Мұратбеков С. Қалың мал

оПел даусь|ДЭЛ ° СЫ Квпш'л ' кт'н °Р та тусынан б1р Э и - ж ам ан кар , акыр отырган соц туп-тура анау *азгы ры паСЫНа ° ТЫрМайсын б а ? 1 -д е г е н самбырлай Ж ур т тары да д у кулд1. Элтаев жолдас кабары тук- си1п э л п эиел ж акк а ж алт карады . — Э й , ж олдастар, к ал ж ак сезд 1 койсандаршы,— де- Д1 Байдалы шал кипактап. — К ап , мына катыннын, Кыдырманды жер Fbm кет- кеш -ай!— деген б!зден Lnrepipex турран Татубай сиыр шы кунюлдеп. к — Ш ынында д а , тойтыкка обал болды,— дед! екш Ш1 6ipey. — Е , 6ipa3 кун сусындады гой, ж етер,— дед1 ушш ш| 6ipey. — Кыдырман тойтыктын кызыры осымен 6iTTi. — 0 3 ‘ Зибаш болсын да, тойтыкка байланып кал сы н. — Басе, десещш!.. — Э й , мына ш олак е к ш н де муттэй1м екен, 6yFa- лыкты кыл сагактан салды рой. — Е, колында билйч болса керек едК. Б1здщ алдынгы жагымызда турран улкендер осылай- ша какпакылдасып, куншлдесе бастаран. — Эй, арт жакта туррандар, тынышталындар!— де- Ai Байдалы шал. Мунан api заемга жазы лу журпз1лд1 де, 6i3Aep — ба- лалар ушш кызыксыз KepiHreH сок, сыртка шырып ойынга KipicTiK. Барлырымыздын тамсана сез кылраны- мыз Кыдырман тойтык. Эне, еншмнен корыкпайды деп соны айт. TinTi эуел! екш нн щ ез!меи тайталасты рой. Б]раздан кейш жиналыс 6iTin, ж ур т уйд|-уйше тарай бастаран, улкендермен 6ipre 6i3 — балалар да кайттык. Кыдырман тойтык женгеа Сэруеге Lnecin, б1здщ жакка карай журген. — Эй, жупрм ек-ау, немене, сендер icTereH жумысты 6i3 ierefl алмайды дейсщ бе, 6ip Зибашка бола буюл катын атаулыны кемс!ткен1н не?!— деген Сэруе былай шыккан сон кайнысын жазрырып.— Еш ортада жеки, yxiMeTTiR саясатына карсысын деп еюл ез!не айып такты. — Ой, женеше, барлык катындарда шаруам канша, 6ipan ce3iM солай ш ы ры п Kerri. Эйтпесе мына сендерд1 150

сайлап ж ат са, карсы сейлеп нем б ар ,— дед| Кыдырман акталгандай унмен. — Tlm i со Зибашты сайлаганга да карсы бола коя- тын дэнене ж ок. Сайлана берсш . Ж у п р м ек -ау , содан знян шегем1н дейс|'н бе?— деген сезш щ сонын сыбырлай кулш. — Ж о к , маган онын ондай пайдасынын Keperi ж о к. Мен ол шолак кол ешлд1 ел Н рем ,— дед1 ж енгесш щ эзки’не Mis бакпаган Кыдырман ю ж ш е сейлеп. — Ж э , ж айрагы р, катын уш ш Kici ел Н рем ! Heci мынанын?! Б!рденеге урынып, сотталып KeTin ж ур ерсщ . — Сотталсам , кетем. — Н е дейд1?!. Б еН м -ау, эршмнен калган 6ip салда- кы га бола eMipimU кор кылып не кершд1, сонш а?! Ж э , мына сезщд1 менен баска еииим ecTiMeciH,— д ед1 урса сейлеген С эруе.— Э й , осы ауылда не кеп, бойжеткен кыз-кыркын мен ж е а р келшшек кеп. Соларды шетшен шертш ж урш унатканынды айтшы маган, алдына 63iM жетектеп экеп беремш. — Ж о к , маган баска еиш м ш н, Keperi ж о к . B api6ip мен ол ек1ЛД1 Знбаш ка жолатпаймын. Ерегескенде мен онын анау сау колын сындырам енд!. — О , uiipiK!.. Ж аксы агам а тартпай кетмр нй- р1к !..— дед! кайнысынын мына кылыгына куйш-шскен Сэруе ыза болып. Мунан api С эруе бурылып ез уйш де калып койды да, Кыдырман тойтык аксандай басып api карай кегп. B i3 балалар енд1 6 ip сойкан болатын шыгар деп, сол KyHi сырттай Кыдырманнын кайда барып, кайда ж ур- reHin андумен болдык. Петьканын: «Байдалы ш ал енд! 6i3fli« Санатты ез1'не хатшы етш алатын шы гар»,— деген калжыны шынга айналды. Айтканындай-ак бастык болган куншн epreHi- не Ьайдалы шал Санатты сабакта отырган жершен шакыртып экеткен, Содан 6 ip сабакты етш , одан келес! сабакка шрерде гана, С ан а т калтасы толы бауы рсак жымын кагып ток квш'лмен оралды. ’ — И э, не болды? Неге шакырыпты?— деп, жан-жак- тан жапырлай калган б|'здщ сурауымызга С анат: Ж а н ,— дей салды.— М э , одан да бауы рсак жек- Дер,— дед! онан сод калтасындагы бауы рсактан бэр!-

Miare ж еткешнше ул есп р ш . А к уннан niciptareH nici ацкыган кызыл сэры бауы рсак нанды умыта бастаган б'здер у ш ж тэтпден 6ip кем емес едк Сондыктан бэры Mi3 шетшен аз-аздап кана тЧстелеп дэмш алсак, енд| 6ipiMi3 курт кусатып сел ш сорып тамсанамыз. Бую л кл асс iiuiH бауырсак, nici алып кетт!. Тек 6 ip кезде 6 i3- д срд щ аузымыздын м алж андап отырранын ce3in калган Энипа апай: — Кэне, саб ак устш де там ак ж е г е н д е р ^ койын- дар!— деп зеки урыскан, аузымыздары бауырсакты жу- тып-жутып ж 1берддк. Ертеш не аткарушы Ы ска к ш ал тары келген, 6ipaK бул куш Санат ауырып калган едь — О н д а,— деп ол кластеры балаларды тепе шола карап шыкты д а , кез1 маран тусш :— Канат, сен ж ур ,— дедк Мен онын назарына ш ккеш ме куана кор- бандап орнымнан турдым. Теш репмдеп балалар: «Ба­ уырсак экелетш бол... бауы рсак...»— деп сыбырлап кап жатыр. Аткаруш ы ш ал меш алдына сап кенсеге карай алып ж ур д 1. Байдалы шал как тердеп кызыл мата жабылган улкен столдын басында кек мауыты тысты беркш 6ip шекесше кар ай кисайта Knin, буктеп устаран кызыл то- былры сапты камшысымен алдында кобырап жаткан кагаздарды туртпектеп койып отыр екен. MeHi кор in кабары н ш рж итш , TinciHin калды. — Э л п С ан а т ауырып капты, онын орнына мынаны алып келд1м ,— д е д 1 аткарушы шал. Байдалы ш ал астынгы ерш ндеп насыбайды алып тастап, аярынын астына какырына былш етюзш 6ip TyKipai де, маран uierip квз!мен шаншыла карап, ат­ карушы Ыскактан: — М уны н аузы кал ай eai, 6epiK пе eai?— деп сура- ды д эл 6ip OMipi меж Kepin, бымеген адамдай. — О л жарын кайдам , 6ipaK хат тануы жаксы деп ж урген балаларды ц 6 ipi рой. — Э й , онда 6epi кел, отыр,— дед! Байдалы шал карсы алдындары орындыкты нускап, 03i менен коз айырар емес. Бурын байкаган, баламен де, шарамен де кал ж актасы п ж ур етш , 6ipae бату, б 1рде тэту легендей Mine3i бар , 03iMi3 кейде «аталап» соцынан калмай ззЧл- деп, кейде сыртынан мазактап ж ур ет ж , ак кенЧл сияк- ты KepineTiH Байдалы шалдын казЧргЧ сусы адам кор-

карлык eai. Ш еп р квз1 енмешмнен етш , im in-ж еп, бет каратар емес. — С еш н 63i, аузын кал ай, 6epiK пе?— деп сурады . — BepiK,— дед!М мен. — Кенсешн купиясын сыртка ш ашпайсы н Foft? — Шашпаймын. — Егер осыдан сенен есп д !к деген 6ip сез шыкса, мына камшы тебенде ойнайды. ¥ктын ба? Мен басымды изед1м. — Эй, Ыскак!— дед! ауыз уйге карай дауыстап. Ес1ктен корбандай басып аткарушы ш ал шрген. — Эл1 баганагынын экеп бергеш мына хат па?— де- fli кек конверт™ керсетш. — И э , осы терт бурышты. А уданга ж азы лган екен — Ж э , онда орнына бара бер. Аткарушы ш ал шыгып кеткен сон, э л п кек конверт™ маган усынды да: — О н д а, мз, окышы,— дедь М ен элп нде аткарушы шалдын ез1м туралы «хат тануы ж аксы » деген макта- уын актау уш!н айдак-сайдак жазы лган кагазды бар ынтамды салып судыратып оки ж енелд!м . ©йткен! жаксы хат танудын басты шарты кагазды тез оку гой. — Э й , токта,— дед1 Байдалы шал MeHi белш . — Ж ау куып келе жаткан ж ок кой, сен ейтш аптык- пай, эр сезд! TyciHiKTi eTin, дурыстап окы деп, e3i уп>ш калган алгашкы сойлемд! кайталап шыкты: «Ары-ыз. А удандык партия комитет1не. B i3 6 ip топ колхозшы осы арызды ж азуга мэж бур боп отырмыз...» Мен Байдалы шалдын взш щ макамына салып, эр сезд1 дауысты дыбысы бар тусында соза отырып, кай- тадан оки бастадым. «Ары з. Аудандык партия комитетже. B i3 6 ip топ кол­ хозшы осы арызды ж азуга м эж бур боп отырмыз. 0 йт- кеш Байдалы колхоз бастык болып еш к1мд! кегертпей- д1. 03 i бурын бай-кулактын куйыршыгы болган ад ам ... — Н е дейд1?1 Ж э , токтат uTTin Kyuiiri!— деп ушып турган Байдалы шал камшысымсн столды салып кал- ды. Ulerip K03i шатынап ашудан калш -калш eTin маган тепе карайды. Енд1 болмаса камшысымен салып ж1бере- тшдей. Коркып кеткен мен кагазды е з М н алдына тастай сап зыта женелмек ем, дабыр-дубырга ауыз уйдег1 ат­ карушы шал Kipin, жолды богеп, eciKKe кесе-келденен тура калды. 153

— Э й , куш ш , не окып турсын, ей, а ? — деген маган тап бере акырып. — ©3iHi3 окы д е д М з гой, кагазда жазылганды... — Мына кагазда шынымен солай деп жазылган ба? — Иэ. Солай жазылган. — Э й , булар ма?! Б улардан 6api шыгады. Ел емес кон,— дед! тагы Байдалы ш ал тущ ле сейлеп.— Шетшен жер аударып ж1берсец обалы жок иттер гой. Кэне, отыр орныца!— дед1 маган акырып. А м ал ж о к, онын карсы ал- дына барып кайтадан отырдым.— И т п ц балалары , бая- гыда мен!н М эт1ж ан байга ж алш ы болганымды ani кун* ге бетдме басып, бай-кулактын куйыршыгы болган деп ж ал а жапкы лары келедь — Коре алмайтындардын ici Foft,— дед! Ы скак шал жагына сейлеп. — С о кере алмайды. Ж э , Байдалы шал 6ipaa бул* кан-талкан боп барып сабасына тусейш дедк— Сен ор­ ныца бара бер,— дед! аткарушы ш алга, онан сон орны- на отырып, ш епр кез! со шатынаган калпында маган карап:— Окы api карай!— деп буйырды. Мен элпндеп токтаган жер!мнен api карай жалгасты ра окыдым:— ... Сез1нде еш пзтуа ж ок. Тек одырандап катын-калаш, бал а-ш агага камшы уй!ргеннен баска колынан тук келм ейд!. Ойлайтыны кара басыныц кам ы . C o r fu кез- дерде ж а с келшшектерге кырындайтын эдет шыгарды... — Ж э , окы ма, экел 6epi,— деп Байдалы шал мунан api шыдай алмай арызды жулы п алды.— Ойпыр-ай уйщ к у й п р -ай , кайсысы екен муны жазы п журген?!. Кайсы- сы екен, э?— Ойланы п калган ол карсы алдында м е т и отырганым б!раздан кейiн барып eciHe тускен- дей:— Э й , сен негыл деп омалып отырсын?! Кэне, жо- галт K63iHAit— деп, камшысын yfiipe акырган. Мен зы- тып сыртка шыктым. Эуел! таяк жемей аман кутылганыма куансам д а , кенседен узай бере кур кол кетш бара жатканым eciMe Tycin, Саматтын бауыр- сак экслген!не уйрен1п калган балалар колыма караса не дейм!н. К ур кол cyMipeftin кайтканымды керсе, бэр! де: «Э й , ceHi койш ы ...»— деп б!рден т ер к айналады Fofi. Э й , тэуекел, не болса о болсын,— деп кенсеге кайта кайтты м. Ауы з белмеден eTin, imKi eciKTi аш кам , Бай­ далы ш ал элгш деп б!р парак кагазды н басы кайсы, ая- f h кайсы екен!н б|'ле алмай айналдыра карап тур екен. — Ата, бауырсак берш И — дед!м. — А ! Э , сен кетпеген екенсщ foA, — дед! элг!ндег!дей

емео, ашуы таркарандай унмен Байдалы ш ал . Онан сон: — М э , бауырсагыи, — деп калтасынан 6 ip уы с бауы р- сакты алып столдын ш етше нойды. Онын 6 ip уысы м е н т Kimipea калтамды толтырды да койды. Кете 6 epin е д 1м: — Тура тур, енд1 мына 6ip кагазды окы шы, — дед1 ол тэты 6ip паракты усынып. Б ул — акт караз екен. Мен элп'ндегщей ар сезд1 аныктап, м акам дап окып шыктым: — Акт. Мен колхоздын бакташысы, Ш отай Дайырбе- ков, колхоздын Кызыл каска кунажынынын акы рга ку- лап, казыкка арандап елгенш хабарлаймын. Муны куэ Келбай керен мен Саги л а KeMnip растайды. С о л уш ш кол К о ю ш ы л а р .. . М унан api ирек-ирек адам т усш ш болмайтын эрштер- мен уш адам кол койган. — Жандарын шыккырлар, акырра кулап елд! деп ез- Aepi сойып алм аса нерылсын, — д ед1 Байдалы ш ал м ж Ь Hin.— Басканы бм м есем де Ш отай HTTi б1лем Fofi. Кане, 6epiui, — деп актш щ каразын колына алды д а : — Э й , К а ­ нат, сенщ кезщ eTKipipeK кой, аныктап кар аш ы , мына eKi кагаз б1рдей емес пе? — дедь Расында д а, элгшдег! арыздын кагазы мен мына актР HiH каразы 6iрдей екен, 6ip дэптерден жыртып алынган. Мен соны айттым. — Бэсе, бу Ш отай кайдан тыныш ж ур сш деп efliM -ay. Кэне, караш ы , жазулары да б1рдей ме екен? — Ж о к , жазулары eKi турль eKi адам ж азган. — Ж э , ол жагы н аныктармын. — Э й , Ы скак! — дед1 акырып. А уы з уйден аткарушы шал KipreH.— М ы на кагаздарды м е н т алды ма юм кой­ ды? — деп сурады w irim eri eKi паракты керсетш. — Кайдам?! Бар кагаз кешеден 6epi осы устелд1н ус- т!нде жатыр рой. — Устелдш устшде жатканын б!лем. Соны м м койды деймш? — Казиттерд1 мен акеп койдым, тары 6ip караздарды ш атауат экеп койды, баскасын (Нлмед1м. — Бар, шакыр шатауатты. Аткарушы шал кернл белмедег1 счетовод б у м р Бект1- леуд1 шакырып келдр Б ек п л еу ертеден кешке дешн есеп- шоттан бас квтермейтш, еншммен шаруасы жок, еш мм- мен сейлеспейтш, OKneci сырылдап отыратын ауруш ан, куныс адам едк Ауыл адамдарм: «Б ек п л еу мен кара шот 6ip туыскан»,— деп кулетж. О л свзге Б ек п л еу ©3 i де мэз 155

боп калатын. Каз|'р сол Бектьлеу улкен кой кез1 багжан- багжан. етш , Байдалы шалдын алдына коркактай KipAi. — Э й , Б ек п л еу , мына караздарды мешц алдыма KiM койранын б 1лесщ бе? Б ек п л еу э л п н д еп арыз бен a im караздарын колына алып керд1 де: ~ Ж о , бу караздарды KiM койранын бклмеймш, менщ койып кеткен!м мэл1мет кагаздар ,— деп барып, Байдалы шалдын алдында ж аткан караздардын imipieH ез 1 койган- дарын тауып бердь — Mine, мына караздар, ал мынала- рыцызды б1лмейм1н. — Э й , сонда осы сендер не бкпестдер ей, а?! Жалрыз бастыктарьщныц алдына KiMнin арыз койып кеткенш б т м е й а н д е р . Мына камшымен шеттерщнен пэре-пэре- лер1нд1 ш ьт ар сам , обал ж о к иттерЫндер Fofi. Тф у, енд1 кайтей ш -ай!..— деп ыза боп 6ip туюрд! де, кайтадан аткарушы шалра бурылды:— Э й , a.ari Бектай кайда жур? — EpTeHriciH мал ж акк а кеткен. — Э й , мына ж акта дуние кирап ж атканда, ол малды ж а у ш абады дей ме, ей, а?1 Б ар, шакырып кел, тез! Осы- дан oipflene керем демесе, жетсш тез! Аткаруш ы шалра m ecin мен де кете бермекил ед!м, Байдалы шал кайыра токтатты. — Э й , м э, еши мыналарды окы , — деп алдында- ры караздарды шетшен бере бастады. Э р турл1 арыздар едк эскер семьясы ретшде азык-тулш жэрдем сураган, отын cypaFan, ш еп сураран, куларалы турран yfliHe Ti- реу KOiOFa борене сураран. Байдалы болса эр арыздан кейш: «ж э, оттапты», «былшылдапты», «сандалмасын», «ей, нпркш -ай, беренеш мен кайдан тауып беред1 дей- дь ей, дэл мен 6ip карарайдын ортасында жургендей»,— деп, арыз neci дэл алдында тургандай 6ip ae кекеп-му- кап ауы зш а ж ауа п кайырып отырды да: — Ж э , eim i мына караздарды окышы,— деп алдында жаткан баска парактарды усынды. Булар бушр шата- уат Б ект м еу мен Бектай eceniui берген мэл1мет караз­ д ар мен ак п л ер екен: ауырып елген, кетеремнен ел- ген м алдар туралы , кайсынын калай елген!, кай жерде елген! жазылран. Байдалы шал бул акплерд! жазган адамдарды да 6 ip-6 ip сы бап боктап алады: «0 й, жанык шыккыр, eTipiKTi кей1туш», — дейдк екшилсш е: « Е , жа- райды , керерм1з»,— дей салады , енд1 6 ipine: «Муны аныктау керек ш ьтар»,— деп кояды.

