1 кекетш.— К ал ай тапканы нес!? Мунда эр кешенщ аты, уйлершщ саны бар. Сол бойынша еш адаспай оп-онай табады. М ы салы , мынау сол ж ак капталдары сырты коршаулы жаткан М Т С- тын ауласы ,— деп кеп комбайндар мен тракторлар катар-катар т ш п турран тусты нускады. — Онын берг! жарындары eKi кабат уйлер М Т С-ты н кенсеЫ жэне бастыктары туратын уйлер. А л мына он жактары созы- лып ж аткан кеп терезел! узын уй ж атакхана. Сенщ Нэзира эпкен сонда турады. — Ал анау кеп уйлерде юмдер турады? — Осы МТС-тын жумысшылары. Кеш еге де KipfliK. MiHe, уй деп осыларды айт, зэул1м бш к, шатырлары тура ютаптары суреттердей, тебелерь не к ар асан , басыннан калпарын туседк EciKTepiHiH алдында тактайдан ж асалган баспалдактар, ак боран ай бойы сокса, кар баса коймас. Ш ]рк!н, осындай уйлер­ де де адам турады -ау! А л анау, eKi кабатты уйде туратындар TinTi ерекше адам дар шырар! Ш ан а элг1нде тебеден Бектай ж атакхана деп кер- сеткен узы ннан-узак салынран кеп терезел! улкен уйдщ алдына кеп токтаган. Бектай мен1 тус1рд1 де, eKi сарат- тан кейш алып кетет!н!н айтып шаруасына женелдк E ciK алдында журген 6ip кемшрден сурап ап эпкем- 1пн белм есш е мен к!ргенде, ол ортадагы бшк столдын басында караз карап жалрыз отыр екен. Meni Kepin куанраны сонша, ушып турып кеп бас салды, кушагына катты кысып: — Келгенш кандай жаксы болды, Канатай! Yfifli ой- лап ж абы ркап отыр ед!м,— дед!. Кушарынан босаганнан кей|'н байкады м , eni кез1 кып-кызыл, эбден жылаганы KepiHin тур. ©ni энеугунп уйге келгендег!с1нен де repi бозарып, жудей тускен. — Жьтлапсын Fofi?— дед1м. — И э , аздап ж ы лады м,—дед! эпкем т е р к айнала 6epin,— ©з тер1ме e3iM сыймай, TinTi кысталанып к е т 'м . — B ipey ренж!т1п пе efli? — И -и ...— дед! кынжыла колын а'лтеп.— Н еге FaHa кыз болып жаралды м екен. — Йемене, кыз болган жаман ба?

— М ест сурайсык, Канатай, жаман болранда ж а- м ан... KiM KepinreHre кез тур тю сщ . С ауд ы койып аксак- токсакка дейш сез салады. — Сен ондайлардын сезш тындама, карып яйбер. Эпкем кулш Ж1берд1. — Енд1 ез1м де сейтем,— дед1 жасаураран к ез ш су р - те турып. Эпкем «аксак-токсакка дейш» деген кезде, еа'ме элпнде жолда 6i3re карсы жолыккан Квбеген тусть Балдары карра батып, жалрыз аякпен киналып бара жаткан аянышты кейшн умыту м ум кш емес кой. Мен эпкеме соны айткам. — Ауылга ж ая у кайтып бара ма екен?— дед'| эпкем K63i шарасынан шыга. — И э. Б 13 Ka3ip б!раздан кешн Kepi кайтамы з, ш ана- ра отырыныз,— деп ек, вз1м1зд 1 боктап яаберд!. — Сонда ол нерылраны?— дед1 эпкем урейленген унмен.— Ю мге ж аса ган к иясты ры ? .. Сорлы ж а н екен рой, 03i. С ум ды к-ай, егер осыдан б1рдекеге уш ы рар бол- са рой, б у м л елге мен карабет бо ла м ... К анатай, оны тездетш куып жету керек. Эйтпесе ол 6ip пэлеге ушы- рап ж урер,— деп дегб!рс1здене бастаран. Мен Ka3ip eKi сараттан кейш Бектай екеум1здщ ауылра Kepi кайтатынымызды, сонда Кебегенд! куып ж етш , шанага отыррызып экетепш м !зд! айтып, эпкем- нщ ypefiiH баскандай болдым. — Сейт1ндер, Канатай, сейИндер. Пэлесшен ау- л а к ,—дед1 эпкем к е ц ш орнына тускендей. Мен эпкемнщ мына мшезше тан калдым. Б1рак ез! айтпаса, казбалап сураура жэне батпадым. — Сен енд1 улкенсщ рой,— дед1 элден уакытта KypciHin. — Сол Квбеген уш кун бойы осында м еж к жуйкемд! тоздырды. — Йемене, б1рдене дей ме? — Ашы к айтып ештене демейди К ур ж атакхананы ц алдына кеп, балдагына су й ет п cyMipeftin турады да кояды. Алрашкы куш М Т С-ка 6ip шаруасымен келш, содан маран сокканы шырар деп, жаным калм ай аралап,’ бвлмеме шакырып шай берд1м. EKiHUii KyHi сабактан шыксам тагы келш тур. « И э , кайтура келш табылмады м а, ага?» — десем, «Ж ок , мен кайткалы жургем ж о к, саран келin ед ш , Н эзираш . Сенде свз1м бар е д Ь ,— дей- Д'- Гагы да белмеме шакырып шай берд1м. «А л , aFa, маган не айтпак едш1з?» — дед1м. «Ж ай , вз1нд1 кёр пм 115

келед1 де туриады, кадкам»,— деп мщНрлейд!. «Мен! кере берш каитеаз. aFa, маран алаадап, алданбацыз»,— деп шыгарып салрам. Сонымен кеткен шыгар десем бу. п н ертенпсш тары келш тур. Ыза болдым да урсып- урсып ж!берд1м. Бурылып алып кеткен. Ауылга жаяу тартканы маран ренж1гендегк! рой. О нысы Heci? ©3i жарымжан адам, егер жолда жазатайым б!рдене болса рои, бэрше кшэлы мен болам. Сонда жазьным — унат- пайтынымды айтканым ба? Кебегеншн, мына кылы ры нэ эпкеме косылып мен де ренжщм, шынында да, уп-улкен адамнын онысы neci? Апальм'н!л! екеум1з ecTin сырласып отырранымыз- да, eciK ж улка ашылып, бвлмеге орта бойлы, кара то­ ры 6ipey алкын-жулкын Kipin келген. Bipey дейтЫм, а дегенде кыз ба, ул ма айыра алмадым. Меш Kepin 03i де кысылып калды. — Уйде конак бар екен Fofi,— дед| кулш . Кыз еке- нш кулккш ен бйш м. Нэзира эпкем ол екеум1зд1 кыс- каша таныстырып e iT i. Б ул — эпкемнщ касында жата- тын курстас жолдас кызы Гулсара екен. Мунын да басын- да эпкемдшндей кулакшын, колындары дорбасы мен купэйкесж TeceriHiH ycTine карай лактырып тастаган, мунын да киген1 сол эпкемджшдей комбинезон, бул да шашын тобесше Tyftin апты. Мына калпында кыздан repi талдырмаш жасвсп!р1м бозбалага кеб1рек уксайды. Бос турран орындыкка кеп гурс eiin отыра кетт1. — Ек1 панды да жаксы 6aFaFa саттым,— дед1 ол Нэзира эпкеме есеп бере сейлеп.— Онан сон базардан шырып келе жатсам, энеугунг! сары кемп1рдщ кездесе кеткен!, тары 6ip ширек шай устап келед1 екен, соны са- тып алдым, анау дорбанын imiHfle, ал калран акша, MiHe, калтамда. — Ж аксы болды. Шайды каз!р эжеме 6epin ж!бере- fliH,— дед! эпкем де куанып. Мен келгенде отка койран mayriMfleri су кайнап, эжем бер!п ж1берген талкан мен курттарды ортара, койып, ушеум1з тай га отырдык- Гулсара свйлег!ш те, кулегеш, кен1лд1 кыз екен. Ауы з жаппай сейлейд! де, 63i мэз боп кулед1. Кулген кезде, eKi 6eTi шукырайып, суйк1мд! боп кетед!. Жана базарда б!р эйел сыбырлап кана: «Эй, бала, менде самогон бар»,— дейд1, мен де сыбырлап кана: «О сы жерде турыныз, каз1р кеп устап экетем!з»,— де- д1м. Э лг! эйел: «Ж э , 6ip стаканды e3ine TeriH берем»,— 116

дейд! сыбырлап. М ен: « Ж о , 6ip стакан а з » ,— дед1м. «Ек1 стакан», «Екеу де аз». Эйел долданып: « Ж ап -ж ас болып кулкынын кен екен езщ н щ !»— дедк М ен шыдай алмай кулш ж1берд1м де, ары карай ж у р т к е г л и . «К арш адай болып шешесшдей адаммен кал ж актаса- ды»,— дед! эйел сонымнан ашулы унмен... Гулсаранын эн пм есш е мэз боп кулш отырранымыз- д а , сырттан Бектайдын: « К ан ат !»— деп айкайлай ш а- кырран даусы есл л д к Ш арыр кез жиреннщ 6i3 отырран белмешн терезесшщ тусына кеп, басын кегжит!п ток- гай калганы кершдй Тез жиналып далага шыктык- Нэзира эпкем элпнде Гулсара экелген ширек шайды жэне кайдан алып шыкканын бьпмеймш, уш т Ы м к а ­ ра белке нанды орап бердй — Ш айды апарсам да жетед1 рой, нанды алып кал , езщ нщ карнын аш ады ,— деп ед1м. — Бал ал ар ж есш ип,— деп бой бермедь М ен онын бозарып ж уд еу тарткан ж узш е карады м , 6ip турл! сыр- каттанып турран сиякты боп кершдь «Канш а дегенмен, уйден алыста ж ургендш -ау»,— деп, жаным ашыды. 0 зш жекелеп шырардым да: — 03iH жудеп барады екенс!н, нан сатканынды кой,— дед1м ез1мше урса сейлеп. — Ж алрыз мен емес, баскалар да сейтедк B ip кун- Д1К нормамыздын жартысын саты п, а к т а жинап кш'м- кешек алсак дейм!з. — Кшм кимесен елмессщ, денсаулыгынды ойласан- шы,— дед!м дэл осы арада эжемш е акыл айтып.— Ж а - кын ар ада тары д а келем, егер нан сатканынды бшсем ежеме айтам. — Ж арайды , Канатай, енд! сатпаймын,— д ед! эп- дем мен1 куле кушактап. Коштасып ж у р т кетпк. Ш а- •Рыр кез жирен ауылра карай заулап женелдь Б иш ден­ ге кетермгенде кешн бурылып М Т С -к а кез салрам, ду- ршдеген, тарсылдаран-дурсшдеген, 6ipi М Т С ауласы- нын 1Ш1'нде, 6ipi ауланын сыртын айналып кым-кигаш 6ipiHin жолын 6ipi кес-кестеген тракторлар жерд! сол- кылдатып сабылмп ж ур екен. — Булары нес!, боскадан-боска жургендер1?— деп сурарам Бектайдан. — Двигательдерш кыздырып жургендер! гой,— дед| Бектай. — Э. Бшк деннен де астык, М Т С кей!ндеп тасада калды. 117

Б1рак тракторлардын тарыл-турылдары кепке дейш ес- т ш п турды. М ТС-тан шыгарда заулай женелгешмен, бшк денд! асы п, ауылра баратын даланыц сурлеу жолына тускен- нен кешн Ш арыр кез жиреннщ э лп нден etcnini бэсен- сш , булшл ж елкке ауысты. Туе ауа жылымыктанып, ж ентектел т ж аткан кар да ж у р к ш ауырлатса керек. EKi 6yiiipi солдылдап терлешн дед!. Ж айм а-ш уак куншн сэулесш е шагылысып Hi босап жаткан карлы даладан уялш актагандай Бектай екеум1здщ кез!м1з карырып, сыррыран шананын уетшде маужыраран ракат куйде келекпз. Екеум!з де yHci36i3. Сейлесуге ершетш сияктымыз. М ы нау белес-белес боп созылып ж аткан ушы-киыры ж о к аппак д ал а , 6ip шеюм булт ж о к шыныдай мелд1р кек аспан, май тонрысыз жылым ауа — барлыгы да ша- на у с п н д е п 6i3Ai тербет in келе жаткандай болады. — Э л и Кебеген байрус кершбейд!,— деп койды 6ip кез орнынан кет е р ш п алра караран Бектай. М еш н eciMe эпкемш н баранагы айткандары Tycri. B ip ауык ойша екеуш салыстырып кергем, cyMipeftren балдакты аксак, api кексе Кебеген мен тепсе тем1р узетш , оттай жайнап туркан эпкем eKeyiHiH арасы ж ер мен кектей екен. А к ­ са к бул т у г ш кол-аяры б у п-бупн , тур десен Typi бар, енер десен енерл1, ж т т т щ султаны боп кершетш Ырыс- 6eKTi де эпкем менешбей койды рой. Эпкем ш н теш Ток- тар ед1 рой. Ц Ц рш н, кандай эдем! ж т т едП Ш алдар айткандай, кынынан суырран кылыштай боп турушы едк Ер ж!г!т сондай-ак болар! Онын касында Ырысбек мм, Кебеген KiM? Кайран эпкем, тус!нем мен сенщ жайьщ- ды ... Калрып кетшпш. — A F a, отырыныз!— деген дауыстан кез!мд! ашып алды м. Ш ан а токтапты. Ж ол шет!нде турран Кебеген KapFa сарарына дейш баткан кос балдарын эзер деп суырып алды да, шана уетше лактырып тастай бердь e3i 6ip аярымен сею'рш кеп, бар салмагымен менш ка- тары ма гурс етш отыра к егп , отыра кеткен ж о к-ау, ку- лап TycTi. Жакыннан анык керд!м, Typi адам шошырлык ед !, ерт сешйргендей кап -кар а, бет-аузынан айрыз-айрыз аккан тердш !здер! ак таидактанып, ж олак -ж олак боп капты. Ш анара ж ам басы тиген бойда талмаусырарандай кез!н ж ум ды . Танауы кусырылып, тынысын солыктай алы п, тым-тырыс сулык жатты да койды. 0 н е бойы тепе эбден T0HF3H адам дай A ipia кагады .

