— Сен ереоексщ Fofi, буларра ж ам ан кылыктарын- ды уйретпе. Йемене мен сонда осыларра ж ам ан болывдар деи ме екем. Б эрш е де адам больщдар деймш ылри. Ал ж ам ан кылыктарды ездер ж щ yfipeHri.nepi кеп узд т 'п т ур са, мен кайтейш. — Уиренбе де. ©UTiri айта алмаймын. М ендеп бар жам ан кы- лыктар, буларда да болсын. Мен кор боп журген жок- пын Fofl, булар да кор болмайды. — Сен езщ улкенмен салрыласып, бетщмен ecin келе ж аткан бала екенсщ ,— дед1 Энипа апай кейн сейлеп. — Мен емес, салрыласып турран вз!н!зс1з рой. П а- ж ал ы ста, ж олы цы з, эне, ж ур е 6epini3, — дед1 Эж1бек те ызаланып.— А л мен кай беНммен ессем, мыиалар да сол бетпен еседк — Сен e3in неге окЫмайсын? — Окуды кайтем?! — К ай т к ет к ал ай , келешег1щ и, адам болуынды ойламайсын ба? — Мен окы май-ак та болам. Мунан api шыдамы таусылран Энипа апай: — Ж у р а д е р , бал ал ар!— деп, б 1зд 1 соцынан ертш мектепке кар ай журдк Эж1бек TiciHiK арасынан сыз- дыктата Tynipin койып сынар езулей кулш кала берд|. Былайырак шыккан сон Энипа апай сэл Kuipicren 6i3- дерден: — Сендер TayFa ш ы рып отын шаптындар м а?— деп cypaFan. Б|‘з 6 ip ауыздан шапканымызды ж эне оны кол шаналарммызбен тасып суйретш Ырысбектщ корасына жинап койранымызды айттык. — Д ем ек, ол отын ездерщ д1К1 foA?— дед1 Энипа апай аныктай Tycin. — 6 з1м1з д ш . 03iM i3 шаптык, 03iMi3 тасып экелдж. — Ендеш ё, бал ал ар, сол отынды к аз 1р мектепке тасып алайы к. Уй neci эскерге кетш Н , иес1з калган корадан тагы 6ipey тасып экету1 м ум кш . Онан да ©3iMi3 аз кун болса да класымызды жылытып саб ак окиык. Бул акыл б1зге 61'рден кона Kerri. Шынында да, 03i- Mi3 шапкан тобылрымызды мектепке тасып ап, 03iMis ж агы п, 03iMi3 жылынып оты рсак онын neci айып. Оку- шы балалар лездщ арасында кумы рскадай каптап кеп, Ы рысбектщ корасындагы энеугуж рана ез1М13 жинап 50
KoiiFaH тобылгыны 6ipiMi3 ш анага сап суйретш , 6ipiMi3 аркалап мектепке таси бастадык. Тас койма жактан шауып келген Байдалы шал: — Э й , булары к не? Эскерге кеткен адамны н отынын тасып алды деген не деген сумдык!— деп акыра айкай- лап, камшы уйрген. Б1з ш у ете тусш , тым-тыракай каштык. — Э й , м угал!м кы з, мунын к ал ай ?— деп ещЦ ол Энипа апайга тап берген. — А к сак ал , ci3 мектептщ отынын дзл осылай кор- гауыныз керек едн— дед1 апай каткыл унмен.— Ал мына отынды балаларды н ездер! ш апкан. Мектепте отын болмагандыктан, алуга м эж бур боп отырмыз. Апайымыздын мына ce3i 6i3re медеу болып ж ан- жактан: — Бул ез1м1здщ отынымыз, ез!м 1з ш апканбы з!— деп шулап кеттш. Б1здщ шуымызга ауыл адамдары шырып, олар д а отынды ез1м1з дщ шапканымызды растап ара тусш , мектепке отын Tycipin 6epin ж эрдем десудщ ор- нына Байдалыныц мына кылыгынын epci екенш айтып, ауыл арасы 6ipa3Fa дейш улыган-шулыган болды. Сей тш ж ур ш Ы рысбектщ корасы ндагы ез1м1з ш апкан тобылгыны тепе мектепке тасып алды к. Ертеден 6epi куйелеш-куйелеш боп сабан ж агы п, класты жы лы та ал- май ит эуре болтан Дэм еткен апай пешке тобылгыны толтыра тыккан. Кызыл тобылгы дурш деп ала женелдй б 1раздан кейш пештщ шойын какпагы кып-кызыл боп кызарып, кабырга пеш кызып, кластык iiui жы ли баста- ды . Тустен кейш окитын балалар ер тен п сш п 6i3 кусап д 1рдектемей, сабактары расписание бойынша еткен едк — Уйге кайтып келе ж атканы мы зда, ж олда eciriHin алдында Эж1бек тур екен. Typi ерт сенд!ргендей кап- кар а боп тунерш , катулы едь Эрине, Ы рысбектщ кора сындагы тобылгыны мектепке тасып алганымыз уш ш ол 6 i3re ызалы. Д э л Ka3ip колына жалгы з-ж ары м тускеш м1зд1 итше тепкшеп аямайтыны аны к. Сонды к- тан 6i3 онын уЙ1Н1н касынан жубымызды ж азбай топтасып еттж . О л б!здерге к ар ап жудырыгын Tyflin: — Саткы ндар! — дед1 ш ж ш ш . Осылайш а eKi-уш кунге дейш мектепке топтасып барыи, топтасып кайтып ж ур д ш . Ойынды д а уйлер1м1з- д ш теш репнде ойнаймыз. Э ж 1бектен кол y3in алганы- мызга окiнемi3 де, 6ipaK онын алдына баруга жэне де батылымыз бармайды. С аб ап тастайды деп коркам ы з.
Y uiiiiuii куш саб ак арасындагы у з ш с кезшде мектеп алдына Э ж .б ект щ e3i келд.\\ Капе.-пмде не icrepiM is.ii Отмен абдырап сасып калган б!здерге ыржня карап: Он, кек милар, мен сендерд! кенлрд1м. Ойлап карасам сендердип дуры с екен,— де;ц TiciHiii арасыпан сыздыктата тую рш койып,— О к у ymin агайынмеп де ренж|суге тура келедь А л сендер болсандар отынды оку уш ш алдындар гой. Эж1бектщ 03inin |здеп кеп татуласканына 6i3 де катты куанды к. Оны ортамызга ала турып етш жаткан сабактары мы зды , еспген-бкчген жаналыктарымызды айтын, К01пл Kip6iH,in ж азгандай бон калдык. К,онырау кагы лып, 6i3 кел еа саб акка юрерде ол: — Сен д ер аз кецикмз екен. Сабактан босатан кез- дерщ де уйге келсендерпп,— деп шакырды. Енд1 6i3 сабактан Keflin колымыз босай кал са, бу- рынгы эдет!м1зше Эж1бектщ yfliH тошректеп, соныц бзстауымен ойнайтын дардылы ойындарымызды кайта ойнай бастады к. BipTiiwen ол 6i3re aMipin ж ур г1зуд1 кайта бастады. Ш рде оныц ушнде бес-алты бала тыгылып ап темек1 тарттык. Bip-6ip шылымды тартып болранша тутшд1 )шке калай ж утуды , одан оны буркылдатып кос танау- дан калай шыраруды 6ip-6ipiMi3re керсетш, кызыкка батып отырдык. Kefi6ipeyiM i3 эжептэу|'р yfipeHin те калган екенб1з. Тутш д! кос танаудан Эж1бектщ озшен калы спай буркыратып шыгарамыз. Онымызга Эж1бек мэз-мейрам бол куанады . — О й, маладес!.. M ine, нагыз шылымшы!— дед| колпаш тай м актап. B ip шылымды тауы сканша 6ip-6ipi- Mi3re enepiM i3fli толы к корсетш, улгере алмай калган- дай да болдык. — Мен шылым тартуды уйренд!м. — Мен де уйренд1м. К,алай тартцанымды Эж1бек- Tiu 03i K0pfli FOfi. — UlipKiH, тары 6ip шылым болса,— д есш даурыга бастадык. B ip -6 ip шылымдык темею бергеннен кешн кабыныц аузын мыктап байлап коятын Эж1бек б1здщ мына соз- дер1м1зден кейш шыдай алмай Kerri-ay деймш: — Э й , сендерден аяганымды ит ж есп ш н,— деп, ка быныц аузын кайтадап ш ештк— Сендер темею opart алм айсы цдар, жартысын рэсуа Fbin шашып аласыцдар.