Ауы з белменщ eciri сыкыр eTin ашылып, 6 ip eyTapc- jrypc басып кеп iniKi белмеге басын суккан . Байдалы шал маран токтай тур дегендей к о л ь т алтед1 д е , eciK ж акк а еж1рейе калды . Э л п адам сол басын суккан куй- де 6i3re кызыктагандай карап еа'к кезшде турып алды, eKi квз1 жылт-жылт ойнакшып, кос танауы танкиран, жалбы раган кияк муртты кайыстай каткан кар а Kici — кэд1мп анау кездеп Байдалы шалдын уй ш щ отынын бутайтын Турж ан . Элден сон бас ж о к . ая к ж ок: «а-а- а -а...» деп шакылдай кулген, бу ю л аузы урад ай боп ушрейш, квмейше дейш кара кошкылданып тугел кершдй — П аЬ , nah, баярынын болысы да 6yfiTin отырран ж ок шыгар! П аЬ, nah, отырысыннан айналайын, Бай- агам !— дед1 ернш сылпылдатып.— А р у ак !.. А р у а к !.. Ж а - рыктык, Ш орагул бабамыздын аруагы колдаран екен де!..— Enai сэл болса жылап ж!берердей куйде тур.— Кулдык егп м !.. Кулдык е гп м !..— деп басын енкейтш табалдырыкка типздк Тек сонан кейш рана: — Kipyre руксат па, Бай-aFa? — деген. — Kip, — дед1 Байдалы шал. Осыдан кейш рана есштен юрген Т урж ан : — А ссалаумэлейке-е-м! — деп, сэлем 6epin кауды р- лаган сары тонынын делдиген етепмен жолындагы орындыктарды KaFa-MaFa кос колын созып терге ум- тылды. — Элиюсалам! Кол алыса турып урадай аузын ашып тары да тан- кылдай кулдТ — А -а -а -а ...— дейд1 Tici ж о к болгандыктан TyKipiriH шашырата турып. — Уай, колхоз бастыкка баса-кекте- мей, ecTin руксат сурап ю р у керек кой! С ол ай м а , Бай- ара, а-а-а-а... — деп уп-улкен басымен кейб1р ш олж ац балаларша бет-аузын кисандатып еркелегендей, ырбан- ырбан eTin езуш жия алар емес, эйтеу, 63iHeH-s3i мэз- мейрам 6ip ey. — «б з щ д ! 63in жаттай сы йла, ж ат жаны - нан тую лсш » дейд! Foft Бай-ага, алдиярым, MiHe, ал- дына кеп тары да басымды нем ... а-а -а-а... — Кашан келдш? — деп сураган Байдалы шал. — Келген бет1м осы. Уйге сокпай, эуел1 кенсеге бу- рылып, алатаудай боп торде отырранынызды KopriM кел- дк Ризамын аруакка! — Ал отыр, — дед1 Байдалы ш ал OFaH деген риза ке- н ш н жасыра алмай. — И э, уй !шщ аман ба? Келшшн 157

х ал ‘ жаксы ма? — деп дэл энеугуипдей амандык сурас- тыра бастады. — А ман Foft, оларды ит жен ме, а -а-а-а...— деп, дал энеугуипдей ж ауа п кайырран Турж ан урадай аузын ашып тары кулдь C e 3i унап отыр ма, унамай отыр ма, онда шаруасы ж о к, aflTeyip, e 3i мэз боп куледь Осы уакытка д ейж маран улкен адамдардын 6api акылды боп к ер ж ет ж , TinTi кейб1реулер1 туралы: «Э й , соны кой- шы, ту flip акылы ж о к»,— дегеннш езж де ондай адамныц акылсыздыгын андай алмайтынмын. О л да кэд1мг1 баска адамдар сиякты керж етж маран, акылынын жок- тыры улкенге б ш н с е де, маран б ш н б е й т ж . Ал мына адамды энеугун1 де керген жерден 6ip турл1 унатпап ед1м, ал каз1р: «Э й , мынанын ryfiiip акылы жок кой»,— деген ой б!рден оралып шыкпай койды. Сейлеген сез- Дер1 кандай парыксыз, кулкю кандай даракы, журш- турысы, кимыл-козгалыстарына дейж еш туйс1к ж ок. санасыз адамнык ici. 03i тук-тук ойланбайтын адам сиякты. Тышканнын кез1 кусап жылт-жылт еткен кезж- де д е, тур ж де де ешкандай ой ж о к. — Ауыл-аймактарын калай? — деп cypaFan Байдалы шал. — Ауы л-аймак кайда кешер дейшз енд1, сол, eniMeT кондырран орнында тур FOft, а-а-а-а... Байдалы ш ал тары 6 ipa3 амандык-саулык сурастыр- ды да, Туржан оран танкылдай кулж жауап кайырумен болды. Енд! 6 ip сэт сез кезег1 езж е тиген: — Бай-ара, а з д ж бастык болраныкызды есигенде, тебем кекке ею ел1 жетпей куанды м,— дед1 Турж ан.— К уд ай , ар уак бар екен fo A, б 1здщ де кез жасымызды керед1 екен foh деп жы лап ж1берд1м. Аруарыннан ай- налайын Ш орарул бабам e3 i колдап ж ур Foft с1зд1. — Ж элрыз м е т рана емес, буюл урпактарын колдап ж ур рой, жарыктык.- М ы на сеш де колдайды. — Б ай -aFa, белш -жараты н Heci бар, мына ci3Ai кол- даганы — 6spiMi3Ai колдаганы рой. — Онын рас. — Эне, дэл таптым ба?! А -а-а-а... — деп Туржан та­ ры да мэз болды. Сез элпеттержен менщ туйгешм — Туржан Байдалы- ра терт-бес атадан барып косылатын туыс екен, мына Kepiui Актасты колхозыпда туратын кержедь Туысынык элг1 ce3iHe к е н ш ecin эбден риза болган Байдалы шал калтасынан шакшасын алып, тубж столга тыкылдатып

KaFbin, кек буйра насыбайдан алаканы на м олдау етш салды д а, ш алкая тусш аузына тастап Ж1берд1, онан сои астынры ерн1н бултита жымкырып сакаулана: — Э й , осы ceiii эскерге неге алмады ? — деп сурады . — Ойбай-ау, Б ай -агау, мешн ж асы м асып кеткен FOfi. — Калайш а? Кы ры кка енд! рана келдщ емес пе? — Анау жылы пашпыртымды жоралттым деп кайта пашпырт алганда, 6ip мушел жасты костырып жазгыз- рам, сонымен эскерден к ал а берд1м. М е н т TiciMe KiM карап ж аты р, TinTi кар аса да TiciM ж о к , а -а -а -а ... — Оный дурыс болган екен, — деп Байдалы шал да ракаттана к\"лдь — Сен осы кш кен тай кунщнен-ак тап- кыр ед ш , зл| соныннан жазбапсы н. — Баяры sa байдын койын барып ж ургенщ де, epicTe саулыктардын астына шалкалап жата кап емунп ей. — И з , а-а-а-а... Байдын бэйбшес1 ыдысымды тауып алмак боп талай андып, TiHTin едь А -а -а -а ... Мунан epi eKeyi баягы кездеп бастан кешкендерш айтысып, 6ipa3 мэз боп калды. TinTi ж асаган урлыкта- рынын 63i ерлж сиякты кврiнiп даурырысады. — Б ай-ара, — дед! енд1 6ip сэт ы ржандай кулген Тур- ж ан. — Баярыда Бейсенразы бай болыс болганда, inicl Сейсенразы: «Бейсекем болыс болды дегенше, Сейсекен нойыс болды десенин» демекпи, ci3 колхоз бастык болды дегенд! ecrireai, мына жаман шщ нщ де такымы копан- дайтынды шырарды. Каш ангы мен де т енпреп анау А к - тастыда ж ур е бермекшн, G3inHin касы на кел пм неде­ л ь Ci3 бастык болганда, мен неге 6ipr3flip болмаймын деймш. Ашсаныз алаканынызда, жумсаныз жудыры- гынызда емесшн бе? Менен сеш м д1 KiM бар аз ге?! — Ондай ой вз!м1зде де болып ед|', 6ipaK э л п шо- л а к кол вюл ерюме койды ма?1 Осында 6ip катыньа ке- н!л1 ауран екен, шолак ит соны 6ipr3Aip сайла деп оты- рып алды рой. Б у казакты н катын десе ж ан 6epin, жан алысатынын б т е с щ Fofi, амал ж о к, айтканын орын- даура тура келд1.' Ж э , келем десен, б!ргэд1рлп<тен де взге жумы с табылады foA. М ы салы , мына маран ары- 6epi шапкылап журетж аткарушы керек. — Ойбай, Бай-арау, ол аткарушылырына мен двй- деймш Fofl. Е , онда болды. Сапыбекке де 6ip жумыс табылар. — Хат тануы жаксы дедщ бе, осы? — Уш класс б т р г е н , таниды Fofi. 159

— Эиеугун! кайтып барран сон с!здш айтканда. рынызды айткам, куанраны сонша: «Мен Бай атама барлык балаларды 6ip шыбыкпен айдап барындырып берем»,— дейдь Былай,— дед! Байдалы шал ойына б!рдене тус- кендей,— Сен мен! «Бай-aFa деме. Курысын, «бай» деген созд1 KaflTeciH, пэледен аулах.. — Онда, aFa деШм. — Мейлin, тек «бай» дегенд1 айтпа. Байдалы шал кез алдында отырган меш еши Fana кергендей: — Эй, сен негып отырсын?— дедк — 03iKi3 мына кагаздарды окы деп Ж|'бермей кой- дыныз гой,— дед1м. — Э, солай ма?! Онда калганын ертен окырсын, бара бер,— дед1 маган, онан сон Туржанга:— Ж ур, уй- ге баралык,— дедк Мен шыктым, менщ сонымды ала Байдалы шал мен Туржан да шыккан тыска, аткарушы Ыскак шал ертш келген Бектай ecemiii eKeyi аттарынан Tycin, кенсеге мргел1 тур екен. Бектай ecemuiHi Kepin Байдалы шал б1рден акырып сала бердг — Эй, сен осы кайда журесш? — Кора жакта, мал жакта журмш,— дед1 Бектай. — Эй, сенщ ол жакта йен бар, ей, а?! Малдын зап- nepMeci, бакташысы бар емес пе, а?! — K,a3ip ендк кыс кезшде...— деп Бектай мщпрлей берген. — ©йтш кыс Ke3i деп сылтаурататын тук те жок, — дед1 Байдалы шал аузын кисандата, даусын жМ ш кер- те мазактай сейлеп.— Шикш-ай, э, Kafl6ip малсактанып журмш дейсш, eci-дертщ, айналшык жегендей бар- гынйгап, жагалап жургенщ, анау э лп сиыршы Куны- пиянын кызы Каншайым рой. — Онда шздщ шаруаныз болмасын. — Жо, болады... Жаман неме, езщше сен де текенпк- теиеШн дедin бе? Байка, етшд1 сылып алам. — Аксакал, айтар ce3iHi3fli ойланып айтыныз,— де­ ген лезде ерттей боп кызарып кеткен Бектай кез1» алак етюзш. — ©й, мынаны кара, маган акыл уйретедк ей! — Ага-ау, осындайлармен де тэжшелесш турасыз ба, дырау камшымен opiM-epiMiH шыгармайсыз ба?!— деген шетте турган Туржан шжшс умтылып,— Эй,

колхоз бастыкпен буйтш сейлесетшдей сен KiMcix ей, а?! Коне, агамнын бетшен алмай тарт тЫ ц д !, эйтпесе тура Kopecinai керсетем! Бектай да ыккан жок, камшысын онтайлап безере карсы турды, салилласып жэне свз кайтармады. — Эй, Туржан, жур кегпк. Б ул жупрмекпен ce3iM сонан кейш болсын,— дед1 Байдалы шал. Exeyi аттарына мiнiп, Байдалы шалдын уй!не ка­ рай кетт1 де, Бектай ecenmi мен Ы скак шал ушеум1з кенсенщ алдында кала берддк. — Энеугунп жиналыстан кейш-ак соныма Tycin ал- ды,— дед1 Бектай шагынрандай. — Е, шырарым, бастыктын кырына ijiire 6epin кай- теЫн, айтканыцыз куп деп журе бермейсщ бе?— дед! Ыскак шал. — Сейтпегенде KaflTin журмш енд1. Мунан api мен ез жешммен мектеб!ме кегпм. Кал- тамдагы Hici анкыган бауырсактан басым айналгандай болса да, жол бойы ен болмаса 6ipeyiH аузыма салма- дым. Балалардын алдына барранымда, калтам орта- йып калатындай кершедк У з ш с Ke3i екен, класка Ki- рер-юрмешмнен меш де балалар жапырлай коршап ап; «И э, неге шакыртады екен? Не icrefliH?»— деп узд 1ге сураран. Санат кусап мен де олардын тебелершен ка­ рай турып: — Жай, эншейш,— дей салдым немкурайлы ун- мен.— Онан да мэ, бауырсак жендер,— деп жеткенше 6ip-6ipAen улеспрш берд1м. 03iM 6ip бауырсак кана алып калрам. — Канат, мен кур калдым foA,— деген кластагы ен Kim ене бала Копен ж упр ш кеп. Амал жок, cohfh бауырсакты cof3h устата берд!м. Сейтш, 6ip калта бауырсактан ез1м ауыз да тие алмадым. Онын есесшс Санат сиякты кластагы балалардын алдында менщ де шоктырым 6ip ocin калды. Тустен KefiiH ертецп уйге берЫген тапсырманы орын- дап саоак окып отыргам, сырттан юрген эжем: .— Канат, шык. эне, Кыдырман iue6iiu i экел- Д1, rycipicm >Ki6ep,— дед!. Тонымды иыгыма Ые сап атып сыртка шы ксам, К ы ­ дырман шананын уепнде турып ортадан аз тиелген 161

шептен коранын тебесше карай лактырура K ipicim t MeHi Kepin: — Жогарыра шык, тез Tycipin алайык,— дед). Мен коранын арт жагындары кунделшт! ез1м шы- рып журген баскышпен тебеге кетершп, Кыдырман эперген шепт1 ш п ап, кейш тартып жаймалай бастагам. — Эй, иттщ балалары, токтандар, кэне!— деп акы- ра боктаран Байдалы шалдын даусы селк етк!зд1. Кенседен шыккан 6eTi болу керек, тор жоррасын борбайлата камшылап куйындата шауып келед1 екен. Ж етш с ж ет1 атамыздан бер! карай сыбап келедн — И ттщ рана балалары, тапайдын тал тусшде кол- хоздын шебш урлап... Куртам exeyiaai де... Турмеде пИргсем!.. А рып келген бойда дойыр камшысымен жеткенше сштеп шана устшде бейкам турран Кыдырманды салып- салып ж!берген. Кыдырман шепке шаншып турран аша- сын суырып ап езше карай умтылганда рана, атынын басын ю лт бурып, кейш тайкыды. I ii рак боктауын токтатар емес, бушл ауылга ecripTin азан-казан бон тур. Эуелде «и ттш балалары» деп екеум!зд! коса ка- баттап боктаудан бастаран, ewii аша ала умтылран сон Кыдырманнын жеке езше ауысты: «уры » дейд|', «кас- кунем» дейд1, «nauiicciH» дейдн «колхоздын жауы» дей- д1, такпаган айдары калып жаткан жок, «ертек айда- там», «турмеде пируем», «тукым-туриянынмен туздай Куртам»— деп, зэре-кутты алатын сездерд1 жэне косак- тайды. Элден уакытта Байдалы шалдын сонын ала кенседен шыккан беп-epi exeyi exi атка мшген шолак кол еюл мен Зибаш та жегп. Exeyi бар жайды анадайдан-ак керш, б!л!п келедь 8cipece баска бкя- месе де бул шептш жайын Зибаш жаксы бшетш! анык. Сондыктан Байдалы шал алгаш акырып аттан- дай жеткенде, зэрем ушып кеткенмен, Зибашты керш ес жирандай болдым. — Б ул 6i3fliH ез|'м1зд1н менинкй uie6iMi3, жазда На­ зира эпкем екеум1з шалрымен шауып жинаранбыз, нан- басаныз, эне, Зибаштан сураныз,— дед!м тебеде турып айкайлап. — Мен саган керсетем ез uie6iRfli, иттщ Kyuiiri, кэ­ не, осыдан тусни 6epi!— деп, Байдалы шал атымен ко­ ранын тебесше шьшып кетердей емшш койып камшы- сын а'лтей акырды. — Рас айтады, бул Канат пен Нэзиранын ездер! 162

