Мұратбеков С. Қалың мал

— B i3Ai« жазы гы мы з не?1 Б 13 не булд1рш койдык сонш а?!— дейм13. — Иттщ балалары!.. Кулигандар!.. ¥рылар!.. Солкылдап босап ж аткан кардык сукпалырына да к ар ар ем ес, атын борбайлай камш ы лап елермен боп ель pin, куйрытып келедй — Мынау жынданран ба, ей?!. Д е т сау емес шы- рар!..— деп Петька айтып улгергенше болран ж о к , Тур- ж ан aFbin келген бойда д ы рау камшымен екеум!зд1 коса кабаттап 6ip осып e r r i. О л арынымен етш барып атынын басын Kepi бурып кайта кайырылранша, П етька екеум1з жол шетшдег! оппа карра кашып улгердж. — Колхоздын шебш урларан урылар! Екеущд! де каз1р табанда айдатам! Bip aK в31 канш а содыр болса д а , астындары аты канш а кутырынып турран мыкты болса д а, onnaFa бет- тей алмады . — Э й , иттщ балалары , колхоздын ш ебш алура сен- дерге KiM ру ксат erri? !— дед1 камшысын бшеп устап акырып. — Б ул колхоздын uie6i емес, ж азда кол шалрымен ш апкан ез1м1зд1Н uie6iMi3,— дед1м мен де ызалана ай- кайлап. — Керсетем мен саран е з щ ш апкан шептП Кэне, 6epi келпи, ан ау сайрап турран т ш щ й туб1мен косып жулып алайын. — Б1здщ 03iMi3fliH uie6iMi3 екенш журттын бэр! бшедк — Сенде шеп ж ок, иттщ Kyniirl, сен урысын! CeHi кезщ е кек шыбын уймелетш анау Кыдырманнын соны- нан айдатам эль Онан сон кез1 канталаран Туржан атынан каргып тускен, б!зд! оппа карды н уеп м ен ж а я у куатын шы- Fap деп П етька екеум]‘з api кар ай каш а ж ен ел д ж . B ip a3 кашы п барып артымызга бурылранбыз, ж о к, Турж ан б!з- Ai кумаран екен, ш ептщ тубш е енкейш кужындап б 1рде- не 1степ ж аты р. IIIenTi байларан ж !б 1м !зд! ш еш ш жаткан шы гар деп П етька екеум1з антарыла кар ап турранымыз- д а , кенет кек тутш бурк ете калды- — О т тутатты ...— д ед! П етька ю ж ш е TicTeHin. С эл- ден кейш, кургак шеп лауылдап жана бастады. Туржан кейш сер п ш п , 6i3re карап аузын арандай ашып масаи- рай кулген. Маран ол езш щ кэд!мг1 ecipiK эдетше басып- «а-а-а» деп каркылдап мэз болып туррандай керш- 200

дь Мен дуниедеп ен жаман каррыс сездерд! айтып, ат- тан сап айкайлам ак болып ед1м, там агым а тас ты ры л- >андай даусым шыкпай калды. ©не бойым калтырап кез1ме ып-ыстык ж а с толып к е т . Тек м енщ айтпак болган сез1мд! Петьканын ышкына айкайларанынан ес- TifliM. — Ж ау-ы з-з!.. Ж ау-ы з-з!..— дед1 шыркырай кайта- лап — К.анатай, анау ж ауы з екеулйздщ iue6iMi3fli ертеп тур рой!— деп eHipen ж ы л ап ж!берд1. Е кеум !з де сол- Чылдай жылап, сонау Когалы булактын басынан шар- шап-шалдырып тартып экелген nie6iM i3flin ж ауы здын колынан лауылдап калай жанранын карадык та турдык. Енбепм1здщ еш кеткешне, ез1м!здщ дэрменаз TypiM i3- ге, осынша корланранымызга налыдык. Ал Туржан болса uie6iMi3 Оттонын шанасымен коса тугел ж апы п боп, ж ол устш де тек 6ip iueKiM боп бы ксыган кул1 к а л г а н а дейш , камшысын жаландаты п 6i3 ж ак к а кез1 канталай карап, аузын арандай ашып масайрап: «а-а-а»-лап койып турды. Ж ел аз тымык, ашык кунде кек жауказын шептен шыккан кою кек тутш acnaHFa шаншыла кетер1лген. Б у не болды екен дегендей кешеге ш ы ккан ауыл адамдары 6i3 ж а к к а , кол шанадары ертенш ж аткан шеб1м1зге ан- тан боп таныркай карайды. ПЕТЬКА, ОТТО, БЭККЕ К ы с 6iTin, кектем айы туранымен, cipecneH кардын Д1Ш бузылар емес. Bip-eKi рет к у с канаты ж ауы п , ecKi кардын кем-кет1гш толтырып, сеп лген тустарын ж ам ап- ж аск ап, кыстын сонын онан эрмен созып кетть Ж уан - нын ж ш ш к е р ш , ж М ш к е н щ у з м е р ш агы нда кыстыц буитт созбалаиданраны адамды д а, малды да куйзел- Т1П, eceHripeTin-ак тур. К анш ам а унемдесем де iue6iMi3 таусылган. Сонда да коранын ycTiHe кунше 6ip шырып, кокым-сокымды тырмалап TycipreH болам. Е н д М жерде сабанды да бурынрыдан ая к асты тастай сал м ай, коныр сиыр мен eKi ешюге уы стап, унемдеп берет!н болдым. CyTi уызданыи барады деп, эжем коныр сиырды саууын токтаткан. Енд! мулде кара талкан мен кара cyFa карап калган ед!к. ЕртендЬкеш кур cyFa шыланран кара талкан мен (эркайсысымызга уш касыктан рана елшеп) шай (шай деген аты болм аса кайнаткан кара

су Fofi) imeMi3, ал тусте 6ip мезпл iuiTepine ыстык нэр барсын деп, эжем кайнаган кар а cyFa 6ip касык тон май салып атала коже ж асайды . Bi3 осыган да шушр- ш ш к айтып тамарымызды ток санаймыз. А л Kefl6ip уй- лерде осы уш мезпл кара талкан да бола бермейдь E w tfri ж ерде кеш лге 6ip демеу — коныр сиырдын сут1- ш н уызданраны. Демек, амандык болса 6ipep айдыц тшшде бузаулайды деген сез. Эл Ьак аузымыз акка жа- рып тойынамыз Fofl дейМ13. 03iMi3 FaHa емес, кертш-ке- лемдер де 6ip ж е п с ш калады эль ©йткеш коныр сиыр бузаулаган кезш де ете cyrri болады, 6ip сауганда 6ip шелек сут бередь С ол кезде 6i3flin уйден шайлык сут алмайтын керш ькелем кемде-кем. Сондыктан коныр сиырдын аман-есен тез1рек бузаулауын плеуиплер кеп- а к . Осы куш П етька мен Отто д а коныр сиырдын камын менен кем ойлап журген жок- Доллары сэл босаса-ак, б1зд1н уйге кар ай тартады . E ciK алдында шашылган азы н-аулак ш е г т отша ж аландаган т ш м е н сыпырып- сиырып журген коныр сиырды айналшыктап, сонын же- лшт'нщ кандан бои ecin келе жатканы н, menTi калай ж ентш ш сез етедп «К еш е жел1ш анадай ед1, бупн мына- дай бои ecin капты», «К еш е анау шепт1 ейтш жеп едк б у п н мына uienTi б у й т т жеп тур»,— д е с т мэз болады. Онан сон коныр сиырдын бузаулайтын кунш сез кыла- мы з, ол кун — уызра 6ip тоятын куш м!з дейм1з. Енд1 б 1рде уызды KiMHin уш кал ай nicipefli, ж эне не косып nicipce т э гп болады, соны энпмелейм1з, еткен жылры уызды кал ай ж егеш м 1зд1 еске аламыз. — CeHin эжен тура 6ip шелектей уыз берген 6i3re, м ам ам соны д эу т а б а к кып nicipin, eKi кун талкан косып ж еп ед ж ,— дейд1 Петька сол уыздын дэм1 эл! кунге тандайында тургандай тамсанып. — А л менщ мамам жумыртка косып nicipin едк— детш Отто. ЦИркш , карнын ашып жургенде, тэтп тамакты сез еткеннен аскан кандай жаксы энпм е болушы едь П!скен ыстык сутт1н niciH, казанны н тубш е ж абы скан каспак- тын, сутт1н 6eTiHe 6ip ел1 боп туратын сэры каймактын дэм д ерш еске Tycipin, ал екей !м !з шубырады. Б1р1м1зд1ц ce3iMi3fli 6ipiMi3 кш п-ж ары п ес таппай кетем!з. Тек ко­ ныр сиыр тез!рек бузауласа екен. А л оны ашыктырмау бтздш мшделмт'з. E n i кун болды yuieyMi3 мектепке ба- руды д а койдык. Э ж ем е: «О кудан ш арш ап журм1з, 6ipa3 кун демалгы мы з к е л е д Ь ,— деп ед1м, «мей!лдер1ц, кулы- 202

ным, ездерщ б ш ц д е р » д е й салды. Кайран эжем-ай, баскалар кусап окуиа дегенде дшерлемеши-ау эсте, тш - Ti мен мулдем отымай койсам да кы нк демейш , «тек де- нщ сау болсыншы, кулыным, кой баксак да елмес- сщ »,— дейдь Петька мен Отто танертенпсш уйлершен шыккан бойлары штап-кагаздарын салган бокшаларын кушак- тап, шет кошелермен тасаланы п б1здщ уйге келед1. бйткеш олардын мамалары катал, окудан кашып жур- гендерш быйп койса, ондырмайды. А л м е н т эжем болса ол екеуш MycipKen, аяп: К арактары м -ай, езектерщ та- лы п, каж ы п журс1ндер-ау, э?1 О сы оку деген пэлеш юм ойлап тапты десенип»,— деп кояды . Сонды ктан саб ак- тан каш кан yuieyiMi3 б1здщ уйде емш -еркш журем13. ¥закты кунге сез1м1з д е , шаруам ы з да коныр сиырдык камы , кайтсек coFaH шеп тауып 6epeMi3, кайтсек соны аш кылмаймыз деп мазамыз кетедь Егер осыдан ашы- Fap болса, эл1 куш ертен бузаулараны нда уыз шыкпай калады Fofi. А л , уыз ш ы кпаса онын бузаулараны нан не пайда?! Осыны ойлаганда yuieyiMi3fie де ес калмайды . Квшеде K03iMi3re тускен 6ip уыс шеп болса жерден ж е- Ti коян тапкандай куаны п, талшырына дейш калдырмай жннап аламыз. С о л 6ip уыс uienTi коныр сиырдын алды- на экеп, соны калай жегенш кызыктап к ар ап турудын 631 каидай куаныш! Кызыл т ш н ж ал а н -ж ал ан етш зш , азгантай шешч карбыта асаранында, тандайына ж ук та болмай калатын. «Эттегене-ай, аз боп калды-ау! встш тары 6ip-eKi асайтындай шеп болар ма ед1?! Bip тойып к ал ар е д й а у » д е й м 1 з , коныр сиырдын емес, ез!м 1здщ imiMi3 жаланы п туррандай. BipaK онша ш еп л кайдан аларсын. Эне, Байдалы шалдын корасынын тебесшде мол шеп бар . К ек ж ауказы н шеп алты ай кы с устемелене туспе- се, еш азайган емес. Бес кунде 6ip М ахм уд жонышкалы шептен рана канатты кен шанара таудай Fbin ынкита тнеп экеп Tycipin турады . 1Ш ркш, Б айдалы шалдын ай м уш з Кызыл сиыры бакытты сиыр foA! К уш йз-туш сол кек ж ауказы н шелке тумсырын тырып койып курт-курт Kyftic кайтарып турраны. Энеу 6ip KyHi б!здщ уйдщ ту- сынан OTin бара жатып М ах м уд нйрей тиелген кек ж а у ­ казын шепке кызыга карап турран маран KyfliMcipefi ке- 3in кысып, 6ip ашадайын сыррытып T yc ip in K e rri. С ы рт кезге шеп 63i сыррып тускендей керш дг — Т урж ан , кермесш, тез Kipri3in ал,— дед!. 203