Сонды ктан, дабай, кагазды ayeni е н ш сир ак етГп да- йындап оран алындар! Емз енд! Э ж 1бектщ 03i керсеткендей етш эуел1 к а - раздан eiiJKi сирак eTin орап алды к. Б улай орау окай екен. Сол ен ш сиракты толтыра-толтыра темеш салын- ды. А л кеп тутшд1 буркы лдата соры п, ж ары са тарт- тык. Алгашкы кундердепдей емес, темекшщ тутпп IKeHcipiriMi3Ai онша ашытпайды, какалы п-ш аш алм ай - мыз д а, сорып ап iuiiMi3re жутам ы з д а , онан сон бур- кыратып танауымыздан шырарамыз. Bip ракат, шылым- ! ды сейтш тартып отырранда, 03iMi3fli есейген, дардай ! адам сезшем13. Улкен ж!г1т болганымыздын белгкй-ау | дегендей, эркайсысымыз кокиланып коямыз. M ine, еш- i<i сиракты да тартып б т р д ж . К,ызды-кызды боп отыр- ган Эж1бек e3i бастап тары да 6ip-6 ip euiKi сиракты орап алды к, тары д а тем ем тартудын енерш кезектесе керсетш буркылдатып к егп к . Екш иа euiKi сирак, бггуге таяган кезде, кез алдым, отырган б ал ал ар, бук1Л уйдщ iuii айнала бастарандай болды, eKi куларым шуы лдап, балалардык ce3 i алыстан кунг1рлеп е сп л д ь Уйкым кел- ген сиякты, калри бастаран сиякты болам , жантайыи жаткы м келед!... Алыстан талып естм ген кунг1р-кушр сез... дауыл ж ел соккан толассыз 6 ip ш уы л ... « Ы ш -ш ...» Мунан opi уйктап кеткен болуым керек, ештенещ 61л- меймш. Коз1мд1 аш каным да, уйде жаты р екем. Э ж е м басым- ды KOTepin тостаранмен б1рдене урттатып отыр, дэм ш б м е алмаймын, afiTeyip, салкын сусын екенш сезем, кен1рдег1м, сарайым ашылып сала бердь Т у у, кандай ж аксы сусын ед1 Э ж ем ш н epHi жы бы р-жы бы р еткеш болм аса, у н т отырран сиякты ед1, ж анары салкын сусыннан кейш б!ртшдеп онык сейлеп отырраны кулагы - — Кулы ны м ... козы м ... тары д а ж ут ш ы ...— дейт1н сиякты. Тары да жутайын десем , элН нд еп коюрек са- райымды аш кан ракат сусын л езд щ арасы нда журег!м- Ai айнытып, астан-кестен ете бастаран, локсытып кейш карай Teyin жаты р. А узы ма ыстык ipTiK боп кайта куйылып сыртка атылды... Осылайша неше кун киналраным еам д е ж о к . Б а- сымды KOTepin 6eTiM 6epi караган кезде, уйге Энипа апай келш отыр екен. Алаканымен менщ мандайымды устап корд! де: 53
r, «стыды бар екен,— дед! эжем е к ар ап,— ■ 4fT бере берш.13. Эбден уланып калган. Баска балалар калай екен?— деп сураган эжем — Олардын да халдер! ауыр. Exeyi мына Канат к усап кездерш бугш ашты, ei<eyi эл1 талыксып жатыр — Э л п Э ж 1бек ше? — М ы наларга Караганда ерссек емес пе, ол басын кеше кетердк Батырын eaai кайтып гемеюге карамас- тай болган сиякты. — Япы р-ай, десении, бэрш бастап журген сол Fofi. — О л 03i де онбай уланыпты,— деп Энипа апай кетуге ьщрайланды. — А л , эж е, корыкпаныз, баланыз 6ipep кунде турып кетед!. Тек эбден айырып Tayip болмайынша, мектепке ж1бермен13. — Ж арай ды , карарым,— дед1 эжем оны шытарып бара жатып. С ей т ш , Эж1бекке 1лесем1з деп темеюге уланып ауы- рып, 6ip аптадай окудан калдык. Онын ececiHe сол те- мекщен у л аш ан балалар содан кайтып еш уакыт аузы- мызра т ем ей алмайтын болдык. Б ул — ем1рдщ e3i окыт- кан ащы сабарынын 6ipi едк БОРАН Нэзира эпкемн1н станцияга астык тартып кеткенше 6ip аптадан асты. Кузде кун жы лы , жер карада астык тарткандар еп'з арбамен станциядан терт кунде орала- тын, ал каз1р кыс кезшде eri3 шанамен алты -ж еп кун ж ур ш эзер оралады . Кешеден 6epi боран сорып тур. Б1здщ жактын бораны белпл! Fofi, 6ip сокса торт кун- ci3, яки апта бойы басылмайды, кора ipreciHe кеп жер тырмаларан аш каскы рдай улып турып алады. Мундай кундер1 уйдщ imi коныркай кунпрт тартып кетедt. К ещ л аз-ак . Кай мезгщ болганын айырудан каламыз: терезеден жары к тускенде — танныц атканын, карангы- лы к тускенде — батканын б1лем!3. Eni терезенщ 6ipiH (жел ж а к 6errericiH) эжем ecKi керпемен кымтап 6iTen тастаган, ал калган жалрыз кабат терезенщ эйнегше калындыры 6ip ел! кы рау турады , юшкентай балалар квзд1 ал а бере тырналап сонын карын жейдк Оиан сон ж а к жундер1 ypnm cin д!рдектеп, курк-курк жетеледк
B ip жаксысы сабан кеп, ертеден кешке д ейш пеш ал- дына кыздырына отырып от ж акканнан болу керек, абырой болганда балалардын ешкайсысы ауырмайды. О т ж ага отырып сабан арасынан ш ала бастырылран масактарды терем!з. Эжем13 узакты кунге ж ун тут in эскерге ж!берьлетш колгаптык-шулыктык ж ш шредь Сырттан естшген ap6ip тыкырра ел епзш : — Э л п сорлы кай жерде ж ур екен?— дейд1 жолда журген Нэзира эпкемнщ жайын ойлап.