шапкан iue6i, мына Зибаш та 6Laefli FOft,— деп енд1 Кыдырман да соны аркалана сейлеген. Зибаш шолак кол еюл eneyi катарласа кеп токта- FaH, каз1р б1рдене дейтж шырар, шындыкты айтып ара тусетш шыгар деп Кыдырман да, мен де ешй coFan жалтактай караганбыз. Зибаш кабарын шытынып том- сырайран куйде шанадары шепке, одан сендерд1 кай- да керд1м дегендей, эуел1 Кыдырманра, одан коранын тебесшде турран маран бажырая 6ip-6ip карараны болмаса, не дурыс деп, не бурые деп 6ip ауыз сез айт- пастан, сызданып ук а з турды да койды. — Айтсаншы1— деген Кыдырман оран шаншыла карап. — Зибаш тэте-ay, энеугуш шепке 6ipre барганы- мызда, мен ез1м бастап апарып, Нэзира эпкем екеум1з жазда жиган 6ip шошак шеб1м1зден жарты шана тиеп экелш едж кой. Мынау сол шеп емес пе?— дед!м. Зибаш ундеген жок, TinTi жумган аузын ашкан жок. Б1здщ ce3iMi3Ai е тм е ге н адамдай сол безерген Kyfli атын тебшш калды да, журш кетп. — Эй, карарым,— дед! осы кезде эжем шолак кол еюлге.— Мен мына Байдалыра ce3iMAi кор кылып еш- тене демеймш, ейткеш бул ез!м1зге б е лгш Байдалы. Мен айтарымды жен б1лер деп е з т е айтам. Сорыска барып кан кешш кайткан азамат екенещ. А л мешн ба­ лам сол сорыста каза болды. КелЫ м осы колхоздыц жумысында журш уры-карынын колынан опат болды. Улкен немере кызымды куш кеше ушмет бузылеан калаларды салрызамыз деп жэне экетп. Калган шиет- тей балалар мен елмел1 кемшр менщ TypiM мынау. Енд1 e3iMi3 шапкан uienTi зорлык кып тартып экетсек- дер, сонда б1здщ кушм!з не болады? Эскер семьясына жасаган жэрдемдерщ осы ма, сонда? Эжемнш сезш ун аз тындаган шолак кол екш ымдап касына Байдалыны шакырып алды да, 6i3re еепртпес- тен б!рдеке-б1рдене деп куншлдед1 де, атын Te6iHin Зибаштын сонынан журш KeTTi. 03i калган Байдалы шал каЬары кайтпаран сол ашулы калпында Кыдыр­ манра карап: — EHAiri жерде iciM сешмен болсын, тойтык ит1— де- Д' шжшш.— Мына шептш жартысын FaHa Tycip де, жартысын кайтадан колхоздын мал корасына алып жур — 03i азгантай шептщ не жарты дейтМ бар,— де­ ген Кыдырман.

— Эй, тойтык, дал б1рдеце керейш демесен, айткан- ды icTe!— деп акырды Байдалы шал. — Эй, Байдалы, ез me6iMi3fli ез1м1зге кимай турсын ба?— деген эжем. — Колхоздын малы ашыгып жатканда, мен сендер- ге шептер<нд1 колхоздын шанасымен тартындар деген жокпын. — Сонда 6i3 аркалап экелем1з бе? — Аркалап экелщдер, 6ipaK колхоздын келшне ти- мендер. C o fliin , Байдалы д!герлеп турып алган сон, К,ыдыр- ман амалсыздан шанадагы ©3i аз шептан жартысын Fa- на Tycipin, калганын колхоздын мал корасына кайта- дан алып Kerri. Коранын тебесшде азрантай шенп жннастырган боп кала берд1м. Кез1ме ып-ыстык жас куйыла бередй 031'ме- ез!м тыгылып не icrepiMfli бшмей кы сты ры п турмын. Юмге барарсын, KiMre шарынарсын? Егер балалар зор- лык жасаса, улкендерге барып maFbiHyFa болар едй ал улкендердщ ез! зорлык жасаса, юмге шарынарсын? Нэзира эпкем екеум1зд1н тан алагеу]'мнен турып журш т1рнектеп шауып, тфнектеп жинаран Hio6iMi3fli зорлык кып тартып экеткешне калай жыламайсын. Тапайдын тал тусшде бую л ауылдьщ алдында бакырайтып койып тартып экетт! рой. Эне, эрюм уйдйуйше icipin жур, эн- шейннде арайынсымаксып ебектей калатындарын кай- Tepcin, ал жана Байдалы кеп жер-жеб|р1м1зге ж е тт, 3iKiHen, тапап кеткендей боп турранда, ен болмаса 6i- peyi келш: «Эй, мунын калай?» деуге жарамады-ау. Эжем маран томеннен аянышпен карап: — Ж э , капаланба, козым, прш Ы кте мундайдын эл! талайын коресщ, тек бас аман болсын д е тк ,— дед! жубата сейлеп.— Кудайдан тапкырлар... УИ-а-а...— деп сезшщ сонын ауыр курсМспен аяктады. Сонда бул дуние элазге эл1 жеткен, ecTin киянат жасаудан турраны ма? Жарайды, Байдалы шалга эл- пндеп ожем айткандай сез тауыспай-ак коялык, ал сонда Зибаштын жанары корсеткен М1'нез1 кай мшез? Бригадир болганына бес-ак кун етт1 рой, эйтпесе кысы- жазы б1рдей Нэзира эпкеммен 6ipre осы колхоздын ен ауыр жумыстарында тел1м-тел1м боп журунй ед1 рой. Жардайымызды, хал!м!зд1 баска б1лмесе де, Зибаш 6i- лед1 емес пе. Энеугуш Нэзира эпкем коз кырынды сала ж ур деп 6i3fli тапсырраны да осы Зибаш efli foA. Эжем айткандай: «О -о , опасыз дуние... Опасыз адамдар...»

ТУРЖАН — АТКАРУШЫ Сэске кезшде сэры тоны каудырлап Ы скак шал класка тары Kipin келген. Б ул кун! Tirrri Энипа апайы- мызды K93iHe де 1лмеген куйде, б1здщ сабак окып отыр- ранымызра да пыскырып карамастан, акай жок, токай жок, б!рден Санатка таяп: «Б ол, жинал, колхоз бастык тез жетсш деп жатыр»,— деп, колды-аякка туррызбай •дтерлей женелдь Аткарушы шалдын бул кы лы ры , эри- не, Энипа апайымызды катты ренжггп. О л кез1лд1р1г1 жарк етш, караздарын жинастырып орнынан турмак болган Санатка: — Отыр!— дед1 каткыл унмен. Онан сои Ы скак шал- ра карай шурыл бурылып: — Сабакты бузуга ci3re мм руксат берд1?! Б ул кандай эдепЫздш?!— деп тап берер- дей боп карсы журген. — Колхоз бастык... Колхоз бастык Байдалы айткан сон...— деген капел!мде сасып калган Ыскак шал шепн- шектеп. Bi3, окушы балалар да, урпшсе калдык, енд1 болма- са Энипа апайымыз шалдын сакалына жармаса кетш, бет!Н тырнап алатындай кершдь — Окушы баланы сабактан кетуге руксат етпей- мш,— дед1. — Карагым, ол енд! колхоздын жумысы Foft,— деген Ыскак шал. — Мейл1, колхоздын жумысы уш ш де руксат етпей- мш. Мектеп окушысын колхоз жумысы уш 1н сабактан босата берсш деген зан жок. — 0з1н б1лес1Н де онда, тек, эйтеу, бастыктын кыры- на Mirin журмесен болды да,— деп Ы скак шал тоны каудырлап есжке карай беттеген. Осы сэтте аткарушы шалдын бетш кайтаруын кай- тарып ж1берсе де, колхоз бастырымен Т1ресудщ арты киынра сорарын сезетш eKi ушты ойда турран Энипа апайымыз ni босап: — Ж арайды , бупнш е барсы н,— дед1' даусы ж ум са- рып.— Тек бастыкка c i3 де айта барыныз, класымыздын imi мынау анырап турран, сабан отынра жылитын Typi ж о к. 6i3re кызуы бар отын карайлассы н. — Макул, бул тЫепнд! айта барайын, Аткарушы шалга м е с т бара жатып Санат б1здерге карап калтасын устап, жымындап кезш кысып койды. 165

Онысы, сэт! туссе 6yriH де бауырсакты толтырып эке- лем Foil деген! едь — Бауырсакты кайтесщ, одан да отын сурасаншы,— дед! арт жакта отырран балалардын 6ipi дауыстап. — Иэ, отын сура... Отын...— деет! уш-терт дауыо 1ле костап. — Кэне, тиышталындар! Bepi, мына сабакка каран- дар!— дед! Энипа апай устелш тыкылдатып. Тобылры отынымыз таусылралы, класымыз кайта азынап суып кеткен. Сабанды ертеден кешке дейш жак- канмен, каукары жок. Байдалы бастыкка кластын суыктырын айтып отын сурап еш рет барган, каз1р ту- cipin бере коятын отыным жок, peTi кеп жатса керерм1э деп ж!бершт!. Тобылры жакканда жып-жылы боп калган класы- мызда калтырап эзер отырмыз. Дэметкен кемш'р бет-ау- зы куйелеш-куйелеш болып от жаруга тан сэрщен-ак Kipicefli, содам кара кешке дейш отын коймадан мек- тептщ ауыз белмесше куш ак-куш ак етш сабан тасумен KyHi етедь Омырайран пештш аузы абжыланша ысыл- дап, сабанды устьустш е тыкпалап жатсан да 6ip тоймайды, гу-гу етш жута береди жута бередг BipaK uibiFapap жылуы шамалы. Кластын ш ш де аузымыз» дан шыккан дем!м1з буланып курк-курк жетелген1м!зде, ХТЗ-ны н тутшшдей бурк-бурк етедй Энипа апайымыз да кекпенбек боп д1рдектеп тонып отырады. 03i де кызык, класка KipiciMeH пальтосын uieuiin, колдан то- кылган коныр жемшр1мен рана калады. Калык бурым коныркай шашыньщ мандай жары, самайы буйраланып, к!шкене танауынын устшен сырри беретш К031-лд1р1'г1 буалдырланып, б1зге юп-юшкентай боп кершед!. Тон- ранын б1лд1рмеуге тырысып сабактарды санкылдай айтып тусшд!ред!. Cipa, катты санкылдап сейлесем, тонрэны мды онша сезд1рмеймш дейтш болар. Тактага жазран кезде, бор устауга икемаздене бастаран колын дем1мен ж ш -ж ш урлеп койып турады. Сонын эзшде жазуы жшке тоген маржандай эдем1, эр эрш суду су- реттей боп туседй ЦПркш, Энипа апайымыз кусатып эдем! жазсак-ау деп кызыгамыз. Буг!нг! Энипа апайымыздын Сэнагты сабактан жы бермей коя жаздараны эсер eTTi ме, KiM бшсш, yuiiHiui сабакты ©Tin жаткан кез1м!зде, терезенщ тусынан тор жоргасымен калыд карды омбылай омыраулап кеп

токтаран Байдалы шал тобылры сапты камшысымен оннект1 ушырып ж1берердей сартылдата каккан. — Эй, мурал1м кыз!— дед1 ат устшен енкейе дауыс- тап. Жалгыз кабат терезеден даусынын жарыкшарына д е й т анык есп'лд!. — Мына балалардын эжетке жарайтындарын ертш апарып, анау шешендер шапкан отыннан тартып алын- дар! Кешеден 6epi Махмуд пен Зокку тау бектершдеп калын алма aFamiapFa карай жол салып, отын шауып журген. Байдалы шалдын алындар деп турраны сол. Соны айтты да Байдалы шал жешне кета', анырып турып калган Энипа апайымыз K63mflipiriH алып суртш кайта кшн де, сендер не дейсшдер дегендей 6i3re ка- рады. — Не icrefiMi3, балалар? Буйтш бурсектеп тонып отырранша, отын тартып аламыз ба?!— деген. — Барамыз! Барамыз!— дедж суык класта отырран- нан repi далада жургенд| куп кврген б1здер куанраннан жамырай дауыстап. Bipep сагаттан кейж эжетке жарайды-ау деген балалар тепе анау жолры Эж1бекпен тобылры шабура шыкканымыздай 6ip-6ip ж т т 1 бел1м!зге буып Энипа апайымыздын бастауымен тау бектерже карай шубыра бет алдык. О л жолы беталысымыз коныр таудын кун- гей беткейшдеп калын тобылры болса, бул жолы сол таудын батыс жак 6yflip бектерждеп калын алма арашка — кэд1мп, жазда e3iMi3 кунделжт1 врш ж уретж жабайы алмаларга апаратын к э н т барытымызбен келем1з. Аязды дала мунартып, сэскеге таяган куннж K83i Toniperi шелдене кызарып, ю р т и т тур. BeTi-колды карыран ызрар бурсектетш уысына сыра TycKici келедк Аякка жукпайтын cipe кар шарык табанга шик-шик етсе, етж табанга сыкыр-сыкыр етж, куп-куррак боп осы куй!нен еш уакытта ер1мейтж сиякты кержед1. Ке­ шеден 6epi бектерге — алма aFaurrapFa карай епздер- мен ерсШ-карсылы ж урж отын тартып М ахмуд пен Зокку сукпа-сукпа калын карда ойкы-шойкы жол салыпты. ©пздердщ сирактарын сындырып алмай ка- лай жургендерж мм бмеж. Bi3 элп жолда 6ipece сукпара Tycin кетж аягымызды суыра алмай, 6ipece сурже кулап эзер келем!з. Алып алма агаштыц тусынан вткенб1з, сол анау кездепдей ушар басындагы бутак- тарында катып-семген коныркай алмалар ызрар втжде 167

кек аязданып, болар-болмас селюлдеп тур екен Бул жолы энеугунг1дей кызыккан ешюм болтан жок Tinii ездер! ysuiln тусе калса да, бурсектеп тонып келе жат. канда жей KoiOFa онша куштар емес едш. — Киел! aFam осы екен рой?!— деген Энипа апай. ы зд ер 6ip ауыздан: « И э »,— д е сп к . Б аска б М м д ! адам- дар сиякты Энипа апайымыз да: « Ж э, бул араштьщ киел' Tyri ж о к , онын 6api ecni адамдардыц каранры- лыктан шырарран бос энг!м елерЬ ,— деп айтатын шыгар деп куткенб!з. BipaK апайымыз ештене де деген ж о к . Балаларды ц 6ipi шыдай алмай кетш, бул алып алм а араштын тубш де ун.г!р барын, сонда баягыда аюлардын патшасы мекендеген1н айткан. — Солай м а?! Онда кызык екен,— деп Энипа апай басын шайкап кулд1 де койды. Тауды н кунгей етегшен батыс ж а к бектерже карай асып тусетж беленге кетер1лген1м1зде, антарыла токта- ганбыз, ж азда арасынан мал ете алмайтын, сынсып туратын калы н алма араштардын жолга жакын темен ж а к жартысы тып-типыл боп орны сипалып калыпты, тек эр ж ер-эр ж ерде ешске карай сулай куларан бес- алты араштын балта шапкан туптер1 акпанкаланып eTeri тур1лген кыздар кусап жатыр. — Э й , анау аю алма ед1 рой?! — А н ау тэтт1 сэры алм а емес пе? — Ки1з' алманы да шауып тастапты,— д е с т балалар 1шег!м!зд1 тартып, дабырладык та калдык. Б ул ж аксы ырым ба, элде жаманшылык па — ол ж эры н б!лмейм1-з. — Б ал ал ар , отын алы кдар!— дед1 алма араштарды бутарлап журген Махмуд дауыстап. Б|'з кия жолда тайранактап, 6ip-6ipiMi3fli суйемел- деп, сурже-кабы на барып М ахм уд бутарлап берген алма арашты эркайсымыз шама-шаркымызра кар апек! бута-уш бутадан бел1м!здег! ж 1б!м1'збен бастарын 6ipiKTipin, буып ала бастадык. Эуелде кез!м1з' ге Зокку туспеген, элден уакытта онын: — Ц о-оп !.. Ц о-оп !.. С од ал х а , л ал ха !..*— деп тау жанрырыктыра акырган ащы даусы ест!лген. Енд1 рана кер дж , калы н алм а араштын тауды алкымдаран тукп1р жарында бэйтерек кусап ескен жалрыз туп додана болушы ед1, Зокку сол арашты eKi ег1збен бер! карай * Арам каткыр!