Сол 6ip аш а шепт! коцыр сиырдык комарайлана же- геш-ай! Д э л 6ip элг1 швпт1 алдынан 6ipey жинап экете- тшдей K63i шарасынан uibiFa алары п, пыс-пыс eTin шайнамай жутты-ау! Кеше Петька пошташы Макым шалдан сурап алдым деп 6ip куш ак шел экелген. Са- 6aHFa араластырып 6epin ед1К, коныр сиыр куш бойы соны кауж актад ы . Б угш мынау 6ip кушактай шепП Отто тауы п экелген, квшеде шашылып калган екен, сы- пырып жинап алды м,— дейдк К еш е к еш к ш к кернн колхоздагы епш ш Ж акыпбай шал келш журген, cipa, сонын шанасынан тускен болу керек деп туйдш. Коныр сиырдын каз1р аш карактана ж еп турраны сол шеп. Б ул шеп коныр CHbipFa 6yriHuie рана талшык, ал ер- тец не жейд1? EpTenri uienTi кайдан аламы з? Петька, Отто ушеу1м1здщ басымызды катырып турран осы жай. Алыстырына, жолдын ауырлырына карамастан Когалы булакка барып G3iMi3fliH ш еп й -ак тартып экелуге болар ед1, 6ipaK энеугунп' Туржаннын жауыздырынан Keflin журег1м1з шайлырып капты. О л турранда 6i3AiR уйге кунд1з 6ip уыс ш еп экелу м ум кш емес екен1не кез1м!з жеткен. Кайдан тапсак та Т урж ан га керсетпей кеште- Tin экелу1м1з керек. К айдан табамы з? Кайдан экелуге болады ? Ойлана турып 6ip-6ipiMi3re карайм ы з. Соктал- дай-сокталдай yiueyiM i3 6ipirin, 6ip сиырга шеп тауып бере алмаранымыз ба?! — Зо я келе ж аты р!— дед| кенет кеше ж акка карап турран П етька зэре-куты ушып. 0 3 i енкейе кап , зып eTin аузы аш ы к турран корара Klpin к еп т, онын сонынан Отто екеум1з д е енкендей бугып, коранын ш ш е зып-зып берд|‘ к. Зоя — Петьканын э п к е а , б 1зден терт-бес ж а с улкен. Мамасына тарткан бойшан, кысы-жазы жумыста журш кол-аяры балгадай боп ал ган, еркек турпатты ipi кыз. Буры н кек кез1 кул!м деп, ак сары eHi нурланып сулу керш упл ед|, c o h fh кезде карайы п, тотыкканнан кешн бе, мурны добалдай боп улкейш, бет-элпет1 катпарла- нып, ж1бектей KepiHeTiH ак сары шашы д а , касы д а , Kipniri де еш н е онша ж ар аспай туратын сиякты. Бэл м м . баскаларра ол M 3 ip де сулу кершетж шыгар, 6ipaK Петьканын жолдастары 6i3re унамайтын^ болып ж ур. ©йткеш Петьканын аярын кия бастырмайды, кешеде квб!рек ойнаса д а, кшмш щ 6ip жерш жыртып алса да, аяк kh im ih суласа д а, сабакка бармай калса да мамасы ем ес, оны осы anxeci Зоя куларынан бурап шырылда- 204

тып-ак. ж атканы . Сонды ктан да ол соцгы кезде 6i3re суйюмшз кыз боп керш етш . K.a3ip де, м ш е, к.олына ок- таудык жуандыгындай кек таяк алып, 6i3Ain уйге карай ентелей басып келедк Кдтулы eKeni ж у р ю н ен де, ал ак- ж ул ак eTin ж ан -ж ак к а карараньшан д а бййнедЕ Уйге Kipin-шырып журген эж ем нщ касы на кеп «ам ансы з ба» деп дунк ете TycTi де: — Э л и уш ку кешеден 6epi сабакка бармапты Fofi,— дед1 зм д ен ш . Ж эн е «уш к у » дегеш и ерекше мэ- нерлеп, ызамен созып айтты. «К.У» деген дуниедеп ец унатпайтын сез1м едк «Залы м », «ек! ж у з д и , «ж ауы з» тары баска осындай ne6ip адамды ластайтын ж ам ан сездердщ 6api осы 6ip сезге сыйып жататы н сиякты кершетш. Сондыктан осы сезд1 естшенде, З о я га деген ызадан ене бойым Д1р!лдеп Kerri. — Окудан шаршадык деген сон, дем алындар деген мен ед1м,— дед! эжем тук болмагандай ж ай б аракат ун- мен 6i3re ара тусе сейлеп. — Шаршагандары калай, эже-ау, олардыц кектемг! демалыстары эл1 басталган жок кой,— деп, Зоя эжеме ок у жылыныц тэрт!бш TyciHKipe бастаран. Bip aK эжем онын айтк.андарыньщ 6ipiH де тусш ген ж о к ж эне TyciH- rici д е келмед1 бшем': — 9 й , карарым, осы карш адай балаларды н миын ашытпасандаршы. Окы м аса да 6ip нанын тауы п ж ер, тек дендер1 са у болсын де,— деген. Эжемн1н бул сезш е Зоя ш ар т кетт1. — Эж е, а зд щ баланызда жумысым ж ок, ал окудан кашканы yrnin анау ш1мнш жапын шырарам ка- 3ip,— деп каНарланып коранын аузына карай ж ур- Ki.— Петька, кэне, шык 6epi!— дед! акырып,— Егер e3in шыкпасан, колы м да, м1не, т а як бар , сабап шырарам. Ypefii ушкан Петька: — Мен 03iM шырам, тек сен сабам аш ы ,— деген жы- ламсырай шырылдап. Осы кезде эж ем н1н: — Э й , Зоя, орыс болсан кайтешн! Э й , MeHin кв31мше сол балага колынды THri3in керш! осы дан,— деп, OFaH карай тап бермес!' бар ма. — Ж о , сабамаймын, эж е, жай коркытканым Fofl,— дед:' сасып калган Зоя сыбырлай сейлеп. BipaK айткан- дары 6i3re анык еетьлд!. Коркытпа да! Окуын бар болгыр, онысы Heci-ей, баланын 33pcciii алып!— дед! эжем онан эрмен катула- на сейлеп. 205

Зоя да кайсар кыз рой, э дегенде сасып калганмен, ез дегеншен кайта коймады. — О к у керек, эж е. Окымай калса булар адам бол- майды,— деген. — Окы маран ж урт адам болмайды екен Fofl сонда. — Адам болады, эрине, 6ipaK нашар адам болады. — Эд|рем кал! Э д 1рем калрыр! Окымаран ата-бабам наш ар болган екен рой сонда! М унан api эжеммен сез таластыррысы келмеген Зоя: — Э ж е , мен а з д 1 айтпаймын, мен ез Ммд1 ай- там,— дед! жалтара сейлеп. — Е , онан да сейдемейсщ бе женщмен. — П етька!— дед1 енд1 шындап ашуына мшген Зоя ш анкы лдап.— Ш ы рэсы н ба, ж о к па? — Сен тш спесен, шы рам,— дед! Петька сэл жылам- сыраран унмен. — Ж арай ды , егер е з щ ш ы ры п , алды ма Tycin ж урсен, тшспеймш. — Ж о к , THiceciH. — Тшспеймш! MiHe, таягымды эжеге берд!м. А л а келенке коранын imiHeH ymeyiMi3 саны лау те- с!ктерден сыртка сыгалай караранбыз, айтканындай-ак Зоя колындагы таярын эжеме бердк — Ж э , тимейд! ендк шырындар!— дед! эжем де. Петька, Отто екеум!зге кезек карап: — Ж у р а д е р , сендер д е шырындаршы,— дед! киыла eTiHin. Эри не, ж элры з шырура коркып тур. — Ж у р , 6ipre шырайык, не керсек те 6ipre кере- йш ,— д еп, Отто екеум!з де есшке беттед!к. Алдымен мен, менен кейш П етька, ен сонымыз Отто болып кор- кактай басып сыртка шыкканбыз. З о я кек кез! туздай боп шакы райы п, 6i3re жеп кояр- дай ызалана карайды. Эттен, зжемнен батпай тур да, эйтпесе онаш алау колына туссек, ушеум!зд! де желке- м!зден алып 6ypin ж!берер ел.!. — А л ды га туе те, сабарына ж ур !— дед>' iHiciHe кел- те буйырып. Петька жаутандап 6i3re караран, Зоянык алдына Tycin ж э л ры з кетуге 6i3fli кимай тур. Соны сез- ген Зо я енд1 Отто екеум!зге де: — Сендер де жур!ндер, окудан шаршаран турлерщ- fli Kepin туррам ж о к ,— дед!. — Э й , бул екеуш дег! ж ум ы сы к не?!— деген эжем Отто екеум!зге ара тус!п. — Воска тент!реп журеп'н тук те ж ок, сабактарын 206

окысын,— дед! Зо я енд1 эж ем ш н ар а тускенше д е ил ж - пеген турмен, онан сон MeHi нукып туры п:— Е гер осыдан мына б ал а окы май к ал са , ертен Нэзира келгенде ci3Ai ем ес, MeHi сегед: Fofi,— д ед!. Зоя Нэзира эпкемнщ атын атаран сон-ак, эжем то- сылып калды. — К аргам ... каррам... кайтып кана ж ур екен ж ау- дырап,— деп, даусы бузылып, Tepic айналып KeTTi. Енд1 э п к е сш н алдында ж аутан -ж аутан етш турран П етька да б 1зге карал: — Ж урсендерцп,— дед!. Ж ал гы з кетсем мына Зоя жолда ондырмайды рой дейтш сиякты. Ам ал ж ок, жол- дасынды жалрыз ж!беруге кимайды екенсщ. Отто екеу- Mi3 де бокшаларымызды алып, уш еум !з Зояны н алдына Tycin мектепке карай ж урдж . Эж ем нщ колындары кек тэярын кайтып алран Зоя сонымыздан ентелеп келе жат- кан, былай шыккан сон: — К ул ар ,— дед! тары д а ур са сейлеп.— Окы м аран зжеш алдап. сабактан кашкандарына мэзс!ндер. Уше- yiHfli де осы кешенш ортасында кек таяктын астына алып, м аскаралайы н ба?! Б1здщ эскерлер рой, эне, не- Micrepfli талкандап куып барады, кеп узам ай ж енем !з енд!. Сонда сен ушеущ не б!т!рд!к дейс!ндер, ей? — Ал сен не б т р д !м дейс!н?— деп, осы туста алда келе жаткан Петька эпкесше шап ете калран. — М е т м е н салы спа. Мен1н ж ен!м белек. М ен ж ум ы с icTen журм !н,— дед! Зоя мангаздана. — Bi3 де ж ум ы с icTefiMi3. — Сен алдымен мурнынды сурт!п ал. — Ой, улкен бола калганын. — Улкенмш. — Улкен болсан, онда куйеуге тиеран. Петьканын бул ce3i, эрине, Зоянын жынына тиетш сез. — М э, саран, куйеуге тию!— деп, Зоя умтылып ба- рып таягымен Петьканы койып калган. — О й, ой, ой...— деп, Петька h h fh h сипап отыра кетт!. — Тур! Эйтпесе бул соккан соккан ба, тура жанын- ды шырарам,— деп, Зоя онын устш е тене Tycin кеп, ж ул- кып-жулкып калды. Петька ынырсып жылап орнынан турды. — Тура тур, бэлем, мамама айтам эль— деген. — А йт, айт. М ам ам к1мд! ж акт ар екен. С абак т ан 207

каш кан с е т ж актар ма екен, элде меш ж актар ма екен. — А л мен М ан ар екеущ нщ хат жазысканынды ай- там. — ©TipiKiui, ж аны ц ш ы ккы р!..— деп бажылдаран З о я iHiciHiK кулагы нан устап бурай женелд1. — О й , ой, о й ...— деп Петька шынрырран. Зоя кып-кызыл боп TyTirin, онын куларын онан эрмен бурайды. — Коясы н ба осы сен, ж о к па? А?1 — О й , ой, ой... Канат!.. Отто!.. Аярынан тартып ка- л ьщ дарш ы !..— дейд! шьщрырран П етька б!зд! кемекке шакырып. — Тартып керсш !.. Мына квк таякпен аяктарын сындырайын,— дейд! ершеленген Зоя б!здерге карап койып, 6ip колымен таярын онтайлай устап. B i3 Отто екеум 1з эуел! жолдасымызды куткарм ак болып умты- лы са туст ж те, Зоянын тутжкен TypiH Kepin токталдык,. Р а с , кейде б!з Петькара кемектес!п, Зояга ж абы ла ке- тетшб13, ейткен! Зоя онша ашулы болмайтын, сондык- тан 6i3fliR жабылранымызды кек алмайтын, ал Ka3ipri мы] pi каткы лдау KepiHfli. оясын ба? Б 1зден ж эрдем болмасын бжген Петька акыры: — Коям, коям!— дед1 жалынып. — M iH e, ки карлансан осылай болады,— дед! Зоя енд! оны орнынан 63i туррызып, устьбасы н каккыштап. Петька кызарып кеткен куларын сипалай турып 6i3- дерге карады. — Сендер неге кемектеспейс!ндер?— дед! буртындай вкпелеп. Б !з Отто екеум!з онын бул eKneciH ужпз мойын- дап, ундеген!м!з жок. — П етька, сен нарыз акы м аксьщ !— дед! Зоя онын ycTi-басын эл1 д е жвндест!ре туры п.— С он да, немене, ж олдастары нмен мен1 твбелест!рмекс!н бе?! А кы м ак!.. М ектепке келген сон З о я 6i3fli класка к!рг!з!п, Энипа апайы мы зга тапсырды д а , e3i улкен ic тындыррандай 6i3re ерн!н uiyflipe к ар ап сыртта калды . Энипа апайы- мыз да 6i3re ренжул! екен. — Уш еущ м ен сабактан KefliH калы п сейлесем!з,— дед! катулы унмен. Эрине, Энипа апайымыздын сабактан кешн алып калранда не айтатыны 6eHrini FOfi, баягы 0Ky-6iniMHiH пайдасы туралы д а . Тал ай ест!п журген ce3iMi3. Сон- ды ктан 6Tin ж аткан сабакты тындаган боп отырып,