Eni белеет! аскан сон ауылра да ж е г п к . H ycin шал- дын уйш!н тусында Бектай шананы токтатып, Кебеген Tycin калды. Калт-култ етш 6ip аттады д а , босап жат- кан карга айыршарына дейш Kipin кеткен балдарын суырамын деп алра кар ай умтыла тартканда, ж ал п етш ушып туст!. Бектай екеум1'з ш анадан ceKipe-cenipe Tycin умтылганбыз, осы кезде уйлершен H ycin ш ал мен кызы exeyi де жуг!ре шыккан. Exeyi б!зден бурынырак жетш Кебегенд1 колтыгынан демеп, кет ер т э к е г п . КЫДЫРМАН ТОЙТЫК Арада exi кун ©rri м е, ж о к па, сэске кезшде кутпе- ген жерден Назира эпкем жетш келдь К асы нда сол энеугунп мен керген Гулсара деген дос кызы. Е к е у М н д е устГнде сол еркекшора ки?мдер1 — комбинезондары, imTepiHen жылы ж емш рлерш киш , белдер|'н мыктап буынып алран, бастарында кулакшын, бшмеген адам екеуж де кыз деп ойламайды, ауыл арасынын бозбала- лары сиякты, жур1стер! суыт, сонау М Т С -т ан ж а я у кел- reaaepi керш in тур. Э ж ем эуелде куаны п кал са д а , ар- тынша к е н Ы элденеден секем алгандай: — Эйтеу, бул жур!стерщ жайшылык па?— деп сура- ран. — Ж айш ы лы к. Сендерд! сарынып к ег п м ,— дед1 Н а ­ зира эпкем ж айм а-ш уак кулген болып. Bip aK унш де де, кулшанде де абыржу бар едг Кулакшынын шешш, жел- кесше туйген токпактай узын бурымын босатып эуел! enipine Tycipin, уш жагын сэл таркатынкырап барып ерд! де, сэн!мен аркасына карай с 1л к т тастап, эжемнен бастап барлырымызга Teric кул!мшрей карап шыкты. KyflKici маран жасанды боп керш дг — Сонша нерып ypnnice калдындар?— дед! тары да кен1лдене сейлеген боп. — Э й , ceniH осы кел!сш тени ем ес. Менен б!рденен! 6yrin TvpctJH?— дед! эж ем . — Айтып ем рой,— дед! Нэзира эпкем Г улсарага карап куле сейлеп,— М енщ эжем нщ керш Keai бар деп. Эне, борш б Ы п отыр. Э й , neHi 61л in отыр дейсщ ? HeHi ж ум бактап т ур . сы н?!— дед)' эжем шыдамсыздана. — Ештене емес. Сонан кейш айтам Fofl. 119

— Ж о к , каз1р айт. — Айтсам айтанын,— дед1 эпкем сол К0н!лд1 унш бузбастан. — М Т С мына Г улсара екеум]'зд1 жэне бес-ал- ты кызды сорыстан азат етьпген калаларды калпына кел- п р у г е Ж1берш отыр. — О йб ай, не дейд?! C o fh c д ейм гак, ой-ба-ай!..— деп ожем баж етш, ойбайлап жонелген. Ж э ... Ойбайлараны Heci. жаманшылык шакы- Р ып' Назира эпкем катулана дауы с кетерген. — Ойбайлам аганда маран куан деп отырсын ба?1 Ой-ба-ай-й!.. — К уан деп отыргам жок,, 6ipan, ойбайлама деймш. М ен TipiMiH fo A. — А !— деген сасып калган эжем не дерш б!лмей. — М ен TipiMin рой, жаманш ы лы к шакырып ойбайла­ ма деймш. Тосылынкыраган эжем сэл бэсендеп: — ©3iH сорысты айтып отырсын Foil, KapaFbiM-ay,— деген енд1 жыламсыраран унмен. — М ен сорыс деп отырран жокпы н, сорыстан босаран, б1здщ эскерлер азат еткен калаларды калпына келиру- ге барамыз деп отырмын. _ — О й б у-у, enai кайтейш -ай, ол да 6api6ip сопле кой. Э й , ку кудай, шунак кудай...— деп, эжем элгшдепдей емес бэсен унмен зарлай бастады ,— Э к е а мен шешесЬ нен елщей айрылып, енд1 будан пр щ ей айырайын дедщ бе?! Б ул сумдыкты керсеткенше меш неге алмайсын. М ен ©лш, булар мерпн сонымда жылап неге калмайды. К у к у дай , кез1' ж о к сокыр кудай, тас керен кудай... Осы лайш а эжем басканы емес, дуниеш тепе уысын- да устап турран кудайдын 03in кектен алып, жерге са- лып каррап-сьчей бастады . Эншейшде ею ce3inin б1ршде «ал алап» сиынып отыратын дшнпл эжем ашынган кезш- де кудайыннын да Gac-кезше карамайды екен. К у да, шу­ нак та, тас керен де, кер сокыр да— эйтеу, адамды корлай- тын кем-кетштщ бэрш сонын басына уш п-твкп-ай келш. Эж ем ш н мына каррап-алегенше карап кудайды Байдалы шалдын ар ж а к , бер жарындагы Gipey ме деуге болатын. ©йткеш дэл Ka3ipri сэтте кудай бар болатын болса, эжем­ шн мына сездершен кешн «Эй, осы кемтрден аулак жу- решнни» деп, б|'здщ уйдш тешрегшен 6e3in кеткен uibiFap. Кашанры карранып-сш ене 6epciH, б1раздан кейш кудай­ дын жер-жеб|'рше жеткендей болтан эжем басылайын дед|'. Ойбайын токтатып, к©з жасы н тыйды да; 120

— У -yh... О , ж араткан, кеше гер,— дед1 ауыр кур- ciHin. Онан сон у н аз отырган Нэзира эпкеме карап:— Кашан журесшдер?— деп сурады. — Ертен танертенп caFaT торызда М Т С-та болуыныз керек. — Баратын жактарын, anri бузылган калаларын алые па? — Поезбен барамы з рой,— дед! эпкем алые, ж акы - нын ашып айтпастан ж убата сейлеп. — Алые десеншГ— Эж ем ш н к ен ш н аударрысы келген эпкем: — Мына Гулсара уй1мен кош таса да алмай кетш барады,— деген. — Ойбуй, KapaFbiM-ай, эй,— дед! ж аны ашып кеткен эж ем .— Yrtin алыста ма ед1? — А ксу ж акта, алыста. — Ата-анан бар ма efli? — Б ар, экем де, шешем де бар, колхоздын малый барады, каз1р олар теменг1 кумда Балкашты н бойында рой. Bip-eKi кунде улгерш барып келе алмаймын. — О й, эттегене-ай, а ... ЕсНгендершде кандай аны- рар екен, сорлылар! Е н болм аса мандайьщнан 6ip HicKen калмараидарына екш едЬау, э... О , каран euiKip, пэппс- ай!.. Ойдарыны ойда, кырдарыны кырда зарлаттын ау. ©етш зарлап калрыр-ай... Мунан api эжем белш бекем буып, кайратына кайта мшгендей орнынан турды. — Э й , К анат!— дед1 каткыл унмен маран,— анау кек тушаны уста д а, H ycin бола ма, М акым бола ма, 6i- peyin ер лп кел, мына эпкенд! айналдырып айтып сойып, кудайы там ак береГпн. — Эж е-ау, кек тушаны кайтесщ , буаз шыгар. — Буаз емес. * _ — вздерщ е кажет болады рой, кей!н кектемге к а ­ рай мына балалар ашып>ш ж ат са, сойып, кеж е катык ж асарсы здар,— деген эпкем бэйек болып. — Ж э , б|'з ел !ш!ндем!з Fofi, елмейм1з,— дед1 эжем кеам д1 унмен. Мен ayeni ж уп рш барып yfli жакындау почташы Макым шалды шакырдым д а , одан кайтып кеп коранын ipreciHfleri сабанды каж ак тап журген кек тушаны устап eciKTiH кезж е жетектеп экелгешмде, эжем Нэзира эп- кемд1 epTin шырып тур едк Эпкем мен Гулсара 6ip-6jpiHe карап жымындасып кояды, 6ipaK еск ш ктщ калдыры 121

деп карсылык етуге эжеме жэне батпайды, бэрш кулш- мен жуып-шамган турлерк Макым шал кек тушаны Н а ­ зира эпкемнен уш рет айналдьгрып бата ж асады , «6ic- а м ы д з » деп coiOFa Kipicri. С ол KyHi тустен кейш ауылдын 6ipa3 шал-кемшрлер| кеп, уйден кудайы там ад im in, Назира эпкеме он сапар пл еп , баталарын бердк Кешк|'сш Н азира эпкеммен мектепте 6ipre окьшан дос курбы кыздары: Н урбике, Y mpt; улдан Кыдырман жэне булардан еш'-уш жасы улкен болса да Назира эп­ кеммен станцняга астык тартып 6ipre ж у р т , 6ipre ту- рып, ар алас-курал ас бои кеткен Зибаш жиналран. CoFbic- тан бурынры балалы к шактарын, мектепте окьтан кез- Дерш еске алып, мэз-мейрам боп кулгап, эн салып, 61- раз кецшдерш кетердк Мен ес бшгелк Нурбике, Y mH, Н азира опкем уш еуш щ бастары косылса болды, ауызда- ры ж абы лм ай, жыпылдасып узакты кунге сездер1 таусыл- майтын. Yuieyi де 6ipiHeH-6ipi еткеи кулегеш, ym eyi де сезшец, сауысканша шыкылыктап, шошандап калган кы здар ед1. Н е сейлесед1, неменеге сонша жыртактасып мэз боп кулетшдерш адам угып болмайтын. BipiHe-6ipi мурындарынын устшен алакандарын кырынан устап ка- райтын д а, соган кездершен ж ас акканша сыкылыктасып кеп кулетш. Кейшнен б(лд1м , ондарысы ездер!мен 6ipre окитын осы Кыдырманды мазактарандары екен де. К ы ­ дырман мурны конкиран узы н, кез1 кысыктау, мшез! эн- гудштеу бала болатын. Мектепте езшше кыздардьщ касына кеп кырындаран боп турады екен. Сондайда (Яр­ де конкак мурнын укалап ж ш -ж ш тарткыштай берсе ке- рек. «Йем ене, сенщ мурныца б1рдеие болган ба?»— дейд1 кы здардыц 6ipi кекетш. «Уйктап жатканымда нпркей Kipin кеткен бе, бш м ейм ш »,— депН Кыдырман мурнын укалай Tycin. «К ой , нлркей емес, шыбын ш ьтар »,— деп- Ti кы здар. «Шыбын болса шыбын шьшар»,— дейд1 кы з­ дарды ц мазагына тусш е коймаран Кыдырман. «Ой, мы- надай танаура шыбын емес, ара Kipin кеткен ш ьтар »,— д е т ч кы здардьщ 6ipi онан api какпакы лдап. «Ж о, ара емес, ара болса emairi шагып ап, мурным icin кетер eni рой» ,— деген екен Кыды рман. Содан уш кыз iuieKTepi туйшгенше ал кеп кулеш . Н еш е уакытка дейш 6ip-6ipiHe мурындарыныц устшен алакандарын кырынан устап ка- раса-ак болганы, сыкылыктап кулшге бататын. Енд| бу- riH де естер1не алып, сондагы эзшдер1 мен кулкшер1 ез- дерше epci к е р М п отыр. 122