суйретш келед!екен. А р ы к еп зд е р омырауларынан кар» га батып мыкшиып алга умтылады д а , ш ам алары келмей кей1н карай тэлт1ректейд1, Зокку болса акыра боктап екеу1н де сыррауылдай кек таякпен белдерш кайыстыра соккынын астына алып тур. 0ri3 байрустар Ыш'рдей созылып ж ан дэрмен алга карай тары да у м ­ тылады, аяктары шалынысып сэл де болса жы лжи козгалады. С эл ж уре тусед1 д е дымдары таусылып, тэлт1ректей токтайды. Ж ануарларды к эл-куаттарынын 6 iTKeHi едэу1р ж ерде турран 6i3re де KepiHin тур. BipaK оларды аяйтын Зокку ж ок. — Вай Меск! Халхадаг ког бикх!..*— деп акырып кеп, гурсм детт таяктын астына алады. Акыры е п з д щ 6ipi тэлт1ректей умтыла 6 epin кулап туст1, Ryflin-nicKen Зокку оны боктыктын астына алып, баска-кезге nepin-nepin Ж1берген. 0ri3 умтылранмен, кайтып тура алмады. — Э й , ел лр д щ Foft, обал емес п е !..— дед1 М ах м уд шыдай алмай дауыстап. — Барзу баирг!..— дед1 Зокку ю ж ш ш . Онан сон куларан епздщ басын мойынтурыктан шырарып таста- ды д а, онын орнына екшпй еп зге катарласа e 3i тура кап: — Содалха, Лалха!— деп екшип епзге ю ж ш е акы­ рып ж 1берд| де, мойынтурыкты алра карай итере умтыл- ды. Екшип еп'з де куш алгандай жылжып журе бастады. — Цо-оп!.. Цо-оп!.. Халхадаг ког бикх!**— деп, Tic- тене южшед! Зокку, ез! де токтамай, епзд ! де токтатпай долана агашты суйретш келедь Е д эу1р ж ер ж ур ш кеп токтап, сэл тыныстап алды да: « Э уп !» деп кайта ж урш Kerri. CeflTin, eKi дем алып, долана агашты 6i3 TypFan кезенге дей1н' суйретш экелген. — Э й , Зокку, сен турранда осы епзд ерд ! кинап кай- тем1з ей, а! Отынды ceHiH езщ м ен-ак тартпаймыз ба, а ... Ха-ха-ха!..— деп, М ахмуд тау-тасты басына катере жанрырыктырып кезшен ж а с акканш а кулди Оныц кулюсш капля алган тау-тас «а-а-а» деп созып экеткен. Bis де Зоккудын мына кушше cyficine кулдш. Зокку сэл тыныстап алды д а, э л п жатып калган е п з ш экелуге кетт!. © пздщ касына барып шешенше 61'рдене деп акыра свйлеп, казакш а боктанып, таярымен жон арка- сынан 6ip Kecin eTTi де, козгала коймаган сон енкешп * вл!мт!к1 Бас аягынды! ** Коне, бас аягынды! 169

муМ зш ен устап, акыра дауы стап, е п з д щ кеуде жагын ж улки кетерш алды жердей, 6ipaK бексе жары суйрен- л ш дозрала коймады. Сонда да Зокку оны туррызам деп 6 ipa3 жер суйрелеп келд1 де, акыры епздщ турма­ ны118 кез1 жеткен сон сылк. eTKi3in тастай салды, ызалана 6ip туюрд1 де Kepi кайтгы. — Б1раз жаты п дем алсын, ез1 турады,— дегеи Махмуд. — С о д ал х а!— дед! Зокку колын 6ip с!лтеп. М ахм уд оран шешенше б1рдеие-б!рдене деп созшщ арасында «колхоз, колхоз» деп койып, колымен анадай ж ердеп корым тасты жагалай ескен бута-курайларды нускай турып з1рмлдей сейлеген. Зокку тары да: — Л алхо!— деп кунк ете туей. М ахм уд одан эрмен ершелене сейлеп айкайлап бер- n i. Колындагы балтасымен Зоккуге тура умтылар ма екен деп коркып калдык 6i3. Зокку болса OFaH TiKTen карсыласпай со шешенше куншлдеген куйжде «содалха! л ал хо !» деп барып, М ахм уд нускаран бута-курайларды куректей колымен жапыра сындырып 6ipa3 ж анап алды д а, жатып калган е п з д щ алдына апарып тастады. Б iрaic. ofsh козгала койран е п з болтан жок. Со жаткан кал* пынан тырп етпедь — Байдалыны ертш зкеп корсету керек. А рам елш кал са KopciH, — дед1 М ахм уд Зоккуге. Б удан api 6i3, балалар, буып алран отындарымызды суйретш келген i3iMi36eH KeftiH кайттык. Ж а с алма aFaiu ауыр екен, иырымызды жанш ып, карымызды талдырып аздан кей(н-ак мандайымыздан тер буршактап, ауылга сан дем алып эзер ж е г п к . 0 3 i де отын KOTepin кара терге тускен Энипа апайымыз 6i3fliH титыктаран TypiMi3fli ко- pin, 6ip сараттай демалып келуге уйге ж!бердй Тустен кей1н отынра кайта барранбыз. Сол eKi арада М ахм уд пен Зоккудщ артынан косымша терт ег!збен та­ ры eKi шешен бары п, киылран алма араштарды тугел тар- тып э к е т т и , ал 6i3re дегенд1 суйреп ж уру!м!зге онай бол- сын дегендей, тепе бутарлап 6 ip жерге yfiin койран екен. C ip o , Байдалынын буйрыры солай болса керек. Т ау 6oKTepi тып-типыл жылан жайлагандай бопты, кулазы ган акрал-санрал Heci3 журттын уетшен тускен- дей куйде турмыз. Э р алма a Faштык орнында пзеден ша- былган сирактар кусап сойдиран-сойдиган туб1рлер кал- ран. Калы н карды к астынан эр жерде кесенщ иепне шыккан сакалдай боп итмурын, бергездердщ селд1реген 170

шок-шок буталарынын. бастары кылтияды. Анад ай жер- де 6 aFaHaFbi тура алмай калган орнында таргыл е п з коз- галыссыз жатыр, байгус жануардын арам елгеш айтпай- ак TyciHiKTi едк Устше жапырлай уймелеген карга-кузгы н 61'зден ypnin дурю реп уш кан болды, 6 ipaK 6 ip-6 ipiHe: «Токтацдар, токтандар! Кетпендер, кетпецдер!»— деген- дей, тау-кузды бастарына квтере азан-казан боп каркыл- дасып шуласып, тв1иректен кетер емес. Б аска коз токта- тар ештене ж о к, тау-тас, теш рек ез1м1зд!Н талай аралап, шарлап журген ж ер !м 1з ыстык тартып таныс кершгеш- мен, дэл мынау жалтырап ж аткан карлы кия бвтен 6 ip жер сиякты эсер eTin тур. Мал бауыздарда шалдар: «сенде ж азы к ж о к , б1зде азык ж о к, б1сс1м1лдэ» деп, кыл кешрдектен пышакпен орып ж 1беретш, сонда бауыздалган малдын алдындагы юнэсы жуылып-шайылгандай болатын, сол сиякты 6is де каз1р, вз1м1з ш аппасак та, б!зге деп отынга бел ш - ген алма-агаштарды «сендерде ж азы к ж о к , ал б 1здв отын ж ок» дегендей, уш бута, терт бутадан эркайсымыз шама-шаркымызга карай бел!сш, ауылга суйреп кай- туга ынгайлай бастадык. — Э й , ана шалды карандар!— дед1 осы кезде ба- лалардын 6ipi. Нускаган жагына ж алт-жалт бурылган- быз, элпнде 63iMi3 cypiHin-кабынып эзер журген ойкы- шойкы жолмен колында таягы бар , калт-култ басып, токсандагы Куатбек ш ал келед1 екен. Ауы лдагы ж асы ен улкен сыйлы аксакал токсанга келсе де бойын Tin устай- тын, калы н кабагы тукси1п, т у а суык болатын. Б1з: — Ассалаумалейкум! — Ассалаумалейкум !— деп ж ары са сэлем берд1к, 6i- рак ол Kici б1зд!н сэлем!м!зд1 ест1меген адам дай касы- мызга ун-тунс1з таяп кеп, эуел1 ж аланаш калган бектерге сыгырая кез Tirin 6ipa3 турды, одан б1здщ не icTen ж атка- нымызды 6iл rici келгендей таягына суйенген куйде бел!- cin-6eflicin алган буталарымызга шукшия карал: — Муны KiM шауып берд1? — деп сурады. — Шешендер, — дед!к 6i3 М ахм уд пен Зоккуды ай- — Шешендер ме?! Э-э, — дед! шал даусын соза басын изей турып. Ш алды н шешен деуге т1л1 келмейтш де «ше- кен» дейтш. — Шешендерге буйрык болса болды Fofl... Апы рмай, 6 ip бута калдырмапты-ау!. 171

— И э , 6ip бута калдырмады, — дедш б!здер ьле кос- тап. Ш ал сырырая турып тещрект! тары да шола карап шыкты д а , б1здерге окыс бурылып: — А л енд1, ж азда алманы кайдан жейс!ндер?— деген. Даусы нд а суракпен катар кш элау, сегу бар ед!. Б1здер не дер1\\пзд1 бм м ей 6 ip-6 ipiMi3re карады к. Шынында да, ж азда алманы кайдан ж е й п ш м 1-з ешкайсысымыздык ойымызра да келмептиау. Ш ал мунан api эр адымын абайлап басып TapFuл eri3re карай журдй Ол жакындаран сайын, елексе устш тешректеп узап кете алмай y iiip ^ in ушып журген карра- кузрындар ecTepi шыра шац-шун боп мулде шуылдасып кетт1, Д п Д кеп 6 ipeyi калт-култ еткен шалды карып ет- Kici келгендей, далы-дулы ушып кеп ж анап втеди Ш ал ег1зд щ к асы н а барып, онын елш калганына кез1 анык жеткен сон, енд1 аярын санап басып жорары ерлед1, енд1 шабылран алма араштардын сойдиран туб!рлерше ба­ рып эркайсына енкешп, уш ле Tycin, сипалап устап ке- pin, терт-бесеуш карап шыкты д а , белш ж аза турып: — Э й , балалар, 6epi кел ад ер! — дед! б 1зге. — Бары нд ар !— дед! шал келгеннен оран уншз карап турран Энипа апайымыз. B i3 касына таяран кезде, шал таярымен бектерден apri асып тускендег! eKi шокыныц куыстана косы л гай тусын нускап: — Ka3ip анау арадагы Тасбулактан барып, Ty6i к а ­ та коймакан шырар, саз балшык экел!ндер д ем ы нату- б1рлерд1 сылап койындар, — дед!. Он шакты бала ко с шокынын куыстана косылран ту- сындэры 03iMi3 ж аксы б!летш , ж азда мынау бвктерге алмара келгенде кунделжД басына барып ракаттана отырып су 1шетш Тасбул акка карай тартып кегпк . Бу- лакка асып тусетш кабакка кешкш турран екен, тепюлеп ойып, алма араштан сындырып алган таякпен казгыш- тап баспалдак ж аса п , булакты к басына жеткенб1з, ci- рескен калы н кардын ортасында буы буркырап жатыр екен. М у з болып кату деген мулде ойына келер емес, бурк-бурк кайнап кос шокынын 6ipre бДкен Kinairi си- якты керш ед!. Ж аз д а ш кеш н д е суы шекеши жарардай тастай суык болушы ед!, шолдемесек те каз!р де булак­ тыи ойпандау тусынан кезек-кезек жата кап eHKefiirt урттап су iiHKeH6i3, ж о к, жаздары суыктыры бш нбейд!, кайта жылы сиякты, сарайынды ашатын кэусар ед!,

тамсанып-тамсанып койып iuniK. Ж огарыдан турып Караганда юшкентай гана булакка бушл кек аспан тен- к е р ш п тускендей кекпенбек Tynci3 тунриык боп керш- се, енкейш су ш кеш нде буркылдап кайнап су шырып жаткан тас кемей жаны бардай булк-булк eTefli екен. Толассыз кайнау, толассыз булю л. К,ыстын куш айдала- дары тау куысындары юшкентай Тасбулакты н мынау Tip- fliri epiKci3 тандандыратын ражап едь Булактык кезшен сэл темендеу шымдауыт саз да катпапты, элгрден эркайсымыз кесек-кесек балшы к ко- парып алып Kepi кайттык. С ол балшыкпен К уатбек шал айткандай eTin сойдиран сирак туб1рлерд1 сы лаура Ki- р1скенб1з. Осы кезде ауыл ж актан атын борбайлай кам - шылап Турж ан жеттк Эуел1 ол б1здерд| кезш е де 1лмес- тен, арнайы келген ш аруасы сол болу керек, б 1рден туп- тура елген eri3re карай бурылран. Баранарыдан KeftiH басылрандай болган карга-кузры ндар тары шуы лдаса бастады. BipiMeH-6ipi кайшы алысып, ж ал т-ж ул т е т т кеп, ТуржанРа тап-тап б.ерердей боп ж анай ушады . — 0 й, мыналар кайтед1, ей?! — деп, акыра дауы ста- ран Турж ан капел1мде кагып Tyciprici келгендей камшы Ылтеген. К,арга-кузрын онан эрмен шулап Kerri, кейб1реу- лер! 6ypin тусердей боп шаншы лады. Кы зы к кергеш ме, элде бас айналдыррандай азан-казан шудан сасканы м а, Турж ан сол онды-солды камшысын алтелеген куйде: — М ы налар кайтедк ей?! А -а -а ...— деп аузын аша; кулген. Тау-тас элг1 к у л к М кагып ап ондаган дауы ска салып: «А!-а-а-а»... жакрырыга женелген. 0 з даусынын жакрырыгына e3i тандангандай Туржан кайталай кул­ ген, тау-тас та ондаган дауыска салып кайталап бердк 0 лген eri3flin касына барып, ат устш де турган куйде камшысымен ею-уш рет салып-салып ж 1берд1 де: — 0 й , мынау шынымен елш капты fo A, а -а -а -а ... —■ деп ег1здщ елгенше анык кез1 жеткен сон, тары мэз бо­ ла кулдк Тек сонан кейш FaHa 6i3AiH эрекеттер1М|зге таныр- кай карап: Э й , не icTen ж ур ан д ер?! — деп дауыстай сурады д а, Ty6ipaepfli саз балшыкпен сылап жургендер1м1зд! Kepin: — Э й , мыналарын не, ей?! А -а -а -а ... — деп бурын- ры к у л ш а кулю ме, шын кулшге енд1 батты. Басы бал ­ шыкпен сыланган эр Ty6ipre колын шошайтып койып, iiuiH баса турып кезшен ж ас акканш а кулеш кеп, аты- нын уст!нен кулап кала жаздайды . 173

— Мугедек сорлыларды шуберекпен байламайсын- дар м а, ей, а! А -а -а -а ...— дейд1 мэз болып. ¥радай аузын ущрейте ашып шалкалай турып кулгенде, буюл тау-тао кулм ге толып кеткендей болады. — А -а-а-а... А-а-а-а... Эуелде онын кулш сш е мэн бермегендей боп турсак та, сэлден кейш 6 ip турл! TiTipeHe бастадык. Тау-тасты жангырыктырран е с а з кулю кен!лге урей турызып, кор- кыныш, кудш уялатайын дедь Туржан осылайша ез1мен-ез1 6ipa3 турып, кулш-ку- л!п алган сон, атын борбайлата 6ip тартты д а , журш' Kerri. Б1з сойдиран туб1рлерд1Н балта кескен жерлерш 6ipiuaMa сылап койдык. — Э й , мына налегли eci дурыс емес шырар,— дед! Куатбек ш ал онын сонынан сырырая карай турып. — 03ipre осы ж арай турар, кун жылыран кезде кеп дурыстап сылап койындар, сонда мына туб1рлер елмей- д1, алма агаш тар кайтадан ecin кетед1 эл!, — дед! шал, онан сон 0нипа апайымызра карап: — Карагы м , e 3in 6ip ecin бар бала кершесщ, мына шэшрттерще бас-кез бол, Алмалынын алмасы курып кетпесш,— дедн — М акул, ата. Тек осыдан кешн рана Куатбек ш ал бастап, отында- рымызды аркалай cyflpeTin ауылра карай кайтканбыз. Алып алма агаштын тусынан еткешм1зде, Куатбек шал бурылып барып таярымен оны эр жершен 6ip токылда- тып урып керд! де басын шайкады. — Мунын да ортасы m ipin тур екен Fofi,— дед! e3i- He-e3i сейлегендей кункшдеп, онан сон уш рш е токтап TypFaH 6i3flepre: — Егер жазра дейш сынып калм аса, мынанын тубш дег! унг1рд1 кемш , сыртынын закымдан- ран ж ерлерш балшыкпен сылап койындар, ен болмаса 6ipa3 жылра дейш осынын алмасын жеп журерандер,— дедн B i3 макул десш , бас изедш. Кундеп'дей Байдалы шал шакыртып экеткен Санат бугш сабактын аярына дейш кайтып оралмаран. — Б ул 6ip киын жардай болды Fofl,— дед! 0нипа апай KypciHe басын шайкай турып. Онан сон ойланран куйде маган карап.— Анау Санаттын штап-дэптерле- р!н ез!не апарып бергейсш, — дед!. Сейтш мен Санаттын штап-дэптерлерш жинап алып, 174