кокыр сиырдын камын кайтадан ойластыра бастадым. Н е icTeiiMiH? Ш епт! кайдан табам? Кайда и алура оола- ды?.. Bip сэт К0н,1л1ме урей уялайды. Коныр сныр да кыстары аштан елген ег1здер кусап ыныршагы ш ы ры п, буралып жатып ел епн сиякты боп кершедь Ондайда жаным шыркырап, партада отыра алмай кетем. Н е ic- TeyiM керек? Н е ам ал бар? — Мен таптым,— дед! осы кезде Петька кулагымныц тубшен сыбырлап.— Кунде кешшсш М акым шал жат- кан кезде, Ш агы р кез жиреншн алдындары шоптен алу керек. Тугел алм ай, жартысын рана ал сак , ешшм де (Нлмейдй А л почтаныц атына колхоз ш епН кунделшт! 6epin турады. Сонда кун жылынып, жер карайранга дейш кунделшт! алып турамыз. Шынында да, мынау — табылран акыл. Маладес, Петька1 Куанраным сондай, кулш ж1берсем керек. — Канат!— дед! Энипа апай санк eTin, даусы к'атты, ашулы шыкты. Селк ете калды м ,— С а б а к тындамасан, бар, далага шырып кул!— дед!. — Апай, байкамай каппын. — Бар, бар, далага! Энипа апай Ke3mflipiriHiH астынан теаре йе карап, карсы алдыма кеп турып алды. М аган аса р е ш и т , ашулы едь — Мен шмге айтып турмын?! Бар далара! Ам ал ж о к , кластан шырура тура келдь Б ул мен!н терт жыл окырандары алгаш рет кластан куылраны.м едк К енш м жабырып, ез!мд! де к!нэл! санап, жайымды укпаран Энипа anaviFa д а !штей ренж!п, сырткы е с т т щ коз1не шыктым. Кайда барам? Б алаларды н 6api класта отыр, уйге 6apyFa заукым ж о к, мектеп eciriiiin алдынан ауыл тугелге ж уы к кер!нед! екен, келес! у з ш с к е дей!н осы арада туруды уйгардым. Суркай тарткан булынгыр аспан. Bip апта болды, ecrin тут!н баскандай тунеред! де турады. Куннщ K@3in керуден де калдык. Куннщ кез1 кершбеген сон, ауа да жылынбайды екен. Туст!ктен 6ip екпек жел урлейд! де турады. Ызгары козгалмай турсан лезде бойды калты- ратып, суйектен отель Кардан кулантаза тау кунгей! де KyiiHin кез* бол маран сон бойы курыскандай боп сурыксызданыи, тон-торыс жатыр. Ж ауы н-шашы н мен жел муж!ген ауыл уйлер! кабырралары алапес-алапес б°лы п, калай болса солай т т м ге н котыр асыктар кусап сол сурыксыз тауды алкымдай орын TeyiiiTi. Bip кара-

ра” д ? ,ТФ Ш'Л'К белг!с! ж о к сиякты, тым-тырыс, тек кейб1ршщ тебесшен тутш будактайды... Кешеге шыккан мал д а, адам да шеттершен ж удеу, аяктарын калт-култ басады , бурсек-бурсек e iin жел етше шыдай алмай, элг> котыр асык уйлердш ыктасын, тасаларына тыры- лады. Албы р-жулбы р домаланран 6ipey кешенщ басынан oepi карай уйден-уй аралап келедк Бул — жет1м кыз Тоштан. Бубггай боранда ушып елген соц, оныц мал- м улк1н жамарайындары б е л к ш алды д а , бул мулде' панасыз каллы . Содан ecTin кунше 6ip ауык уйден-уй арглап кайыр т1лейд1. B ipey 6ip уыс бидай салып бере- Д| калтасы на, 6 ipey 6 ip кесе айран 1шк|'зедн енд| б|реулер курт-ipiMmiK устатады , 6ip кезде экесш-шеше- ciH кергендер MycipKen, аяушылык б1лд1ред1 де, ал ештенеа' ж о к уйден cyMipefiin бос шыгады. Осы KyHi ауылда ecrin кайыр т1лейтждер шыга бастады. Тоштан- нан кешн уйден-уй аралаура юшкентай Кепен шырады. Кэд1мп 61'збен 6ipre окитын Кепен. Б1раз болды, ашык- кан сон окуды тастап к егп . Ш еш есш колхоз кыс ортасында aFauj киюра ж!берген, жетшстен аскан атасы eneyi рана турады . Бурын атасы колхоздын малый баратын, 6ipa3 болды, аяк асты кез1 кермей уйшде отырып калды. Азы н-аулак жиран-тергендер] бйкен сон, сокыр ш ал мен немереш кайыр-садакамен кунелтуде. Б улардан да repi жардайы ауыр 6ip кайыршы бар ауы лда. О л — шешен эйел Х а у а . Мурны конкиган, кеэ! шушрейген узын бойлы эйел юшкенгай кызы Айнаны е р т т алып, ycTi-басы алым-жулым боп ертеден кешке дейш ауылды дамыл таппай аралайды. B ip Kiprea yfti- не 6 ipHeiue рет Kipeni. Сонда да байруска ешюм еш- тене бере коймайды. А яп кеткендер! кызына сут, нсме- се айран iuiid3efli, ал Хауаны н e 3i мулде аш журед1 ле­ се де болады. Kei\"i6 ip катыгездер: «CaFan б1рдене бер- мек т у г ш , G3iMi3 де аш отырмыз, sp i, аулак ж ур!»— деп, eciriniH алдынан малды кугандай таякпен урып куып ж атады . Ондайда Х ауа 6afiFyc шешенше 6ip.aeHe- .nepni айтып, ынырси сейлеп, соккыдан басын корралап ецкендеп каш пак болады. Сонгы кезде е з М н аяк- колы, бет-аузы домбырып iciHe бастаран сиякты. Тэл- TipeKTefi ia 6in озер ж ур . 5i3 балалар жалгыз-жары м, бетпе-бет кезд ест калранда Х ауадан коркамыз да. Ж о , ол THice.ai, тарпа бас салады деп корыкпаймыз, Tipi аруактай туржен коркамыз. 210

K a 3ip де ауылдын эр тусында журген осы кайыршы- лардан езге ешюм кершбейдк «Te3ipeK коныр сиырымыз бузауласа, Тоштанга д а, Кепенге де, Х а уа мен кызы Айнага да уыз берер ед ж -ау,— дед1м оларра жаным ашып.— TinTi кундел ж л сут те 6epin турар едж ». Bip сэт Байдалы шалдын уШнен шыккан Туржан сол TeHipeKTeri 6ipa3 иттерд1 улыран-шулыран ры п, мал корага карай шауып етл. Осы кезде iuiTeri кластын eciri ашылып, Петька жу- ripin шыккан. — Ж ур , Энипа апай iuiKe KipciH дедк— деп, жец!м- нен тартты. Энипа апай элгшдепдей емес, тук болмарандай жы- лы жузбен карсы алды. — Отыр орнына, eHflirapi саб ак услн д е кулупл бол- м а,— дед1 ecKepTin. Сонымен кешк|'сш шарыр кез жиреннщ алдындары шептен урламак болып бек ш дж . М акым шал кунделж л Шарыр коз жиренд1 далара, корасынын ipreciHfleri кол- дан токылрэн ш арбак акырра бай лап, алдына ш е п л yflin салып кояды. Оны кунде к о р т журм13. Bi3 сол акыр- дэры шептен ушеулеп котергешм1зше алуымыз керек. Онымыз коныр сиырдын 6ip кун тойып ж егенш е эбдеи жетедк Келес1 куш тары да алам ы з. К,ыскасы, ceftTin, коныр сиырды кыстан асырап шыгарамыз. Ш оп 1зден те бас катырмаймыз, ешшмге жалынбаймыз д а , кез туртш де болмаймыз. Ж эн е мунымызды ешшм б1лмей- TiH болады. Э уел 1 кунд1з ойнаран боп ж урш М акым шалдын уйш тешректеп, акырга кай жактан барып, ш епл калай алып, калай экетуд1 ойластырдык. Эрине, ш опл KOTepin кеш енщ ортасымен ж уруге болмайды, шет-шетпен таса- ланып айналып журу1м!з керек. Ол жолымызды д; молшерлеп кердж , СНраз уйлердщ сыртын айналып ©TyiMi3 керек екен. — Ал e iu i ушеум1з ш еп л кур куш актап алып журе- Mi3 дейм1з, менщше, онымыз жарам айды ,— дед1 Петька элг! шет колымызды козбен шола отырып.— Канаттыц уй1не жеткенше, кушактаран шбб1м|'здщ жартысы ж олда шашылып Tycin калады. — Онда 6ip-6ip жшпен буып байлап алайы к,— дегем мен. Сонымыз дурыс сиякты KepiHren. BipaK б1раздан KefiiH Отто: 211

— в й т п алып жургенде де шеп шашылады,— де- Ai-— Ш еп тщ аты шеп кой, канш а мыкты байласан да 6api6ip шашылады. Аркалап тасыранда керш журкйз рой. Ертен шашылран ш ептщ i3i Макым шалдын акыры- пан Канатты ц уй ш е дейш жол боп ж ат са, маскара бо- ламыз рой. Расында д а, жаны бар сез, ш епп шашпай алып жу- ру мумк1н емес кой. — Ен дуры сы, uienTi улкен кап ка штелепдстелеп салып алып ж ур у керек,— дед1 Отто.— Сонда капка шоп коп сыяды ж эне еш шашылмайды, ушеулеп KOTepin журу1м!зге де окай. Bi3 кузде м атрац жасаймыз деп сабан тасыранымызда. ею матрацтыц кабына жарты арба сабан сыйып кеткен. Бул TinTi табы лган акыл болды. Ендк м1не, кештщ батуын, карангылыктыц тез1рек TycyiH кутш , ушеум1з Оттонын ушнде отырмыз. Ce6e6i бул уйдщ терезесшен М акы м шалдыц yfti, кора-копсы- сы ал аканга салрандай KepiHin турады екен. Б1зд1ц буйт1п кызыл iHipfleH уйге топырлай калганымызга О т­ тонын мамасы тан. ©3i эуелде булынгыр ымырт жар.ы- гында, онан сон сырырандаган май шамды жарып ап токыма токып отыр. Нем1сшелеп улына сойлеп кояды. Cip a, уйге топырламай сыртка барып ойнасандаршы дейт1н сиякты. Отто болса нем1сше мен казакшаны ара- ластыра сойлеп жауап кайырады. — Юшкене жылынып алайыкшы, мама, сонан сок тагы да ойнаура кетем1з,— дейд1. Б1з П етька екеум1з онсыз да тар уйде отыра бермей кетей1к десек, Отто екеум1зд1 де козралтпайды. — Асыкпасандаршы, юшкене карангы болсын да,— деп безектейдк Оттоларды н yfii — ауылдары коп уйлер сиякты ша- ры н-ш эры н eKi белм е. К,ыста отын унемдеу уш ш уй-!ш- Tepi Teric: мамасы , ei<i anneci Ирма мен Берта, Оттодан уш-терт ж а с улкен агасы Л ио — барлыктары осы Topri белмеде жатып-турады д а , ауыз болмеге отын-су койы- лады. Ал тер белме айтарлыктай кен де емес, жалгыз терезес1 бар , онын алдында там ак imeTin 6niK стол мен колдан жасалран (Лио жасаран) уш-терт орындык ко- йы лган. Терде ж элры з тем1р тосек, онын усЛне кампиран сабан матрацтар жиналран, K03Fan калсан сыбдыр-сыб- дыр етед1. Керпе деген атымен ж о к, 6api осы сабан матрацтардын арасына Kipin жатып уйктайтын болуы 212

керек. ©йткеш кейде е р тен гт н Kipin кал сан , Отто эл! маграцтын арасынан басы FaHa кылкиып сэры бас шым- шыктыц балапаны кусап жататыны бар. У йд щ 6ip ж а к кабыргасын ала салынран кэн пеш бар , ылри ж ы п-ж ы л ы ' бон турады. Оттонын мамасы каш ан келсец д е кэз1 сы- гырайып, терезеден каш ы к болса д а , элг1 кэннщ устш де токыма токып отырады. Будан взге уйлершде ешцаидай дуние де, мул1к те ж о к. «Ед1л бойынаи квшкен Ke3iMj3- де, дуние-мул1ктер1м1з Teric сонда калы пты »,— дейд1 Отто. Оттонын уй1нен ымырт у М р ш п , карангы лы к тусе бастаран кезде шыктык. Эуел1 (йздщ уйге соры п, эжеме б1лд1рмей ауыз уйде турран eni ала каптын 6ipeyiH бук- тен алдык. Б аска балалардьгн кезше туспеуге тырысып, ез1м1зшс ойнаран боп М акым шалдын уш н айналшыктап ж у р и т . Перде усталмаран терезесшен уй дщ iuii каран- куран Fana кершедк М акым ш ал М Т С -тан бугш г1 поч- таны 6eciH кезшде экелген болатын. Ш арыр кез жирен- Ai содам 6epi мама арашка кантары п, казан суытып койып, вз1 кунделж™ эдетшше шайра бас койран. Кунн не 6ip ш ет ш шайы болрандыктан, асы кпай, терлеп-теп- min отырып узак iiuefli. А уы лда осы М акым шалдын шайды кеп ш ет ш ш е байланысты тараран к у л к ш onri- ме де бар, кемшр1мен сенлесiп отырып 6ip самаурынды Teric тауысатын кершедк сондайда шалынын кещ л -ку- fiin бузрысы келмеген KeMnipi ыстык су болмай кал са, самаурынды жылы сумен-ак устемелеп койып, шалы усынран шыныаякка жай судан куйып беред1 екен де, ал Макым шалга шурылдап самаурыннын шумегшен куйылса болтаны, баска ештеиеге кещл аудармастап тернпген мандайын орамалымен суртш койып, элг1 ж ы ­ лы суды да ракаттана отырып сораптай тусед1 екен. Byriii де Макым шал эдетшше шайды уз ак iuiTi. О р- нынан inip ш акта 6ip-aK кетермдк Ты ска ш ы ры п, eciK алдында журген усак малдарын коралап, онан сон 6ip уыс шепт1 буктеп ап , сонымен Ш арыр кез жиреншн ycTi-басын сурткштеп, терш yrin, сылап-сипады да, кора ipreciHfleri акырра мол етш yfiin шеп салып, атты соран апарып байлады. Онан сон уй ш щ алды-артына шырып, каранрыда ананы-мынаны карап шукыларан болып б!раз журд1 де, бар шаруасын тындырраидай yiiine KipAi. М унан кейш тыска KeMnipi ш ы ры п, элгшде- ri шалынын шукыларан тустарын байкастап к ар ап, ка- лай жабылып, налай койрандарын тексерш erri. 213