— Тук укпайтын бала екенб1з гой,— деседк Б1раздап Keftin Нурбнке шшкене баласынын емепн Mep3iMi болтаный айтып руксат су р а п , коштасы п кетпек болды. Осыдан бес-алты ай бурын уйде отырып боса- нып, ул тапкан. Ж т п Берш еткен кыста эскерге кетН де, кеп узамай артынан кара караз келд!, ал Нурбике болса не кыз емес, не куйеуге тиген эйел емес, балалы 5«ecip боп к ал а бердк Ата-анасы ны н бетше мунан еткен не нйркеу болсын. Н урбикенщ 63i де к е п ш ш к жиналган жерге жоламай, кезге туспеуге тырысып, каш актап ж у- ред1. Эбден жудеген, тек бажырайран мун толы кез1 рана калган. Бугш 6ipre ескен курбысы Назира эпкеммен коштасып кал у уш ш рана келштк Нурбике кеткен сон, курбылары сырттай of аи аяныш бмд^ре отырып ез бастарындары кайры-каареттерш шарынрандай болды. ЭЫресе YMiT Назира эпкемнщ ка- сына отырып ап, кушактап айрылрысы келмейдь — Нэзирамен 6ipre мен де кетер ед1м, mipKiH-ай,— деп кояды кез1 мелт-мелт ж аск а толып. Ш ынымен кет- Kici кепгеш ме, элде е з ш щ Kapin боп калган куйш ш а- рьш рэн е к ш и й мен iui куса муны м а , ю м бш сш . Алды н- ры жылы кыста отанцияра астык тартып жургенш де К араталды н музы ойылып Kerin, Y m H су ортасында калган шанадагы астыкты ж аяул ап су кеш in ж у р ш та- сып ел!м аузынан кал ган, акыры соныц зардабынан кираландап журе алмайтын ж ары мж ан болды. K,a3ip де езш щ жанына баткан сол кэрш халш шарынатын сияк- — М ет ' де ала кетнп, Н эзи р а. М ен де 6ipre кетешн- iui,— дейд1 эпкемнщ мойнына киыла асылып. Умггке салсан Нэзира эпкем кез келгеннщ колы жете бермес керемет 6ip canapFa аттанып бара ж аткан сиякты. TinTi басканын колы жетсе де, езш щ колы жетпейтшше анык екш !ш б1лд!ред1. — Осы кыз кызык,— дейд1 К,ыдырман танауы делди- in кызына сейлеп,— Йемене, Н эзира ез ершмен бара жатыр дейсщ бе?! Бул да эскерге шакырудын 6ip Typi. Каншама киындыктар кутш турран шыгар буларды да. — Мейл1, кандай киындыктар болса да Нэзирамен 6ipre кетер ем. — Туу, сен кыз да койсаншы ендк адамнын кнты ры - на тие бермей, — дед1 Кыдырман кенет Tici ауыррандай ю р ж т 'п . — Э д ш н е келеек бул ек эуел1 мына м е н т жо- лым ед! рой. Мен сиякты ж т ттерд щ жолы едк Эттен, 123

ам ал к а н т а , ауылда ж ур ш -ак аяктан айрылып, тойтык боп калган мына м ет айтсаншы. Ендк мше, адамга да, кудайра да керекс1збш, — деп, ак таярымен аярын токыл- датып урып койды. Келте ултарылран дэу шарыктары кесмген кос томардай колапайсыз жуп-жуан ед!. Ж ан а жылдыц алдында катты боранда eKi кундей малмен 6ipre ырып, дала да калып аярын yciTKeH. Содан саусактары кап-кара боп кулд[реп icin, аяктарынын ба­ сы копке д е й т жазы лм ай, ешкандай ем-дом конбай, ка* рынды болып ушыра бастайды. Кунд1з-туш зар кактыр- FaH ауыр азаптан елер болтан Кыдырман, мунан api ая- рынын мал болмасына K03i жеткен сон, саусактарын жан- рырыкка салыпты д а , отшр балтамен Teric кыркып шау- ып тастапты. Ж эне осынын бэрш еш ш мнт ж эрдем таз 03i icTereH. LUeuieci мен m i-карындастары карап турура дэттер! ш ы дамай, б е з т кашып кеткен екен. М ш е, сонан KeftiH рана 6 e ii 6epi к ар ап, аяры жазы ла бастады. Мы­ на д эу шарыкты 03i ririn алран. Калы н орап пимесе, аяры суыкка шыдамсы з, ете тонгак кершедь Ж урген кез- де аярына кеспелтек еш томарды байлап алгандай кор- бан-корбак етед1. Осы кун1' балалар оны Кыдырман демейм1з, тойтык дейм!з. 0 3 i оран елердей корланады. Куы п жене алмайтын болран сон, колындагы ж уан ак таярын лактырып урып, зэре-кутымызды ушырады. B i- рак одан тшм1зд1 тартып жаткан 613 жокпыз, анадай- д ан алдынан кесе-келденендей 6epin: «Э н е, Тойтык келе жатыр. Тойтыкты кар а. Э й , Тойтык!» — деп мазактап каш а женелем1з. С о л Кыдырман д а жылармандай боп корланы п, fyTirin отыр. — А ярыннын ycireHi жаксы болтан екен, эйтпесе сен екеш сен де б\\зю тастап кеткел1 ж ур екенсш рой, — деген Зибаш сыцрырлай кулш. — Йемене, м е н т кетпегежмд! т ш е й с т бе? — дед1 Кыдырман OFaH ж алт карап. — Эрине. — Апы р-ай, э , м е н т ттеу1м д! тьлейтш адам да бар екен-ay,— деп Кыдырман кулген болды. BipaK Зибаш кулген ж о к, май шамнын жарырында денгелек сулу жуз1н OF3H буры п, K03iH сузшд1ре карады да: — Мен шынымды айтып отырсам, бул кулед| foA, — дед1 назданып. — О йб ай, женешетай, кулмеймш, м ш е, шыным, риза болып отырмын,— деп. Кыдырман онын топ-толык 6i- 124

лепнен кос колдап устап, кысып-кысып койды. — Мен тек e3iMHiH мына тойтыктыгыма куйш ш отырмын да. — Ж э , ж э , сендерге не болган?! — дед1 Н эзира эпкем буларга кезек куле карап жеки сейлеп. — Йемене, м е т тойга кеп'п барады д ейандер ме?! Э л де жетшкешмнен ке- тш барады дейсшдер ме?! — Онан сон кэншн устшде 6ip- 6ipiHe тыгыла Tycin, бук тусш ж аткан эжем мен шшкене балалар жакты мегзеп койып:— Мен кеткен сон, мына- лардын Kyfli не болады эл1?!— дед1 ауы р KypciHin. Шынында д а, солай екен-ау дегендей Y m It те, Кыдыр- ман да ыигайсызданып калды. Уйктап жатканы, элде ояу жатканы белrici3 эжем : «Е -е, ал л а ...» деп ah ура KypciHin, жаратканга куб1рлей сиынып койды. Эпкем ecine енд)' элдене тускендей Зибаш тан: — Айтпакшы, Когалы булак ж актагы шепт! эл1 тар- каткан жоксындар ма? — деп cypaFam — Кеше Fana ею шанамен М ам ы р мен М ахм уд барып кайтты. Кар калы н Fofi, 33ipre жолы ауы рлау керш едь Ж ай сурадын ба? — Ж азда тш ен кезшде булактын жорарры жарында- ры жыранын шобш мына К анат екеум1з шалрымен шауып, 6epri к аб акка жинап койып ед1м. Соны кузде ж етю зш алура колхоздын жумысынан колым тимей Kerri емес пе. — Осы аптада ол ж актан шеп тартура мына Кыдыр- ман екеум!з де барып калармыз. — Онда соны екеущ бел!п-жары п б1рдене Fbin уйге жетю зш берсендерил, 03i 6ip шанадан аспайды. Мына Канатты 6ipre ала барсандар, жолын керсетш кемекте- сер едь — Ж арайды, — деп Зибаш Кыдырманга караран. — Эрине, жетю зш 6epeMi3, — дед!- Кыдырман да м е коста п. TaFbi да т !р ш ш к к е байланысты ананы-мынаны сез eTin 6ipa3 отырран сои, Зибаш та ат а-eHeciHiH бул кел- генше уйктамай кутет!н1н айтып, кетуге ыцрайланран. Эпкем оран рнзалырын 6i.aflipe отырып сонры тш егш айт- ты: онысы мына калып бара ж аткан ©лмел! кэр< uieiiieci мен кеккарын 1н!лер1ме кез кырын сал а ж ур деген едк Б ул созш ол Зибаш ка айта отырып, Кыдырман мен YMiT- ке де кулаккагы с кылганы едг — О не дегеш н, колымыздан келген ж эрдем!м!зд! кврсетш турмыз гой,— дед1 Зибаш тары да кош тау кут- кендей Кыдырманра, одан YMiTKe карап. — Эрине, эрнне,— д е сп анау eKeyi де.

Зибаш Нэзира эпкеммен кезше ж ас ала турып, кушак- тасып коштасты. — Кайд а журсен аман бо л... А м ан-сау кайт, тентек кы з... Зибаш кеткен сон, Кыдырман мен Y mi't eneyi тары да мектептег! балалы к кездерш еске алып, 6ipineH-6ipi са- бакты кал ай кенлргендерш, сабан устш де отырранда кай баланы и не icTereHiH айтып мэз боп кулгсе бастады. — Тары д а 6ip шай йнел!к, К анатай, сабан экеп от ж акш ы , — дед! кайта кемлденген Нэзира эпкем. Мен сабан экелуге сыртка шыктым. Тун жарымы ауа барып TyFan ай 6ip ш ек еа ойылып, солрындаран сэуле- ci тешрект1 бозамыктандырып тур екен. Ауыл Teric тым- тырыс, ен аяры мазасы з иттерге дейш т э тп уйныра бат- кан сиякты. Т а у жактан болар-болмас кана коныр жел ypin тур. Кораныц сыртына карай шыгып сабаннан ку- ш актап ала бергешмде, apFbi жактан сабанды сылдыр- латып 6ipey жургендей болды. Сел к етш сабанды тас- тай кашуга шак калдым. — Канатай, коры кпа, бул мен Fofi, — дед! урлана шыккан дауы с, Зибаш екен. — Ж о к , коры ккан жокпы н,— дед1м мен ез!мше сыр б1'лд1рмегенсш. 03iM 1штей так кап турмын, элпнде рой: «Ата-енем келгешмше жатпай KyTin отырадыь.— деп, асырып кеткен сиякты едк енд1 6i3AiH сабаннын туб1нде мына турысы не? Э л де кайтура коркып тур ма екен? — Канатай, акылын бар рой, айналайын, анау кыз- дарра байкатпай Кыдырманра акырын рана ымдап, 6ip Kici шакырып тур деш !, — дед1 сол урлана сыбырлаган унмен. — Макул. Сабанды куш актап уйге К1рд1м де Кыдырманра карап «Э й , тойтык» деп к ал а ж аздап барып: — С е ш eciK алдында 6ip Kici шакырып тур, — дед1м еш ымдап ж атпай -ак б!рден дунк eTKi3in. — О KiM?— дед1 Кыдырман таныркап. — Ш ы ксан KepeciH foA. Нэзира эпкем де, У м к те косарлана: — Б а р , бар! Ш ар уасы бар Kici uibiFap, — necrri. — 6 й , о KiM болды екен?— деп, Кыдырман той­ тык тойтандай басып сыртка ш ы рып кеткен. Yui кыз 6ip* 6ipine карап сыкылыктаса кеп кулд!. Кыдырман тойтык сол кеткеннен кайтып оралган ж ок. 126