жолдан езш е бере кетей!н деп колхоз кексесш е сок* кам , ауыз уйде iiiiKi белмен!н еЫ гМ н сакылауы на куда* плн тосып ем1не Tycin Ы ска к шал отыр екен. М е т ка­ р т , дыбыс шьтарма дегендей бел п ж асады . IuiKi балме- ден е т -у ш адамнын азара кунпр-кунпр сейлескендер], одан Байдалы шалдын элдеюмд] балагаттап акыра урыс- кан ащы даусы ест!лд|\\ «куртам », «ж оям » деген сезде- pi анык жеп'п тур. — Элг! Бектайдын уст!нен 6ip к агаз ж аз деп зорлап отыр,— дед], Ы скак шал iiirreri энНменщ м эш н сыбыр- лай TyciHflipin. Сайткенше болтан ж о к, ш тен: — Э й , колхоз бастыктын т ш н алмайтын сен К1мс!н, ей, а?! Осы ит сш к пенд ! шыгарайын ба?! — деген Тур- жаннын даусы косарлана ест1лген. — Турж ан да осында ма efli? — деп сурадым мен таныркап. — Осында. О йбай-ау, ол 61'здщ колхозга б!ржола ауысып келд1 гой, — дед] Ы ска к ш ал даусы н катере сейлеп. — М енщ орныма аткарушы сол болады енд]. — А л ci3 ше? — Е , MeHi койшы, колхозда ж ум ы с кап кой. — Ж азасы н ба?! — деп акырган Байдалы шал- — Ж азбаймы н, — дейд] С ан ат тттенген унмен. — Жазасын! Мен саган жаздырам итак кунйп. — Ж азасы н- Б 13 саган жазды рам ы з!— деп коралан* ды Турж ан. Мунан api бастект1 ургандай камшынын сарт-сарт ет- Keni естЫд]. — A -а !..— деп б аж ете TycTi Санат. Кез алдыма Байдалы шалдын тобылгы сапты дырау камшысы келед]. — Ж азасы н ба?— дейд] Байдалы ш ал. — 0лт]рсен1з де жазбаймы н, — дейд] С ан ат . — Карш адай боп касаруын. — М э , ендеше!.. — дейд] Турж ан ю ж ш ш , таил да камшынын ыскыра сарт еткен] есплд]. — А -а!..— деп шынгырып жШерд] Санат. — Мен сендей куинки буйт]п-ак елт]ре сал а м !..—. дейд1 онан эрмен ы залана К1-ж]нген Турж ан. — A-а !., — деп Сан ат таил шынгырды. — Ж э , болды. Коя 6epiui api! — дед] осы кезде Бай­ далы шал. EciK сарт eTin ашылган, кулагын тосып турган Ыс- 176

к ак шал ж алп етш , ушып тусе ж аздап тэлт1ректеп эзер калды . 1штен т у т е долданган Байдалы шал: — Э й , М ск ак , мына кунинл экетшН — дед! акырып. EciKTiH тасасына тырыла калган MeHi байкаран ж о к — И г п н Kymiri, ж азбасан ж а з б а, тек 6ipaK осыдан аузык- нан 6 ip ауыз свз шыратын болса, менен жаксылык кут- пе. А п ау кексау шал экекнен бастап, тукым-туярыкмен Teric куртам . Б ар кет! — дед! катты ескертш. — Тек аузынан шырып керсш !— дед1 Турж ан да ескертш. Ы ска к ш ал iuiKi белмеден мурнынан кан д1рдектеген Санатты алып ш ы ры п, маран «бол, тез экет» дегендей ымдаран. Мен Санатты колынан устап сыртка шырарып, 6ipa3 жер кенседен узаганымызша дедектетш жетелега жвнелд1м. Ж акы н мандаты уйдщ тасасына жеткен сон рана аялд ап, эуе.щ кар басып мурнынын канын токтат- ты к, онан сон омырауын тазалап, устЬбасын жвндест1р-« Д1М. б к Ы г м баса алмай солыктап турран Санат кейшге, кенсе ж акка кайырыла карап: — B api6ip жазбады м foA, — дед! тштене кулш . — Эй, энеу Турж ан деген т й т жынды екен. Байдалы шал ым- д аса-ак болды, ел пр уге дайы н.— Сол желкемнен ко- йып кап , 6eTiMAi устелге ток етшзген, мурным содан Ка­ нады.— Онан сон маган бурылды да: — Атам естше, ж ур ен ауырады Foft, енш м ге айтпай- а к кой! C ypiH in жырылдым дей салармы н,— дед1 киы- ла етшш. — М ак у л , ешшмге де айтпаймын,— дед1м мен уэде 6epin. CefiTin, еш жанра кысасы жок, киянатсыз деп жур- ген Байдалы ш ал колына билш тиген сон, катын-калаш- ты койып, бесштен бел!м13 енд! рана шыккан 6i3fli д а е з М н былраныш icine араластырып, квнбесек басымыз- Fa энп'р таяк ойната бастаган едь Ал онын аталастуы - сы Турж ан мандайымызга б1ткен сор болды. Е к ь у ш кун еткен сон, Бектай ecenuii мен H ycin шал- дын кызы Ш ы нарга Ф ЗО-ра шакырткан караз келген. Бектай келен KyHi-ак ел-журтпен коштасып журш кет- Ti. Кетершде маган кеп онашалап шакырып алды да: — Канат, саран салар 6ip колкам бар,— дед! маран теа'ле карай турып. — Б!здш ауылдын поштасын езш б ш есщ рой, кыздарра келген хатты apKiM 6ip ашып окып, колы на THri36eflTiHiH. Сондыктан мен Каншайымга жаз- 176

Fan хаттарымды, карсы болм асан, сенщ атына салы п ту- райыншы, — М ак ул , — дед1М мен. — Сен in карсы болмайтынывды е з ш де 61лin ед1м. Ракм ет,— деп Бектай куш актап аркамнан какты .— Ке- бенек KHin кетш барам foi\"i , кундердщ кунш де 6 ipKaft- тармын. CeHiH 6 ip эж етщ е мен де ж арармы н эль А л H ycin шалдыц кызы Ш ы нар сол шакыру келген ку«1 аксак Кебегенге турмыска ш ы ры п, KeuiKiciH уйлену тойын ж асады . Ертещне Кебеген eiceyi ауданга KeTin, eni чундей сонда ж ур ш , coflic мугедегш щ эйел1 болган соц, Ф З О -Fa бармайтын боп босап кайтты. Аткарушылыгын сол энеугуш кекседе Санатты уру- дан бастаган Туржан, сонын ертенше Байдалы шалдык yfiiHin малдарын уакытында cyFapa коймадын деп, Фрнцыны кек ала койдай кып сабапты , 6ipep куннен сон шопке барып кайткан М анар шарырынан су етш туе кезжде ушне келе ж атканд а, жумыстан каштын деп соцынан куып кеп, ауылдын как ортасында кешеде ат- тын бауырына алып турып, пэре-пэресш шыгарыпты. Сейтш, аз куннщ М н д е-ак Туржан бушл ауылдыц зэре-кутын ушырып аярынан Tin тургызды. K o 3i кутыр- ган ИТТ1Н квзшдей канталап, урадай ушрейген аузынан боктыктын неше Typi кардай борап, акы ра куып берген кезде, катын-калаш, бала-ш ага Kipepre жер таппай 6e3in кететш болды. Ew iiri жерде Туржаннын даусы ееллген- де, урей калмайтын. Н е улкен деп, не Kiiui деп кара- майтын, жолында турсан камшымен 6ip кесш ететш, «Ж азыгым не?»— дегендерге ол каркылдап куле турып: «Жолымда турма!»— дейт!н. Калжыны да, шыны да осы едь Ауылдары бук1л ит екеш иттерге дейш Турж ан - ды б Ш п алган. О л кешенщ 6ip басынан шауып шырып eniumi басына жеткенше тус-тустан ш абалай косылган иттер ж ау шапкандай ш улап кететш. Турж ан болса одан эрмен eaipin, камшысын онды-солды кулаштай с!лтеп, ei<i жагына ал ак-ж улак карап, урадай аузын yiiipertTc ашкан кезде: «а-а-а-а,..»-лап каркы лдай кулп1 бара жатканын aHFapyFa болатын. С о л к у л ш а иттерд1 мулде кутыртып ж1беруш| едь «Е -е, дуние, ша- бармаиын тауып, заман Байдалыш ш болды foi”i», д е сп улкендер. Енд| Байдалы шал бурынрыдай кошеде шап- кылауыи койран, епш м ге камшы да yfiipMefwi, торы 177

жоргасын булк!лдет!п койып унатпараныиа кезшщ ас- тымен Faiia карап етш кетед1, артынша-ак сол жерге Турж ан келш , элпнде Байдалы ш алга унамаганнын быт- шытын шыгарады. Шынында д а , Байдалынын ез1 бас- тык болганынан да, Туржан сиякты аткарушы тауып алганы керемет эсер еткен eai елге. Ж эне аткарушы болранда кандай, шаш ал десе бас алатын, жамаидык 'стеуде алдына ж ан салмайтын, кудай алдында да, адам алдында да айылын жимайтын нарыз eciplK накурыс едк 0 3 i елмейтш жерш ж эне б м ет ж . Ю мге тшссе де колхоз уш iн, колхоздык жум ы сн уш ш Kyflin-nicin, кол­ хоз курылысынын б1зд1д ауылдары жалгыз жанашы- рындай болып алды. — Колхоз ymiH, колхоз жолында мен еитм дд де ая- маймын,— дейд1 елдре ю ж ж т .— Егер колхоздын суырТ- пак ж 1бш алган адамды керсем, ондырады екен демен- дер! Ж эн е сол айтканында турып, «колхоздан астык ур- л аган», «колхоздын шебш урлап ж ур », «колхоз жумы- сынан бас тартты» деп сылтауратып, талайды зар как- тырып камшынын астына ала бастады. Мен езди оньщ 6ip есер л ш ш т — Кулрайша деген жеЫр эйелд1 сабага- нынын куэш болдым. Ер.тенпсш мектепке бара ж аткам , Кун булынгыр, ызгарлы едг Санаттардын уйшщ тусында кешеде Отто- нын шешесд' Кэрелен мен э л п Кулрайша екеуд сейл ест тур екен. Кулрайша — куйеушен еткен жылы кара караз келген, алды сеп зге енд1 жеткен ynip-uiynip уш баласы бар жешр эйел едь Сонау кыс ортасында Нурсулудын баласы CepiKTi ж алмаудан бастаран жупар ауруы содан 6epi уйден-уйге ауысып, ж а с балаларды баудай Tycipin келе ж аткан , сон,ры кезде осы Кулгайшанын уйш де ш ырк айналдырып, балалары 6ipineH кейш 6ipi ауырып, мазасы болмай ж ур екен деп еститшб1з. MiHe, осы Кул­ райша мен Кэреленнщ тусынан eTin бара жатып, Отто- ныц кеше сабакка келмей калганы ес!ме туст! де, мама- сынан не болранын сурай кетейшнн' деген оймен э л п ю- сыерге карай бурылрам. Кэрелен Санаттардын уйшен тамызык от алып шыккан бен болса керек, колында узын сапты калакка салып алган, тут1ндеп быксыран ж арты кесек тезеп' бар , к е з ш н асты келд!реп, арыктык- тан бозан eni арса-арса боп, суйекп ipi денеЫ ид'нагаш к усап 1лми1п тур. Колы жаксы току бд'летшд^тен, устш- д еп кш м д ер М н бэрш жуннен e 3i токып киген юшкентаи 178

|Кулгайш а онын ш н д т н ен рана келш тур. Е р тен п ы з. гарда eKeyi де бурсек-бурсек етедк — Кизин кал 4.й ?— деп сурайцы Кэрелен. — О й, к,иын боп тур, Кэрелен. Туш бойы куйш -ж а - ■ нып кез мген ж о к,— дейд1 кез1 кызарран Кулгай- 5 ш а ,— А нау сиыршынын уйшен сут сурап экеле жаты р- ; мын. Ы стык сут берсем Tayip бола ма деймш де,— дед1 ! колындары KipeHKeHi керсетш. Б ул шренкеш мен де ! айтпай танимын, кэд1мп Петьканын уйш щ ж алгыз Ki- ) peHKeci, б1здщ к,оцыр сиыр бузауларан кезде, Петьканын iueiueci Белке апай осы шренкемен кеп (Издщ уйден [ ылри сут алып туратын. Петька ылри мактанатын, шрен* кеге куйран сут еш уакытта ipiMeflfli, сап-салкын боа турады ,— деп. Солай болса солай шыгар. А уы лда баска уйде мундай шренке жок. Жалпы сорыс жылдары бушл ауылда бутш 6ip ыдыс болран емес, TeMip ыдыстардын Ty6i TeciK, оларра туйшшектеп шуберек етш зш коятын, ал шыны ыдыстар шетшен курсауланран кырык ж ам ау боп келетш, сондыктан Петьканын у й М ц жалгыз KipeHKeciH керни-келендер! аса 6ip зэру ш акта су тк ую - ра рана сурап алатын, м ш е, Кулгайшаны н колындары сол к1ренке ед1. — Сут жаксы. Ж аксы ,— дейд! Кэрелен басынизей макулдап. Онан сон e3 i б1летш казакш а сездерд! ecine Tycipe турып: — Уй суык болм айды ...— дейдг басын шайкап.— О т ... кеп от... — YfiiM i3 салкы ндау,— дейд! К улгайш а KypciHe сейлеп. — С абаннан баска отынымыз ж о к. Ж аз д а ж у- мыстан кол тимей тезек те ж инай алмады м.. — Мен саган тезек бередг Кел,— деген Кэрелен. — Келем, каз1р келем,— дед1 Кулгайш а. Осы кезде кайдан тап болганы бел пш з, 6ip топ ит- терд! шуылдатып сонына ертш Санаттардын уй!нщ тасасынан Туржан шыга келген, кешеде турган эйел- дерд1 кере сап: — 0 й , экеннщ!.. Мына ж акта колхоздын малы кырылып ж атканда, булардын тан атпай сенделш журштерш!— деп акыра умтылды. «Ойбай, мына жынды сурей кеп калды»— деп, Кул- Faftma ез yfliHe карай, «Х о , Готт... Готт!»— деп, Кэрелен ез yfliHe карай жуг!рген. — О готыимен коса экеншн! — деп Турж ан эуел| Кэреленд1 6ip салып e rri17д9е, онан сон Кулгайшанын соцынан бастырмалата тап берд|,— Н е урлап экеле

жатырсын? Алдындагыннын iuiixae не бар ? Кане, жа- ныцнык барында керсет? Кулрайша токтай коймаган сон, куып жетш камшы- мен салып-салып ж1берген. Бурсектей каш кан Кулрайша 03i 6ip ж ак х а , колындагы KipeHKeci eKiniui ж акка ушып кетш кул-парша болган. О , экеннщ ... iitTiii катыны! Колхоздын cyTiii урлап келе жаты р екен гой. Басе! Эл гш д е сиыр кора жакты ж агал ап ж ур едь Мен саран колхоздын сутш урлаганды корсетешн! дел, Турж ан колымен бетш, басын корра- лан, онбайлап ж аткан Кулгайшаны камшынын астына алып кеп бердь Айкай-шура тешректег1 уйлерден каты н-калаш, бала- шара ж уг!ре-ж уг!ре ш ы ккан, араларында еркек атаулы- дан жалрыз Кыдырман рана. — О йбай, елт1рд1н рой, сорлыны!— деп ойелдер шуылдаса^ кеп ара тускен. Кыдырман да: — Койсанш ы ! 9 й , койсаншы !— деп умтыла жеткен. Д э л осыны куткендей Турж ан Кулгайшаны тастай бере, атын eMine Te6iHin кап , «кудай берд1 ме, ceiii* дегендей, Кыдырманра карай ж ал т бурылды, куанып KeTKeni сонш а, аузын арандай ашып: «а-а-а-а-а»— деп сак -сак кулди Атын ойкастата шауып кеп камшысын бар кунлмен кулаш тай сермеп Кыдырманды салып ет- кен, соккынын катты тиген! сонша, Кыдырман жалп е т т ушып TycTi, енд| Туржан атынын басын кеГи'н бурып, екжпп ж актан ойкастата кеп Кыдырманды жаткан же- рш де тары 6 ip Kecin e r r i, бул жолы камшы Кыдырман- нын коныр тонын дэл жауырынан пышакпен ттгендей как айырды. Туржан ушшнн кайырылып келе жатканда, Кыдырман жан дэрмен ушып турып, ею колымен басын, 6 eTiH коргалай бердк Туржаннын камшысы тары да жауырынынан сарт е т т кеп, ушы колты ры ны ц астын ал а оралран кезде, Кыдырманнын да колы м ж кен едй Енд| бул да бар кунимен камшыдан жулка тартып кал- ран, капе.шмде Турж ан аттан ауып тусе ж аздады , 6ipaK тез тузелш , атынын басын шурыл бурып, Кыдырманды омы раулата карып етпек болган. Кыдырман шетке карай ж ал т бурылып ш ы рып Kerri, 6 ipaK камш ыдан айрылган ж о к , ушын колына орап улгердк пирене турып тары да тарткап, бул жолы Туржаннын колы артына карай кайырылып, дэрте кусап созылып барып, акыры булд1р- reci у з ш п камшысы колынан шырып кегп. Камшы ко­ лына тнген Кыдырман тойтык шойкаландай умтылып

Гуржанды урм ак ед1, 6ipaK ат устш деп адам ж етш зсш бе, ж алт 6epin кашып шыктц. — Э й , не керш д!, иттер!?— деген ащы дауы с бэрш е де ее жигызгандай болтан. Байдалы шал кеп калган екен.— О , HTTiH балалары , бу негылган тэртш Ы здж?! Кэне, токтатындар, эйтпесе м!лиса шакыртып 63piwU де айдатам!— дед1 акырып. — AFa-ay, мына онбаган тойтык камшымды жулып алды Fofl,— тут1ккен Турж ан ж ы лармандай боп шагына сейлеп. — Тапайдын тал тусш де шет1м1зден сабап болдын Foft. С аб ау дегеннш кандай болатынын керсетейш, келпн жакы н!— деп Кыдырман тойтык oFaH да тап бере ум- тылган, К931 алары п, канын ш ш е тартып, eni адам кор- карлы к едь— Э й , 6yriH айдалып кетсем де тоз-тозынды 6ip шыгарайын!.. — Э й , тойтык ит!— дед1 Байдалы ш ал акырып.— Ti- легенщ айдалу болса, езщ де айдаласы н эли К эне, бер камшысын езше! — Бермеймш. М ш е, камшысы керек болса,— деп, Кыдырман Т1зесше салды д а , сабын к ак бел in сынды- рып, шетке карай лактырып тастады. — Ойбай-ай, мына тойтык корлады -ау, ей, ме- Hi,— деп шы жбалактаган Турж ан атын Te6 iHin кап, омыраулап кеп Кыдырманнын басынан буре туспек едь Кыдырман колымен жаскап у р к т п , атты манайлатпады. — Басты к-ау, мына 6 ip жыпдын шет!м1зден сабап болды Fofl. Бул не деген сумдык?! Кой демейсщ бе!— де­ ген С эруе Байдалыга. — Колхоздын сутш урламасы н,— дед1 Турж ан ша- ры л д ап . — Урлагам ж о к. Сиыршынын эйел1 ез сиырыныц сутшен берд!,— дед| кез жасы н тыя алм аган К улгайш а зар ешреп.— Кудай бар болса, сендер де осы мен кусап 8ар жы ландар... — 0 з каргысын езщ е!.. Тарт тШ ндИ— деп Туржан одырандап енд1 солай карай бурылган. — Ж э , токтат дед1м foA. Кой ендП— деп Байдалы шал оны батырмай FaHa камшымен тартып калды д а:— Ж у р , кенсеге!— дед1 буйырып. Гуржан лэм деп карсылык етпестен атыныц басын кенсеге карай бурып алдына тускен. Агатай-ай, бэр1нен де камшымды сындырып кор- лаганы батып барады,— деп шарылдаган.