Сэлден кейш уйкыра жаткан болу керек, май шам- дары да сендк Б 13 эр тустан ашылып-жабылган ауыл уй лерш щ eciKTepiHin сыкырына, ap6ip тыкыр еткен ды- быска елендеп кулак туре турып, М акым шалдыц уйшщ 6ipa3 уйкыра кеткенш KyrriK. Ауыл-уй арасындагы жу- pic-турыстар, Kipin-шырулар басылгандай болран кезде, Шарыр кез жиреннщ ш ен п KyTip-KyTip шайнаранына деГн'н анык еепл д ь Ауы к-ауы к пыскырып койып кургац uienTi тары жегендей кут1рлетедк C ip a, жокышкалы, шурайлы шел болу керек, кут1рлетш шайнаранына адам кызыккандай. М акым шалдьщ yfti уйктады-ау деген мезетте, куш бурын белплеп койран тусымыз — коранын сырт жап>1- нан тасаланып, 6ipiMi3fliH сонымыздан 6ipiMi3 ептеп ба- сып акырра кар ай ж у р д ж . А лда — Петька. А лдынры кун1 шеп алганда, акырдын кандай екенш керген адам. А кы рды к ш етше жете 6epin: — Кап кайда? Аузын керш устап, эз1рлендер!— деп, ол сыбырлай сойлеп буйрык 6 epin шептен кушактап ала бергеншде, 61'рдеце сак ете калды . Петька KefiiH карай ш алкалай барып кулап туст1. Свйткенше болтан жок, катар турран Отто екеум1здщ бет1М1зге б1рдене сарт erri. С ол 6ip кас карым сэтте аттын 6i3re карай кулагын жымырып, аузын арандай ашып лстем ек болып умты- ла 6epreHin Kepin калдым. Ушеум1з 6ipiMi3Ai-6ipiMi3 баса-ж ан ш а кейш кашты к. B ip KepiMi байлаулы ат ж е ­ те алмады. Орнынан турран Петька: — М ы нау керемет тктейд1 рой, ей!— дед1 eci шыра. Енд1 б т д ш , э л п н д еп Отто екеум1здщ бетйпзге тиген Петьканыи кулакшыны екен. Шарыр кез жирен тктей- MiH деген кезде, аузына сол Петьканын кулакшыны Lnirin, соны Ticren лактырып Ж1берсе керек. Ушеум!зд!н. де eciMi3 шырып калды. — А рам каткырды к ар а, ей! — О , шарыр к е з т д 1... кыршанкы ит!— д е с т , 6ipa3 сыбап боктап алдык та, енд! акырга аттын басы жет- пейдьау деген тустан келмек болдык. BipaK кай тусы- нан ж акы ндам ак болсак та, Ш арыр коз жирен кулагын жымырып, TiciH сак -сак eTKi3in, TinTi манайлатпады. Ойпы р-ай, малдын да мундай т к т е у т болады екен-ау! Т ура кабаган ит д е р с т . Коранын арт жарынан сипалап ж у р т 6ip араш таяк тауып алы п, сонымен жаскам ак болып квргенб13, enai Ш арыр кез жирен т1стегенд1 ко­ йып, кос аяктап тебше бастады ... Акыры Шарыр кез жи- 214

реншн алдындары акырдан 6i3re шеп алдырмайтынына K03iMi3 анык ж ет л . Мунан repi М акым шалдын колы- нан жулка кашып тартып экету онай шырар. Ушеум1з де шарамыз таусылып, не icrepiM i3fli бьл- мей ыза боп турмыз. — Аша экеп карнына коре д еп зш cyFbin алар ма едь— дей*мз. BipaK сол ашанды экелсен де, мына Ш арыр кездщ мацайлатпайтынын, карнына суктырмайтынын сез1п' турмыз. Салымыз сура кел п , шептен кудер узш , кабымызды cyfipeTin уйге карай кайттык. Мундай м азак, мундай кор болмаспыз. Элдекандай болран ушеум1зге 6ip ж а - ман кыршаккы алдындары шептен алдырмады-ау. Мунымызды баска балалар ecTice, мазактап калай ку­ лер едй Балаларды койып, букьи ауылра кулю болар ед|'к. TinTi мазак пен кулю ш де койып, бэршен де бататыны — ертен коныр сиырга не берем? Ж есен де осы, жемесен де осы деп кур сабанра каратам ба? Ш еп ж о к болса екен-ау!.. Б ар foU. К орэлы булакта жарты шошак шеб1м!з калды , жарты шана шеб|'м1зд1 колхоз- дык малы жеп койды... — К ет л к!— дед1м кенет мен Петька мен Оттоны токтата турып.— Ж ур1кдер, колхоздын шебшен урлай- мыз. Б13Д1'н жарты шана uie6iMi3fli колхоздын малы жеп койды Fofl, сонын ececiHe урлаймыз,— дед1м кеткен есемд1 кайтаргым кеп. Сы ртка б1лд!рмегенмен, кептен 1ш1мде журген кыжылым едь TinTi анау eKeyi бас тарт- са, жалрыз кетуге бек1нд1м. — Шынында д а , мал корадан алайык т а ,— дед1 Петька MeHi ы е костап,— Энеугуш рой Турж ан 6i3fliH канша азаппен сонау К орэлы булактан суйрел'п экелген* me6iMi3fli ертсп ж1бердп Сол итке ерепскенде колхоздын шебшен алайыкшы. Йемене, колхоздын малы мал д а, коныр сиыр мал емес пе?! — Колхоз ушш ата-аналарымыз кан текл дейм!з. А л сол колхоздын пайдасын Байдалы шал мен Турж ан - нан баска ешк!м Kepin журген ж о к. Ш е п л н жаксысын солардын малы жеГин, майга nicipreH бауырсакты езле- pi жейдн Сонда осындай колхоз бола ма? — Шынында д а, олар бурыирыныц байлары д а , 613 кедейлер1 сияктымыз,— дед1 Отто да к ен ш н д еп нара- зылырын 61лд1р!п. CefiTin, ушеум1з ойдагы колхоздын мал корасына

карай тарттык. KopaFa баратын жолмен тура журмей, талай жерд1 айналып сырт жагынан келгенб13. Сиыршынын уй1 жатып калган екен, коранын тв- Hiperi тым-тырыс, кыбыр еткен жан ж о к. Тек iuiTeri малдын ж етелт-пыскы ррандары , касынгандары, кут1р- кут1р шеп жегендерк Kyftic кайыррандары еепледк Бойы б1зден бшктеу болгандыктан, Оттоны Петька екеуипз ею ж актан аятынан к етер т коранын тебесше шмрардык та, ез1м1з кабымыздын аузын ашып, жогары- дан туарьлген ш еп™ салып TypyFa онтайландык. Отто liibiFa сала ш епП жулкы лап суыра бастаран, 6ipaK 6ip уы с, жарым уы с шашылраны болмаса ештене тусе коймады. — Э й , тушрсещш\" енд1, нерып журс1н?— дегенб!з теменнен шыдамсызданып. — Басы лы п калган шеп екен, алу киын,—дед! Отто.— Kaeip ycTiHe карай шыгайыншы... Осы кезде коранын еюнни' ж а к басынан арс-арс етш шыра келген сиыршынын тайыншадай кек тебет1 6i3re карай ш абалана умтылган. Ж айшы лы кта, кунд>з келгешкпзде, 6!зд1 адам екен деп кезше де мм ей ман- киып туратын кек тебеттщ буйтетжш юм 61лген?! — Петька екеум1з жан ушыра далара карай 6e3in ж енелдж, BipaK адуынды тебет б!зд! аттатсын ба, эудем жер кашып улгермей-ак артта келе жаткан меш буМрлете ж ам басымнан жулкып калып, 6ip-aK буктедк Сол сэт- т еп ж ан даусымнын шыркырап шыкканы е з !м д ш емес, ел 1м алдындары баска б!реудш ндей , ез куларымды жары п ж1берердей болып есплдк «Ар-р-ар-р» еткен ашулы тебеттщ TicTepiHiH сакылдараны, тамарыныи гурж-сырылына дейш тебемнен кулагыма дейш анык 6i.niHin турды. Осымен елген шыгармын деген FaHa ой келдь Онан эр! не болранын бйгаенм ш ... EciMfli жига- нымда, эл! Tipi екешмд1 укты м, тебет меш со 6 ip буктеп алып сокканнан кешн, кайтып тиместен, KeftiH кора ж акк а карай ypin KeTin барады екен. С о л арсылдап урген бойында алыстай берд1 де, 6ip кез коранын apFi.i ж агы на Kerri. вйткеш арпылдай ypreHi тасадан талый кана жетш турды. Мен ушып турып жан дэрмен 6eTiM ауран ж акк а карай ж уп р е женелд1м. Bipa3 жуг!ргеннен кейш алдымнан Петьканын: — Канат!— деп шакырран даусы естшдТ Екеум!з косылып ап тары 6ipa3 жуг!рдш . Едэу1р узад ы к-ау деген кезде барып токтап, eciMi3Ai жиып,

артымызра кайырылранбыз. Тебеттщ ургеш T im i алыс- тан эзер еспледк — CeHi капты ма? Сонша катты шыцрырдын Fofl?— дед1 Петька. — Капты ,— дед1м мен ез!ме-ез1м келе алмай д1р- Aip етш. — Кай жерщд1? — Жамбасымды болу керек, ауырып тур. — Кэне?— деп, Петька карадрыда енкейш кеп шалбарымнын ит жырткан жершен сипалап к е р д !д е ,— Bip Tici аздап к,ана баткан болу керек, йш кен тай рана карайып, канап тур,—дед[ ж убаты п.— Ш р ак тоныннын eTeriH дал-дул рып тастапты. CeHi сактап калган да осы тоныннын eTeri болар. — F.Hfli уйгекайтам ы з ба? — Эл п Отто кайда, ол не болды екен? Д е м 1м1зд! imiMi3re тартып, тын тындадык. — Кэне, ыскырайыншы,— д еп, Петька кос саусарын аузына салып катты 6ip ыскырран, м е-ш ала жауап ыскырык шыкты. Оттонын ыскырыры. Петька кайыра ыскырды, ж ауап ыскырык тары шыкты. Bi3re карай жакындап келе жатканы байкалады. — B i3 мундамыз?— деген Петька дауы с 6epin. — Келе жатырмын,— дед1 Отто. Алкына ж у п р 1П касымызга келд1 де: — BipeyiHfli капты-ау дейм1н?— дед! урейлен1п. — Иэ, мен1 кауып алды. — Калай? — Коркатын ештене ж о к , тек тонын д алалап жыр- тып тастапты,— дед1 Петька. Отто 03i д1н аман екен. Коранын тебесш де тырылып огырыпты д а, тебет ypin api карай баска ж акк а кеткен кезде, ceKipin Tycin зытыпты. Осылайша колхоздын мал корасынан шеп урлау жорырымыз да caTci3 аякталып, ушеум1з cyMipeflin уйге кайттык. А л а кабымыз сол коранын артында кала бердь Тастай карацры тун тумшалап тастарандай, не жулды з K0piH6eflfli, не жылт еткен ж ары к ж о к. Суйек- тен еткен екпек жел ене бойды калтыратып ж 1берд1. Ауыл уйлерд1н арасында да иттерд1н урген1нен езге ды- быс та, ж урк-туры с та ж о к, тым-тырыс. Мы нау тунде 6opi де туншырып жаткан сиякты. 'Гебетлн Tici баткан жер eHfli FaHa сыздап ауыра 217

бастады . Э л де сол жаныма батты м а, элде шарасыз хал к.инады м а, euipen жылагым келдь Даусымды шыгарып е к с т -е к с т жыласам деймш. BipaK жолдастарымнан Петька мен Оттодан уялды м. Б улар да Hc6ip киындык- тарды Kepin ж ур рой. Тек ешкайсысы еш уакытта жыларан емес. Сондыктан мен де жыламауым керек. Уйлер1м1здщ тусына жеткен ушеум!з уш айрылдык. — А л ж аксы , ертен тары (Нрдеце ойластырармыз,— дед1 Отто. — Эрине, кол кусырып огыра алмаймыз,— де,щ' Петька оны 1ле коетап. Кудай-ау, бул не деген созылмалы ауыр кыс?! Кун неге жылымайды?! Кектем айы болды емес пе? Кашан- ры ecTin кы са бермек. Т ака дщ келетш барады foA К у­ д ай-ау, бар болсан ecTicenmil Коктемщд1 келлрш , ку- HiHfli жылытсаншы. Сонда саган сенейш: С е н т бар екс- нше сенешн! Еш уакытта сеш ж о к деп айтпайын К у­ дай-ау... Е р тен псш боз ал а таннан оянгам. Э ж ем болса ме- нен де бурын турып, к у н д е л т и эдетш ш е далага шырып, корадагы коныр сиыр мен ею euiKiHi к ар ап, одан от жарып, шай койып, балалардын тунде жатарларында' калай болса солай шашып тастаран кшмдерш жинасты- рып ж ур екен. Bip сэт K63i тунде кеп босага жактагы шегеге ьпе салган м енщ тоныма Tycin кетш, сырырайып барып соны устап корд!. — KapaFbiM -ay, мына тонына не болтан, ит таларап ба?— дед! тонымнын албыр-жалбыр шалгайын жарык- ка тоса турып. — Тунде ойнап боп уйге келе ж атканы м да, арт жа- рымнан кеп 6ip буралкы ит ape етш ала Tycin жыртыа кеткен!,— дед1м эжемд1 калай да сенд1рмек боп кисын- дыра сейлеп. — Эй , осы тунде ойнаган дегенд1 коймадындар- а у,— дед! эжем к е й т ,— 9ftTeyip, еш жер!не, денене Tici тиген ж о к па? — Тиген ж о к ,— дед1м тунде и гпн капканын жасы- рып. бйтк еш оны айтып, эжемд! кур HeciHe урейленди рем ... Тек шалбарымнын мына жер!н жыртып Ж1'б е р т - Ti, Tirin 6epm i,— деп, тесеп м д е корпеге оранып отырран куйде шалбарымды алдына карай лактырып тастарам. 218