— Tipi ме екен, элде мына боранда 6ip жерде ушып елШ калды ма?! Е , алла... Э ж ем нщ бул кайрысы б1здщ санамызра онша Kips коймайды. ©йткеш далада журген, эЫресе станцияра астык тарта кеткен адам б1здшше дш ам ан журу1 тш с сияктьг, ол уш ш кайрыру бек ер ш ш к . Bi3 уш ш уй деп , К03 алдымыздагы жардай рана кеш лге конады . М ы са- лы , Нэзира эпкем кетершде, 6i3re азы к етуге 6ip апта- ра ж етерлш eTin бидай калдыры п кеткен, содан кунде ертенгш к эркайсымызра ею кос уыс (менщ кос уысым- мен) мелшершде бидай елшеп аламы з да соны куыры п, кол дшрменге тартып 6ip кунге азы к етелпз. Эри не, карнымыз шала курсак кана тояды. BipaK соран уйре- Hin алранбыз, канарат кы ламы з. B ip кунге элг! мелшер- 'Ден кеп куырура эсте болмайды, ейткеш артык куыры л- ран бидай болса ж еп коюымыз м ум кш , сейтш , 6ip аптара белшген азырымызды тез 6iTipin ал сак, Н эзира эпкем кайтып оралранша, ашырып калуы мы з м ум кш . Сондыктан Нэзира эпкем кетершде, маран таптап-тап- тап тапсырып кеткен: — Мына юшкентайлар жыласа, эжем шыдай алмай ж еп з ш коюы м ум кш . Сен щ акылын бар Foft, К анатай, бидайды унемдеп, кунделжт1 жейтшдей eTin кана куы- ратын болындар. Азыктарынды тез тауы сы п алы п, аш ы рып кап журм ендер,— деген. Э пкем нщ сол тапсырмасын мултш аз орындаура тырысам. Кы рсык болганда eKi-уш куннен 6epi эжем ауырып калды. Осыдан он шакты кун бурын станцияра женел- тьпетш астыкты тазаласам ы з деп ауылдын кем трл ер ! т ас коймада ертеден кешке дейш бидай ушырура ке- мектескен. Э ж ем сол кемшрлердщ ен ортасында айрыкша пысыксынып KeTin едн сонда суык тисе керек. Кеше ынкылдай журсе де бидайды e3i куырып берш efli, буп'н ертеден 6epi басын кетере алмай ж аты р. Aeneci лапылдап жаны п, ыстыгы кет ер Ы п , катты ын-
кылдайды. Ертен псш мен кайнатып Сергеи ак су — шайды да iiue алмады. Б элю м , юшкене оранып жатып терлесем, турыр кетерм1н,— деп таре буркенш, уй деп калын керпелерд! сыртынан кымтап жапкызран. Терлеп жатыр. Туе боп калды , 6ipaK 03ipre эжем тура алатын емес. Ю шкене балалар не 1стерлерш бклмей, Cipece netUTin алдына уймелей отырып от ж агы п, масак Tepin, Cipece терезенщ алдына барып эйнекке турган калыц кырау- ды ты рмалап, сыртка сыгалап сен сокдандай куйде. — Э ж ем о л т калмай м а?— де1'да Ж анар кез! жасаурап. — К ой, ж ам ан сез айтпа!— деп Болат оран жекш тастайды. «Шынында д а , эжем елш калм ай ма» деген ой кел- генде, мешн де зэре-кутым ушады. Б 1рде Нурсулудьщ шешесше оньщ: «Ж ы лы м — менян, сонда биыл мушел лгастамын, жетшетщ ушеушдемш, катер жастамын...»— деп айтканын ест1гем. Д ем ек, 63i KayiiiTeHce, елш калуы д а мумк1н Foil. Онда Ci3 де Teric кырылып каламы з рой. Б ул ойымды онан эрi epCiTyre д эД м шыдамайды. Дереу баска б1рдецелерд1 ойларым келедк Эдетте, кун ашыкта мектепте сабакта болып, у з ш е кезш де балалармен алы с-жулыс ойнап л<урш ештенеш ойлауга да, жабьшып мунаюга да муршац болмайды. А л мынадай боранды кундер! ертеден кешке дешн уйде камалы п отырраннан еткен к а а р е т ж о к шыгар. Мундай кундер1 мектепте саб ак болмайды. Энипа апай: «Боранды куш' мектепке келмендер, саб ак болмайды»,— деген алгашкы кун-ак. М ш е , eKi кун болды, камалып уйде отырраныма. Тыстан « у -у ...» — деп улыган боран yHi еетшедк сырткы eciKTi ж ул кы л ап, сарт-сурт eTKi3in кагып кояды. Осын- дай кундер1 ш к у с а л а н ь т , не icrepiM fli бшмей жабырып, боранра косыла улып жыларым келедк Кекемд1 eciMe алам , эскерге кетершде оны шыгарып салып турып эжем де, апам д а , Нэзира экпем де жылап едк тек мен рана л ш л ам ап ед1м. С ейтсем , жылаудын не екешн 61л- меген екем foA. Онын сорыстан кайтпайтынын да туешбеппш. Ендк мше, сонда жыламараныма ешнем. Бэлш'м, мен де жы лараны мда, коз жасымды керш окка уш пас па е д !... Апамды eciMe алам: ауылда ж урш -ак, ауы рмай-сыркамай, капыда уры-кары б!реулердш колынан каза тапканы eKiHiuiTi-ак. Эттен, касында ке-
кем болса рой, сонда KiM колын кетерер efli OFaH... Illip - кш , апам!.. Осы куш эршмнен корген жэб!р-жапамды айтып, шагынып жылагым келедь А п а.,. Апа... Кез1ме кептелген ыстык жасты еи ш м ге б1лд1рмей ысырып тастап, енд1 кенш м д1 баска ж ак к а аударрым келедь «Ж э, кайрыра бергеннен тук енбейд1,— деп ко- ям эжем нщ c03iH к ай т ал ап .— Белд! бекем буып бэрш е де шыдау керек. И р ш ш к ету керек...» И з , т г р ш ш к ету керек. Сабагы м ды окиын онанда. Уйге берклген тап- сырмаларды тары 6ip кайталап шырайын. О к у курал- дарымыз ж о к болрандыктан, Энипа апай уйге берьпген тапсырмаларды Teric класс тактасына ж азатын д а , 6i3 Keuiipin алатынбыз. Ен д 1 сол тапсырмалар ж азылран ecKi KiTan, газет-журналдар киындыларын (дэптер деген б1зде атымен болмайтын да сабарымызды ecKi к1тап, газет-журналдардьщ беттерше жазаты нбы з) Колыма алып кайталай бастараным сол едк пеш алдын- да отырран Болат пен Ж ан ат, Ж а н а р ynieyi ойындарын коя сала елендепп кулактары н м енщ куб!рлеп окыран сабагыма тоса капты. Ы за боп к е г л и . — Неменеге елендей калдындар?! Отырывдар жай- ларына!— дед1м ашуланып. — Б1з ж ай ш а... э л п , н ет ш ...— дед1 Б ол ат М1нг1рлеп. — Б 13 ж а й ш а ...— дед1 Ж а н ат та онын сезш кайта лап. —■ Bi3 ж ай ш а...— дейд1 Ж а н ар да. Калай куш п-тспессщ - 9 з щ к е н ш к кулазы п, не ic- Tepinai б1лмей, 6ip ауык сабарынды алданыш етейш десен, оны да мына шшкентайлар китырына THin окыт- пайдьг. Уйге бер1лген тапсырмаларды ертеден кешке дейш 6ip кун емес, 6ipHeiue кун кайта-кайта оки берген сон, вз1м FaHa емес, iHiflepiM мен кары ндасы м да ж ат- тап алган едк Кулактары на ciHreHi сонш а, ойын устш де 6ip-6ipine: «Терт ж ер д еп тер л м кан ш а ?», немесе: «Зат eciM дегешм1з н е?»— деп су р ак койып, OFan ездер! жары са ж ауап 6epin жатады . О ларды н мунысы маран MeHi мазактагандай эсер етедь Е н д 1 кал ай , менщ элде- кандай боп кокиланып, ез^мше инемен куды к казгандай б Ш м д ! улкен киналыспен тер Torin окып ж урм !н деген- 1мд1 кайтешн, мына yuieyi пештщ алдында ойнап отыр- ып-ак оп-онай карып ж аттап ала кояды. М ен уш ш саб ак оку, ал булар уш ш ж ай ойын. С орэн мен влердей намыстанам, ьгза болам. Ka3ip де yuieyi мен кай саб ак- 57