— ©й, ез неме, езщ е де сол керек. А т устшде журщ камшыкнан аирылып не кара басты?— деген Байдалы шал жеки урсып. — А йрылгам ж о к, булд1ргес1 уз1л!п Kerri рой,— дейд1 Ту рж ан дызалактай ш арылдап,— Ойпыр-ай, мына кор- лаганы -ай, ей, мына тойтык иттщ!.. К ор кылды-ау э ... — деп, жы ларм ан боп ю ж ппп кете бердп — Эттен, ж аяулы гы м-ай, егер астымда атым болса, бул кайы с кара иттщ тэубасын есше 6ip тушретш ешм,— деп Кыдырман тойтык та TiciH кайрап кала бердп Yc- т ш д еп тонын m emin, камшы айырган жауырынын кер- Д' — И ттщ колы катты екен. М ы нау нагыз Kici елт1ретш пэле рой,— дедь Эйелдер болса Кулгайшаны туррызып ycTi-басын ж вндестф ген, анадай ж ерде кул-парша боп жаткан ю ренкеш кергенде, одан эрмен зар ещреп жылап ж 1берд1. — Ойбай-ай, енд1 кайттым?! Э л п Бвлкеге не бет1мд1 айттым. — Ж э , енд! эдешлеп сындырган жоксы н рой,— деген эйелдердщ 6ip i оны жубаты п.— 0 3 i курсаулаура келмес пе екен?— дей барып юренкенщ сыныктарын жинас- тырып алды . С ол куш сабактан шырар кез1мде, мектептщ алдын- да Туржан кутш тур екен. MeHi керш: — Э й , Канат деген бала сен б кщ ?— дед1 атымен бастырмалата кеп. — Иэ, менмш. — B epi ж у р , сенде шаруам бар,— дед! меш балалар- дан б е л т одаш а алып ш ы ры п. М ен коркактай содынан ерд!м. «Сабай ы н деп шакырды ма екен»,— деп, ат ус­ тш де 6ip ж ам бастай 6yflipiH таяна отырран TypiHe, колындары камшысына караймын, бам п еры сабын Кыды рман сындырраннан баска камшы . BipaK Typi меш сабайтындай емес. — Э й , сен барана ертенпсш элг1 Кыдырман деген кулиганнын мен1н колымдары камшымды жулы п тартып алранын кердщ рой?— деп сурады. — Керд1м,— д ед1м мен. — Кврсен, онда ол менщ камшымды жулып ап вз1м- fli урлы рой. — Ж о к , с!з уррызбадыныз, атынызбен кашкалактап жакындатпадыныз. — А л онын урмак болганы анык кон? — И э , 6ipaK ci3 жакындатпадыныз. 182

— Ол мент ез1мд1 ура алмаган сон, мына атымнык басынан урды рой. — ¥рран ж ок. — Неге ypFaH ж о к , урды . М ш е, мына аттын сол ж а к кезш к ар ат ы е з т , соны агызып Tycipe жаздады Foft. Шынында д а, б1рдене тигеи болу керек, жирен ат сол ж ак кезш ж ш -ж и ! жыпылыктатып, мелт-мелт ж а с парлап тур екен. — Э л п кулиган камшымен урып осы кезш агызып ж1бере ж аздады foA. А л бул ат — колхоздын аты, hfhh ешметтш менппгшдеп ат,— дед1 Турж ан . — Кыдырман камшыны «зге карай «л т е ге т болма- с а , ci3re де, атка да типзген ж о к болатын,— дед1м мен арымнан жарылып. — Сен байкамарансын рой, аттын басынан ею-уш рет урып-урып ж 1берген, мына камшы кезш е сонда тидк— дед1 Туржан м е т cemuprici келгендей тешйре сейлеп. Онан сон есж е тускендей: — Эй , осы сендердщ жеке меншш шептерщд! сол Кыдырман колхоздын ше- 6ine косып ж1берген кершед! Fofi,— деген. — И э , жарты шана me6 iMi3 колхоздын ш ебш е косы- лып кетт1,—дед1м мен. — Е , оны мына маран айтпайсын ба. 03iM ертен-ак уй л ер т е TycipTin берем. Тары жартысы бар м а ед|, шебшнщ? — И э , К орэлы булакта эл! жарты шанадай ш еб1м 1з калган. — Ол шебщд1 де TycipTin берем. Мен куанып кегли . Осы уакытка дешн соншама жексурын KepiHreH Турж ан дэл Kaaip маран аса 6ip кайырымды, камкоршыл адам боп кершдг — Te3ipeK TycipTin 6epceHi3 жаксы болар едк aFa, эйтпесе me6iMi3 6iTin калды,— дегем мен. — С ез боп па, ертен-ак TycipTin берем. Тек менщ де саган салар колкам бар,—дед! ол маган жылтылдаран KimipeK кездер1 шапшыла карап.— Б уп н ертенпсш анау кулиган Кыдырманнын MeHiH камшымды тартып алып, 63iMfli, мына колхоздын атын басынан урды деп жазып берсен болды. — Ол урган ж о к кой, ci3 оны жакындатпадыныз foA. — Ал сен урды деп ж аз. Колхоздын атынын кезш агызып Tycipe жаздады де. ~ 0 й - арай. 0йтш OTipiK ж ал а ж аба алмаймын рой,— дед1м мен. 183

— Э й , мен саган шептершд1 Tyciprin берем деп тур. мын FOH. — B opi6ip мен eripiK ж аза алмаймын, — Э й !— дед! Турж ан кенет акырып к ап ,— Мен айтып турмын foh саран ж а з деп. Солай жаз! — Мен ешкандайда жаза алмаймын. — Егер ж азбасан керес!нд1 керсетем мен саган. „ Мен ундемед!м, тштенген куйде Tepic карап кетам , l y сыртымнан сар т ете калган камшыдан ушып тусе ж аздап барып журелеп отыра берд1м, он ж ак шекем тыз eTin, K63iMHiH оты ж ар к ете тусиен. TaFbi да ура- тын шыгар деп бугып корганшактай бергем, 6ipan камшы кайтып тиген ж о к. Б1раз турган сон, негып тым- тырыс бола калды деп басымды кетергем, Турж ан кейш кенсеге карай шауып кетш барады екен. CefiTin, 6ip камшымен кутылганыма куанып. мен ез ж еш м е кетам. Тек е н д т ж ерде Турж ан турганда, me6iMi3fli Tycipin ала алмаспыз деген ой кайта-кайта келе бередк «Кы- дырман бар foA, б!рдене Fbin сол жетшзш берер»,— деген ж алгыз гана кемеск! ум 1т кешлге жубаныш едк EK i-уш куннен кейш сорымызга карай сол кешлге жубаныш болган жалгыз ум тм !зд ен де айрылуга тура келдй Мектепте улкен у з ш с к е шыккан кез1м1з болатын. Кыдырман тойтыктын yfiiHiH теюрегшде каптап журген адам га K03iMi3 TycTi. М ундайда бала калушы ма ед1, ею 6KneMi3fli колымызга алып, шуылдаса ж уп р ш 6i3 де ж е т а к . Келеек, 6i3 танитыннан шолак кол ею л Элтаев ж олдас жэне колхоз бастык Байдалы шал, бригадир Зи баш бар , баскалары ылги 6ip Tycrepi суык бетен ад ам дар, орталарында ею\" милиция Кыдырманнын yfii- не тгату ж асап ж ур екен. Есжтерш ш 6api ангал-сангал аш ы лган, уй |'шшдеп азы н-аулак д.уние: керпе-жастык кал ай болса солай шашылган, аурулы iueuieci мен iHi- карындастары ж алан ая к. ж ал ан бас д 1рдек-д1рдек eTicin 6ipece сыртка шыгып, 6ipece iuiKe Klpin шуылдаса ж ы л ап ж ур де, Кьгдырман тойтыктын 03i оншен каны каш ы п, к у шуберектей боп бозарып уй мен коранын ортасында тур. TiHTy ж аса п жургендер бугш М Т С-тан келген комис­ сия екен. Ю рген бетте-ак сиыр корадагы ^ акырдын iiuineH ш ептщ астына тыккан ею путтай бидайды тауын алыпты. Колхоздын тукымга деген астыгынан урланган екен. Кыдырман тойтык «стен е Д1р1лдеп: 184

— Ж о к , мен муны керген де, алран да ж окпы н, бш меймш ,— деп азар да безер боп тур. — Мынау тесж каптан тускен бидай астык койма- сынан осы уйге дейш шашылып келген рой. М ш е , i3i де жаты р,— дейд1 шакылдай сейлейтш 6iTiK кез к ар а ж т т . К ш м ш е, журш-турысына, сез элпетше Караганда бэршщ басшысы сиякты. — М ы нау менщ i3iM емес, менщ аярым, MiHe, мына- дай ж эне б1здщ уйде мундай кап ж о к ,— дейд1 К,ыдыр- ман тойтык. — К арагы м , мундай кап б1зде болтан емес. Бул ю’м де болса ауылдары б!реуд1н 6i3re ж а м ан д ы к ж асау уш ш ктеп отырган киянаты,— дейд1‘ К,ыдырманныц uieiueci де кез жасын кел-Kecip Terin, eHipefi турып. — О л жарын эл1 тексерем13,— дед! к ар а xciriT, онан сон эр жерд1 6ip шукылап тшту ж аса п журген милиция- ларра:— Эй, анау тебедег! шептщ арасын, мынау кул- д щ астын карандар!— деп буйырды. E x i милиция колдарына аш а, курек алып дереу ко- ранын устше шырып, ондэры шептщ астын-кестенш шырарып актарыстырып тастады, одан осы уйдщ ала кыстай куресшге теккен кул-кокысын буркылдатып аударыстырды, сэл кудж турызады-ау деген жерлердщ бэрш е бойлата к т ж TeMip суккыланып, уй манайында копарыла казылмаран темпешж калмады, 6ipaK элп‘ акырдан шыккан е й пут астыктан баска ештене табыл- мады. BiTiK кез кара суп-сур боп канын imiHe тартып сонын бэрше сузше карап, темешсш сорып койып бакы.пап турды. Шын мыкты бастык болса керек, TinTi шолак кол еюлге дей1'н онын алдында бэйек кагып именшектеп тж е беттей алмай, анадайдан кас-кабары н ацдап, езара куншлдесш кана сейлеседк TiHTy б т п , келгендер кайтуиа ынрайланран. Б ай д а­ лы шал э л п 6iriK кез карата таяп кеп, уйше шайра шакырды. — М Т С -к а дейш талай ж ер. Дайын шай екен, iuie кетелж,— дед1 шолак кол еш л де, — Ж арайды , дайын болса iiuefliK,— дед1 6iTiK кез кара 30pFa кенгендей боп, одан баганадан тшту ж аса п тыным таппай кара терге тускен eKi милицияра: — Э й , сен екеущ мынаны экете берщдер,— дед1 иег1мен К,ы- дырман тойтыкты нускап.— Мен сондарыннан куып жетем. CeflTin, 63i ею милициядан езге комиссия мушелерш

eprin Вайдалынык уйше кар ая бет алды. А л ем мили­ ция кос торы ат _жеплген шаналарынын арт жатына колын артына кайырып байлап Кыдырманды отырры- зып алып, М Т С -к а баратын жоляа тусш жур1п кеткен Кыдырманнык uieujeci мен iHi-карындастары iticici ел­ еен уидей бон улардай ш улап, шуылдаса жылап кала бердк Д а л осы кезде рана байкады к, тж ту басталганнаи анадай шетте ат уетшде 6ip жам бастай кисайып бар оки FaFa сырттай кар ап турран Турж ан атын тебшш кап , шананыц соцынан таяп барды д а , Кыдырманды камшысымен тартып ж!берердей боп тене Tycin: — ©зще де осы керек, кулиган, а -а-а -а ...— деп ракат- тана кулш алды д а , кигг кейш бурылып шаба женелдк Куаны шы нда шек ж о к едк Теш ректеп бес-алты уйдщ ит1 осыны KyTin туррандай-ак онык сонынан шуылдаса шаптырысып куып берген. Оларра баска иттер косылып, л езд щ ш ш д е ауы л арасы уылран-шуылран ит базары болды да кеттк Б ул сумды к едк Кеше рана жайрандап журген, еш- KiMre залалы ж о к, колынан келсе тек жаксылык ж аса- гысы кеп туратын Кыдырман тойтыктын аяк асты уры атанып, айдалып кету1 еш кешлге конбайтындай. Мен саб ак уетшде отырып не окып, не койганымды бмген ж окпы н, ойымнан Кыдырман тойтык кетер емес. А уы л арасында Кыдырман 6ipeyaiK жаласыыен на- к ак Kyiiin отыр деген сыбыс тарады. ©йткеш Кыдырман- ньщ uieiueci кешеге шырып, колына дэм-туз устап турып, баласыныц ешкандай бидай урламаганына карранып- сигент ант-су iuiinTi. — Б ал ам а ж ал а жабылып отыр, еш жазыры жок efli...— деп ешрегенде eTeri толыпты. Улкендердщ сезшен тары 6ip ангарранымыз, Кыдыр- манньщ усталуына ш олак кол ею л д щ де катысы бар сиякты, ол тойтыктан Зибашты кызранатын кершедк Бурын Нурыман бастык боп турран кезде, Зибаш тура- лы пэлен деуге батпаран ек1л , оран тек сырттай телм1ре кар ап айналшактап кезш сатканнан apire бара алмай дщ келеп ж ур се, eHfli Байдалы шалды эз колынан бас­ ты к сайлаган сон, айтканын eKi етюзбей орындатып Зибаш ты дереу бригадир койрызды, ceftTin, келшшектщ к е н м ш алып, ез дегенше ж е г п дестк Е л д т аузына юм какп ак болады , 6ipa3 куннен кейш: «Кыдырманра киянат Туржаннын колымен жасалыпты» деген сез ле шыкты, астык коймасынан бидайды тесш капка сап ке-

frepin апарып Кыдырманнын корасындагы акырга тыр­ кан сод екен. Туржанды каршадайынан бьяетш кейб|'р улкендер: «Ол ж уз1каранын сырты кандай кара болса, I iiui де сондай кара ед1, одан бэрш де кутуге бола- 1 ды»,— десть Зибаш болса жоргасы Байдалынын торы жоррасынан кем емес, бурын Нурыман м шетж к ар а ж ал К ул аж о рга- ны бас аты етш MiHin, ертендькеш кеше ортасында жай- кактата ж ур!п дж -д !к eTin сейлейтш эдет шырарды. А з ■ к у н н т 1ш1нде-ак енш ш тотыкканы кетш, ак кубаланы п, f мандайы ж аркырап, 93i TinTi эдем тен ш Kerri. ¥яц | сиякты KepiHin сызылып туратын мшезшен i3 де j калган ж ок, улкенге де, Kiuiire де ат устшен шаншыла ! Tin карап:— «Сен анау жум ы ска бар !», «Сен мына ж у- мыска бар!»— дейд! KeciMfli нык унмен. Эуелде кейб1реу- : лер оран: «Э й , сен e 3iMi3 б т е т ш Зибаш едщ Fofi»_ деген- дей журе тыкдап калжактамак болтан екен, ондайларды кара жумыста ж урш б1л еп каткан карулы келшшек камшымен 6ip-eKi рет кайкайтып турып Kecin-Kecin Ж1- берсе керек. А л таяк юмд1 де болса кенд!ред1 foA. С е й - Tin, колында б и л т бар , атка мшген адам , мейл1 TinTi эйел болса да багынура мэжбур етед! екен. Ж АУЫ ЗДЫ К Коныр сиыр куннен кунге imi жер сыза улкеШп, кез!- Hin ары молайып алары п, пыс-пыс eTin eciKTiH кезшен кет- nefiTiH боп алды. Уйден кайсымыз шыксак та ыныра- на мешреп • олымызра карайды, тумсырын созып ю ске- леп жем тьлейдь 03iMi3 шыкпа жаным шыкпалап арпа сулыны куырып, эр TyftipiH такдайымызра сап талшык eTin отырранымызда, оран кайдан жем б е р ел ^. C ohfm кез- де uieriTi де ертен.д!-кеш кора тебесшен уыстап кана ту- cipeMiH. Эж ем : «Б ал ам , алдымызда кандай-кандай кун бар, шебшд1 унемдеп уста, aai мал телдегенде керек бо- лады »,— деген. Сондыктан уыстап санап Tycipren шептщ езш бфден малдын алдына тастамай, сабанга араласты- рып ж!берем. Коныр сиыр д а, ею ешю де калы н саб ан­ га араласып кеткен шептерд! т е р т жейм1з деп тштшек- теп журш сабаннан да 6ipa3 жеп алады. Мен cOFarc куанам. 0fiTeyip, кантарылып кал м ай, сабан да болса жей берсе екен деймш. Коныр сиыр мен ею е ш к Ш ц сабанды унплегендерше карап турып Петька: — Сулы талканра бндай талканды араластырып же- гендей болатын ш ы р ар ,--д еп кулдь Онан сон: — Ш е п п 187