Э ж ем тебендей ж уан Hiieci мен шуда ж ш экел ез{ме сабактатып алды да терезенщ алдына жарыкка барын отырып ayeai шалбарымнын жыртыгын, онан кешн то- нымнын жалбы раган шалгайын ж ам ап. бердк Жамап отырып e3i 6ipa3 кейш, урсып алды , кеп ойнайтынымды, acipece тунге карай кеп журетЫ ме ренжмй. Мен бупн- нен бастап тунге карай уйден шыкпаймын деп уэде бер- д1м. Сы ртка шыгып, коныр сиыр мен ею ешкшг корадан шыгарып, алдарына 6ipa3 сабан шашып, сол сабаига араластырып беру уш ш коранын уетшдеп шептщ ец coh fh кокым-сокымдарын сыпырыстырып тургам. — К,ой деймш, койсакшы!— деген дауы ска ж алт кар асам , кешенш ортасымен б!здщ унге карай Отто 6ip бау uienTi аркалап келед! екен. B ip колымен шалбары - ныц ышкырынан устап алган. Сонынан ере журген Бэ- тен тыркылдай кулш , онын шалбарын темен Tycipin ж!бермек боп тарткылап келедь Bip ауык Отто кайыры- лып, оны Teyin ж1бермек болады , ондайда Бэтен Keilitf кашып барып токтайды д а, Отто кайтадан кете берген кезде, ж у п р ш кеп шалбарыныц артынан темен тартып кап мэз болады. — К,ой деймш, ей, эйтпесе, мына ш еп п тастай сап кересщд!' керсетем гой,— дейд! ыза болтан Отто кыза- рандап. BipaK 03i шебш тастамайды . Эрине, ш ебш т ас­ тай салып, бас салып устаган кунде де Батенге ол еш- кандай Kepecicin керсете алмайды. 0 fli де жетедк Бэтен- ге Караганда Kyuii де басым, блрак устемдш ж аса п ура алмайды. Оны Бэтен де ж аксы бшедй Сондыктан ол Оттонын сонынан кы лжактай epin, б1зд1н уйдщ касына деййн келд! де, коранын тебесшен Tycin, ездерше карсы журген мен! керген сон гана, кешн кайтты. B ip бау uienTi Отто ж ан а М акым ш алдан кэд!м п Ш агы р кез жирен атын тумага апары п, сугарып кеп, со кш ден сурап апты. ?Ki6i болмаган сок, кайыс бел- 6eyiMeH буып, аркалап алган Foft, 6ip колымен ш алба- рыныц ышкырынан устап журген! содан екен. — Бэршен де Ш агы р кез жиренд! тумага апарып сугарып кайтканша, кос екпеге тепккпеп, тундеп iteri- Mi3fli 6ip кайтардым,— дейд1 Отто мэз бола кулш . Сонымен коныр сиырга бугшдшке де 6ipa3 шеп та- былган eai. Мектепке келген сон да сабак арасы Петька, Отто ушеумйздщ кыбыр-жыбырымыз, сезгниз онан эр! ж ал -

раскан. Шыдай алмай кетп-ау деймш, 6ip сэт касы- мы зрз келген Санат: — С о м ы кезде уш еущ ерекше бел ш ш , сыбырласып кегпндер, жайшылык па, айтсандаршы?— деген. Сыры- мызды баска балалардан ж асы рсак т а, Санаттан жа- сыррымыз келмедк Б ар uie6iMi3fli Турж ан аткарушыныц кырсырынан ж етм зш ал а алмаранымызды, енд1, мше, бузаулайтын шарында кодыр сиырдын ашыккалы турра- нын, coFa.H шепт1 кайдан аларымызды бшмей, басымыз- дын дал болып катып жургенш айттык. Санат та ойла- нып калды . КелеН у з ш с т е ол уш еум!здщ касымызга кайта кеп, кещ лге конар 6ip акыл бердй Мы нау ауыл- дык ipreciiue, Ж арбулактын 6epri тусында, жолра жа- кын ж ерде кара кузде тасып алынган ем маяныд орны бар рой, талай шеп ысырап боп шашылып калган, сол аранын ycTiHin карын аршып керсе калай болар ед1? — И э , ол жерд1 мен б1лем Foft, талай ш ептщ шашы­ лып калганын ез кез1ммен кергем,— дед! Отто жулып алрандай. — Мен де б!лем,— дед! Петька да. О л ем маяныц орны менщ де коз алдымда едк Куз­ де талай рет Назира опкем арба айдап келе жатып «ша- Д1ылып калган шептен жинап ала келсем бе дед!м де, к о л х о зд ш болган сон алура корыктым»,— дейИн. Итт!н T ic i баткан жер канш а сыр бермеймш десем де сыздап ауырып, аягымды аттатпайды. Сабактан шыккан сон уйге кайтарда суйретш п эзер журд1м. Бул куйде Ж арбулакка калай шепке барам? Б!р уйд!н таса- сына келгенде Петька бой бермей шалбарымды Tycipin, жамбасымды сипап карады да: — T ic баткан ж ердщ т еш реп кызарып icin тур екен,— дед1 ж аны аши се й л е п .--С е н 6yriH уй!нде бол, Ж арб ул акка Отто екеуш з барып кайтамыз foA. — Ж о , мен ез!м барм асам , сендер де бармайсындар. — Йем ене, б1зге сенбейсщ бе? — Сенем , 6ipan ез!мнщ де баргым келед!. — В от кикар,— дед1 Петька мырс етш кулш — Ж а- райды , 6i3 Отто екеум!з с е т шанага отыррызып ап суй- ретш апарамыз. — Ш ан ага суйретпей-ак мен ез!м барам ... С ейтш , ушеум!з 6ip-6ip курек алып, уш к!шкентай кол шанамызды суйретш, Ж арб ул акка карай тарттык. Бул жолы кайда баратынымызды, не эрекет жасайтыны- мызды уйден жасыррамыз ж о к. Коныр сиырра шеп табу 220

уш ш маялардын орнын аршимыз деген!м!зге Петьканын мамасы да, О ттоныц мамасы да карсы болмады. Эжем болса: — K,apaFbiM, абай болындар, зйтеу1р. К ар басып к ал ­ ган m enii аршып алу да он.ай болм ас, м уз боп катып жаткан шыгар,— деген. Егер аршып алгаидай болсак, uie6iMi3Ai Турж ан кер- Meyi уш ш кап ка, мешекке салып зкелем!з деп ублерК м!зден 6ip-6ip ыдыс алганбы з. М ен ж алгы з калган ала капты алдым. «Bipeyi гана калыпты, 6ipeyi кайда кет- кен1н б!лмеймш»,—деп, джем ауыз уйдщ куы с-калта- рыстарын тштюлеп калды . «1здемей-ак кой, ол кап табылмайды»,— деп айтуга д э и м барм ады . «1здерпз- дер, табылмаган сон кояр»,— деп ойладым. Ж арбулакка барар жолдагы кар кыстагыдай емес, жукарып, каткактанып, муздакка айналыпты. Ауылдан шыккан сон оймауыт тустарда ушеум1з уш шанага оты. рып, жарыса сырганаймыз да, ерге келгенде Петька мен Отто Meni косакталып суйрелей жонеледк М узд ак кардын устш де шана да лыпып сырганайды. М аялардын орнын оп-онай таптык. Ж ол д ан ж уз метрдей жерде кед!р-будыр темпеник-темпеник болып жатыр екен. Кей жерлерде epin, м уж ш ген, кар астынан селд1реп шыгып калган шеп те кержедй Куанганымыз сондай, шаналарымызды тастай бере элп uie6i кершген тустардан кеп ymeyMi3 уш жерден тура к ап , ою га Kipicin те кетт!к. Куректер1м1зд1 TiKTen шаншып, uienri буркеп жаткан нерпе сиякты ж ука канылтак карды лездщ арасында копарып-копарып та.стамак болганбыз. BipaK ж ук а кершгенмен, кар деген аты болм аса, cipecin нат­ кан муздан 6ip кем емес екен. Куректер1м1з таска тиген- дей шак-ш ук ете калды . Сон да д а бой бермей ургылай берд!к. Э л ьак мына темпепйктенш жаткан муздак кар- лардын тас-талканын шыгарып ойып-ойып, астындагы шапке карык боламыз да коямыз. Алайда, кузп жауын- да абден шылкып су болып, ж ерге басылып, одан yeri- нен кар ж ауы п, алты ай кыс катып ж аткан ш ед л аршып алу деген онай емес екен. Б!раздан кейш -ак алгашкы аитыгымыз басылып, MeceniMi3 кайтайын дедк 0 йткен1 тас уаткандай шакылдатып ургылап ж у р т ойып алган- дагы 6ip уыс, жарым уыс шеб1м1здщ жартысы муз боп шыгады. Тастайын десен онан кеМ нп ойып алган шеб|'н де сондай. Ж алпы кез!м1здщ 6ip жеткеш маянын орнын- 221

д а калган шептан 6api осындай жартылай муз боп жер- ге жабысып катып калган екен. — М ейл!, осы музымен болса да уйге алып бара-, йык,— Дейд1 кара терге т у с т тут!ккен Петька элплерд! 6ip ж ерге жинастырып.— Музын ерПсек, шеб! калады гой. Онысы да акы л. Эйтеу1р, швп аты бар Foii. Ж октан repi бар. Ит капкан самым курекП колыма устап, кар оюга кф1скешмде-ак сыздап ауыра бастаган, 6ipaK оган бой бермеуге тырысып кимылдай берд|м. КуректГ кулаштап кетерщ 3ipK-3ipK ете_ бергеннен сон ба, б1раздан кешн жанга батып ауырайын дед!. Енд! каттырак козгалган сайын, саныма нне сугып алрандай болады. Б у и л ая- рым тутасып, з м батпан боп ауырлай туседн TaFH 6i- раздан кешн ауырганы сондай, шыдай алмай шанама барып кнсайып отыра кетпм . Ж амбасы м Teric ертенш бара ж аткандай сы здап, ес таптырар емес. ©не бойым Teric ауыр тартып, кез1м карауытып кетп. Ж аткым ке- лед(. BipaK ж атсам кайтш тура алмайтын сиякты Kepi- нем, сондыктан вз1мд1-вз1м: «'Гуу, осы да сез бе екен, итт1н 6ip Tici батканга ауырып»,— деп, ж!герленд!рш, бip ауы к Петька мен О т ж а караймын. О л eKeyi менщ м ина хал!м д1 де, отырранымды да байкар емес. E rrepi Кызыл алган, кара терге Tycin, куректер!мен муздак карды гур алд ете ургылайды. М уз боп каткан 6ip кесек шепт1 ойып а л са, мэз болады. — М ш е, мынаныц iue6i кеп екен!— дейд1 куана дауыстап. Одам api курекп кайта кулаштайды. «У-ух, У -у х » дейд1 6ipiHeH-6ipi калы спай. Енд| 6ip сэт кез!мд! ж ум ы п, талыксыгандай боп отырган маган eKeyi м уз­ д ак кар емес, тау ойып ж аткандай есН ледь.. Канша отырганымды бм м ейм ш , 6ip кездер! Петька мен Отто- нын: — Э й , анау Канат HeFbin отыр? Ауырганнан сау ма? — в з ш щ отырысы 6ip турл! рой?! — Э й , Канат!— деген дауыстары алыстан талып есп лд н О л ар га ж ауа п кайы рмак болып ед1м, шамам пел мед!. Касыма ж уг!рш келш, 6ipeyi мандайымды устап кврд1 де: — О й , ой, ой!.. K yfiin тур гой!— дедн — Кап, ауырып калатын болды-ау! — Б угш ш е осы ойганымыз жетер, енд! кантайык.