Мен от ж аккам, ошак устшде жылы турран ш эупм сэлден к е й ш а к кайнай бастады . Кы здар тары да шай iurri. — Е н д 1 жатпай-ак кояйы к, — дед1 Н азира эпкем Гул- cap ara. — Ж ол бойы эл1 уйктармыз. — Мен1н жатканмен де 6api6ip уйкым келмейдГ — дед1 Гулсара мунайып. — С ен foA, эженм ен, 1ш лерщ м ен, курбы-курдастарынмен, ауылынмен коштасып аттанып бара жатырсын, ал мен болсам эке-шеш емнш кандай халде екешн де б1ле алмай кетш барам . О й л асам -ак ж у- periM сыздап сала бередГ — Ж э, ойлаганмен тук шыкпайды. Бэлю м, солардын жылап-сыктап калгандарын кергеннен де кермей аттан- ганын да дурыс шырар,— дед1 эпкем оны ж уб ат а сей- леп.— М ен, мше, к ен ш м айран-асыр боп аттанралы отырмын. М ен кеткен со к, мыналардын кун! не болады . Мына Канатка карап калрандары Foft. Осыны айтып кезше ж а с алды , апама уксаран а к сур ©Hi flip-flip етш , енд|' сэл болса eiiipen ж ы л ап ж1беру- ге ш ак отыр. Э ж ем мен юшкене балалар ж ак к а ж ал так- тап карап кояды. — Елге аман-сау кайтып ораламыз ба, ж о к па? Кайтсак к аш ан кайтамы з, ю м б 1лед1?! — Сендер азат ет1лген калаларра бара жаты рсы ндар рой, — деген Y mpt. — А зат ет1лгенмен, сотые болып еткен ж ер дщ Tipfliri Kafi6ip жетккен Т1'рл|'к дейсщ ,— дед1 Гулсара кенш и дег! KyAiri imiHe сы ймарандай,— Ж ары лм ай калган ми- налар, бомбалар квп болады екен, ке м у а з калган ел1К- терден тазартуымыз керек екен, — Ж ок пэлеш айтпай, койындаршы, — деген Y mpt квз1 шарасынан шыра ур ейл ент. — Р а с , 6i3re еск ерт т айтты... Осы туста Н эзира эпкемнщ кез1 баганадан ез д е р Ы н енг1мелерш сырттай у н а з тындап отырран маран Tycin Kerri де: — Ж э, сен де адамнын зэресш ушыратын не болса соны айтпай, жен! тузу энг!ме айтсаншы, — деп, ымдай сейлеп, Гулсараны тыйып тастады . — ЭдеЙ1' мына Y mi‘tti коркыту уш ж айтып отырсын-ау, э, — дед! сезш щ сонын эз1лге сая жуып-шайып. С э л абдырап калган Гулсара ayeni эпкеме, одан маран карады да, лезде внше кулк! yflipin. — И э -д а , — дед! эзпчдей сейлеп. — Эйтпесе Y m it 613- бен 6ipre кетем деп отыр емес пе. Осылайша уш кыз 6ip ауык кездерше ж ас алып му- 127

найып, 6ip ауык эз!лдесе кулш узак танды кездер1мен |атырды. 0 зш 1здщ уйдщ, кериН-келемдердщ этештер! эуел1 таннын атканын хабарлап, 6iplH-6ipi уйкыдан оят- кандай кезектесе эдеппен шакыра бастады да, б!раздан кеи1н уйкыларынан эбден оянып, тамактарын кырына кенеп, ношше келпрш алрандай болран сон, ал енд1 кай- сымыздын даусымыз ащырак шырар екен деп, жарыскан- дай азан-казан боп шуылдасып кегп. Осы кезде кешег1 уэдес1 бойынша М ТС-ка ерте ж у р т , эпкемдерд! сагат тогыздан калдырмай жетюзш салмак болтан почташы Макым шал да шанасымен eciK алдына кеп токтаран. Эп- кем, Гулсара exeyi тез кише бастады. Эжем де оянып. дастаркан жайып, он сапар тклеп, бата жасады. Эпкемд1 мандайынан суйе турып коштасты, кезше жас алганы болмаса, дауыс шыгарып жыларан жок- — Мандайына 6ip жазтаны бар шырар, жылама- йын,— дед1. Эжем жыламаган сон, баскаларымыз да кездер1м1з жасаурап турып коштастык. Жексенб! куш ертенгкнн 6ip топ бала: Санат, Петька, О тто , Эб1лтай жэне де, ортамызда б1зден сэл ересектеу Фрицы бар, ecKi клубтын ipreciHe жиналып ап, садак жасаура юр1скенб13. Б ул биыл кыстары б1раздан 6epi кызыра ойнайтын ойынымыз боп жур. Кайыннан, ыррай- дан, талдан садак ием1з, OFaH камыстан жебе дайындап, ушына канылтырдан жасалран yum p ок кнг1зем13. Са- дакты кере тартып аткан кезщде, ауылдын 6ip шетшен екшиН шетше дешн жетед1 жэне тиген затын Tecin кете- дй Клубтын калын тактай eciriH аткан кезщде, Kipm eTin кадала туседк Mine, осы садарымызбен сауыскан, KapFa-кузРын атамыз. бйткеш биыл кчс карга-кузрын, сауыскан дегендер мулде кебейш кет;т|, жыртылып ай- |рылады. Ауы л тец1регшдег1 арам елгён, каскыр тарт- кан малдардыц елекселерш жайларан ivapFa-кузРындар ертеден кешке дешн дар-дар eTicin ccipiKTenin азан- _ казан шуылдасады да жатады, ал онсыз да ыныршак- тары ш ырып титыктап журген ег1здер мен жауыр ат- тардын кыр аркаларына конактап ап, жануарлардын жа- раларынын канын соргалата шокып, ео таптырмай шыкы- лыктайтын сауыскандар мулде басынып алган, шак-шак eTin шакылдагандары Байдалы шалдан б1р кем емес. 128

Садакка июге арашты эрк!м e3i табады, ал жебеге колхоздын мал корасынын тебесш жапкан камыстан урлаймыз, канылтырды Фрицы тауып экелед1 жэне оны e3i эдемьпеп уиш лдеп киып, ушын уп -уи ш р б1здей eTin ок согады. Колы майысып шебер-ак. Жасап берген эр OFbi ymiH Фрицыга 6ip к ур т немесе баскадай тамак телей- м|'з. Мэселен, 6i3: Санат, Эбйггай ушеум!з уй1м1зден (урлап-жырлап к ур т-ipiMiuiK экеп отырмыз да, Петька отка кемш niciptareH картоп экеп отыр, ал Оттонын |сыртын отка кактаган жарты жугер1Ы бар. Осынын б,эрш дорбасына салып алран Фрицы жан-тэш н салып б1зге ок сорып отыр. Эркайсымыз ею'ден-уштен ок сок- кызып мэз-мейрамбыз. — nipcin-oy! Эй, nipcin, жер жуткы р, кайда жога- лып кегли?!— деген дауыстан Фрицыдан бастап бэрК Mi3 де селк-селк ете калдык. Б у л — Байдалы шалдын KeMnipi Упияныц даусы. — Ойбай, меш (здеп жатыр,— дед1 Фрицы жасап отырран орын тездете тыкылдатып. — Эй, nipcin! \"Плвущ KypFbip, кайда журшн?! — Апа, мен мундамын. — О, желкен уз|'лп'р, анау малдарды cvFap. — Ka3ip, ana, Ka3ip. Фрицы сонры жасаган орын Эбмтайдын жебесше ки- ri3in берд! де, канылтырын орап, кетуге жиналды. — Калранын каз1р малдарды сугарып келген сон жасаймын,— дедь Фрицы — желм бала. IUeuieci еткен кузде шшенде жылан uiaFbin елдк Содан 6epi Фрицы apKiMHin еш'гшде кун кередр С онры кездер! Байдалы шалдын уйш щ ма­ лый карап, сол уйге кол бала боп жур. Колы калт етсе б1здерге кепб1ржары ойнайды, 6ip жары (Мрдене-Ырдене жасап, тамарын айырайды. 03i б!зден 6ipep жас улкен, узын бойлы, eni боп-боз, имиген арык, тарамыстанып алып колынан келыейтМ жок. Эркайсымыздя feKUeH-yuiTeH ок жэне эр оры мыздын батырлар жырындарыдай аты бар: Суржебе, Кекжебе, Сойканжебе, Катержебе... деп турлеп-турлеп атаймыз. Сауыскан, карта атпас бурын эуел1 нысана квздеп ж а тты гь т алмак болып клубтын eciriHe карай куйемен 1 нтлердщ cypeTiH салып, соны кездеп атып ойнаура к ь piCKen6i3. Клубтыц^арт жарынан тор жоррасымен енте- л е т т Байдалы шал шыра келгенде, ; ыр каша женелдж. О да атын тебшш кап:

©, и тп н куиИктер!, не icTen журандер?!— деп акыра умтылган. Куып ж е т т эркайсымызды камшы- мен Оф-бф салып ететш iiibiFap деп ойлаганбыз, жо. °лаи болмады. Узанкырап барып кейш бурылсак, Бай­ далы шал атыныц басын тартып, енкейе т у с т клубтын ешпндеп элинде 6i3 салган Гитлердщ сурепне карап тур екен. — Э й , кушштер, мыналарын KiM?— дед1 камшысы- нын сабымен cyperri нускап. — Гитлер,— дед1к 613 6ip ауыа тан. — Э. Соны атып журснндер ме? — Иэ. — Онда оларын дурыс екен. А л ездер!н неге каша* сындар? Шынында да, неге каштык? Бурын балалар Байда­ лы шалдын сонынан калмай аталап оган 61’рдене деп сейлесш калуга куштар ек, баска улкендерге Караганда оны 6ip турл1 жакын тартып yfiipceKTen, еркелетнз кеп туратынбыз. ©31 де б!збен эзмдеп коятын, «эй, осы кун- пнщ_ бялаларын койшы»,— деп, ернш шуМргеннщ езш- де б1зде к е м с тп жерлеуден repi, кайта намысымызга w in кайрап тургандай кершетш. Байдалы шал бригадир болганнан 6epi, сол езара ушрсекпк (нртшдеп суып, кайта керюнше арамыз алшактап кеткен. Буп'нде ба­ лалар Байдалы шалды кореек ез!»тден-ез!м!з каша женелем13, ал ол 03i 61зд1 корген жерде атын Te6iHin М п камшысын yftipin акырып куып беред!. Б 1 здт жа- зыгымыз не, нелштен кашамыз, ал ол б)зд1 не ymiH ку- ады? Оны 6i3 де б1лмейм!з, Байдалы шалдын ез1'дебьл- мейтш болар. Эйтеу, 6i3 каша жонелем1з, ол куып бе- редь Ka3ip де ол клубтын арт жагынан окыстан шыга келгенде, 613 топырлап каша женелд1К, ал ол акыра |умтылып, камшысын yfiipin кумак болды. ЕнД1, мше, б1здщ нелжтен каша женелгешм|'зге ол туешбей тур да, одан нелштен кашканымызды б1лмей 6i3 турмыз. — Bepi, жакын келщдер,— дед1 ол саябыр ун- мен. — Неге коркасындар? Тимеймш. Bepi кел!ндер. Bi3 03iMi3fli KOTepeTiH, 6ipaK ат омбылап журе алмай- тын каткак кардын успне шыгып алганбыз, енд! оган ку* са да устатпайтынымызды 6iaeMia. Сондыктан тайсакта* май онын эр кимылын калт ж 1берместен кадагалап ка­ рап турмыз. — Э й , корыкпандар дед!М рой. Кэне, кайсысын хат- ты жаксы окисын? Мен 6ip кагаз окытып алайындеп

ед!м, — дед! акыры ез!нщ б|зге ici Tycin турранын б1л- flipin. Bi3, балалар, iiniMi3aeri хатты ек жаксы окитыны- мыз деп атын атамасак та Санатка караганбыз. О л эл- п'нде каша женелген!м1зде, жерге Tycin калган 6ip ормнын торы жорранын тагалы туягынын астында быт- шыт боп сынганын Kepin, Typmirin турран. • — Мен уйге кайтам, мал сураруым керек, — дед! кунмлдеп. — Эне, б1здщ уйдег! апаларык бауырсак nicipin жа- тыр, кагаз окып бергенце 6ip калта бауырсак 6epri3eM,— пед1 Байдалы шал уй жагын нускап. Муржасынаи гуНн! будактап тур екен. Б1здщ мурнымызга майга nic- кен ыстык бауырсактын Hici жеткендей болды. — Ата, мен окиыншы, — дед! Эб!лтай ж улы п алган- дай жулкына т!лек б1лд!р1п. Байдалы шал онын сезш ест!мегендей Санатка карайларан. — Ж о к, мен уйге кайтам, мал сураруым керек, — дед! Санат кейш карай бурылып. — Ж у р онда, сен окып бер, — дед! Байдалы шал енд!амалсыз Эбьптайра карап. — Бауырсакка 6ip тоясын. Куанып кеткен Эб!лтай Байдалы шалдын сонынан (лесе Tycin барып, калган ушеум!зге ж а л т бурылды да, гастап кете алмай: — Ата, мына балалар да журсшшь— дед! етййп. — Мейшдерй журсе журс!н. Байдалы шал торы жоррасымен алга Tycin, 6i3 терт бала садактарымызды мойнымызга асынып, онын со­ нынан iaecin шалдын уйше карай журдж. — Бауырсак бермек Tyrtai, 83iMi3fli сабап-сабап ж!бермесе негылсын,— дед! О тто сыбырлап. — Сабап жынды ма, б!здщ еш жазыгымыз жок кой,— дед! Петьке. — Сабамайтын шыгар, солай ма, Канат? — дейд! Эбжтай да коркактанкырап. — KiM б!лсж,— деймш мен иырымды кикан eTKi3in. Шынында да, KiM 6!лсш, cohfh кезде Байдалы шалдын Шнезш адам тус!нет!ндей болып ж ур ме. EciriHin алдына жет!п Байдалы шал атынан тускен кезде, отын бутап журген 6i3 танымайтын 6ip бейтаныс адам: — Ассаламагалейкем-ем, Бай-aFal — деп карсы ал- — Элиюсалам. Эй, Туржанбысын?! — Из. 13!