ты каиталар екен дегендей маран елецдеп карай капты. — итырындар ж айларына,— дед1м зеки кайталап. кетт^1 ТЫМ\"ТЫРЫС пеш алДЫндары сабанра отыра-отыра М ен куб1рлеп сабагымды кайталаука KipicTiM. «1Шр- К1Н, окулыктарым болса foA, осындай боранды кундер! бастан-аяк окып жаттай берер ем . Сонда мына юшкен- тайлар 1лесе ж аттам ак тугии, 6 ip свз1мд1 урудан да кал ар ед|'. Эйтпесе Fofl, немене, 6ip жаттап алранынды кайталай берген де мез! рып ж 1беред1 екен. — К анатай, ку ш м ...— дед! осы кезде таре буркенш ж аткан зжем даусы эзер ш ы ры п,— менщ жардайым бо- латын ем ес... мына юшкентайлардын карнын ашырып ал м а, каррам ... с е т и ecin бар Fofi, TipiuiaiK ж а са ... — М акул, эже. Дереу тесект!н астындагы ала дорбаны алып шык- тым. Казандары кайнап турран суды uisyriM re куйып алып iiuiH тазарттым д а , Болатка от жаккыздым, онан сон эжемше: « б к а м м д э» деп кос уыстап бидайдан кызып турран казанга сала бастадым. Артык та емес, кем де емес дэл мелшерлеп эркайысымызра eni кос уыс елшеп салрам. Ж арты казандай болды. Кызыл турран казанга тускен бидай сэлден кейш тамшылай бастаран ак жауындай акырындап сытырлай бастады. Оны ара- ластырып туру KepeKTiri eciMe туеш дереу кэкп1рд1 1зде- гем, кэне, таба алсам ш ы , казандыктын мойнында д а , ыдыс-аяктар туратын шкафта да кэкп!р ж ок. Бидайлар- ды н сытыры Ke6eflin барады, сасканымнан дэу aFam ож ауды жулы п ап сонымен араластыруыма тура келдк Сабы добалдай жуан ож ау казандары бидайды аралас- TbipyFa мундай колайсыз болар м а , жайлап араласты- райын десем бидайга батпайды д а, ал куш салып кат- ты рак булрасам бидай казаннын epueyiHeH шашыла бастайды . Бидай куырудын мундай киын екен'ш м м 61л- ген. Казанны н ыстык табы бет1мд! шарпып, ож ау уста- ран колы мды ку iiдiре ж аздайды , сондыктан ожауды ем Колыма кезек-кезек алмастырып устал араластырам. От жарып отырран Болат: — Бидайды текпесенлп,— деп безектейдк Текпей араластырайын десем, ожауды солакай кол- мен устау т!птен икеммз, колымнын Kyuii жетпейдк ал казанны н Ty6i Kyfiin барады. Енд1 6ip сэт пккен болу керек, бидайдык ал екей шубырткан т э гп Hici буркырап
Kerri. Казаннан кез алмай тельпре карал турган Ж анат пен Ж анарга: — Тез, теген т экелнщер!— деп буйырдым. — Тегеш кайда?— дед1 сасып калган Ж а н ат . — Мен кайдан бш еш н , i3flen тап. Б о л , тез, бидай куйш кетед1, ендг KyHi бурын бэрш дайындап койм аганды ктан, 6 ip-6 i- р1м1збен KaKTbiFbica-coKTbiFbica, кай ыдыстын кайд а еке- нin бж м ей, уй дщ iiniH зыр ж у п р е айналып ж у р ш тегешт! тапканымызша, казаннан кайнаган судан кетерьпетш бу тар1зд1 буркырап ыстык жалы н uibiFa бастады . Ж ал м а - жан асып-сасып э л п добалдай ожаумен куырылган би- дайды TycipreiiiMme, 61разы ш аш ылып, ал соцры ж аты кап-кара боп куйш , юшкентай кар а коны здар кусап кетт1. — Э й , Канатай, бал ам , бидайы к Kyftin Kerri рой,— дед1 таре буркенш жаткан эжем де шыдай алмай басын кетерЕп. — Ештене етпейд1, онша кеп куйген ж о к ,— деп кой- дым. — К,азанын жары лы п кетпесш, акы рындап су куйып кой. — Жарайды. Ш ар eTKi3in казанга су куйып койдым. Enfli байкады м, уй дщ iuii кек тутш денш KyfiiK сасып KeTinTi. Сэл eciKTi ашып алуга тура келдк — Анау куйген бидайлардын бэрш мен жеп ко- ям ,— дед'1 Ж ан ат сш екейш жутынып. — Мен жеймш,— деп Ж анар таласа тусти — Тиыш турындар, 6apiMi3 6ipre ж ейм !з,— дед! Болат улкендш н 6iAflipin, онан сок маран ка р а п :— Сей- тем1з Fofi, Канат?— деген. Куырылган бидайдын ycTinri жапяндары кап-кара коныз боп кеткен 6 ip тоста ran дай бидайды к айтер1м д1 бшмей тургам, мшкене балалардын мына сездершен кейш тегеш iuiiHe Teric араластырып ж !берд1м. — И э , 6apiMi3 6ipre жейм1з,— дед1м. Осы сот эжем басын кайта кетерш: — Э й , балам , бидайынды Kyfiflipin алды н-ау, э,— де- Ai ынкылдай сейлеп. — Аздап кана куйдк — Э ж е, 6i3 ол куйгендерш де ж еп коям ы з,— деген Ж анат айкайлай сейлеп. — Ж емендер, iurrepiimi ауы ртады ,— дед1 эжем д ау-
сын катайтып.— Куйген бидайдан тазартып барып тар- .тындар дшрменге. — Макул, эже. Енд1 тегештег! ыстык бидайды устел устше тегш, тертеум1з терт жагынан отыра калдык та, злНндеп е з ш араластырран кара коныз куйжтерд1 6ip-6ipaen бел in теруге KipicTiK. Олекеш м 1з шубыра отырып аузы- Mbi3Fa 6ip дэн салм астан бар ынтамызбен тазалап отыр- мыз. — Ж ан ар , ж ем е куйген бидайды,— дейд1 6ip кез Болг - Мен жегем жок. - Кэне, аузындьг ашшы? - M ine, кер, а-а... - Э н е, т !л in мен тштерщ кап-кара KeMip боп тур — М ен жегем ж о к. B ip куШк бидайдыц ©3i аузыма тус!п Kerri,— деп акталды Ж анар. — Ж ем ендер, iurrepin ауырады. K,a3ip тазартып бол тан сон, дшрменге тартып, талкан етш сутке шылап ж ей ш з ,— д еймш мен улкенд1пмд1 6ijiAipin. Ал вз1м 1штей: «Осы к у й ж бидайды жегеннен менщ iuiiM ауыр- мас е д Ь ,— деп тамсанып коям. Тазартып тас дшрменге тартканнан кешнп талканы- мыздыц Typi кумдауы т ж ер дщ кулгш топырарындай болды. Bip кесе ыстык cyFa жарты кесе сут косып шыла- ганнан KefliH, дэм! т1л уй!