— Кайтайык. Ертен екеум1з кеп тары оямыз рой. — Эрине... — Давай , Канатты ез шанасына жаткызып суйре- тейж. Ал екеу м !зд т шаналарымызды 6ip-6ipiHe TipKen, устер|'не мешоктар мен капка салы п мына шептерд! тиейж. — Ж арайды ... Е к е у ж т акылдаса сейлес!п ж у р т , меш шанама жаткызып, одан ойран муз ш ептерж ыдыстарра салып шаналарына тиегендержше канша уакыт еткенш 61л- м еймж, 6ip уйкыдан оянрандай болган кез!мде, ез1мд1 суйретШ келе жаткандарын анрардым. — Ынкылдайды, жанына батып келедьау деймж. — Аягы теп'с куп боп icin кетштЕ — Эне, тары да ынкылдады. — Ш ы да, Канатай, шыдашы, бауырым, Ka3ip ауыл- га жетем1з. Мунан api тары да уйктап кеткем... B ipey кетерген- дей болды. Эл еуетп к уш и колды сезд1М, улкен адам сиякты. — Туу, ж еп-ж енш -ай!— деген ер адамнын бейтаныс даусы кулагыма жетть — Мына арага ж аткы з,— деген екжни улкен ад ам ­ нын даусы . Муны айнытпай таныдым, М акы м ш ал рой. Meni элп купит кол жайлап экелш жумсак шептщ устше жаткызды. — Б ул э л п Ы ксаннын баласы foA,— деген Макым — Канат па? Бойы сыриып дырдай ж ^ и бопты рой,— дед1 э л п бейтаныс адам меш танып, енкешп кеп мен| бепмнен суйд1,— Ту-у, ыстыры катты кетер ш п жатыр екен. — Мыналар ит капкан деп тур рой, уйге барран соц ушыктап ж1берсе, 6ip-eKi кунде жазылып кетед!,— дейд1 Макым шал жайбаракат унмен. «Мынау мен1 беимнен суйген ер адам шм болды екен?»— деп ойлаймыи. К ез1мД1 аш кам , айдалада ток- тап тур екенбж. Почташы М акым шал сонымыздан куып ж етж , MeHi ез шанасына жаткызыпты. Б а с жарым- да 6ip жак шекес! Teric ойдым-ойдым, 6ip кезш ш устж бастыра кара былтарымен байлап алган тус> суык 6i- реу екен. Кшмдерже караранда эскерден кайтып келе жаткан адам сиякты. Мынау KiMHiH баласы ?— деп сурады э л п адам. 223

— Б ул кэшмп согыстан бурын колхоздык шошка- сын баккан Крешке деген орыстыц баласы рой,— дед! Макым шал. — Бэрекелде, Крешкен!н баласы ма ей?! Эй, 6epi келий. Атын KiM? — Петька. — Ой, улкен ж!г1т боп капсын foA, Петька,— деп элп адам Петьканы кушарына алып, бетшен суйдк — Эй, сенщ экенмен 6ipre талай арак, iiuin, ел тыржындап кашып жургенде, шошканын етга жеп ем,— дед! мэз бола кулш . Онан сон Оттоны нускап: — А л мынау KiMHiH баласы?— деген. — Б ул сопле басталганда кеийп келген HeMicTiH баласы, Ота деген ж т т . Ka3ip 03iMi3flin ауылдын бала­ сы боп кегп рой. — Кел 6epi, 613Д1Н ауылдын баласы екенсщ, сец!н де бет!ннен суйешн,— деп, э лп адам Оттоны да шакы- рып ап бетшен суйдн — Эй, Ветке, Ота! Шаналарынды мына менщшана- ма пркей салындар да, ауылра жупр!ндер суйшш! сурап. Согыстан KeneHHin экес! Эбен аман-есен келе жатыр дендер. «Кепеннщ экеп екен foAI Байрус Копен, Kin-KimneH- тай, ап-арык боп уйден-уй аралап, сокыр боп калган атасы екеуше кайыр-садака сурап журуш1 ед1. Мандайы- нын бары бар екен де. Енд: аштан елмейт1н болды. О л енд|‘ 9Keci бар бала. Ауылдагы ен бакытты бала сол болды рой!..» деп ойлаймын. Содан мен 6ip аптадай ауырып жаттым. Б ук1'л 6ip жамбасым, аярым тепе куп боп icin, алрашкы кунде| i мулде козралтпай калды. Макым шал сиыршынын Meni капкан кок тобет!н1н кылш ыры н жулы п экеп, сонымен yiUKipren. EKi-уш куннен кегйн кезек алып, б1ртшдеп жаранын уыты кайтайын дед!. Мен жатып калган кезде, коныр сиырдын бар тау- кымеп Петька мен Оттога тускен. Eneyi сабактан шыккан сок, кунде тустен ке!пн Ж арбулак жактагы маянын орнынан ойып шоп экелед!, онын музын е р т п , желге жайып KenTipin, сабанга араластырып коныр сиырдын алдына тастайды. — Жаксы жейд!,— деп eKeyi де мэз болады. Мен жаткан кундер! eKeyi сырттагы жакалыктарды тугел кундел!кт! жетк!з!п турды. Б!рт!ндеп куншн жылынып, кардын кете бастаганын солардан ecTifliM. 224

Ауа райы осылай боп турса, e iu i 6ipa3 кунде жайма- шуак кектемнщ келетшш, сонда малды тау бектерлетш, жайылымра шыгарура болатынын сез етедк Келен келгендершде кардын астынан калын кектщ кылтиып каулап келе жатканын жарыса айтады. Осыларды ecri- генде тез!рек аягымнын iciri кайтса екен деп шыдам- сызданам. Кунде ертенпсш эжем турран кезде, мен де басымды KeTepin, мойнымды созып, терезеден сыртка караймын. Кун ашык болса катты куанам, кектемнщ жакындай Tycyi осы куннщ ашыктырына байланысты РОЙ. — Калайсын?— дейд1 эжем. Мен аярымды K03Fan койып: — Жаксымын,— деймш. Эжем кеп керпемд! ысырып, эярымды сипап устап квред1 де: — Iciri эл1 кайтпапты, козгалмай ж ат,— дейдг Одан сон узакты кунге терезеден бозара карап жатып кеш т батырам. Тустен кейш 6ip ауык Петька мен О тто кеп отырып кетед!, сонда 6ipa3 cepnuiin калам. Калган уакытта сарылып жата берген адамра таннык атуы да, куннш батуы да киын екен. Bip KyHi ертенпсш сыртка шыккан эжем сэлден кейш абыржып к!рд! уйге. — Канат-ай, балам-ай, коныр сиыр жок,— дед1 eci шыра. — Кайда кетшп? — Бшмеймш. Тунде мыктап байлап койран сиякты ед1м. Коранын аузын да мыктап бастырып жауып ем. Элде ж М шешЫп, бошалап ш ырып Kerri ме?.. Осыны айтты да эжем коныр сиырды (здеуге бел буран турмен кайта ш ырып Kerri. ¥шып турып KHiHin, 6ip аягына араш байланрандай суйретш п мен де 1з' деу- ге шыктым. Коныр сиырлын жоралганын ести сала Петька мен О тто да безек карып, ауылдын тещрегш айналып зыр ж упр д к Б у т л квршькелем Teric TiK т у ­ рып, аяк жетер жерд1 аралап, 6ipre i3Aecri. Bipan коныр снырдын i3i де бШнер емес, уш ты-куйд! жок. Сол KyHi кешке дейш аярымнын ауырранына карамастан талай жерд1 шарлап, с!лем катып KeuiKiciH уйге келсем, кшг- кене балалар улардай шулап жылап отыр екен. Кеп жургеннен бе, элде суык тид1 ме, менщ аярым тары да куп боп icin Kerri. Тесепме сылк eTin кулап туснм. B i- раздан кейш шаршап-шалдырып эжем де келген. Ke.ai myHipeflin, еш жары мулде суалып, 6ip уыс кана боп 225

uiym in капты. Алдынан шуылдаса ш ы рып, жылап кар- сы алкан балаларка кабаплн туйш : — Ж э , туге, олары Heci Kici елгендей кущренш!— деп катты ашумен басып тастады.— Жыламандар opi, жаман ырым бастап. Басымыз аман болсын деп илен- дер! Юшкене балалар эжемшн мына ка ту турш Kepin жылагандарын пышак кескендей койып, тыйыла калды. 9й, Болат, от жарып, шай койып Ж1бериЛ, балам!—-дед! буйырып. Сейдед! де тесепмде сулк жат- кан менщ касыма кеп енкешп, аякымды сипалап устап кердн— Балам-ай, эттеген-ай, аякынды тары icipin ап- сыц Fofi,— дед1 жабыркай кейш.— Бекер кеп жургенсщ. Toyip болранында тары жатып калатын болдын-ау. Пысылдап журш ошакка от жарып, Болат кайнат- кан шайра отырдык. Эжем кара сура шыланган талканнан 6ip-eKi рет кана тандайына салып, кайнаган суды туз салып терлеп-тепшш узак ium . Шай устшдеп энпмелер1м1’з усак-туйек уй Tipairi тешрепнде: «су экелш койдын ба?», «отын жардык ба?» тэр1здес болды да, коныр сиыр туралы ешкансымыз Tic жарып аузы- мызра алмадык. Ащы жараны тырнаудан кашкандай макайлагымыз келмейдь Онаи 6ip ауык эжем осындай жадап-жудеп тарыккан кез!м1зде, кенйшпзд! жубата- тын дардысына барып, ертеп тэр!здес энпмелердщ 6ipin бастап KeTTi. — Баярыда, осы сендердей кез!м, 6ip катты ж у т болып, мал Teric кырылып калды. Эй, сол жылры кыс та ерекше катты болып едн Жауран кардык калындыры сондай, мына Когалы булактай жерде отыррандарга алты ай кыс 6ip катынаса алмадык кой. О л заманда бупнпдей колхоз деген жок, ш'шен шабу, кыска шеп дайындау дегенд1 бьпмейд! ж урт. Содан калын жауган карда мал тебшдей алмай аштан кырылды дейсщ. Кектемге карай калын елде Tirepre туя к калмады Fofi... Терезе карылды да сырттан: — Канат, Канат! Тез далага шыкшы!— дед1 6ipey дауыстап. Эрине, аярым ауырып отырран мен тура коимадым да, MeHiH орныма сыртка Болат ж упрш шыкты, лезде тапырактай ж упрш кайта Kipfli де: — Эже, Бэкке б1з- дш коныр сиырды экеп тур!— ле- Д1 жан даусы nibiFa айкайлап. Уймитнзбен ауырран-сыркаранымызга карамастан 226

дурейте кетерЫп, сыртка умтылдык. Шынында да, eciK алдында Банке коныр сиырды жетектеп кеп тур екен. Куаныштан eciMi3 шырып Kerri. — Кайдан таптын? — Кайдан экелдщ?— дейм1з шуылдаса жамырап. — Мына жакган,— деп Бэнке каранрыда белпаз жакты нускарандай болды. Eci шыккан эжем: — Ой, еркенщ есюр карарым-ай, мын бол, мын бол- гыр!.. Кезпг жамандык кермесш!.. ©MipiH кызыкка толы болсын!..— деп, Банкете алтысты батасын устЬустш е жаудырып, айналып-толганып жур. Онан коныр сиырды бас ж 1бшен алып, кор ага карай жетелей женелген. — Эже, кората емес, ауыз уйге Kipri3in байланыз- шы,— дед1 Бэнке. — А ! Сейтейш бе? О да жен екен,— деп, эжем енд1 коныр сиырды ауыз уйге карай жетектедь Коныр сиыр уйренген корасына карай тарткылап кикалактай бас- таган, 6apiMi3 артынан каумалай айдаган сон, амал жок, ауыз уйге юрдк Эжем ауыз уйдеп май шамды жагып, б1лтесш KeTepiHKipen, сиыр туратын жак бу- рыштары ондык-мундык заттарды баска жакка алып койды. Коныр сиыр тап-таза ауыз уйд| жатыркарандай кез1 шарасынан ни,!га пыс-пыс етедк — ©3i ток екен,— дед! эжем буШршен сипалап.— Эй. Болатжан, балам, астына 6ip кушактай сабан экеп тас- ташы, жатканына жумсак болсын. Болат лып етш барып сабан экеп тесед1 э лп бурыш- ка. Онан сон сактыкта корлык жок деп eni euiKiHi де ауыз уйге юрпздш. Сырткы есжтщ ьпгепн жауып ап, куаныштан eciMi3 uibiFa абыр-сабыр боп, ауыз уйде ко­ ныр сиырдын касында 6ip шай кайнатым турдым-ау дей- ,мш. 1ши уйге KipriMi3 келмейдк Ауы з уйд1н аты ауыз ,уй емес пе, тек тона бастаганнан кейш рана 1шке юрд1к. Болат от жагып, кайтадан шай кайнатты. Мына куа- ныштын устшде эжем мырзалыгы устап, тары 6ip -6ip касыктан талкан шылап бердк Ризалырын б1лд1рш Бэккенщ алдына, жеке езше жарты тостаран талкан шылап койды. — Мен уйден шай iuiin келд!м, ракмет, эже,— деп Бэкке бас тарткан. — Ж ок, карарым, ракметнип коя тур. Сен бупн талканмен емес, мал сойып курметтейтш копагымызсын, 227

уялмай же,— дейд! эжем жаны калмай калбалактап. Шай устшде мен Банкет ез1мсше: — Кайдан таптын?— деймш аныктай бщг1м келш. Осы сэтте балалардын 6api тепе: Болат та, TinTi Kiiu- кентай Жанарра д е т и кездер1 жайнандап Бэккенщ ау- зына карай калган. — А т суарайын деп барсам, туманын басында жур ексн, men 6epin устап алдым да, уйлерще жетелеп экел- Д*м,— ДеД1 Банке Mi3 бакпастан. Сокан 6apiMi3 иландык. Зрине, мен ш тей иланрам жок, Бэккенщ шынын жасы- рып отырранын сезд1м, 6ipaK юшкене балалардын к е з т- ше казбаламадым. Ш а й iiuin болран сон Банке маран: — Мен сендердшне жатайыншы,— дедк — Ж а т. Екеум1з 6ipre жатамыз,— дед1м мен куанып. Эжеме айтып ем, ол Kici де куана куптады. — 1\\арарым-ау, уй кен рой, онын не кысылатыны бар , жатсы н,— дедк Сейтш, менщ receriMfli кенейтш салып Бэкке екеу- м!з 6ipre жататын болдык. Эжем ауыз уйге шырып та- щ да коныр сиырды сылап-сипап жататын жерш ын- райластырды. К,оныр сиыр тумсырын созып ынырана акырын мешреген. — Ойбуй, байрусым-ай, шелдеп тур екенещ рой,— деп т е л е к и салдырлатып су бердЕ Ещ й шамды сенд!рш жаткалы отырранымызда, сырт- кы eciriMi3Ai 6ipey ж ул к а тартып, онан тыкылдата пак­ ты. — О л KiM?— деген эжем е с т ашпас бурын. — Мен Банка апа!— дед1 эйел даусы. — MeHin апам foA,— дед! Бэкке елен етш. Эжем eciKTi ашып, уйге Бэккенщ uiemeci Зейнат Kip- дЕ Б ул баданадай кой кездЕ пышакпен кырнап жаса- гандай кыр мурынды, eni ажарлы болса да, 6ip турл! суык KepiHeTiH, орта жастары ак сур эйел едЕ Бэккенщ кескш-келбеп экеп Адудан repi осы шешесше Ke6ipeK уксайтын. А л 9Keci А д у сакал-мурты кап-кара, коныр- кай жуздЕ догал мурын, KiuiipeK K93i кул!мдеп, жумы- лып кете жаздап туратын адам. Зейнат KipreH бойда эуел1 эжеме: — Амансыз ба,— деп амандасты да, (Бэккенщ uie­ meci казакша баска сездерд1 сейлей алмаса да, «аман­ сыз ба?» дегенд! ете анык жэне дурыс айтатын) шэлЕ ciHin астына тырып экелген 6ip кулше денгелек наны 228