— Кайдан ж у р с т? — Ауылдан. С!здерд1 сагынып к егли де, амандык- тарынызды 6ijiin кайтайын деп келд1м. Е , ж ен екен онын. Конак боп кеп, отын бутап жур- генш кал ай енд1?! . — Ой- Бай-aFa, ci3AiH уйдш отынын бутамаганда KiMHiH отынын бутаймын. 03iMciHin журген!м гой, а-а- а... — деп мэз бола кулд| Туржан. Б ул — xiuiipex кез1 жылт-жылт еткен, адамга тура каратан кезде кос танауы танкиып туратын, уртыньщ ус- т1нен жалбы рап TypFan суйык шалгы мурты бар, узын бойлы, кайыстай каткан кара Kiel едк А лдынры TicTepi ж о к екен, сейлеген, кулген кездершде юшкентай бет эл- neTiHin к а к жарымын алып турран д урд ж epinni жайын аузы урадай боп ynipefiin, кемешне дей1н кара кошкылда- нып тугел кержед1. — Иэ, уй imiH аман ба? К е л ш н т хал|' жаксы ма? — деген Байдалы шал амандык сурай турып. — Аман Fofi, оларды ит жей ме, а-а-а-а... — деп Туржан урадай аузын ашып тары кулдк Жарыну ушш болу керек, сезшщ сонын: «а-а-а...» деп даракы кулш- мен аяктайды екен. Эйтеу, калай болтан кунде де 6ip сукансыз адам exem б1рден KepiHin турды. — Осы с е ти баланныц аты KiM ед1? — Сапыбек кой. — Иэ, ол каз1р кай класта? — C ofhc басталар жылы утш и п ш GiTipreH, онан ке- Гпн окымай койды, куш ж. Ж алгы з ул болтан сон тым ерке. — Х а т тануы калай езшш? — Былай таниды Fort ендь Оки алады. — Хат тануы дурыс болса, соны менщ Колыма бер- шдч e3iM тэрбиелешн. Эйтпесе осында эр бокмурынга жалынып ит болдым, — дед! б1здерге карап койып. — Бай-ага-ау, ci3 торбиелесешз, одан артык онын кудайдан не TinereHi болсын. — Ж ур . уйге nip. оны сейлесе жатармыз,— деген Байдалы шал enai Эбьптайга бурылды да: — Сен жур, ал мыналар осы арада куте турсын,— дед! де жанагы Турсынжан yuieyi уйге Kipin Kerri, 6i3 Петьке, О тто ушеум!з уй iprecinae кала берд!к. Бригадир болганнан 6epi Байдалы шалдын yfti 6i3fliH ауылдагы кыдыр koh f3h уй боп саналады. Кут-береке, молшылык бук!л ауылда тек осы уйде Fana бар, iiui де, 132

сырты да майлы. Касынан етсец, ыгына турып ап тамак- тыц тэ гп liiciH шскеп, кеткщ келмей кезш и сатин ер;к- ci3 тел Miре карайсын. EciriniH алдында тау-та у боп уйьл- ген aFaui отын (шешендер М ахмуд пен Зокку осы теш - ректеп ек к у aFaui отынды тек осы уйге экеп тушредО, аткарушы Ыскак шал мен Фрицы exeyi кезек-кезек сол отынды шетжен бутаумен болады, буталган отын кунд!3- тун жарылады да жатады. Казан-ошак дегендер бiр бо- самайтын сиякты, ылри ет асылып, бауырсак nicipiain, шай койылып, ертеден кара кешке дей!н дастаркан 6ip жиналмайтын тэр!здк Таннын атуынан куннщ батуына дейш бар TipmiaiKTepi осы уйге FaHa байланып калган уш -тврт катын 6ipi су экелш, 6ipi от жагып, 6ipi тамак nicipin, салп-сулп a6irepre Tycin еш тыным таппайды. Бастыктыц у й ж ж суымен Kipin, к ул1мен шыккандары ушш бакытты. Булардан озге бугж де Байдалы шалдыц уйше бурынгыдай баса-кектеп ешшм xipe де алмайды. Тек сырттай кызы ры п, сырттай тамсанып, сырттай тел- Mipin кана етед1 тусынан. Б 13 де, гж е , уй ipreciHe кеп, майга тс ке н бауырсак- тьщ анкыган тэ гп Hici ес1м1зден тандыра жаздап манау- рап турмыз. Танауларымызды кос-костап тарта Tycin, ciaeKefliMi3Ai жутынып койып, 6ip-6ipiM i3re KyAiMcipefi караймыз. — Бауырсак nicipin жатыр. — Кандай T3TTi ш с, э?1 Сэскеге карай эжептэу1р кетержген кун жал-ж ал кардьщ арасынан тебелер1 карайган, эркайсысыныц то- преНнде кыбыр-кыбыр TipuiiaiKTepi бар жадау-жудеу уйлерге neMKeTTi салкын рана карап, бар ыкыласын ipre- сжде 6i3 турран Байдалы шалдыц yfiiHe арнаган сиякты. Анау уйлеоден жокшылыктын, ж е п м -ж е а р лж п к каралы ызгары азынаса, ал мына уйден жайма-шуак т э г п ку- аныштын леб1 еседк Элг|ндег1 мал cyFapyFa кеткен Фрицы да келе жатыр екен, б1здерд! xepin анадайдан даурыга: — Анау туманыц apFbi жагындагы кГшкене сайда арам елген 0г1здердщ ©лекселер!не уймелеген каргалар к уж -к у ж етедц— дед1 eiiTire сейлеп, онан касымызга таяп келген, неге елжпейсждер, укпай турсыцдар ма дегендсй эркайсымызга 6ip караган,— К,алыц каргалар, атуга бармайсындар ма? Б|'з: «тс-с, тыныштыгымызды бузба> дегендей, OFan

Y«ci3 кез тастап, тым-тырыстына калганбыз 1Шрк!н осындай да т э т п nic болады екен-ау! ~ П ф о п , о, жайрарыр, анау малдарра швп сал- маисын ба??— деп сункылдаран Упиянын даусы дэл куда- гымыздын туб!нен ест!лд1. Свйткенше болган жок Упия УЙД1Н 013 TypFaH ipreciHe карай шыга келген, басында аппак кардай кимешек, ею жары мен мацдайына эдем|- леп кэнуэ Т1ккен, устшде ешрше неше турл1 тана туйме- лер, куш е тиындар таккан кек nyairn камзол, сэры ат­ лас кейлепш'н eTeri жер сызады. — Эй, сендер негып турсындар бу жерде?!— дед| дэл урлырымыздын уст1нен тускендей. Б1з сасып калдык. — Б 13 жай... Эбмтайды кутш турмыз. — Йемене, оны каскыр жейд! деп пе ед1кдер?! О несГ, ей, уйд!н ipreciHe кеп топырлагандары, аулак, анау квше- де турып кутщдер — деп, Э1рюлдей урсып куып тастады. Bi3, амал жок, уй ipreciHeH аулактап, кешенщ ортасына uiEJFbm турдык. — Айтып ем рой, бауырсак бермейд1,— дед! Отто. — Бермесе койсын, бауырсак жемесек те елмесшз. Тек Эбйггайдыц шыкканын кутейш,— дед| Петька. Осылайша бауырсак жеуден кудер узш турганымыэда, бую л ауылды жанрырыктыра: «Канат! Канат!»— деп, аттандай айкайлап шакырран дауыс мен1 селк етюздь Дауыс шыккан oftFa карай ж а лт каратам, мал кора жак- тан Кыдырман тойтыктын iHici Нэд!рман целе жатыр. Бук!л ауылды басына квтере айкайлайды. 03i мешмен жасты болса да алды-артына карамайтын энгудш мшез- д1 болатын. Каз1р де ж а у шапкандай аттандап келед!. Анадайдан MeHi кере сап: — Эй, Канат, кайда журсщ? Кел 6epi!— дед! буйыр- FaH унмен. ©3i кешешн ортасына токтап, мен касына барранымша кутш турды.— Эй, сен! Кыдырман кекем мал KopaFa тез жетсш дед1. Корэлы булак жакка швпке барады екен, coFaH 6ipre ала кетем дейдк Энеугунг! Нэзира экпемн!н Кыдырман мен Зибашка Коралы булак жакка барсандар. 6i3flin ш9б1М1'зд! ж еткь ain бергейс!ндер деген Tta eri eciMe Tycin , мен дереу мал Кора жакка карай жупрд|‘м. — Эй, Канат!— дед! Нэд1рман мен! токтатып.— А л - дындагы садагынды маран калдырып кет. Нэд!рманнын ожар мшезш б!лет!н мен ек! ушты ойда туррам. — ©й, садагынды жеп коймаймын, шептен келген сок 134

аласын гой,— деп кеп, мойнымнан ж улы п алгандай бол- ды. — Октарынды да калдыр. — Байка, октарымнын ушы етюр, 6ipeyAt атып ап ж у р и е ? ^ жыныма тиетшдер болса ата салам,— дед! Нэд|'рман ек!ленш. — Кой, сядакпен Kici атура болмайды. — Ж ай айтам... Калжыным Foft,— деп мэз бола кул- д1 ол. Ceiirin, Когалы булакка шепке бара жаткан Кыдыр- ман мен Зибаш Назира эпкеме берген уэделершде турып Meni ездер1мен 6ipre ала журген. Эл1 таптаурын бола коймаран жол ауыр екен, жазда екКуш caFarra барып кайтатын жерге туске карай малтыгып эзер ж е ттж . Зи- башты шанасымен осында 6ipa3 кун бурын М ахмуд пен Манар бузган 6epri iuerreri маянын тубш е калдырып, Кыдырман екеум1'з булактын жарлауыт кабарын жага- лап, турылра тусе 6epicTeri б1здщ шепке карай жол аш- тык. Жазда Назира эпкем екеум13 жинаранымызда, Kimi- ripiM маядай кершген шошагымызды калыц кар тебесше дейш cipen буркеп тастапты, айдалада адасып отырып калган жет1м баладай кезге эзер шалынады. Эпкем екеум1з кунделжт! тангы алагеу1мнен турып, 6ipep са- раттан кол шалгымен 6ip ай бойы шауып ед|'к. Б ула к ­ тын твшрегждег1 жырым-жырым боп тарамданган к у- лама жыраларга ескен калыц шалгын танга ж уы к шык- ка 6erin жататын, жапырактар мен гулдердщ буршп<- Tepine конактаган меп-мелд1р моншак тамшылар THin кетсен сау-сау ететш, сондайда жылы тесектен жаца рана турран вне бойынды балкын леп TiTipeHTin, Д1р1л- дет1п ж 1беруш1 едк Шалрыны 6ipa3 кулаш тай тартып, бойын жылына бастаран кезде, балпян шалрыннан кыш- кылтым кошкыл nic буркырай бастайтын, бук1л тыны- сын, кешрегщ содан жарылып кетердей болатын. Каз1'р Кыдырман эуел1 шошактын тебесшдеп карды курекпен опыра ойып аударып тастап, онан кейш алты айырлы ашасын бойлата сурып судыраран кургак menTi аудара кетерген кезде, жаздан 6epi туншырып бурып жаткан кок шалрыннын куп-кургак ашулы nici KeHcipiriMi3fli жарып ж!берердей буркырай женелд!. «Апш хи!.. Апш- хи!.. nah, nah, илркш!..» Мойындары салбырап cyMipeflin турран вг1здер де шыдай алмай, мойынтурыктарынан 135