неге KefiipeK салмайсын? — дейд! мен! сарансып турсын Foil дегендей. — Кеп салуна болмайды, шеп аз, — деймш. — З й , былтыр ж азд а , т ш е н кез!нде Нэзира эпкен еке- yiH ертендькеш ж урш 6ip кыска жетерлш шеп шауып едщ дер Fofl. Оларын кайд а, 6iTin калды ма? Ж о к , б!ткен ж о к, ол шеп 63iMi3re буйырмай тур рой,— деп, мен Когалы булактагы Hie6iMi3fliH жайын айт- кам. — Сен езщ кызык екенсш, бар шептен к у д е р а д Y3in, — дед! Петька мен! ж азгыра сейлеп. — Ж арайды, колхоздын корасына тушршген шеб!нд! ала алмай-ак кой, ал калган uie6iiuu неге Tycipin алмайсын? — Йемен TycipeM? Турж ан турранда колхоздын шана- сына жолатпайды. — Колхоздын шанасынын кереп де жок. Ол Туржан мен Байдалыны кайтесш ж ам ан атты боп. IU e6iHfli б!з ез1м!з-ак ж еп а зш алмаймыз ба?! — дед! Петька кызы- ны п. — Йемен? — Кол шанамен. Оттонык отын тасып журген улкен кол шанасы бар емес пе?! Сонымен екеум1з барып эл!м1з- д !н жеткен1нше тартып экелем!з. Уш-терт рет барсак бэ- piH болмаса да б!раз ш ени жетк!з!п алуга болады рой. Коныр сиырдын cyTiH !шкенде кудай курлымыз. Сондык- тан онын шеб1н ж е т з у д ! парыз деп б1лей!к. Сонымен П етька екеум!з Оттонын отын тартатын ул­ кен кол шанасын сурап алып, демалыс кун! Когалы бу- л акка бара ж аткан ш епш 1'лер Келбай керен мен М анар- Fa iflecin жолра шыктык. Б 1з' бен 6ipre Оттонын да барп>1- сы келген, 6ipaK аяк KiiiMi жыртык болтан сон амалсыз кала берд|. — Когалы булактын кыста кандай болатынын керу керек едь мына аяктын жарамай турранын карашы,— де- fli TyMCbiFbi сепл!п баканын аузындай боп турран шары- рын KepceTin. А уы лдан узап шырып тебе асканша е п з шаналардын сонынан ж ая у !лес!п журд1к. Ш аналарды н артына жар- масып отырура, керш калса пэле кылар деп Туржаннан каймы кты к. T e 6eHi асып, ауыл карасы кезден таса болы- сымен-ак aprraFbi Манардын шанасына жабысып-жабы- сып алранбыз. Тоз-тоз болган боз тонынын жагасы на тумсыгын ты- Fbin алып, шанасына жантайран куй! кезш 6ip ашып, 6ip 188

жумып калплп-мулгш жаткан Манар лэм деген жок. TinTi б1здщ сондарынан uiecin келе жатканымызды, бар- ж о FUмызды елец кылар емес. Бурын адам га кул1марей карап, жылы тартып туратын ©Hi де б 1р турлг суеты едь Энеугунп Туржанныц камшысынан калган кезш щ астын- дагы кеплд!р 1с1к эл1 тарай койм аган, сол да еш н тунер- тш суеты гып турган сиякты. — Руксатсы з отырдык па, калай e 3i? — деген Петька кулш. Эрине, маган сейлеген боп М анарга еелрте айт- каны, 6 ipaK М анар елец еткен ж ок. Б1раздан кейш eTiMi3 уйренген Петька екеум1з шана- ныц уетше жайгасы п отырып ерк1нси бастады к. М анар 6i3fli енд1 гана байкагандай ал ара 6ip кар ага- ны болмаса ундеген ж о к. Оны ц ундей коймаганынан тартынган Петька жок, сэлден кейш тагы сейледь — Б 1зд 1ц' Зоя уйде ылги ceHi аузынан тастамай ай- тып отырады, — дёген. Осы сэтте гана М анар K63i ж ар к етш басын кетерш алды. Петька болса сезш api карай жалгасты рган. — Bipre окыгандарыцда 6ip партада к а ­ тар отырыпсыцдар Fofl. — И э... — дед1 Манар куреш т. — CeHi жаксы окыды дейд1 Зоя. Арифметиканыц есептер1н ете тез шыгаратын ед1 дейдь Егер оки берген- де керемет математик болатын efli дейд1. — Иэ... — Bip рет мугал1м шыгара алм аган мэселе ecem i сен шыгарыпсыц гой. — И э... Мшезщд1 кыздай ед1 дейд| Зоя. Бетше тура кара- сан кып-кызыл боп кызарып кететш ед1 дейдь Есеп кеил- ру yuiiH балалар сен|'ц касыца отыруга таласады екен гой. Сонда 6i3flin Зоя бэрш ж е ц т кетед]’ екен. Манардыц касына езЫ гана отыратынмын дейдь Кластагы бала- лардыц бэр1мен тебелесетшмш, тек М анар екеум1з тэту отырушы едш дейдк — Иэ-э... Манардыц даусы 6 ip тур.гп д 1р1лдеп, кыстыгып шыкты, жалт кар асам , ол калгып кеткендей козш таре жумы п алыпты, кезппц астындагы кеп л д 1р тарткан iciKTin ycTi жылтырап кершедг Ж алплз тамшы ж а с жол сызып бе- TiHiH ушына карай сыргып барады екен. Ойында ештеце ж о к, самбырлап сейлеп отырган Петьканы акырын гана турт1п, Манарды ымдадым. Петька оган ацыра карады да типи т!степ алгандай у н а з калды. Енд| екеум!з де 6ip 189

ТУРЛ' ыкгайсызданып, не боп калды дегендей 6ip-6ipiMi3- ге жалтактасы п, М анарра урлана кез тастап койып Tepic карап у к а з отырдык. Ш ан а акырын рана жылжып сыр- гиды, табанынын 6 ip калыпты сызыла шыккан шикылы ынырсып жыларандай еепледь Таусылмайтын ыкырсу. Ыцыршактары шыккан кабырралары арса-арса ег1здер аяктарын санап баскандай Ln6 in келед1. Ж ая у -ак журейшнп,— дед1 Петька 6 ip кезде сы- бы рлап. Слрэ, еп'здерд1 аяп кетсе керек. Екеум1з шанадан KapFbm Tycin, катты кардын успм ен катарласа ж ая у жур- Д1К. А сл ан ашы к, эбден ыскылап суртшген кек мелд|р шы- ныдай тап-таза боп тебеге твнкер1ле калган. Сэскеге ке- тер!лген кун де ерекше маужы рап тур. Мынау карлы да- лага 6yriH 6ip Meiiipi тускендей елж1рей карайды. Кептен устеме ж аум ай сур тарткан кардын ycTi еск1рген бэтес- тей саррыштанып, кыраттар мен денестеу тустарда эр жер-эр ж ерш ен сетшегендей, яки xirici сег!лгендей акы- рындап жыртылып, астынан кара жер кер М п жатыр. Кы с керпесш щ тоза бастаган белг1с 1 де. Манарды н шанасынан ьпгер!леп, озып шыккан сон, Петька кайтадан даусын шырара свйлеп: — Мен Ж иренкаска айрырмын, ал сен Куда айрыр- сын,— дед1, cefiTTi де кабарын тушп Ж иренкаска айрыр боп ю сш едк — И -и -а-а-а!.. Оран шесе кабагымды тушп К уд а айрыр боп жер тарпынып мен де юсшед1м. — И-и-а-а-а?... Б ул ею айрырдын eneyi де ауылдын мактанышы, куш- Ti десен кушть ж уй рш десен ж уй рш , екеушш адамдай акылды каси еп -epi туралы талай ражап энг1мелер тара- FaH, ne6ip ак тутек борандарда ушрлерш ш аш ау шыгар- май ездер! кайырып багы п, ит куска ж асаган айбат кар- сылыктарын жылкышылар аныз рып айтатын. MiHe, Петь­ ка екеум1з сол eKi aflFbip боп ю сш еп, жулкына алга умтылып, екшндесе ж ел ш ж урш к е гл ю Алдынры ша­ надан оза бергешм!зде: — Э й , сен екеущ кайда барасын? — дед1 61зд 1 енд1 рана керген Келбай керен. — Швпке! — дедш косарлана дауыстап. — А! — Ш в-еп-ке-е! — дед! Петька онын Кулагина таяп айкайлап. — Ш впке?! Мына шанамен бе?1 — деп Келбай керен ш анамы зга саусарын шошайтып ал кеп кулеш. 190

— Пы скы рма,— дед1 Петька — 03 i епзбен 1лб1п ке- ле жатып Ж иренкаска айгыр мен К ул а afiFbippa кулед! Foil_ Кэне, жер тарпып журелш ,— C e flrri де ез1 «И -и-а- а-а!..» KiciHen он аягымен катты карды теуш-теуш кап ceKipin тустк Онын |'стегендерШ мен де айнытпай кайта- ларам. Карсы алдымыздан ж ел ecin, кулшына Tycin келе- Mis. Мандайымыз терш ш , еш м 1'з алабурта кызарып, е п - М13 кызып алганбыз. — Э й , балалар!— дед1 осы сэт Келбай керен соны- мыздан дауы стап,— онша алые кетпендер, к аз 1р каекыр- дын адамра шабатын ж ам ан кезк И э , Келбай керенн!ц бул айтканына к у лак аспаса бол- майды. С онры кезде каекыр деген ауылды тешректеп шашау шыккан мал болсын, ит болсын жеп кететш, тш- Ti адамдарра да шапканын, жалгыз-жары м жолга шык- кандарды жеп кетштКмш деген урейл1 энг!мелер де ес- плетш. B i3 eKniHiMisAi баяулаты п, енд! К елбай кереншн ш а- насына карайлап капталдаса ж ур д ш . К елбай керен б 1здщ шанамызра карал кояды да, ек|' куларына жете мэз бол кулед!. Кулген кезде онсыз да ж ап -ж ал пак бет- аузы ет табактай бол мулде жалпайы п, luerip K63i мулде кершбей cbiFbipaflbin кетед1. Тек элден уакыттан кей1н — Э й , сен екеущ менщ кулгешме ренж1мендер,— де- fli езуш жимастан.— Мен сендердщ мына Т1рлжтерще риза болганнан кулш келем. Ж арайсы ндар! Улкен » iriT болындар! — Ракмет! Айтканыныз келсш,— дед! Петька. — А| Не дейсщ? Петька шанага таял барып онын куларына элг1 сез- дерш айкайлай кайталаран. К елбай керен мулде риза бол кулеш. — Э й , осы, сен сарыдан Ty6i мыкты азам ат шырады, ей,— дел койды онан сон. 0 ст1п Келбай керенмен сейлесе ж ур ш , К орэлы булан­ ка калай жеткешм!зд) де ангармай каппы з. А нау кездег! Кыдырман тойтык пен Зибаш уш еум 1з келгендег1 мая- нын орындары да такырланран екен. К огалы булакка таяу б 1здщ шошактыц 6ip жарында катарластыра са- лынран уш мая болатын, сонын да 6ipeyi 6 iTin, eKiHLuici орталана бастапты. Сол орталанган маяга кеп Келбай керен еп'здерпиц басын Tipefli. 0ri3 байрустар шептщ карасы KepinrciiHeH журк;тер1 ширап алга карай ентелей

умтылып келе жаткан, маяга жете бере жан дэрмен пы- сылдасып тумсыктарымен Kipin кете ж аздап токтады. Б1з Петька екеумЬ api карай, б1 зд т шош акка карай ©те 6epreH6i3, шанасынан тускен Келбай керен токтай турыцдар дегендей ишарат жасады. Онан сок устшдеп калы ц тоныи шешш тастап желбегейленш алды да: — Э й , М ан ар , сен ©3iH акырындап шанака шеп тией бер,— дед1- дауы стап, одан 6i3re бурылып:— сен екеущ 6epi ж у р а д е р !— деп колын булрап булактын жогарры жарындары кожыр-кожыр жартастарды мегзедь— Анау арага кеше мен тузак курып кеткем, соны барып кере- л ж ,— деп корбандай басып алга TycTi.— Егер де кек ш к туссе сендерге сауга берем. B i3 Петька екеум!з сезге келместен шанамызды олп apaFa шастай са л а, Келбай керенищ сонынан ере женел- Д'к. Б 1'рде каткак , б 1рде ойдым кардын бетшде сокамен жы рткандай ж алгыз аяк салган жол жатыр. Бул кеше тузак куруга барран К елбай керецнщ i3i екеш айтпаса да TyciniKTi едь 0 3 i сол i3iMen алдымызга Tycin, аппак кшз- бен ултарран дэу кара пимасымен a.nri жолды жапыра теп’степ келедь — Буйыртса 6yriH кешю сш кекШ ктщ сорпасын imin 6ip кары к болып калындаршы,— деп кояды 6i3re бурыла сейлеп.— К е к ш к т щ сорпасы деген, ннркш, дэмд1 гой. Осыны еспгенде Петька екеум!зде мулде ес калмады. И э , coFbic жылдары б!здщ ауылда к е к ш к аулау да ул- кен к а с т болатын. KeKiл iKTin кайдан epin, кайда жайы- латынын бм етш кейСнр улкендер тузак курып сорпа- суын сонымен айыратын. M in e, сондай к е к ш к устагыш улкендердщ 6ipi осы К елбай керен едь Муны н уйшде болып к ек ш к т щ етш жеп, сорпасын iiUKen керип-келем- дерш щ балалары тамсана отырып энг1мелеген кезде- рш де а л е к е 1Ш п з д 1 шубыртатын. Енд1, Mine, сол кек ш к ауларыш Келбай кереннщ 03i тузак курган жерше саура берем деп ертш бара ж атса, калай ес калсын. Тузакка тускен к е к ш к п бас салып ез колынмен устаганнан ет- кен не кызык болсын. П етька екеум1з 6ip-6ipiMi3re ка- рап жымындасып коямыз. — Бул 6ip кутпеген тамаша болды-ayl — Келбай керен молодец! — дейм!з. К елбай керен езш 61зд1н, мактап келе жатканымыз- ды, эрине, ест|'мейд1, сондыктан ол 6i3re езшше сейлеп келед!. — Е к е у щ н т жолдарыннын кандай болатынын каз|\\| 192

керем|'з, em u,— дейд1 6 i3re бурылып койы п.— Е гер т у­ закка к екш к туссе, ауыздарыннык салымы бар болтаны, туспесе, екеущнщ де тобан аяк ку болтанын. Онда екеущ- Ai де камшынын астына алам, — деп кулдк — Вообщ е, менщ аузым салы м ды ,— дед! П етька. Мен де 03iMHiH м ундайда жолы мны н болрыштырын айттым. Кожыр-кожыр жартастардын кунгей жары ыктасын, ерекше жайма-шуактанып бусанып жатыр екен. Бет1м!зге кэд1МГ1 кектемнщ жы лы леЕн келгендей болды . Ж акы н - дай бергешм!зде жартасты н етегшдег! саб ан шашылран тустан жыпырларан к ет л ж т щ 6ipa3bi шыкылыктап ж ар ­ тастын куыс-куыстарына ермелей каш ып, б!разы ешске карай пырылдаса ушып азан-казан болды. Сабаннын, ус- тш де далп-далп eTin канаттарын саб алап уш а алм ай ала- сурып калран кеюлжтер де кершдк — Э н е, TycinTi, ал ж уп р!н д ер! — д ед1 К ол бай керен. Петька екеум1зде Tirrri ес кал ган ж о к , жолымыздагы тастар мен бута-бергездерге сурше-кабына умтылдык. М ундай кызыкты ш м корген! Коз алдында т узакка тускен кекш ктердщ жан ушыра булкынганы керемет едк тузакты быт-шыт кы п y3in кетер ме екен, деп к а т а н жет- кенше Aer6ipiM!3 калм ады . Канатымен ж ер саб ал ап жат- кан ш етк1 к е к ш к т щ устш е кеп бауы рма баса куладым д а , мыжып елт1рш алмайын деп канаты нан кы са уста- дым. Ж ан дэрмен тыпырлап аласурран кш кене кустын ж уп -ж ум сак, жып-жылы бауырына колым тигенде-ак Д1- рмдеп к егл и . Жумсактыгы сондай, кысып Ж!берсем ел!п калатындай кер ш дь Сонды ктан 6ip колы ммен абайлап кана тузакка Ш нген аярын босата бастады м. Тыпырлаган кею лж л кыл тузактан босату да онай емес екен. Тузак- тын 1л геп сэл босай бастаран кезде, к е к ш к булкынып кал са болды, кайта т у й ш п кал ад ы . А л тузак кайта туЙ1Л- ген кезде, шырпыдай рана ж о дш ке н э зж туя к тубж ен киылып тусе жаздайды. — BaflFyc-ay, шыдасаншы, мен с е т босатып алгалы отырмын рой, мынау буындырран кыл тузактан,— деймш жаным ашып. Оны кек!лж уксын ба, шиелешсе туй ш ен тузакты акырындап босата бастараным сол ед1, тары да булкынып калды , тузак кайта туШлдк Койш ы , терлеп-теп- iuin отырып эзер деп босатып алды м -ау, акы ры. Б ул кезде Петька да 6 ip к е к ш к л босатып алы п, кос колдап бауы ­ рына кысып, eci шыра куанып отыр екен. Келбай керен