бар екен, соны усынды.— Бала Tic жещй,— дед! куле сейлеп. Э л п кулшенщ жугершщ унынан nicipMremH мен айнытпай танып отырмын. Анда-санда Бэккенщ ушне Kipe калранда ж ейтж б1з. 0 те тырыз боп шскен, т э г п болады. — Ракмет, KapaFHM,— дед! кулше нанды алган эжем. — Балалар тас берсен де жеп кояды Foft. Мунан api Зейнат баласына шешеншелей женелген. Даусы каткыл, эр ce3i урыскандай еспледк Bip жылдан 6epi шешенше пэлендей сейлеп уйренбесем де 6ipa3 c03iH TyciHeTiHMiH. Сондыктан Бэккенщ шешесшщ айт- кандарын тугел укпасам да, узын-ыррасын сезш турмын: экен жумыстан кайтканша неге шыдамадын, дейд! жаз- рырып, Бэкке де катты сейлеп жауап кайырды: «Экем келгенше, олар сиырды сойып алса не icieflMiH» дейдк Uleuieci тары да жазрыра сейледк «Егер колдарына ту- cin калсак кайтетш едщ, олар елт1рш тастаудан тайын- байды рой» деген. «Ж о к, елт1ре алмайды, мен оларра елпртпеймш»,— дейд! Бэкке де кайтпастан. Illeineci мунан KeftiH де жазгырып урыскан, 6ipaK Бэкке де ез дегешнде турып алды, шешесше кезш аларта карап «уай-уай» деп шатынай сейлейдй Осылайша iueiueci мен баласы 6ipa3 дауласып сейлес1п алды да, акыры Зейнат шарасы таус.ылрандай лажсыз к ул1мс1реп эжеме карады. — Бала жаман... жаман...— дед1 колын сьптеп. — Ж о к, карарым, балан жаман бала емес, жаксы бала,— дед1 эжем оран карсы дауласа сейлеп.— Осы уйге келгенде байкаймын рой, тэрбиеа де, TapTi6i де жаксы бала. — Вай, вай,— деп Зейнат карсылык бшд1ргендей басын шайкай кулд| де,— Мен бала, сен бала...— деп бастады да, api карай аузына казакша сез туспей туты - ры п турып калды, онан сон баласына сен тушщйрш ж 1- 6epuii дегендей айтар сезш шешенше жалгастырып экет- Ti. Бэкке кулд1 де: — Эже, мен!ц апам айтады, менщ балам ci3fli 63i- Hin эжесшдей жаксы керед1 деп,— деп аударды. — Е, айналайын, мен де сеш мына отырран Кана- тымнан кем кермеймш,— дед1 эжем де. Бэкке eHfli ез шешесше эж ем нщ сезш аударран. — Вай, вай!— деп Зейнат сакылдай кулдь

Мунан api шешеЫмен Бэкке тары 6ipa3 сейлесп де, акыры uieiueci кетуге ыигайланды, эжеме карал: — Мен бала...— дел колымен ишараттап Бэккеш нускап, осында конады дегенд1 б1л д 1рген. — Консын, консын. Корыкпа, баланды сабамай- мыз, дед1 эжем эзмдеп. Эжемнщ эзкшне 6apiMi3 де мэз болып кулдш . Зейнат кеткен сон, шамды ouiipin жатканбыз. Эжем мен балалар тез уйктап калды да, Бэкке екеум1з катар жатып ап алансыз ерюн anriMere KipicTiK. Эуел1 Бэкке: — Канатай, бул энпме тшщнен шыкпасын, энтпесе екеум1зд! де елт!ред1,— дел, маган езшщ кокыр снырды калай тапканын айтып бердл Кокыр снырды 6ip шешен (Бэкке ол шешеннщ де атын айтпады)_ еткен т у т тан алдында кеп экетштл Содан кущ боны алдына шел салып коранын TyKnipiiie камап койыпты. Ондагы ойы алгашкы кунп' абыр-дабыр ■3ДеУ басылран сон, 6yriH тунде сойып алу екен. Муныи бэрш Бэкке э лп шешенн1'н бес жасар баласынын айт- канынан (балалы уйдщ урлыры жата ма) естшт1. Оныц уст1не Бэккешн 03i де сабактан кайтып келе жатканын- да, э лп memeiiHiH корасына шел Kipri3in жургешн бай- кап калады. «М унын ешкандай малы жок ед1 Foft, uienTi неменеге салып ж ур екен?» деп ойлады. Сейткенше болмай ойнап журген баласы «Б уп н м е нт экем сиыр сояды» деп мактанып, бар жардайды айтып бередл Содан Бэкке э лп шешеннщ yfiiH сырттай андиды. Экеп болса жумыста, баска акылдасатын адам жок. Бэкке не icrepiH бммей аласурады. Б1зге кеп айтса, урлыгын ашканы yuiiH элг1 шешен муны бауыздап тастайды, ейт- KeHi шешендердщ закы солай. Кешке карай корил кол- хоздан жасырынып элп шешеннщ 6ip-eKi сыбайласы келедл Yuieyi уйге Kipin, пышактарын кайрап, карангы- лыкты н TycyiH KyTin отырран кездершде, Бэкке акырын барып eciKTepiH сыртынан б е к т п , коныр снырды жетек- теп, б1здщ уйге карай тайып турыпты. Э л п шешендер a3ipre ездерш KiMHiii тотитып кеткенш, эрине, блпмейдл — А л егер бшсе ше? — Т т т ! 6iace де бул шешендер уилн кеил'р1мдл Олар урлады, олардан мен урладым. Мыкты болса ур- латпаулары керек едл А л егер урлагандарын келш айтсам, онда кеилрмес едл в ш те с т, ке_к кайтарар едл Сондыктан ертен ешюмге ештене демей, тук бммеген- 230

дей болайык. Сурарандарра тума жакта журген жершен тауып алдык дей сал. — М акул, Бэкке. Ke3iMi3 уйкыга енд1 ш н ш бара жаткан, уйдщ Ty6i- нен >i;ypin еткен дуб1рден Бэкке де, мен де катар оянып, басымызды кетерш -кетерт алдык. — Bipey журген сиякты болды гой, — Иэ, 6ipey eciK алдында жур. ¥мтылып барып терезеге жабыса турып, тастай ка- paiiFbi сыртка караганбыз. Карандаган енгезердей 6ipey корага Kipin кет-ri де сэлден кейш кайта шыкты, ары- 6epi урлана карап бпраз журд1 де, енд! кеп eciKTi тарт- кылады. — Сонын e3i,— дед! Бэкке сыбырлап. — Кишш алайык. Каранты уйде сипаланып турып, тез KHiHin алдык. | Бэккеш кайдам, менщ ене бойым безгек устагандай д1р1лдеп кетт1м. Эуелще eciKTi жай тарткылагандай тыкырлатып турган, элп 6ip кез сарт етюзш жулып [ алгандай болды. Бэкке екеум!з ж у г1р!п ауыз уйге шык- канбыз, жок, eciK ашылмапты. Сырттагы адам бар ку- miH салып тары да жулкы п-ж улкы п калды, бук!л уй солк-солк еткен. — Канат, балта бар ма?— деген Бэкке. Мен карангыда сипаланып барып, 6ocaFa жакта суйеул1 туратын балтаны тауып экеп Бэккенщ колына устаттым да, ©3iM ашаны алдым. — Сен не алдын?— деп сураган Бэкке. — Ашаны алдым. — Дурыс. Енд! корыкпаймыз. Егер eciKTi бузып KipeTiH болса мен оны тура балтамен шабайын, ал сен кариына ашаны сугып ал. — Макул. — Эй!— дед1 eHai Бэкке сырттагы eciKTi тыкырлатып турган адамга:— Bi3 6ipiMi3 балтамен, 6ipiMi3 ашамси каруланып турмыз. — Бэкке?!— деген сырттары адам таныркап. — Иэ, Бэккем!н. Анау шешеншелеп б!рден,е-б!рдеке деген, мен!н укка- ным: сенщ бул уйге кандай катысьщ бар дейп'н сиякты. Бэкке де шешеншелеп жауап кайырды: бул мен1н до- сымнын yfti дейд1. Анау: «мен каз!р ceHi досынмен косып бауыздаймын» дегендей болды. Бэкке: бауыздап кор, менщ экем ceHi бауыздасын дед!. Анау: мен сенщ экек- 231

йен корыкпаймын деген. Бэкке менщ окем куш п, сен! куртады, дед! ызакорлана дауыстап. Сырттары адам бар кушщ сап eciKTi тары да жулкып калган. Осы кезде сырттан, арры жактан шешенше айкайлап акырран еркектщ даусы да шыкты. EciKTi жулкып турран адам тапырактай жуг!р!п ары карай кеттк Сейткенше болран жок, элг1 eKi адамнын дабыр-дубыр сейлескендер! api- ректен, кеше жактан есплдк Менщ экемнщ даусы рой!— дед1 Бэкке. Жуг1рш барып eciKTin !лгег!н ашып ж !б е р т, сыртка атып шык- кан. Мен де (лесе шырып, есштен аттап барып токтадым. Анадай жерде ак кардын уст!нде арсыл-гурсйп алысып жатыр екен. }K yripin барран бойда Бэкке де казакша боктанып Kipicin кегп. Улкендер шешенше боктасып ж ур, ара-арасында: «О -о », «а-а »...», «Вай, Миск!..» деп ышкына ынырангандары еспледк Bipin-6ipi сарт-сурт ургандары, ыцыранган, ынк-ынк еткен дыбыстары eeri- ■ледк Bip сэт Бэкке: « A -а... экеннщ!..»— деп баж ете калган. Жаным шыра жаздаран мен: — Бэк-ке!— деп жуг!ре умтылрам. Осы мезетте ул- кендердщ 6ipi кескен теректей серендеп барып анадай •жерге ушып тустк Мен жандарына таяп келгенде, екщ- iui улкен адам элг! сулап тускеннщ устше тен!п, енкей!п карады да, тштене турып шешеншелеп: — Tipi екен,— дедк Даусынан таныдым, Бэккенщ OKeci екен. Меш Kepin: — Хээт, Хээт!— дед1 зеки дауыстап. Онан сон Бэк- кеге б1рдене-б!рдене деп тез-тез сейлеген. Бэкке ж у г!р т кеп меш уйге карай жетелей женелд! де: — Канат, TiciHHeH шыкпасын. Муны ешшмге айтушы болма. Онда менщ экемд! куртады. Бар yfline!— дед! сыбырлай сейлеп. Уйге Kipin, eciKTi w in iu m белмеге енгешмде, эжем: — Канатпысын?! Не боп калды?!— деген. — Жай. Далага шырып журмш,— дед1м даусымнан бойымды билеген урейд1 де, тонрэнымды да б1лд!рмеуге тырысып. Б1рден жата коймай, терезен!н алдына барып кеше жакка карарам. Бэкке мен экеа кершбейдк KeTin калса керек, ал anri серешп жаткан адам элден сон орнынан турды . Тары да б1здщ уйге кеп eciKTi бузып журмесе деп зэре-кутым калмады. Ж ок, 6epi карай журмед!, 6ip аттап, 6ip токтап, щби басып карандап ары карай кегп. Тэлпректеп бара жатканы байкалады. 232

Ертенпсш тура сап коныр сиыр мен eKi ешкпп сырт- ка шьтарып, ауыз уйд1 тазалап, онан сон тундеп арпа- лыс бол Fan жерге баррам, эр жерде кардын устш е там- ран каннын i3i капты. Cipa, шешендер пышактаскан болу керек. Тундеп Бэкке алып шыккан б1здщ балта анадай жерде жатыр екен. — Эй, Канат, б1рдене жогалттын ба? Не 1здеп ж ур- ciH? Мен к,апел1мде урлырымньщ устшен тускендей селк eTin калдым. Уйшен шыккан Петька бокшасын аркалап 6epi карай келе жатыр екен. Мен жауап берем дегенше болган жок, ол eciK алдында журген кон.ыр сиырды кергенде куанраны сонша: — Табылыпты рой!— деп eci шьтеа ж упрд!. Петьканыц к овш баска жакка ауранын пайдаланып, мен де балтаны алып уйге карай журд!м. TyHri окнрзны — шешендер тобелесш Бэкке екеум1з- ден баска еншм бшген де, еспген де жок. Егер М Т С - тары шешендерд! бакылайтын коменданттын куларына болар-болмас сыбыс тисе-ак, уры шешенд! де, Бэккен!н экесш де айдап эке те тм свзс!з едк Сондыктан Бэкке екеуг>ш кездескен жерде кез1м!збен рана урысып, бол- ран окига жайлы лэм-мим деп сез козгагамыз жок. Бэкке 6ipa3 кунге дейш мектепке де барран жок, он колымды тем1р пешке куйд!рш алдым деп мойнына асынып байлап, уйшде отырды. А л элг! 6i3AiH коныр сиырды урламак болган Солтымурат деген шешен екен. Оны (Нлген1м, сол Солтымурат корадан кулап, казыкка жьшылдым деп, eKi кабыррасы сынып, уйшде 6ip айдай тосек тартып жатты. Петька, О тто ушеум1здщ п р лтм 1 з со бурынгыша — сабактан шыга сала коныр сиырдын камына KipiceMi3. Эр жерден узш -жулкып 6ip уыс шоп тапсак, алтын тап- кандай куанамыз. С 1рескен кар oMipi кетпестей боп мурты шет1'нер емес. IIIipKiH-ай, жер карайган коктемге жетем1з бе, жетпейм!з бе деп зарьта KyTin жургешм1з- Амал-эрекеттщ 6api тасуылран, еншмнен кайыр бол- майтынына коз жеткендей умггтщ де уз!лген шагы. Сол кундер1 Нэзира эпкемнен ха т алганбыз. Б ул — уйден аттанып кеткеннен берп ушшнп хаты едк Аман- дык-саультын айта келш, ездершщ — ылри Казакстаи- нан барран кыздардыц Едш бойындагы жаудан азат етитен каланы калай калпына келирш жаткандарын жазыпты. Эр тараптан барран талай кыздармен доста- 233