булкына тартынып шепке карай тумсыктарын езеурсй — Жэ,_ жэ, Канаттын азрантай шебше кез аларт- пандар, ей1— деп койды козралактаран шананык устш- де кетерген шеб1мен кулап кала жаздаран Кыдырман. А ярынын тойтыктьшына карамастан Кыдырман ете каиратты екен, эне-мше дегенше шошакты ойсыратып ж >беРД'- Шамамнын келгеншше мен де екшнН буй^рден тиеуге KipicneM. Жаздары ез1м орып, ез1м жиран шеп- тщ эр талшыры таныс сиякты, кайсысын кай жырадан орраныма дейш 61лет1н сияктымын. Сондыктан шашау шыраррым келмейдй ал Кыдырман болса алды-артына карамай опырта ктегендштен, каншама uienTi жерге Tycipin шашып, ысырап кып турран сиякты, ceKipin жер­ ге тусш , сол шашылран шептерд! жинаймын. Шошактын жартысына жуыгы тиелген сон, Кыдырман: — Bip жолга осы да жетедн— дед! жарты шанадан аздау iueirri устшен жаймалай турып.— Ендш сш тары 6ip келгежмде ж е тш з т берем. Эйтпесе э лп Байдалы какпас керш калса, колхоздын малы ашырып жатканда, жеке меншжтщ шебш тартып журсш деп пэле кылады. Онысы да рас, басканы б1лмесек те Байдалыны б1лем1з Foft. — Макул. Мунан сон элпнде Зибашты шанасымен калдырып кеткен маяра кайтып келдш. Кыдырманнын 613 кайтып оралранша дем ала тур дегенше карамастан, Зибаш ез шанасына эжептэу1р шеп тиеп койыпты. — Т у у , жана айтып ем Fofl дем алсаншы деп,— де­ ген Кыдырман оран урса свйлеп. — Койшы, боскадан боска калай отырмакпын,— де- д ! Зибаш кулш. Кыдырман енд! маянын устше ш ырып, жердей ша- наларра жогарыдан жойкын кушпен шептен копара аударып тиеуге KipiCTi. Bi3 Зибаш екеум1з ек! шананын устш де турып, ол аударып тастаган uienTi жаймалап улгере алар емесшз. — Шамаларын жетпесе онша киналмандар. Арты- нан мен ез1м жаймалаймын Foft,— деп кояды Кыдырман. Онан Зибашка арнайы:— Сен онша зорланбасаншы, дем алсаншы,— дейдн — Зорланып турран жокпын,— дейд1 Зибаш ерке унмен,— Куррак шеп ж еш л Fofi. Б iраз кимылдап териНгендш болу керек, Зибаш 136

ерттей боп кызарып Tirrri эдем! боп Kerri, кулю ойнаган кез1 жалт-жулт eTin, сейлеген, езу тарткан кездерде аппак TicTepi жаркы рай керш ед!. Bip кезде Зибаш шеп Tycin кеткен болу керек, кезш укалап турып калган. — Не болды?— дед! маянын устш деп Кыдырман тойтык елен етш. — Кез1ме... Ойпыр-ай, ертеп-аныздардагы «Ж олбары стай аты- лып» деген осындай-ак болар, сонау маянын устш де турран Кыдырман кас кагым сэтте 6ip-aK оррып, Зи- баштын алдына кеп д ж ете TycTi гой, TinTi аягынын тойтык екенш умытып кеткен. — Тура т ур !... Колынды т и п з б е...— деп eci кете епе- лектей турып Зибаштын кезш е тускен rnenTi тмймен жалап шыгарды. — Туу, кезщ кызарып Kerri гой. М ш е, кезще тускен мынау кы лтанак,— дед! т Ш ж н ушымен алган uienTi KepceTin. — TineHuie кадалып ед1, тжен бе, 83i, немене? — Т1кен сиякты... Эл1 ауырып тур ма? — Койды,— дед1 Зи баш кы зара ж аса ураган кезш жыпылыктата турып. Онан сон Кыдырманга еркелеген- дей куле карады:— Осынын бэрш кайдан бш есщ ? — Нет? — Кезге тускен шепт! тш нм ен жалап шыгарганды. — Е , бшем Foft,— деп Кыдырман да кулш , Tepic айналып кетт!. — Кудай-ау, осыны д а кеп керер ме екенсщ ,— де­ ген Зибаш эл1 де кезшен соргалаган жасы н тыя алмай турып. Маяга ермелеп бара жаткан Кыдырман кешн карай жалт бурылды. — Саган осындай сезд 1 айтпашы деп талай ескерт- TiM рой,— деды — Сенен де айрылып калам ба деп коркам. — Коры кпа,— дед! Кыдырман кенм дене сейл еп .— О л жагымап коры кпа. Айрылып калам деп ем ес, осы тойтыктан кутыла алмаймын-ау деп корык. Сол ай м а, К анат!— деп маран карап кезш кысып койды.— 9йел деген осы да. Кит етсе кез ж астары дайын турады. Осы сэтте Кыдырман маган кереметтей эдем !, сулу Ж1пт боп KepiHfli, ат жакты ак сур ewi, кул!мс|'рей караган кысыцкы кез!, калы н кабагы , денестене б!ткен 137

улкен мурны — нарыз ерге лайык айбынды кескш-кел. бет екен Foft. Ой, аллай, осы уакытка дейш калай баикамай жургенмш, к е й т ескешмде осындай болсам дейтш w iriT кой, мынау. Нэзира эпкемдер муны неге мазактайды екен? О у, мазактайтын емес, кызыгатын рашык болатын ж т т кой. Сол Нэзира эпкем, сол Нур-' бике, сол YMirrep кезшде мазактап жыртьщ-жыртьщ кулгендержше, мунын нарыз ер келбетп ж т т екенш ангарулары керек ед1 foA Енд1, MiHe, Зибаш иемденш алран. Зибаштын каз1р оран елж!'рей карап рашык боп турранына мен эбден сенем. Эне, ол маянын устже ке- териш , твмендеп б1здерге кул1мстрей карап ашасын колына алды да, шептен копара кетерж ем шанара ке- зек-кезек кулаш тай лактыра бастады. 1Шркж, мен кашан осы Кыдырмандай болар екем. Мейл1, Tlnri той- ты к болура да бармын, тек тез1р' ек ер жетш, ж т т боп осы Кыдырмандай болсам! ЦЛркж!.. Мундай кушт|‘ 6ipiHmi KepyiM, алты айырлы ашасын алты ай кыстан тыгыздалып басылып, кшздей боп жат- кан шепке бойлата cyFbin одан уй орнындай рып копара кетерж ап, кайкайта турып шананын устже гурс eTKisin тастаран кезде, жер солкылдаряндай болады. Зибаш екеум1з жаймаламак т у г ш , ш ептж астында бастырылып кала жаздаймыз. Сойп'п, ек! шананм да кайкита тиеп болтан кезде, дэу маянын да 6ip жартысы опырылып ортайып калган едк Туе ауа ауылга бет бурранбыз. Мен элдынры Кыдыр- маннын шанасында жалрызбын да, ол вз1 кейжг{ Зибаштын шанасына отырран. Кун жылына, кары жан- тактала бастаран кепок жолда вл'здер аяктарын санап баскандай зорра адымдап, жон аркалары, сауырлары б1рде созылрандай, б!рде жиырылрандай мыкшия тыр- мысып, эзер тартып келедь Элгш деп шоп тиегеи кездегг TepiM брртждеп басылып, бойым тонази бастаган сон, бастырыктык уетжен отыру- Fa жайлы болсын деп салынран бос шепке унги Kipin, шалкалай жаткам. Кыскы аспан булынрыр. KipniK как- пай узак карасан, кезщ л булдыратады. Осы аспаннын тебео тиш оре ле тж жер1 бар ма екен? А л тебео бар болса, онын ар жарында не бар екен?.. Б1рнеше кун толассыз боран соккан кезде, эжем жарыктык: «Аспан­ нын Tecirl ашылып кеткен бе?»— дейд1, демек, аспаннын Teciri бар да, онын арры жарында анырап coFbin туратын бораны бар; ал жаррапия пэнжен Энипа апайы-

мыздын т у сЬ ш р уж ш е, аспан деген — тубд ж о к тунгиык KeHicTiK, eui6ip uieri ж о к ,— дейдк ал ж еке менщ е з ш е сал са, сол «т уп аз», «ш ек а з» дегенге онша т усш е де алмаймын, сене де коймаймын, маган со э ж е м н т айт- каиыныц жаны бар сиякты кершед1. Дуниедеп заттыи Сэр'[ кезге керш етш , колмен устайтындай болуы керек кой, ал олай болмаган кунде сенуге болмайды. Боран согады, тау бар, тас бар, дала бар, кар бар, шана бар, шеп бар, су бар , нан б ар ... Осы туста ж ур е гш сазып. iuii-бауырым 6ip турл1 томен тартып ж ам ан боп талык- сыи KeTTi. Карнымнын ашканын канш а еске алмайын десем де, уры мысыктай imiMfli тырналай женелдк Ж о , ж о к , тамакты ойламау керек. Эне, кен. аспанды к а р а т ы ! Осыны ш еказ дейд1, тунгиык дейдг С он да ол калай шекс1з болады? Э йтеу, 6ip ж ерде, TinTi сонау кезге ко- ршбейтшнш аргы жагындагы шекЫзджте де TynTiH ту- бшде 6ip шек болады гой. Оны ж анагы ж аграпия пан! де бшмейтш туста ш ы гар... ©CTin уйкылы-ояу куйде мау- жы рап ж аткам , Кыдырманнын каркы лдаган кулшс'шен оянып кеткендей болдым. — Койды м ... койдым ... айналайы н...— дейд! кулкгсш тыя алмай жалына сейлеп. — Ж ок, сен 6api6ip коймайсын,— дейд1 сынгырлаган Зибаштын уш. Басымды кетерш кейш бурылсам, Кы- дырман шалкалаган куйде кол-аягын ербендетш к ули ге туй ш п булкына тулап жатыр да, Зибаш онын, устшен тоне Tycin кытыктап отыр екен. Кыдырманнын каркыл- даганы б уп л даланы жангырыктырып тур, «койдым... койдым...» деп елердеп соз1н айтады, ал Зибаш 03i де ш кы лы ктай кулш Кыдырманнын омырауына колын ты- гып оршелене туседк Акыры кытыктан кашкан Кыдыр- ман тулай децбекшш барып шанадан домалап тускен, жол шетшдеп калын карга онка-шонка болды. Сонда да к улн сш тыя алар емес, бвксес!не деШн баткан калын кардан уйелеп калгандай тура алмай жатып: «Коймай­ мын!.. Коймаймын!..»— деп каркылдай кулед!, Зибаш шанадан сеюре Tycin, ендд Кыдырманды сол карга ба- Тып жаткан жершен уст!нен бас салуга умтылган. Кы- дырман жан дэрмен ушып турып каша женелген, 6ipaK тойтык аягымен кайда барсын, Зияш оны кия бастыр- мастан куып ж етж , бар салмагымен ж т т т ш мойнынан асыла кушактай алган, eneyi де сол сыкылыктаса кул- ген бойлары омбы карга умар-жумар кулады. Лы п ет!п ушып турган Зибаш ж Ы ттщ мойны-койнына карды тык- 139

палап-тыкпалап ж!берд| де, ез1 каш а женелдь «О-о- о !..»— деген Кыдырман кисаландай турып енкешп, мой- нына, койнына тыгылран карды ецкейш карып, тыржа- ландай кулш 6ipa3 турды д а , ондайда каткак кардык устш де буран келденендей сес KepceTin ойнакшып тур* ран Зибашты куып берген. М ш е , кызык, ж уп р е алмайды деген тойтык Кыдырманым тулкщей буландаган келш- ш екп аттатпастан лезде куып ж етш , бас салды да (cipa, Зибашты ц e3i де соны тм еп турды-ау д ейм ш ), куректей алаканымен жерден карды Kecin ijiin ап, келшшектщ мойнына салган, Зибаш : «И-и-и!..»— деп шыцрыра се- Kipren, eneyi кар yciiH e кайта кулады. Кыдырманньщ кар к-карк кулккп, Зибаштыц еркелей шынрырраны, одан сыкылыктап кулгеш бул дуниеде торыру барын, мунаю барын мулде умыттыррандай. Денес-денес боп мелшшп ж аткан кыскы дала да енд1 сылк-сылк кул1'п жаткан сиякты. B ipi тура каш ады , eKiHmici тура куады , одан кальщ карга умар-жумар кайта кулайды. Ш аршау де­ ген ойларына д а келер емес, eKi 6errepi нарттай боп кы зары п, ж узд ер1 бал-бул жайнайды , eneyi де ерекше кулпырып, сулуланып кеткен. — К,ы дырма-а-ан-н!..— дейд1 Зибаш касында журген тойтыктан адасып калгандай шыркырай дауыстап. — З и ба-а-аш -ш !..— дейд1 Кыдырман да даланы ба- сына кетере айкайлап. — М ен бакытты-ы-мын!.. — М ен де бакытты-ы-мын!.. Ш ананы н устш де отырып мен кулем: уп-улкен адам- д ар да акы м ак боп кетедЬау екен дейм1н, ал iuiTeft eneyiHiH осы кылыктарына кызыра караймын. Расында д а , жацары ездер1 айкайлап айткандай бакытты болран соц осылай uibiFap. Bip ауык карнымнын ашканын да умытып KeTinniH, тек ауылдын карасы nepinin, муржа- ларынан жары са кетер1лген кек Шуда тут1ндерге кез!М тускенде рана, ертеден 6epi аш екен1мд1 eciMe алдым. Осы кезде Зибаш та: — Бэл1, мына Канатты байкамаппыз да Foft,— дед| мен1 еши рана кергендей кез1 шарасынан uibiFa. — Канат, сен 6i3re кулш отырран шырарсыц,— дед| Кыдырман да. — ¥ят-ай, уят болды Foil,—-дед1 Зибаш кызара тер- mireH 6eTiH сурте туры п.— К анатай, айналайын, сен 6i3- Д1'ц мунымызды ешк1мге анта корм е... Бала кусап кетн1- шз FOft. 140