болса 6 i3AiH эрекетчьпзге кызыктай к ар ап ыржия кул!п тур. — Алы адар, екеуще байладым осы eni к е к ш к п ,— дейдк Енд! рана байкады к, тузакка тускеш де осы ем к е к ш к кана екен. Тарынын кауызындай курен Кызыл кездерш урейлене аударып-тенкерш булкынып кояды. П етька екеум1з катар ла са кеп отырранбыз, ойпырмай, eKi к е к ш к е п з турандай б 1рдей екен. Тумсыктары. туяктары бояп койрандай шымкай Кызыл, кара сур ка- уырсындары 6 ip ece кулгш денш , 6 ip ece жасылданып, 6 ipece кегмийр тартып сан кубылып тур. Tipi кекш к тщ мундай суду, мундай суйюмд| екенш юм бжген. Петька 03 к е к ш г ш , мен ез к е к ш п м д 1 сылап-сипап куанышы- мызда шек жок. К елбай керен калтасы нан колдан сорылран добалдай бэю сш шырарды. — А л , бал ал ар, ауыздарын салымды екен, экелтдер, бауыздап береги ,— дед! бем сш щ жузш ашып, алака- нына сап ж ани турып. К вк K©3i шарасынан шыра бажы райы п кеткен Петька к е к ш г ж бауырына кыса Tycin: — Аратай-ай, м енж ш бауыздаманызшы, Tipiflefl алып журейшии', — дед! ж ан даусы шыра жалынып. — М ей л щ , 03iH б м , — дед1 К елбай керен сол кулк!- ciH жим аган калпы . Онан сон маран бурылган, мен де KeKuniriMAi бауырыма кысып корраштап: — T ip u e ft алып ж уреш нпи ,— дед1м. Келбай керен басын шайкай кулш, бэюсшщ жузш жауып калтасына салып койды да: — JK yp iim ep , мына жартасты н арры жагында тары 6ip тузагым б ар ,— дедь B i3 кек ш к т ер 1‘м 1зд! куш актап, енд1 бута мен тастар- ра cypiHin кетпейш деп, абайлап басып онык сонынан ер д ж . К ел бай керен ал да, онан кеШн онын i3iH дэл ба­ сып П етька, сондарынан мен келем. — Бал ал ард ы н бэр! екеум1здщ кекш к тер1м' 1зге кызы- ратын болды , — дейд1 П етька маган кайырылып даурыга сейлеп.— М ен муны соймаймын, колга уйретш асырай- мын ЭЛ1... — М ен де соймаймын... О сы мезетте П етька: «О й !» деп колын шошына снлкш кал ган, к е к ш г ! пыр етш темен кузга карай зымырап уша женелдй 194

;| — Э й , кек!л!г!н уш ып к е т а рой! — деп мен айкайлап |(1ж!бергем. Алдагы К елбай керен де ж а л т кар ады . '| — TicTen алды, — дед! Петька он колынын сыртын | сипалап. : — Кап! Ж ан а бауы здап берейш дегенiM сол ед!,— де- I д1 Келбай керен е к ш ш . — Енд1 к е к ш к те Tipi ж ан fo A, айбат жасамай ма екен?! Абайламасан, сейтш шокып алады. Ж э , eKiHuii т узакка да тускен шы рар, ж ур щ д ер! Екшпй тузакка жеткешм!зде мунда алрашкы тузак- тарыдай емес, жайылран к е к ш к тым аз екен. B i3fliH кар а- мыз керппамен-ак, терт-бесеу1 шыкылыктасып, бастарын казыкша какшитып ап, зымырай жортып жорарыдары жартастын куысына ермелеп зым-зия кершбей кета- Т узак ка 6 ip-aK кек!л1к тускен екен, ж ан дэрмен ал асу- рып канатымен жер сабалап жатты. Байрус т узакка мой- нынан тускен екен, булкынран кез1нде басы у з ш п кал а ж аздайды . К елбай керен э л п н д еп добалдай 6aKiciH ашып, сол тузакта ж аткан ж ер1нде бауы здап алуга ын- райланран. О л енд1 енкейе бергенде, П етька ж ан ушыра умтылып барып онын колына ж абы са к е т а . — Агатай-ай, обал Fofl, бауы здаманы зшы ,— д ед1 шыркырай жалынып. Тж сш е токтап калган Келбай керен: — А !— деп Петькага бурылган. — Бауыздаманызшы-ы!— дед! Петька айкайлап. — Неге? — Обал рой? — Солай м а ?— дед! абдыраган Келбай керен кейш с е р п ш п .— Е нд! не 1'стейм!з?— деп 6 ipece П ет ькага, 6i- ресе маран караран. Петька дереу отыра кап мойнынан кылрынып жаткан кек1Л)кт! босатып алды . Мойын ж ун ! урпе-сурпе боп есенпреп калган кек!л!к байрус кезш жум ы п eKi-уш рет басын алкжеген. — Т у у, байрус-ай!.. Байрус-ай!— деп П етька оны му- Сфкеп бауырына баскан, кек1'л!к кез!н жум ы п тырыла туст1, енд! байкады к, тумсыгынан кан шыгып тур екен, оны керген сон П етька мулде ж ы ларман халге ж е т а ,— О б а л ы -а й !.. Сэлден сон квз!н эзер аш ы п-жум ган кек1л!кт! орын- дык Tapi3fli ж айп ак тастын уст|не апарып жаткызран. Бауыры таска тиген кек1л!к eciH ж и р ан т а 6 ip a3 жатты д а , 6 ip сэт аузын кере ашып-ашып койып, онан мойнын

созып ж ан-жарына карап алды д а , э л п тастан жерге се- Kipin тусш буталарды тасалап жорралай женелдГ. — E iuii елмейдк— дед! К елбай керен б1зден эрмен куана дауы стап.— К е к ш к т щ жаны cipi болады , к аз 1р 6ipa3 KapFa аун аса, кулан таза жазылып кетедк М ен ез1м бауырыма басып кысып устап турран кекЕ •’liriM e енд! рана назар аударрам . К ез1 жылт-жылт eTin колтырыма карай тырыла туседк 03i жып-жылы жуп- ж ум с а к . «М ен ж алгы з калдым рой» деп ексш д1р1лдей- т!н сиякты. Ойланы п турмастан кос колдап жогары ке- терд!м де: — Б ул д а уй1ршен калм асы нш ы ,— деп эуелете лак- тырып ж !бер д 1М. Б ул д а элгш д еп калы к к е к ш к ушкан ж акка карай зымырай женелдк — А л к е к ш к т щ сорпасына кары к болдындар ен- дА,—д ед 1 К ел бай керен элде 6 i3fli жазрыррандай, элде еюнгендей унмен. Онан сон:— Э й , Петька, мына тузак- тын apFbi басын meiuin алш ы ,— деп e3i eHKeflin тузактын екшнп басын шешуге KipicTi. Мунан api ушеулеп журш элп жердеп тузакты жинап алды к, кайтар жолы мы зда сол уншз куш м 1зде алгашкы тузакты да жинап алдык. Содан маяра кайтып жеткеш- М1зше лэм-мим дескен ж окпы з. Ш анасы на жакы ндай бер- генде, аш ага cyfieHin 6i3re унс^з к ар ап турран Манарра Келбай керен: — Э й , мына екеу1мен т узак KypyFa болмайды екен,— дед1 д ауры га кулш .— Е к еу ш щ де жандары ашырыш не- мслер екен. B i3 П етька екеум1з кол шанамызды суйретш анадай жердеп шошакка карай кетпк. — Ш ы ны нда д а , колына устап сылап-сипаран суп- суйю м д ! Tipi к е к ш к п сойып ж еу деген сумды к кой,—де- fli Петька былай шыккан сон, элде акталрандай, элде 6 ipeyni жазрыррандай унмен. — Эри не, сумды к,— дед1м' мен де ьпе костап. — А л тездетешк, айтпакшы , мен Ж иренкаска afiFbip еД1М рой, и-и -а-а-а!..— деп ю сш еп жер тарпынып ceKipin койды. М ен д е ю сш ел , ж ер тарпып К у л а айрыр боп калпы- ма туспм. М унан api анау кездеп Кыдырман тойтык жарты- лай бузран шошакка ж е п п , Оттонын кол шанасына П етька екеум1з эдем м еп ш еп тиеуге KipicTiK. Y -пкен 6ip аркадай ш епи тиеген сон, ойкы-шойкы жолда аудары-

jl лып калм асы н деп ж ш пен узынынан, келденещнен ш а- |; лып алып мыктап байлап тастады к. Тарты п керш ед ж , шананын табаны KapFa батып З1лдей ауыр екен. К ш ке- 1( не азайтайык деп ед !м , улкен ж о лга тускен сон. ж енш j болады деп Петька бой бермедй Сонымен Ж ир енкаска айрыр мен К ул а afiFbip боп ба- ! FaHaFbi бос шананы cyflp eTin келгендегщей Kicinen жер ! тарпып ойнактай алмай, табаны кар габаткан шананы I кушене тартып Kepi кайттык. Келбай керен мен Манар да шаналарына ш еп п тиеп боп е п з д ер ш щ басын ауыл- Fa бурран. — Эй. балалар, шаналарынды мына м е т ц шанамнын артына Т1ркендер д е, ездерщ шананын устш е отырыц» дар,— деген Келбай керен. А ры к ег1здерд1н ш еп тиелген шананы мыкшия суй- реткен турлерш Kepin, ол байгустарга ж ар м а су г а кещ л !- М1з дауалам ады . — Ж о к , 6i3 63iMi3 ж ур ем 1з' ,— дедш косарлана дауы с- К елбай керен б1здщ жауабы м ызга тары д а мэз боп кулдк — Мейшдерщ, ездерщ бш ц д ер,— дед| онан сон. 1лб1ген eKi шананын сонынан 6i3 де ш би ж ур !п кеттж. Петька екеум1з шанамыздын ауырлыгын, ауылра дейшг! жолдын алыстыгын кал ай д а еске ал м ау унин ананы-мы- наны айтып 6ipiMi3fli-6ipiMi3 сезге алдандырып, кулд 1р' г1 б1рдецелерд1 еске Tycipin кайдары-жайдарыны козгап мэз боп келем1з. Осыдан терт жыл бурын алгаш 6i3flin ауылга кешш келгенде, Петьканын койларды маныра- рандогы дауыстарынын ж уа н , ж ш ш к е л 1гш е кар ап ер- кек, ургашы га белгенш еске алып 6ip кулд1'к . Койдын даусы маныраганында жуан болса «дядя баран» деп, ал ж М ш к е болса «тетя баран» деп айтканын е с т т бую л ауыл кулген-д!. Даусы дарылдай маныраран саулыкты козысы емш жатканда да: «Эй, Петька, анау козы дядя баранды калай емш жаты р екен, кар аш ы ? — деп оны мазактаранымызды калай ум ы тармы з... Б1рде П етька- нын уйш де капуста кеж е iiuin отырып менщ : «Опыр-ай, Петька, жапырактан да тэтт1 кеж е nicipyre болады екен- ау»,— дегеш мде, ол iuiin отырран тамарына шашалып к а ­ ла жаздап кулген едь.. Тары б1рде ЭжК5ектщ м 'жщшен кутылу унин Петьканын уйшен алып шыккан 6ip kcci' m шошканыц майын екеум1з оган койдын куйрык майы деп алдап 6epin, артынан жегеш шошканыц майы екенш 6i- 197

л ш кал ган Эяи бек елердей кусы п, акыры ушынып ауы- рып, он кундей тесек тартып жатып едк Эрине, кешннен Эж10ек Петька екеуьпзге де ж аксы л ап сыбарамызды бердд алайда ©3i д е бую л ауы лга кулю болып едк Кеп­ ке дешн одан ; корыкпайтындар: «Эй, Эж !бек, куйрык май ж ей сщ б е?!»— деп м азак eTin журд1 Fofi... Тустен ауган кун аш ы к аспанда ж ерге едкейш кеп т е н т , м ауж ы раган сэул есж ерекше Terin тур. Ж ылуы жо- тамыздан в т!цэж ептау!р кыздырып келедд Петька екеу- Mi3 д е Ke3iMi3 карыгып тек1рекке сырырая караймыз- А к к а р басы п ж атканд а да>осындай жылы кун болады екен- ау дейм1з. H i босаган к а р сокталаны п, эр баскан када- мымызды кеш н KeTipin ж у р !а м !зд ! енд1ретш емес. Онык уст1не ш анам ы зды д д а табаны к у псегж ед ей ж батып зж батпан боп келед!. ишп ем ес, тас тартып келе жаткан- даймыз. Калжырай бастаганымыз болар, элгждег! кул- к ш эдг!мелерд! айтура да заукымыз сокпай тунжырап келем!з. Элден сод Петька бас ж ок, аяк жок: — И Л ркж , кы с болмайтын жакта турсак, — дед!. — Ондай ж ер бола м а екен? — дед!м мен. — Болады, — дед! Петька сет м д ! унмен. Онан сод уй- лер!нде 6ip кггап барын, сол штапта 6ip адамныд жиыр- ма ceri3 жыл бойы мухит ортасындары 6ip аралда жапа- д ан-ж алгы з ©Mip cypreHiH жэне сол аралда еш уакытта кыстыд болмайтынын кызына энг!мелеп кетт!. Жанары ютаптыд anriMecmin кызыктыры сонша, жэне Петькапыд оны там ы лжы та айтканы сонш а, екеум!з д е б !р сэт ш ана­ мыздын ауырлырын д а , кы скы ж олды д узактыгын да умыткандай, anri бейшара жалгыз адамныд урейл! де, кызрылыкты Tipnirine араласкандай куйге тустж . — Сен сол ютабыдды окура маран д а берседий,— д е­ гем эцпменщ содында. — П ож алуйста, тек ол орысша рой. О сы туста орысша бш м ейтш м е тудрыш рет еюшим. Петькара достыры мызды базына рып: — О л ай болса м аган орыс т!л!н уйретсешш, ен бол- м аса сол к!тапты окиын, — дед1'м. -— П ож алу й ст а. Уйренем десен кунде терт-бес сез- ден уйрет1п турайы н, б!р ж аз д а -а к оры с т ш н 61л!п ке­ те,с щ , — дед! П етька м адгаздана. — Мен де, MiHe, к азак т ш н тез уйренш алдым рой. Мысалы, бугж «мен», «сен», «ол» деген уш сезд! уйрен. «я», «ты », «он». Тек орыс Ti- л!нде баланы «он» дейд! де, кызды «она» дейдд Кэне, айтшы. 198

— Я , ты, он, она,— деп, мен такылдап оп-онай кай- талап шыктым. — MiHe, уж е терт сезд 1 6toeciH. Осыларды 33ipiue кай- талай бер, ал кеш ке карай тары терт сез уйретем. Мен куанып к ет п м . Э л п сездерд! дауы стап т а , iuiTefl де 61'рнеше рет кайталап шыктым. Мен бул сездерд! онай жаттап алеан сон, кешке деЙ1Н кутш керуге шыдамым жетпейтш ш ce3in П етькадан тары терт сез уйрет деп колка салдым. — Онда 63iH сураш ы , кэне, кандай сездерд! б м п н ке- лед1? Мен капел1мде кандай сездерд! сурарымды ез1м де 61лмей сасып калдым д а , алдары ш аналарра карап: — Шананы недейд!? — дед|м. — Шананы «саня» дейд!. — Ой, мынауык TinTi онай fo A, шананы — саня де- reHiH. А л iiienTi ше? — Сено дейдь — 0ri3fli ше? — Вол дейдк — Жолды ше? — Дорога дейдь — Умытып калмайын деп элг! терт сезд! тез-тез кай- талай бастадым. — Молодец! — дед! Петька риза болып. Ауы лга жакы ндай бере ш епш1лер мал ко рага карай бурылды д а , 6 i3 тура жолмен кетт1к. К,арнымыздын эб- ден шурылдап ашканын д а, титыктап шаршаранымызды да енд1 рана сезгендей П етька екеум!з аяктарымыз ш а- лынысып эзер ж ур !п келем!з. А уы лды н карасы керЫген сон-ак 63iMi3fli-e3iMi3 алдаусыратып сейлесуд! д е кой- ранбыз. Шынымызды айтсак, сейлеуден де муршамыз келместен кулап тусетшдей кер1нем!з. Туткиылдан шыккан ащы дауыстан екеум!з де уй- кыдан оянрандай селк-селк ете калды к. — Э , экенн!н... HTTin балалары !.. М ал кора ж актан атын борбайлата кам ш ы лап Тур- жан келе жатыр екен. Ата-баба, тукым-турияндарымыз- дан тук калдырмай Петька екеум1зге боктыкты кардай боратып келед1. — B i3Ai боктап келе ме, ей?! Мунысы нес!?!— flecin 6i3 Петька екеум!з ан- тац боп 6ip-6ipiMi3re карады к. 199