ргенден тэп-тэтй боп uibiFa келди Эжемд1 туррызып устел басына шайра отыррыз- ганбыз, i<63i KipTiiin шылагаи талканымыздык TypiHe ушле карады да: — Б ал ам -ай , катты Kyftflipin апсы н-ау,— дедк — Куйсе де т э т а ,— деп, Ж анар талканды асай ту- cin, шан жуытар емес. — Т э г п болса жендер онда, жуткан ж утам ас,— деп койды эж ем , ©3i аздап сут катып отырып, туз салып а к сут шайды im yre KipicTi. Буйтш шай iiuKeHi эжемищ ia y ip болайын дегеш . Сэлден KefliH мандайы тернйп, курыстары тарарандай реш шрейш дедь Аузына баска пэр салм астан 6ip ш эупм ыстык су мен калган жарты кесе cyrri терлеп-тепшт отырып тауысканша, эжем де тыцайып тэу1рленш калган сиякты болды. Б!з эжем!з- д ш сыбагасын да ©3iMi3 ж еп , ар жагымызра ел конып кунактап калганбыз. Кенет Ж анар эжеме карай жалт
бурылып, онын айгыз-айрыз тер аккан жуз1нен юшкен- тай алаканымен еркелей сипады да: — Э ж е , енд! Tayip болдын ба, елм ейсщ бе?— дедь 9 ж ем кулш Ж1берд1 ж эне ракаттанып уз ак кулдь — © лмеймш,— дед1 Ж анар ды н к ек м ш аш ы нан и!с- кеп койып.— Сендерд! жетш збей неге елейш . © лмеймш. — Ур-ра, эжем елмейд1,— деп карны тойган Ж а н ат устел шетжде шалкасынан жаткан куйде аярын тыпыр- латты. © din кенш м1здт кем-кеДп жазылрандай боп куа- нышты 6ip т а к т а отырранымызда, ауы з уйге аярын дурс-дурс карып 6ipey KipAi. Б ол ат ушы п турып eciK ашкан, Зибаш екен. Станцияга Нэзира эпкеммен 6ipre астык тарта кеткен. — Эж е, Нэзиранын епздер1 болдырып жолда калды, Ж арбулакты н тусы нда,— дедк 03iHiK ене бойы шрескен кар, сыкырлап тур, иеп-иепне тимей сакылдап, сейлеуге аузы эзер келш тур, абден токган. — Н е дейд!?! Ж алры з калды м а?!— дед1 ж а н даусы шыккан эжем. — Касында М анар бар. Б1з алдынры eKi шана ауы л- ра хабар берейж деп озып к ег п к те, олар eKi шана кешндеп калды. — Ойбай, елд1 десенил онда, мына бо ранд а!.. О й - б ай ...— деп эжем ойбайлай женелдй— К ,у дай-ау, ендь ri кеп KepreHiH сол м а ед1?! Неден ж азы п ед!М саган, осынша сор мандай ететждей... К .анат-ау, негып тур- сын, ойбай, жупрсенил Байдалы га!— деп кеп, eciM шырып алейш турран меш жулкылады. Зибаш кетуге ьщрайланран, усп'ме ш н ген д | кие сап оран (лесе мен де сыртка шыктым. — Сен Байдалынын уй ш е б а р ,— дед1 Зибаш д!рдек- теген епздерш бас ж 1бшен жетелей туры п.— К,ора ж а к та ж урсе, мен e3iM айтам рой. Д ал а элем-тапырык боп, боран ершелене coFbin тур. Б у нерылран таусылмайтын к ар , бу не деген басылмай- тын боран. C ip a, аспаннын Ty6i тусш кеткен шырар. Уйткыган кар лезде койны-коншымды кеулеп д1рдек- тет1п ж1берд1. Байдалы шалдын уй ш е карай калы н карды кеилп сурше-кабына ж у п р е жэнелд1м. О п па кар- Fa малтырып ею-уш рет онка-шонка кулап та алдым. Байдалы шал уйшде жок екен, Келбай керен eneyi кешеден 6epi мал ж акта жургеи кершедг Уйге кайтып орал гам. Э ж ем сол элгш д еп кудайга
f i E Л х ’ б р , ж а л б арынып, зар ешреген куйшде баиыз таба алмай ж ур екен. O f3h косылып к1шкене бал ал ар да тус-тустан улардай шулап жылап тур Осииы н бэр.н керш уиде отыру мумкш емес еда. Менен зге бас кетерер Нэзира эпкемд! 1здеп шыгар е н т м н щ жогы бел п л г 6пздер1 болдырып жолда калганын естн отырып, б 1лш отырып, еш э р е к е т з кол кусырып калай гаиа отьфа ал ам . Алдынан шыруым керек, i3fleyiM керек. Мен Ж арбулакка баратынымды айткам. Мына боранда ceHi калай жалгыз ж!берем?1— деп, эжем онан эрмен ойбай салды . Мен in дегешмнен каитпасымды керш , енд1 63i де кише бастады. — ©3iH ауырып турсын, Ka3ip суыкка шыксац мул- дем жаты п каласы н foA,— деген менщ сез1мд1 тындаган да жок. — Сен екеущ нщ жолында мен е л т , неге курбандык- тарын болмаймын,— деп, бой бермедк Ж ы лай ж ур ш e3i де кишд|, MeHi де жылылап киш- Д ф Д ', колымызга 6ip-6ip таяк алып, Нэзира эпкемд! 1здеуге шыктык. Ек{ шакырымдагы Ж арб ул акка мына- дай ат кулары кершбейтш боранда барамыз деп жур- ген эжем екеум1здш кур далбаса д а . Есштен аттап шыра бере-ак, калай журер1м1зд1 бьлмей 6ip-6ipiMi3Ai тарткылай бастады к. Боран он ж а к шекем1зден кигаш- тай сорып алра аттатар ем ес, кешн карай итер!п-итерш тастайды , екеум!зд1 каукар керетш Typi ж о к, какбак- ша ушредк — Эже1— деп айкайлаган дауы с шыккандай болды сонымыздан. Свйткенше болран ж о к , салт атты 6ipey ентелеп куы п ж е г п . Бектай eceniui екен. Астында Нурымаи бастыктын атакты Курен твбел аты, иырына мылтык асынып, канжырасына жем салран коржын тендеп апты. Ж ар б ул ак к а бара ж атканы айтпаса да б е л г ш бон тур. C ip a, бар жайды Зибаштан eciin шыккан болу керек. — Кэне, кайтыныздар! Нэзирара мен барып алып келем!— дед! айкайлап. — К арары м !.. Карарым1.. ©ркенщ ессш !..— дед! кемсендеген эж ем , лездщ арасында бет-аузын кар тута бастаран ед1, д е м т п эзер сейледг О сы сэтте Бектайра менш к е к ш м де елж1реп сала бердь «А ратай-ай»,— деп узекп сш е оралып арыл-тепл ж ы л ап Ж1беруге ш ак калдым.