Кыдырман эуел] Зибашты кетерш шанасына отыр- рызды д а , 631 кеп менщ касыма ез ш анасына ш ы ры п отырды. — Кал ай, imiH пыскан ж о к па? 0H i жакыннан TinTi эдем], елж1реп турран жылы едь Мен Зибаштын муны ж айдан ж ай унатпаганын енд1 уккандаймын. М ал коранын алдына кеп токтаганы мы зда, Байдалы шал бастаран сиыршы-малшы ш ал-ш акпы т 6ip топ адам карсы алдымыздан шыккан. Орталарында денгелек кек 6epiKTi, кара пальто киген куж1рейген 6ip бейтаныс адам бар, ауданнан келгеш айтпай-ак nepiHin тур. — Злтаев кеп капты fo A,— дед1 Кыдырман. И э, ортада турран шолак кол ек!л Элтаев ж олдас екен. Бэр] б1здщ жолымызра карап кут1п турран сиякты. — Канат, сен Ka3ip шанадан туе те уй щ е кайта бер, uie6iitAi мен 031м артыннан жетк1з]п берем,— дед1 К ы ­ дырман маран сыбырлай сейлеп.— Эйтпесе мыналардыц кезшше экете алмаймыз. — М ак у л ,— дед1м мен жардайды ол айтпаса д а ж ак- сы TyciHin. Байдалы шал топтан озынкырап ш ы рып: — Эй, тойтык, мына турран жерге сонша жоралып кайда журещ ?— деген. — Тулш куды к,— дед1 Кыдырман ж айб арака т ун- мен. — Н е дейд1?! — Тулк! кудык дейм1н. — Ж э , бос калжакты кайтес]н,— дед1 Байдалы шал зек1ре сейлеп. Оиан сон малшы, сиыршы шалдарга бу- рылып:— Сендер мына eni шананып шеб1н Tycipyre Кыдырманга кемектесщдер!— дед] буйырып,— А л , Зи- баш uibipaFbiM, 6i3 Элтаев ж о лд ас екеум]з с е т кутш турмыз. Сейлесетш сез бар,— дед] жумсак унмен. Зибаш 6i3 ж ак к а, Кыдырманга жалтактап 6ipep карады д а, енд] кайтей]н, менде epiK бар м а дегендей, шарасыздыкпен шанасынан сырги тус!п, Байдалы шал мен Ш о лак кол ею л д щ алдына барран. Ш о л ак кол е к м OFaH Ky.niMcipeft карап, cay колын 6epin амандасты. — Т у у, колыныз тонып капты foA,— деген, Зибаш уялшактан Tepic карап, ундеген ж ок. Б1з де шанадан тускенб]з. Кабары жабы лы п, тунжы- рап кеткен Кыдырман шеп бастырыктын 6ip басын ыза- лана кеп шеш]п окыс босатып ж]берген, ш]реп турран 141

бастырык катты серш лш барып, Байдалы шалдын иы- Рын ж анап барып дэл арт жарына ушып тускен. ° й . тойтык неме, Kici елырейш деп пе ек, абайла- маисып, ба?!— дед1 Байдалы шал акырып. Ш ананы н ipreciHAe турмай аул а* барып сейлес- пейс1ндер м е,— дед! Кыдырман да киястанып. Онан сон ез кылырына eai риза болгандай маран нарап кезш кысып койды д а, уйще кайта бер дегендей ымдады. М ен уйге кайткам. Карнымнын катты ашып, элар е- гешмд1 енд1 ce3in, аттаган адымым кейш кетш кикалак- тап келе ж атканы м да, жолда Петька кездестн Ес>-дерым »амак боп келе ж аткан мен оран: — Ертен псш Эбш тайды н аркасында бауы рсакка 6ip тойган шы рарсындар,— дегем. — Эб)лтайдын аркасында дейсщ бе?1— деп кулд! Петька сирек TicTepiH керсете кек K93i кул1мдеп.— С а - бакты дуры стап оки алмайтын сол Эбштайдан не uibiFy- шы efli,— дедк— Р а с , бауырсак жед!к, 6ipaK Эбштайдыц аркасы нда емес... М ен кеткен сон сэлден кейш, Байдалы шал Эбмггай- ды желкес!нен туйпштеп куып шырыпты уйшен. Свйтсе Байдалы шалдын окытпак болран каразы ж анаш а мен ecKi латын apinTepi араластырып жазылран екен, соны Эбш тай оки алмапты. «Тук шыкпайтын, адам болмай- тын арам там ак неме»,— депт! Байдалы ш ал. Онан сон eciriHin алдында отын бутап журген аткарушы Ы скак ш алга: «Кайтсен де анау Санатты барып алып кел»,— деп буйырыпты. Содан Ы скак шал Санаттыц атасына барып айтып, Санатты н 63iHe жалынып ж ур ш , акыры атка алдына MiHri3in экетп. А л Санат болса эскерден келген хаттарды оки ж ур ш , латын эрштерш де жаксы танып алран емес пе, Байдалы шалдын элп кара- зын муд!рместен судыратып окып берштн — Сейтш , Санаттын аркасында уш-уштен бауырсак ж ед ш , тэтт! болганда тэты ,— дед1 Петька ертенпсш п жеген бауырсактын дам! тандайында эл! де туррандай там сана турып: « К ап , шепке бармаганда мен де жейтш вд1м-ау»,— дед1м iurrefl eKiHin. Уйге кеп эж ем е швпы б1раздан кейш Кыдырманныц 631 экелед! дед1м. BipaK Кыдырман т е п ы экелген ж ок, к е ш к ш к inip кезшде ш айкалактай б а с ь т 63i келдк Мен мал коралап сыртта жургем. — К ал ай , К анатай, шаршамапсын ба?— деген. М ен басымды ш айкады м. Ш епке барран жолымыз, оны

т и е ген М з , онан кайтардагы Зи баш пен Кыдырманнын бала кусап ойнарандары 6api eciMe Tycin, epiKcie кулд!м. — ©те к ен й ш барып кайттык кой,— дед1м ризалы- рымды 6iflflipin.— EHfliri баррандарында м еж тары да 6ipre ала журсендернп. — Э й , енд1 ейтш бара алмайтын шырармыз,— дед1 Кыдырман KypciHin. — Неге? — Неге дерщ бар ма. Канатай, эзэзшдер жолымыз- ды бузгалы тур рой. Элг1ндег1 шолак кол еш л дщ Зи баш ка куле караганы , сау колын 6epin ебектеп кеп амандасканы , Байдалы шалдын элдекандай боп панданып Кыдырманга коны- pa ктауы TeriH болмады fo A. B ip турл1 злденеден секем алгандай, жаксы 6ip нэрсемнен айрылып калатындай, кенШ м кулазынкырап калды. — Ж э , оларды да керш алармы з,— дед1 Кыдырман меш жубатып, элдешмдерге южшгендей тжтене сейлеп. — Олардык дегеш бола коймас. Эж ен кайда? Онан сон уйге Kipin эжемнен KemipiM сурай турып, еш л мен Байдалы кадалы п карап турран сон, шананын астынры жарындагы б1здш uienTi д е амалсы з колхоздын мал корасынын тебесше шырарранын айтты. — С1здердщ шел™ белгшеп белек жинап койдым. Bipep кунде ретш тауып Tycipin берем, эж е— деген. Б1рак Кыдырман солай деп уэде бергешмен де, б!зг ДЩ сол iue6iMi3 акыры ез1м1зге буйырмады. БАЙДАЛЫ БАСТЫК Осы жолы шолак кол еш л ауылда 6ipa3 кун болып, елд! 6ipa3 дурл!кт1рд{. Сол келген кунн!н ертенше ол Байдалыны ертш, Нугыманнын уй!не кенипн сурай Kipin шырыпты. А урудын енд1 кайтып тесектен турмасына K63i анык жеткен сон, келен куш туске карай ж ан а бастык сайлау уинн кеп ш Ш ктщ жалпы жиналысын шакырткан. Анда-санда 6ip ететж осындай жиналыстын ез!н тойдан кем кермейтш 6i3flin ауылда улкендерден калм ай бала- лар да Teric жиналатынбыз. Bip-6ipiMi3fli туртпектеп, алысып-жулысып ойнап, клубтын арт жарындагы кара келенке бурыштарда топырласа турып, улкендердщ ау- зынан шыккан сездер!н де, ic-кылыктарын да калт 143

ж!бермейтшб!з. Ж иналы ска к1мнщ калай келген!, кан- дай кшм к и т келгенже дейш б 1здш назарымыздан как а с калмайтын. Ондайда ш е т л зд е н мыскылшыл, к ал ж ак сезд! какпакы лдай кагар керыдеу боп аламыз! С ол эдетпен б у гш п жиналы ска келгендерд! де е з1м1зшё MiHen-шенеп, ш п-ш ал ы п сез етш турранбыз. — Ойбай-и, анен карандар, Зибаштын б у гж п эдемЬ лен1п келгенш,— деген балалардын 6ipi irneriH тартып. Шынында д а , есштен басында бертпе шэл|' бар, устш е кара пул1ш пальто киген, шашынын мандайын к ак жары п жылтырата тараган Зибаш Kipin келгенде, балалар Teric imeriMi3fli тартып, аузымызды ашыппыз да каппы з. Зибаштын дэл осылай улде мен булдеге орануын KepreHiMi3 6 ipiHiui рет едк Бурынры сулулыры сулулы к па, мына сулулырына TinTi Т1л жетпестей. 03 i бурал а басып, былк-сылк ете капты. — П а Ь , n ah !.. У а й , ипрю'н-ай!.. — Тура К ы з-Ж 1бект1ц 83i foA! — 0Ж1бек рашык болса болрандай foA,— десед! бал ал ар там сана турып 6ip-6ipiMeH сыбырласып. Артын- ша 6ipey, cipo, К айр ат болу керек: — Э й , ез1 6yriH нерып сонша сэндене калган?— дейд! тацыркап. — ©й, М ау б а с, соны да бш мейсш бе?!— дейд! екш- m i б ал а, cipo, Бэтен болу керек, оны кшэларандай,— А н а у , шолак кол ек!л келген сон, ол сэнденбей KiM сэнденсш. « Б ш п а н д е р ,— деп коям мен оларды ш т ей кыжыр- т а , Зибаш ты н енд!п жерде kim уш ш сэнденетшш дэл осы арада ез1мнен ж аксы бм етш ешюм жок екенш еске ала турып, Сондыктан Зибаш какында айтылран элгшдей бопса сездерд1 баскым кеп: — Bapi бос сез,— деймш. — И э, саган бос сез, бушл ауыл шулап жургенде, — Мейл1, шулай берсш , 6api6 ip бос сез ,— деймш нык сешммен эр ce3iMfli шегелеп. 0 з сез1ме колдау i3- дегендей кез1ммен Кыдырман тойтыкты карастырам, 6ip an ол KepiHe коймайды. «К айда ж ур ез1, мына журт- тыц Зибаш туралы канку сездерш неге басып таста- м айды »,— деп коям. Кыдырман тонтык кеилгщшреп келдк Устшде сол кешеп шепке баррандары кшмдерй cipa, мал кора жак- тан келген''беп болса керек, Tyci 6 ip турл1 суык, ашулы 144