сып, а п а лы -с тл 1дей туыстасып кеткендерш, кандай киыншылыктар болса да солармен 6ipre Keiepicin «кеп- пен керген улы тойдын пшнде жургенж» макалдап биш рш , эжем мен 6i3re — ш-сщл1лерше: «мен1 ойлап кайгырмандар, хал!м жаман емес, о й нап -култ журш жатырмын»,— деп койыпты. BipaK хатынын Keft6ip тус- тарындары б1рд1-жарым сездерд! акдап отырган эжем: «Токта, жанагы жер|'н кайта окышы»,— деп маран кай- талай окытты да: Не дейдк кудай-ау, аяк астынан жарылатын...— дей ме?— деп сурайды. — Минаны айтканы Fofi,— дегем мен б1лпшсшт. Е, 6 ip алла езщ жар бола гер,— деп эжем Ky6ip- лей курсшдк— ByriH хат жаз, абайлап журсж деп жаз. Дауыстап айтпаса да 1штей аллара сиынып журсш. — Ой, Нэзнра эпкем кудайра сенбейдк— дегем мен эжемнщ не болса содан коркатынына китыга сойлеп. — Тэ! вйдеме!— деп, эжем кэд!мпдей катуланып cerin тастады. Эж!мдер1 катпар-катпар боп терендеп, oni катты сурланып кетп .— Осы кеЫр сездерт гой сендердщ... Эжемд1 дэл булай ренж1р деп ойламаган мен сас- канымнан: — Жарайды, жазам, аллага сиынып жур деп жа- зам,— деп эзер жубаттым. М же, сол хатынын сонында эпкем ауылдагы арайын- тугандарра тепе сэлем жолдай отырып, Зибашка да 6ip- eKi ауыз сез арнапты: «Знбаш женгеме квп-кеп сэлем айтындар, талай жауыннын астында 6ipre cyFa малты- ры п, талай боранда 6ipre тоцып ек. Кайран женгем, азаматтан 6ip кем емес едк сендерге де квз кырын салып журген niHFap. Аман-сау елге оралсам мен де карыздар болып калмаспын...» — Е-е, каргам-ай, ж урттын бэрш взшдей керед! рой,— дед1 осы туста эжем epiKci3 катты курсшш. — Знбаштын опасыз екенш кайдан бмсш,— дед1м мен де шыдай алмай. — Кайтесщ, дуние нйркш деген сол foA, балам. Адам аласы iuiiHHe деген емес пе. Нэзирага жазып койып ж урм е. Алыста журген адамра ауылдагыны жаманда- майык,— дед1 эжем. — Онда эпкемнщ сэлемш Зибашка айтпайык па? — Айтайык. Хатын апарып езше окытайын,— деп туй д 1 эжем. 234

Сол KYHi эжем Н эзира эпкемшк хатын алып Зибаш - тыц уйше кеткен, б1раздан кей1н куанышпен оралды. — Балам, э лп Зибаш сиырларынызра шеп берейш, KcmKicin балаларынызды ж1бере койыныз дедк Айтканындай KemKiciH inip кезшде Болат екеум13 ем жш алып Зибаштын ужне келгенб!з. Зибаш сыртка ез! шыккан. Кешш апак-сапакта ж уз1 аппак боп айдай жаркырап керемет эдем1 кершдк киылган кастары сэл туй ш п 6i3re жай рана 6ip кез тастады да, былкылдай басып кеп кораларынын ipreciHAeri та л шарбактыц iiuiHe жиналран memi иепмен мегзеп: — Кетергендерщше буып алындар,— дед!. Bi3 Болат екеум1з кок жауказын шептен 63iMi3 жей- тшдей боп, куанраннан eciMi3 шыга ж т к е бууга KipicTiK. Д эл осы сэтте ауыл иттершщ азан-казан ypreHi, ай­ кай шу ест!лген. Эрине, аткарушы Туржаннын кешеден OTin бара жатканын айтпай-ак уктык. Сейткенше бол­ тан жок онын: — Эй, Зибаш сулу, а-а-а...— деген даракы к ул к Ы даусы ecTiflfli.— Е сп дщ бе, ж ок па, э лп ceHin шолак кол емлщ, Элтаевын, баска жакка жумыска ауысып кетш- — Оны KiM айтты? — Еспдш кой, а-а-а... Енд1 сен б ул ауылда б1ргэд1р бои калар ма екенсщ, а-а-а...— деп сол eflipe мэз бон кулген Kyfli, атын камшылап api карай шаба женелдк Зибаш болса, сол шарбак коршаудын eciriHe суйен- ген Kyfli, Туржан басынан камшымен осып-осып еткен- дей боп, алейген Kyfli турып калган. Bi3 iHiMi3 екеум1з' дщ каиша шеп алганымызда да, кеткешм1зде де шаруасы болтан жок. TinTi айткан р а км е тпзд! де е с те н жок. Yfiipifle бастаран ымырт карацрылырында элгшде рана аппак боп жаркырап турран айдай ак ж уз1 б!ртшдеп солрын тартып, 6ip тур л 1 шаршаган, калжырарандай куйде кала 6epAi. Буш л иттерд! шулатып ауылдын екш- ип басыиа шыккан Туржаннын ecipiK кулюш ымыртта бурынрысынан да repi жантырырып, емленш, ел1р!п ес- тшедк «а-а-а!..» Б1з Болат екеум1з буып алтан iuenTepiMi3Ai букшец- дей кетерш, уйге карай жан дэрмен ышкына умтыламыз, кудайдан бар TiaeriMi3, Туржан кейш карай кайта шан- паса екен, б1зд{ кермесе екен дейм!з. TiaeriMi3 кабыл боп, Туржан кайтып кейш карай шаппады, 61з аман-есен Зибаш берген uienTi аркалап yfiiMi3re жеттш-ау. Сол 235

кунп куанышымызда шек жок едт Коцыр сиыр да, ек! ешк! де uieirri квргенде, бас жштерш узе жаздап тум- сыктарын созып мешресш-мацырасып ecTepi шыкты. Обалы не керек, Зибаш берген сол шеп 6i3re 6ipa3 кунге эжептэу1р талга ж у болды. А л сол KyHri Туржан айткан хабар ертенше-ак буки ауылра тарады: шолак кол екш шынымен-ак баска жакка кызметке ауыскан екен. Ауыл адамдары е н д т жерде Зибаштыц бригадирлжтен TyceTiniH де сез eTicTi. К,ол- даушысы, корганышы жок эйел канша турар дейсщ, Байдалы шал аман болса, эл1-ак кагып тастайды foi'i flecxi. Эрине, бригадир eTin Туржанды сайлап алады. Осы niKipre -прелгенде елден маза кетейш дедь Аткару- шы боп ютеп жургеш мынау, ал егер бригадир бола кал- са, бул Туржан ш е тп зд ен жон аркамыздан таспа ткчер дестк Ж о к, бул онбаганды, бул лагнегп бригадирлшке жолатуга болмайды, Амал табу керек. Эрекет жасау ке­ рек. Зибаш болса eKi-ак куннщ ш ш де yciK ypFan жапы- рактай боп ещ куарып, кезшщ асты калталанып, typi мулде тур болмай калган. Ушшнй куш Байдалы шал колхоз активтерш жинап жиналыс е тш з ттк Сонда арт жакта отырган 6ipey эзьч-шыны аралас: — Ш олак кол ошл кетш п Foft. Енд1 колхоздьщ кей- 6ip басшыларын ез1м1зше сайлайтын шыгармыз,— деген екен, Байдалы шал кез1 шакшан eTin элп адамга: — Ш олак кол ешл кетсе, мына бутш кол 6i3 бармыз FOft, Ti3riHfli 0з1м-ак алам,— деп жауап 6epinTi. Сейт!п еш-уш кун ауылды кеулеген канку созге б1рден тыю салган екен. Э л п адам да баскалар да жым болса ке­ рек. Содан кейш-ак Зибаштыц жузше кайтадан кан ж у- ripin жадырай бастады. Сол жиналыс отш жаткан кезде, Санат 6ip топ бала- ны кенсешн касына шакырган: — Келщдер, каз1р 6ip кызык болады,— деп. Улкендер жиналыстан шыккан кезде, б1здер анадай жерде жентектенген сур карды домалатып ойнап жур- дш. Кенседен 6ipiHiui боп Туржан шыккан, 6i3fli кере сала ел1рмеЫ устагандай: — Эй, кулигандар, каз1р сендерд! ме! А-а-а!..— де­ ген сакылдай кулш. Кенседен Байдалы шал бастаган баска активтер де шыккан. 236

— Эй, Туржан!— дед! Байдалы шал дауыстап,— Эйел адам foA, анау Зибашты атына мшпз. — А-а-а... макул aFa,— дед1 Туржан ыржалактап. Туржан барып Зибашты атын шешш экеп, алдына келденен тартып, колтырынан демеп ммпзд'Е — Енд1 менщ атымды экел!— дед1 Байдалы шал. Туржан енд1 Байдалы шалдын атын шешш экеп алды­ на келденец тартты да, оны да колтырынан демеп ж ь бердй Атына MiHin, кокилана отырран Байдалы шал: — Эй!— дед! тары да Туржанга иепн квтере т у - рып,— Б1з узап кеткенше, сен осы арада Kiflipe тур, эйт- песе сен атка MiHcen, бую л ауылдын итш улыган-ш улы- ран кыласыц. — А-а-а... М акул ара,— дед1 Туржан б ул жолы да ыржалактап. Байдалы шал мен Зибаш ауылдын ортасымен кос жоррамеи катарласа журш мал корага карай кетп, бас­ ка акгивтер де эркайсысы ез шаруасына бет алган. Ж уртты н ен сонында калган Туржан камшысын yflipin койып, кез1 кутырына ойнакшып б1здер жакка 6ip карап: — Эй, кунлктер!— деп койып атына карай журген. — Ойбай, кашайык!— дед! балалардын 6ipi зэреш ушып. — Корыкпандар!— дед! Санат куле турып. — K,a3ip кызык болады. Сейткенше болган жок, eflipe басып барып атыныц басын uiemin, ерге енд! каррып мше берген Туржан, аты оскырынып, менкш кеткенде, ер-мер1мен жалп етшушып TycTi. Менюген аты кулап бара жаткан оны кос аякпен тепкен, K@piM болганда аттын кос туяры Турж ан куша- гындары ер-токымра тиш, аман калды. Bi3, балалар, кы- ран-топан кулюге баттык. Bipa3Fa дешн тура алмай тырбандап жаткан Туржанды мазактамаганымыз жок. Енд1 байкадык, Туржаннын ер-токымыныц айылдарыр б«реу пышакпен киып, ш ш йрш кана койган екен. MiHe бере ушып тускеш содан. Сэлден сон тэ л т1ректей кете- ршген Туржан бет аузы кан-кан боп: — Кунлктер!.. Кулигэндар!.. Керсетем мен сендер- ге!— деп шарылдай бастады. Б 13 тым-тыракай каша же- нелдш. — KiM icTefli? KiM киды айылдарын?— деп 6ip-6ipi- м1зден сураймыз.— KiM болса да жарады!— дейм1з суй- cinin. 237

С ей т ш , барлыгымыздын emiMi3 6ip кайткан ед1 Тур- жаннан . О л 6ip аптадай уйшде тесек тартып ауырды, cipa, катты жы гы лса керек. Сол eni ар ада 6ip KyHi тустжтен лек1лдеп жылы жел coFbin берсш . К ар суынын кул!м с1 Hici э л п жел мен анки ж енелсш . Леки соккан 6ip куннщ ш ш д е -а к cipecin ж аткан карды тоз-тоз етш cerin , шокпыт кшздей ipre- лете Typin, с ш к п е сш шырарды. TinTi шыдатар емес. Улкендердщ айтуынша, бул молшылык болар жылы со- гатын ескек ж ел ! едь О й , дуние-ай, сейтш, квктемге де жетт|к-ау1 Б у л — зарыта куткен ж ещ е кектем1 едП

МАЗМ¥НЫ • ЗОРЛЫК ПЕН К О Р Л Ы К ........................................3 Б1Р 6К1Н1Ш Б1Р Y M IT .............................................36 БОРАН 51 КАЛ ЫН КАР ............................................................. 70 К0БЕГЕН 98 КЫДЫРМАН ТОИТЫК ....................................Н9 БАЙДАЛЫ Б А С Т Ы К ............................................143 Т¥РЖАН —АТКАРУШЫ . . . .165 ЖАУЫЗДЫК ...........................................................187 ПЕТЬКА, ОТТО, Б Э К К Е ...................................201

3Si-oo *ч