— Мен 6ipre барайын, м ш геспр е кетиш,— дед1м жалынып. Жолын болгыр, Бектай сезге келген ж ок, артына MiHrecTipin алды. — Э ж е, адасып кетпей уйге кайт! — Кайтам, кайтам. Жолдарын болсын! Нурыманнын 03i мен ауданнан келген еюлдерден езге еш мм мшбейтш, ылги ж ем ж еп ток ж ар ау туратын Курен тебел кутырынып тур екен, ж ануар, мына боран ойына Kipin m uFap емес, оскырынып койып калын к а р ды к ак жары п омыраулай женелдь Бектай eKKeftin ат- тын жалына жабысып алды д а , мен онын белшен мык- тап кушактап алдым. Жолшыл ат элпндеп Зибаштар- | дын шаналарынын боран буркеп тастаган i3iHiH С!лемше Tycin тартып келедй Кары ж ук ал ау тустарда ж ел е ж орт- са , калы н карга Tycin кеткенде, оргып-оргып ы ткактай- ды. Сондайда мен ceMi3 аттыи тактайдай сауырынан домалап Tycin к ал а ж аздаймын. — Канат, мыктап устан!— деп кояды Бектай. Сейдейд1' де e3i Te6iHin кал ад ы , Курен тебел онан эрмен ытырына женеледк Ж арбулак — тарам-тарам сай-жыралардын тогыскан тусындагы табигаттын 03i апан кусаты п ойып тастаган Teniperi бш к жаркабакты терен сай . Туб!нде буркы рап кайнап uibiFbin жататын суы мол булак бар . С ай -ж ы ра- ларды кеулеген калы н бергез, аредгк-аредак д олана агаштары еседк Ж азда балалар долана жинауга мунда ЖИ1 келетшб1з. Ауылдан mbiFa сап к ар а жолды н шанын буркылдата жарысып ойнап кеп, ойнап кайтып журет1н жер1м!з. Енд1, MiHe, кыста Курен тебелдщ ез!мен суыт ж ур!п келе ж атканы мы зда, жетк!зер емес, TinTi алые* тап кеткен сиякты. Э удем жер анык кер1-нбейт!н ак тутекте ер мен ылдиды айырып болмайды , кай туста келе жатырмыз. Ж арб ул акка дей!н алые п а , ж акы н б а , белпЫ э. Кенет, Курен тебел оекырып OHFa кар ай окыс ж алт берген, мен ушып тусуге ш ак калдым. — 0 й , мынаган не KepiHfli?!— деп Бектай атты кам - шымен осып ж1бердь BipaK канш а кам ш ы лап, тебшген- мен. Курен тебел оекырына уркш , алга карай басчай койды, амал ж ок, жолдан шыгып омбылай орагыта жур- генб1з, тек осы кезде FaHa: — 0 й , энен кара! — дед1 Бектай шошына. Сол жарымызда анадай ж ерде бораннан eKi кулак - тарын жымырып, жер бауы рлагандай боп eKi каекы р катарласа eTin бара жатыр екен. Сейткенш е болтан
ж о к, Курен тебел сол га карай жалт Сергеи, енд| он ж а к 6yflipiMi3fleH ушший каскыр керш дк Ж ел жактан тары 6ip-eKeyiHiii косарлана улыгандары ееплдй 61'рак ездерш коре алмады к, А т та, 613 де ;iipi.i;ien кеттш. Калы н оппадап ыршып-ыршып eei<ipin кеп жолга кайта тускенб!з, мурнымызга ауыр 6 ip куш ктщ nici келдк Курен тебел сол куш к шыккан ж акк а карай ышкына умтылып кеп, кенет irniH тартып кайыра оскырынып кичт токтаи кал ган. Догары лган бос шананын алдына кеп токтаппыз. — Э н е, отыр!— дед1 Бектай куана дауы стап,— Э й, амансындар ма?! Бектайдыи тасасынан мен алдыцгы жакты кере ал- мадым. — А м анбы з, аманбыз! бзд е р щ б1зд! калай таптын-* дар?— деп куана жауап каткан Манардын даусын та- ны д ы м . — Т у у, келгендерщ кандай ж аксы болды! Н е icrepi- Mi.ifli 6i.iMefi отыр едж. Енд! мен де керд1м , eKi бос шананын ортасында аппак кар баскан епздер тур да, епздердщ ортасында усН-бастары аппак кар Нэзира эпкем мен М анар eKeyi корбандасып б 1рденен1 быксытып жагы п отыр екен. Bi3 кастарына кеп аттан тускенб1з. Алдарында быксып жанып жаткан кара куйелеш 6ip нэрсеш аударыстырып отырган Нэзира эпкем меш Kepin орнынан турды. — К анатай, ceH6icin?! Келш куш актаган болды. Збден тонган екен, д1р- дектеп ез колы езш щ икемше келср емес. Бектай кор- жындагы жемд1 тушрген. Терт е п з д щ ym eyi д1рдектеп турегеп тур д а, 6ipeyi жатыр екен, кэд1мп Нэзира эп кем ж еп п журген кек каска е п з . Yui еп зд щ алдына коржыннын 6 ip басындагы жемд1 Terin, коржыннын CKiHiui басындагы жемд! кек каска епзд щ алдына кой- дык. — Ж ей гой, к аскам , жем жеиИ,— деп в31 д1рдек каккан Нэзира эпкем жемнен кос уыстап алып кеккас- канын аузына тоскан. Б айгус кеккаска сол аузына тос- кан жемд1 ж еуге шамасы зорга келдк Осы кезде эуел1 сол ж агы м ыздан, оган косыла i.ne-шала он жагымыздан каскы рлар улы ган. Бораннан ездер! кершбейдк 6ipaK улыгандары тым жакы ннан ест Ы п тур. Курен тебел тштен тыпыршып Kerri. Айнала каскыр каптал кеткен- дей 6i3 де урейленш калдык. 64
— В агана булар 613Д1 коршаран, ез 1м1з д е , ег1здер де зэрем1’з зэр Ty6iMi3 re кетш, ж ам ан корыктык,— дед! Манар сенщмрей бастаган быксыкты кайта аударысты- ры п.— О т жаруымызга тура келд1.— Е н д 1 байкады к, быксытып ж эрып отыргандары станцияга астык каптап апарган каптары екен. Ж эне шананыц ж актау арашы- нын 6 ip басын сол быксыран каптарды н арасы на тырып койыпты.— Мына араштын басын тутандырып ап кудым. — Мына жерде ж ан а ymeyiH керд1К,— деген Бектай. — Сендер ymeyiH рана кердщдер ме, ездер1 бесеу бо- латын. B i3fli теюректеп жургендер1 foA. О л ар со кештщ TycyiH кутед! еш и,— дед1 М анар . — Ж ей Fofl, к аск ам ... жей foA...— д е й т даусы flip- Aip еткен Н азира эпкем кок каска eri3iH балаш а Mycip- кеп. Элгшдеп'дей емес, тамарынан аздап талшык еткен- нен кейш, кек каск а eri3re ж ан KipeftiH дед1, сэлден кейш жем жеп дурыстала бастады. — Канат, мэ, сен Курентебелд1 мыктап устаптур,— деп Бектай боран етшде тыкыршыран аттын шылбы- рын маран устатты д а, e3i от жарура KipicTi. Ш ананы к жактау агаштарын тепюлеп журш сьшдырып, оларды быксып жаткан каптардын арасына салып, бораннан калкалай отырып урлеп, отты кэд!мг!дей тутаткан. К у aFaui лаулап жана бастады. .— Кэне, екеущ жылынып алы ндар,— д ед! онан сон д1рдек каккан Н эзира эпкем мен М анарра. 0 3 i тары д а тепм леп aFam сындыра бастаран. Д э л осы мезетте ту сыртымыздан б 1рдене окне зу еткендей болды д а . Курен тебел ышкына KiciHen ж 1берш , келденен жаткан Кеккаска епздш уетшен 6ip-an каргып, шылбырын ко- лыма орай устап турран MeHi жулы п экет п . К еккаска еНзден асып барып мен онка-шонка кулагам , Курен тебел дырылдатып суйрей женелдк Канша жер суйрет- KeHiH бш меймш , б 1р кезкы л шылбыр колымнан сыпы- рылып шырып кетт1. К алы к карда аспандай ceKipin бара жаткан Курен тебелд1 Kepin калды м , онын ышкы на KiciHereHi, одан Нэзира эпкемнщ uibiHFbipa айкайла- ган даусы ж е г п кулагы м а, Бектай мен Манарды н ко- сарлана аттандагандарын жэне ecTUiM гуРС етш мылтык атылды. Bipey кеп жердей ж улкы п кетерш алран, Бектай екен. у Ж ур, ж ур, отка карай,— деп дедектет!п жетелей