кержд!. Кимелеп барып к е т ш л ш т т орта тусына сыры- лыса отырды. Ж иналыс басталып, 6ipfleH сез алган ш олак кол еш л эуел1 сорыстын барысы туралы , б 1зд'ш эскерлер1м!зд!н канкуйлы жауды ес таптырмай ез жерше карай туре куып, каЬармандыкпен сорысып жатканын энпмелеп e rri де, онан сон б!здщ ауылдын жардайына ауысты. С онры кезде Нурыманнын тесек тартып м улде жаты п калуына байлЗнысты жана колхоз бастык сайлау кажет- TiriH айтты, ж эне аудан атынан бастыктыкка осы уакыт- ка дейш бригадир боп штеп кезге тускен, т э ж 1рибес! бар, шаруа жайын жаксьт б^летш, icnep адам деп Байдалыны усынады дедг М ундай тосын шенимге кеш ш л ж б1рден не дерлерш бшмей эуел1 тосылып отырып калган, артынша кейбь реулер1 куншлдеп Байдалынын сауатсыздыгын айта бастап ед1, ондайларды шолак кол е к 1л каб ак шытып тыйып тастады. — Б 1зге Бэкеннщ сауаты емес, ш аруа жайын бш е- Tiii icKepairi керек,— дел1 каткы л унмен кайталай мактап,— Караз жазура осында есеп-кисапты ж урпзуш ! бала бар fo A,— деп осы туста иепмен жиналыстын хатшысы боп отырран Бектайды мензеп OTTi,— осылар штейдк Ka3ipri кезенде 6i3re колхоз жумысын аксатпай жоспарды орындатып отыратын белсенд1 адам керек. MiHe, сондай адам деп 6i3, аудан Бэкенд1 усынып отыр- мыз. 9 ш л д щ e3i сейлеп турран сон KiM не десш ! К,атын- Калаш, б ал а-uiaFa Б айдалыга карсы сейлеп ел е алмай ж ур ме, макул д есш , 6ip ауыздан кол кетерд!. О сы л аft- ша Байдалы шалдын колхоз бастык боп сайланранын, шолак кол еш лдш оны элгшдей деп кайталай мактара-’ нын ез кез1м1збен Kepin, ез кулагымызбен ecrin, 613, балалар да, кеп ш Ы ктщ арт жарында тым-тырыс тур- дык. Колхозшылардьщ жалпы жиналысы осылай деп каулы алды, Бектай ecemui осынын бэрш хаттап ка- ia 3Fa Tycipin отырды. Сей тш , э л ш п таяк деп бшмей- Tiii Байдалы шал колхоз бастык боп шиша келдь Енд! Байдалы шал б1здщ Санатты езш е хатшы етш алатын шырар,— деген Петька калж ы цдай кулш. Егер бауырсакка тойрызып турса, кагаздарын окып fiepin турам рой,— дед1 С а н а т та кулш. — Э й , балалар, ш улам андар.— дед! осы кезде шо-

л ак кол ею л жиналысты opi карай жалрастырып:— Ж ол д аст ар, енд1 ei<iHmi мэселе каралады . К епи ллж бастык боп сайланган Байдалынын орны- на к1м бригадир болар екен деп елекдескен. Оны да Э лтаев ж о лд ас e 3i айтатын шыгар деп, шолак кол ешл- Д1К аузына караган. — Бригадирд! Бакен 63i тагайындасын,— дед1 екж бул жолгы билжт! ж ана бастыктын езж е 6epin. Кеш ш л ж арасында куб!р-сыбыр гулей женелдь Эр- KiM ез жорам алы н айтып, анау болатын шыгар, мыиау болатын шыгар деп, ауылдагы азын-аулак еркек кш- д ж терд щ аттарын атасып дуылдасып Kerri. Байдалы ш ал орнынан к е т е р ш п , сезд 1 неден бастарын бишеген- дей ж етю рш ш , тамагын кенеп, куб!р-сыбыры басыла койм аган к е т ш л ж к е 6 ip, одан мешн шаруам ж о к, шм- fli атасан д а езщ 6i.a дегендей боп, epiiuiepi дурднж, алдына бед1рейе к ар ап, мелшиш отырган ек!лге 6ip карап ж етю рж е берген. — А л , айтьщыз ойынызды,— дед! еш л оган демеу бергендей, онан сон гуждесш отырган квпийлжке каба- гын шытып: — Ж ол д астар, тынышталыныздар, бастык- тарыныз сейлегел! тур рой,— дед!. — Мен айтсам ... менщ ойым... мен тарайы ндасам...— Жайшылыкта боктыкты кардай боратып, жарыкшак ащы даусы ауылдыц 6 ip басынан екжил басына дешн шарылдап, кулагынды жарып ж 1бере жаздайтын айкайшынын ая к асты дымы 6iTin, мынкылдап капты. — И э , KiMfli айтасын? Ойын k im ? Кэне, аташ ы ?— д е т шыдамсызданган кеш ш л ж ж ан-ж актан кеу-кеулеп. Б айдалы ш ал ж алтактап еш л ж акк а тары 6 ip карап алды да: — BiproAip Зибаш болсын,—дедь — Э й , не дейд|?1 — Зибаш болсын дей ме?! — А тпал азаматтар турранда Зибашы Heci, ей, мынанын?! — десш , кешшлж мулде гуждесш кет*. — Ж ол д аст ар, тынышталыныздар! — дед1 шыдай ал- май кеткен Элта ев ж о лд ас столды тыкылдатып, кепш!- л ж OFaH д а токтай коймаган сон орнынан турды.— Кэне, шуламаныздар! в ш л орнынан турран сон, кепш ш к басыла калды. — Ж ол д астар!— дед! Элтаев жолдас тары да со кабарын шыткан Kyfii, кэне, осыдан кайсын дауыс кетерер екенсж дегендей, кепш!л!кке жагалай карап

I e n i де, акыл айткан сабырлы унмен:— Бригадиря! i бастыктык ез! тагайындап алады. ©йткен! ол адам бастыкпен т 1л табысып icrefl алатын болуы керек. |Бэкец сол себепт1 Зибашты этап тур. — 03i тагайындап алганына карсы емесп!з, 6ipaK енд1 ериектерден алуы керек кой,— дед1 кепнш йкпк орта тусынан гужш дей шыккан жуан дауыс, бул — Кыдырманнын даусы едь Ж ур тты н 6api б!рден соган р бурылып, елей ете калды. — Сен KiMcin?— деген екип кабагын юржитш. — Мен Кыдырманмын,— деп, тойтык орнынан тур - ! ды. Кыдырман тойтыктык Зибашка карсы болганына I кепш ш ктщ таныркатаны езшше 6ip баска iiibiFap, ал I мешц таныркауымда т ! т ч шек жок едк — 0 Й, мунысы калай?— д е п тн касымдагы балалар- I га. MaFaH жауап берген еишм болтан жок, бэршщ на- | зары сахнада турган шолак кол ем л мен Кыдырманда. Енд1 не болар екен деп, 6ip кызыкты куткендей телм!ре калган. — А л керек болса!.. Мше, кызык!..— десед! балалар да сыбырласып. Ш олак кол ок|'л: — Сен карсымысыц?— деп кайталай cypaFaH. — Иэ, мен карсымын,— дед1 Кыдырман тойтык та кайталап,— О л катын eiprafllpine ешк!м багынбайды. Осы ауылда 6ipa3 еркек бар foA, 6 ipraflipai солардан кою керек. Мысалы, эне, жакында рана эскерден кайт- кан Кебеген бар, ал егер ол жарымжан десендер, есеп- mi боп журген анау Бектай, эр турл1 жумыста журген мына мен бармын...— О л езш айткан кезде, ж у р т ду кулген. «А лда , mipKiH-ай, муньщ ез ойы бар екен гой!», «дэмес!н карай гер, тойтыктын!», «кайтс|'н енд1, езш-ез[ айтпаса баскалар аузына алмайды»,— д е с т, дуылдасып калган. Ж уртты н кулю-мазагына Кыдырман ыза боп Kerri.— Эй, сендер неменеге кулесщдер?! Осы да кулю ме?— Деп тешрепндегмерге кез1н аларта карады, ж ы л- кынын ту куйрырындай кайратты шашын артына карай кайыра снпап конды да: — Bapi6ip ол Зибаш бригадир боп ондырмайды, мен карсымын, ейткещ ол... — Эй!— деп Элтаев жолдас мунан api оны сейлет- пей акырып калды.— Gen ез!ц каз1р не сейлеп турга- нынды 61леси1 бе? YKiMeTTin саясатына карсы сейлеп турсын. Эйел жолдастарды кетеру, оларды басшылыкка

сайлау — 6yriHri тандагы улкен саяси мэселе. А л ол саясатка карсы адамды б!з мацдайдан сипай алмай- м ы з... — Men саган мандайымнан сипа деп турран жок- пын,— дед1 Кыдырман тойтык дуцк етш .— М ен саясат­ ка карсы емеспш , мен мына катыннын 6ipraflip 6o.iFa- нына карсымын. — Токтат, кэне, сез таластырганды!— деп, Элтаев ж о лд ас столды койып калды ,— Б ул негылран бейбас- тактык! — Сен ейтш айкайлам а!— деп. Кыдырман да орны- нан кайтадан атып турран.— Э рю м 63i унаткан катын- ды 6ipraAip сайлай берсе, ic бола ма екен. — М ы нау не свйлеп тур, жолдастар?!— дед1 кенет кызарактай бастаган ешл лажсыз кулш. Осы кезде эр тустан: — Э й , Кыдырман, койсаншы! О л катынга сен де алы е е м есп н foA. — ©шлмен салгыласып к ай тест, уят болады. — Ю м д 1 сайласа да 6api6 ip емес пе,— дескен басу сездер ест1лдк — © км ж олд ас, ол тойтыктын сезш тындама- ны з,— дед1 Байдалы шал да бэйпектеп. Элтаев ж олд ас та сабасына тускендей болды. — Ж ол д аст ар,— дед1 ешй сабырлы сейлеуге тыры- сы п,— аудан Бэкеннщ тандауын колдайды. ©3i танда- ран адамын бригадир коймак екен, онысын куптаймыз. Кэне, осыган KiM карсы ? К е п ш ш к тым-тырыс отырып калды. — B api6ip мен карсымын,— де;и Кыдырман тойтык. — Сен кой... Сеш м ен баска жерде сейлесем1з эли — К удай 03i берген жанып 03i алады. А л мына катын 6 ipraAipine мен барынбаймын. — Багындырамыз. — Барынбаймын... Ж арай ды , Кебеген аксак болсын, мен тойтык болайын, ал енд1 анау отырран Бектайды лайы к емес деп KiM айтар екен. Колы хат таниды, жазуы да ж аксы, шаруа жайын да Байдалыдан артык бм м есе, кем бммейдк — Д у р ы с, дурыс! С ол Бектай болсын да брига­ дир!— дескен куптаган дауыстар эр тустан естмген. Ш о л ак кол е к м сау колымен столды тары да койып калды. — Токтатындар тэртш аздж тН — Онан сон кез1 ша- 148

тынай турып кепшшкке тене карады да: — Бастыкта- рыцыз бул баланы емес, Зибашты этап тур рой, кэне, KiM coFaH карсы, турсыншы орындарынан?!— дед1. Кыдырман тойтыктан езге еншм турран жок. — Эй, тойтык неме!— дед1 осы сэт шыдай алмай кеткен Байдалы шал — Эй, осы журтты н шыркын буз- басан отыра алмайсын ба, ей, сен ит, а?! Койсаншы ендП Мына журтка кырсырык тиед! рой. 0 ю л жолдас- пен салрыласып нен бар, ей, а?! — 0кйп болса кайтейш. Мен одан коркады дейсщ бе?! Мен кейб1реулер сиякты бай-кулактьщ куйыршыры боп керген емесшн, сондыктан кудайыннан да корык- паймын. Эрине, «кейб1реулер» деп турраны Байдалы шалды айтканы. Улкендер жары Байдалы шалга ренж1генде- ршде, ылри да естш онын 6ip кездер1 байдыц атшысы болранын еске алып, бетше басатын. Кыдырман ла сонысын мегзеп тур. Мунан api Кыдырман тойтыкпен сез таластырып жене алмайтынын бмген Байдалы шал: — Жарайды, кыныр адам 6ip жак, кырык адам 6ip ж ак демекни, сешн сезщ етпейд!. А л баска KiMHiH кар- сылыры бар?— деген. Ш олак кол еюлден ырып калган ж ур т ундеген жок. — А л , жолдастар, онда кепш ш к жиналыстьщ к ол- дауымен Зибаш 6ipraflip 6on сайланды,— дед| Байдалы шал сездщ ток етерш айтып.— Еши келеа мэселеге — зайымга жазылу мэселесше кешем13...— дей берген, осы кезде ек1л оран 61'рдене деп кунк ете тус тк — А ! Иэ, айтпакшы, умытып барады екем,— дед! сасып калган Байдалы шал.— Ж олдастар, Зибаш мына жерге шырыи отыруы керек. Зибаш! Э л а Зибаш кайда? Кэне, 6epi кел, мына б13Д1н катгрымызга кеп отыр. Кел, кел! Уялатын дэнене жок, еркек кермей журсщ бе?!.— деп свзшщ сонын бэдж калжынына айналдырып, журтты 6ip кулд1рш алран. Алды нры жакта шетте отырран Зибаш уялшактай басып сахнара кетер1лд!. Уялшактыры сонша, жерден басын кетерместен аяры-аярына шалынысып, жырылып кала жаздады. Устше бар жаксысын KHin эдемйпешп келгеш енд| белпл1 болды, бригадир сайланатынын тл г е н екен foh. Байдалы шал мен Бектайдыц ортасына барып отырран. Eni 6eTi ерттей боп кызарып, коз1н ко-