женелдй EKi шананын ортасына, оттын насыпа жеткен- 1мде: — Еш ж ер щ ауырран жон па? Амансы н ба?— деген опкем урейленш. — Аманмын. Осынын 6api н ас кагым сэтте болран ед5, мен тгат! норкып та улгере алмадым ба, бш меймш , эйтеу, сакыл- дап кулгешм еамде. — Э л п наскырлар кайда?— депшн. — Курен тебелд! куып к егп ,— дед1 М анар. — Ж ануар аман кутылып кетсе жаксы болды,— де- Д1 Бектай кайгыра турып.— А л епздер элдснген uibiFap, журелж. ©пздер, шынында да, элденш капты, Квккаска впз де орнынан суйретме турды. Ш аналарды тастап, терт епздх ортага алып, Назира эпкем мен М анар алга Tycin жетелеп, б!з Бектай екеумхз сондарынан айдап, ауыл осы туста-ау деген багытпен ж ур ш к егп к . Бектай мыл- тыгын он иырына асып, сол ньтына быксыгаи каптар мен тутахтан агаштарды орап басына т г е н узын таяк- ты салып алран. К аскырга карсы 6ipflen-6 ip амалымыз. B ip ж аксы сы боран соцымыздан, епздер де, e 3iMi3 де нтере кугандай боп келемхз. — А пы р-ай, Курен тебел не болды екен?— деп коя- ды Бектай. Боранньщ гу!лi ме, элде каскырдын улыганы ма, ypefm i 6ip дыбыстар есп лед ь «У -у ...» дейдк Коркып Бектайга тыгыла тусем. Тутектене соккан боран, кара- уыта бастаган теш рек ег!здерд1 д е , б 1здерд| де жутып коярдай. Ш з ауылра жеткенде, дала каранры тартып, кеш тус- кен едь Бектай мен М анар эр! карай Kerri де, 6i3 эпкем екеум1з eKi еп зд ! жетелеп уйге карай бурылдык. Эжем мен балалар май шамды сырырайтып койып, бхздД еле- ri3e к у т т отыр екен. Y cri-басымыз кар-кар боп cipecin уйге Kipin кел гетм !зд е эжем: — Ж еН нан! Ж еН нан!— дед!. Эж ем екеум!з ayeni ек! жактан журш Нэзира эпкем- Hin устш деп етепне дей!н делдиш ак муз боп катып калган сэры тонын шешт!к. Нэзира эпкем ош ак аллына отка колын созып сылк етш отыра Kerri. — К ар экел, кар!— дед! эжем fler6ipi кашып. М ен бос шелектщ 6ipiH ала сап, есж коз!нен толты- рып m in кар алып к!рд1м. Онан сон эжем eKeyMia ек! бв
жактап кармен Назира эпкемнш аяк-колын ыскылаура KipicriK. — Э л п Бектай !здеп тапты м а?— деп сураган эж ем . бпкем басын изедь — бр кеш н есю р -ай !.. А йналайы н-ай... ©3i негып уйге юрмей ж ур . Э л де уйш е кетш калды ма? Назира эпкем тары да басын изедй Ещ ц байкадым, эпкемнщ тонрэны сонш а, Heri д 1р1лдеп, сейлеуге ш амасы келмей тур екен. « А яры м ... аяры м ...»— дей бередк E ki аярынын басын кармен канш а ы скыласам да кек- пекбек бои жан Kipep емес. — К анатай,— дед1 элден уакытта даусы ж ары кш ак- тана сейлеген Н азира эпкем,— сен бары п, сырттары ег!здерд| еш ш лердщ касына KopaFa Kipri3in, алдары на men салып келий. Жайшылыкта KeuiniciH коранын eciriH auiyFa корка- тынмын, бул жолы сол коркыныш атаулыдан мулде i3 де калмапты , тастай карангы кораныи iuiiHe сипаланып ж ур ш Kipin, д1рдектеген eKi вг!зд1 жы лы тукш рге карай жетелеп, алдарына шеп салды м. Карангы кораны к iiuiH- де, курт-курт Kyfiic кайырран еш м лер мешрене маны- рап, мешн дыбысымнан шошынрандай тебе жагымда конактап отырран тауыктар канаттарын саб алап , акы- рындап кыт-кыттап койды. Ертенш е шайдан кешн ег 1здерд1 колхоздын корасы- на апарып, Келбай керенге тапсырдым. — Ш ана кайда?— деп сураган. — Уйдщ касында кар басып калды , кун ашылран сон, шырарып аламы з,— д ел1м кулагы на айкайлап. KopaFa дешн жел сонымыздан болып, боран ек! eri3- Д1 де, мен! де д едектетт куып экелген. Е н д 1 кайтарда боранга карсы журд1м. М ундай зэрл1, суы к болар ма, тула бойымды калтыратып ж1бердк Ышкынып-ышкы- нып ыскыра сокканда, кезд1 ашырмайтын ак тутек туншыктырып ж 1берердей болады, койны-конышымды кеулеп, аттаран сайын Kepi итерш ушырып кете ж аз- дайды. Урлей-урлей кшздей Fbin тыгыздап тастаган кат- ты карда 6ip cypincen, канбакш а дом алата женелетш сиякты. «Кун ашылса, мына катты карда aai сырранак- тыц туб1н т уар етш болармы з»,— дейм!н. Уш куннен 6epi далага шыкпай эбден iuiiM пысканы сонш а, б1рден 3* 67
уйге барплм келмедн «Эж1бек не icien отыр екен, сора кетешшш»,— деп, соныц yfliHe бурылрам. Куткетмдей- ак уйшде 6ip топ бала у да шу боп отыр екен. К ак тер- де аласа денгелек устелдщ басында, колында пышак, 0ж (бектщ 63i отыр, алдында aFaui ет табакта ет дейш десем ет емес, 6ipai<, соран уксас жалбыршактанган 6ip- деце буы буркырап тур. Б аска балалар: Бэтен, Санат, Кайрат жане 6ip-eKi бала аркайсысы эр шетте Эж1бек- Tin аузына кездерш сатып мелие карапты да калыпты. Y cTi-басым кар-кар боп мен Kipin келгенде, 0ж1бек: — M in e, Канат та осы куйканьщ niciii б ш п кел- Д>.— дед! мэз болып.— Ж арайды , сен де отыр, oye.ni мен 03iM тойып алайын, калганын сонан кешн б о р т е белш 6epin ауыз типзем . ГЕспмнпдэ... Э ж 1бек табак тап>1 куйканын 6ip шетшен Kecin ап ау зына тастап ж 1берд1 де, алдымен 61раз шайнап дэмш алып Kepin, кылрыта жутып ж1бердь — Дэмд1 екен,— дедн Мунан api ол кен етжтщ ко- нышы кусап жиырылып жаткан калы к куйканы кэд1м- ri ет кусатып пышакпен шетшен Kecin, асай бастады. Бал ал ар тамсанып койып оныц жегенше телм!ре карай- мыз. Мына жеспен Ож1бек 6ip табак куйкадан 6ip жапырак та ауыз тртзбес деп отырмыз. Ж о, куйканьщ жартысынан кеЫ желжгеннен кейж , тояттайын дедн KCKipinin, алдындары сорпасынан урттап, ет табакты кешндеу ысырып койды. Б1зге б1рден белж беруге кез1 кимай 6 ipa3 отырды. Онан сон есш е элдене тускенден ойланып калды да: — K a 3ip бэрж е де аз-аздан 6epin ауыз тип'зем,— де- ai eci<epTin.— Д э м ж ж кандай екенж керщдер. Егер уй- лерщде ipi малдын жаткан-турран ж ас Tepid болса, осында экелж дер, ecTin асып ж ейтж боламыз. Б т д щ - дер ме?! Эж1бек Kecin берген 6ip-6ip жапырак куйканы жеп Kepin, 6apiMi3 де тамсана Tycin дэмд1 CKeniii мойында- дык- Берсе тары да ж ер ед ж , 6 ipaK 0ж1бек бере койма- ды. Табакта калган улкен 6ip кесек куйканы мензеп: — Мынаны, егер ю м д е-и м маран Мэридд шакырып окелсе, соган берем,— дедь — Мен ш акы рам ,— дед1 Кайрат. — Мен ш акы рам ,— дед1 Бэтен. — О л келмейд1 м унда,— дед1 Санат.' — Сендер келетж eTin шакырындар. — LUeuieci ж 1бермейд1' foi\"i .
I — Мектепке апай шакырып жатыр деп алдап epTin шыкпайсындар ма, кексокдандар-ау! Э й , осы сендерде тушр акыл болсашы, сендерге акыл уйретем деп, мына шашым жасыма жетпей атаратын шыгар. — Далара шакырып шыкканмен, ол кызды мунда экелу киын Foft. — И э , ол 63i эртшшн деп туш тандап, анау-мы нау айгканына кенбейдк — А л сендер кеш ирщ дер,— дед! Эж1бек катул а- ] нып,— М ен1н KiM екеж м д! айтындар, менсшбей кер сш !.. А л екеу!ц бары ндар!— дед1 Бэтен мен К ай р ат ка.— А л сендер,— дед1 Сан ат екеум!зге:— отыра турындар. М енщ танрала байкараным, сол KyHi Эиибектш мше- I* зш де д е, сезш де де бурын 6i3 байкамакан 6ip езгеше- л ш бар едр Б 13 Сан ат екеум1з онын ней сезш уккан, TyciHreH сиякты болдык т а, кей сезш е Tycine алм ады к. I — Баска балаларра Караганда сен екеущнщ естерщ j бар . Сондыктан iiniMe сыймай толып бара ж аткан 6 ip I сырымды актарып 6 ipas ж еш лейш алрым кеп отыр,— I деп бастады Эж1бек сезш .— М енщ эцпмем рашыктык j ж айы нда. Раш ы к болу деген керемет екен... К ан а т , С а нат сен екеущ эл1 баласындар рой, рашыктык дегеннщ не екешн 6ijiM eftciaaep. Раш ык болу деген керемет екен. Ж урепнд! ауыртатын азап екен. М ысалы, осыдан терт кун бурын боран согардыц алдында мен кешеде Мэрид| кергем. Кыз деген тез есед! деген рас екен. Былтыр гана басы биттеп журетш бокмурын едр 6ip кыстын ш ш д е бойы тартылып, сулу кы з боп капты. Сендерге — ет!рш , маган — ш ын, э л п кызды кергенде, ж ур еп м ауырып са ла бердр не болранымды бшмей сонынан телм!ре карап турып каппын. Содан 6epi жатсам -турсам кез алдымнан Мэри кетпейдр М еш езше сикырлап алган сиякты. Кыз Ж1бекке 'Гелеген осылай рашык болтан шы гар. 0з1мнен ез1м ел пм келедр тек М эри де мешмен 6 ipre елее дей- MiH. Сонда 6i3 де «Козы -К ерпеш -Баяндай» 6ip молада елсек-ау» деп, зар илепм келедР.. Эуелде Эж1бектщ айтып отыррандары кызык сиякты KepiHin едР артынан угыныксыз 6ip мылжын сездер боп кеттР Онын ycTiHe Мэрид1 мен ез!м де ж аксы керетш- MiH. Сондыктан Эж1бектщ «Оран елердей рашык бол- дым» дегенш iuuefl унатпай да отырдым. Ыраздан кешн устьбастары аппак кар болып Кай- рат пен Бэтен келген, екеуш щ айтканы: М эри эуел1 булардын мектепте апай шакырып жаты р дегендерше
с е н т , ушнен кишш шыгыпты, онан сок булар Э ж 1бек- п н уйше шакыратындарын айткаи кезде, ашуланып! «Алдагандары к уыин мэ, сендерге!» деп, екеуш eKi nepin карга онка-шонка eTinTi де, уйше к е т т капты. — К.ЫЗДЫН перген1не кулап журген сен екеущнен тук ш ыкпайды,— дед! Эж1бек ыза боп. — Каланыц кызы емес пе, твбелестщ эдю н бше- д1,— дед1 Кайрат акталып. — Ж э, ез немелер!— Эж!бек тесегше барып шалка- сынан кулай Kerri.— б з е п м ертешп барады... УЬ... Н е (стесем екен?.. А ратайлар-ай, не icTe дейандер ма- ган?.. Элде 6ipeyai пышактап елНрсем бе екен, а?.. Мунан api Эиибектщ езш ш , де сезшщ де мэш жо- гын у Fbin Сан ат екеум!з уйлер1м1зге кайттык. — М ы нау тура Ы рысбектщ аузынан тускендей боп капты Foft,— дед! былай шыккан сон Санат жанагы О ж !б ект1н кылыктары inline сыймай. — Расында да. Боран сол ышкына улыган сарынынан танбастан кутырына согып тур. Ертенпсш ге Караганда ecipe тус кендей. « У -у ...» Б ую л дуние — ж ер де, кек те ак тутек. TipfliK атаулынын куш осы ак тутекке карап калган сиякты. Енд1 еш уакыт толастамайтын сиякты. Б1здщ ауылды б1рж ола жуты п, кем 1п тастам ай, кенйи кенши- Tin Typi ж о к. — Атам айтады, ез1м ес б1лген ж етш с жылдын iiuiH- де бул ещ рде биылгыдай катты кыс болтан емес деп,— дед1 6opaHFa туншыра свйлеген С анат 6 ip кырындай ж урт. — М ен in эжем де сейдейдТ Тек мундай кыстын арты кайырлы болады, жазы жайлы , астык пен швп мол болады дейдк — MeHiH атам да свйдейдь молшылык болады дей- д1. Бэрш ен де жауды женсек екен,— дед! С анат боран- Fa каская турып айкайлап. — Соны айтсаншы!.. Уйлер1м1здщ тусына келгенде, екеум1з ею айрылдык. К.А Л Ы Н . К А Р Ертенг1с1н 6ipey шашымнан сипап, онан иыгымнан какты , K03iMAi аш сам , эжем екен, ■— Тура foh, карагы м , боран басылыпты. Кора даты 70
мал неше куннен 6epi кам ауда турып обал болды эбден, соларды далага шырарып, шеп ш аш . Унемдеп ш ашиа- сан, шеп те азайып барады. Онан сон мына Нурсулуды н ушне карай жол ашшы . Eki кун болды хабар ласа алма- ранымыз)'а, халдер1 калай екен, бш ей ж . Е ак т е р ш кар Сасып калган ж о к па екен?! Сейдед! де эжем кунделш Н ертенг1 Н р ш й й г М н б а сы — ошактары кулге кемш , ycTiH табамен бастырып KOHFan коламтаны аш ы п, соны урлей отырып, сабан тутатып от ж агуга, KipicTi. Мен ушып турып, туш бойы салкын тарткан суык уйде денемд1 муздай карыган кш м дер!м д! тез-тез кише бастадым. Уйдщ iuii ала келенке. К,алын кы рбак тур- ран шшкене терезеден epTenri ж ары к бозамыктанып кана Tycin тур. Ш шкене балалар шырт уйкыда ж аты р. Эншешнде эжеммен катар оянатын Нэзира эпкем де эбден калжы рап ш ар ш ага н д М болу керек, тыпыр етер емес, ен! тотыккан, api iciHKi, неше кунг| суыктын табы б!лшед1, бурын менен сэл рана улкен сиякты кершетш балан кесшш каз!р тштен eceftin кеткендей ке- piHfli. Сы ртка шырып, эуел1 eciKTiH тешрегшдег! с!р1лен1и калган карды куреп, корага жол аштым. Куресшнщ устш е устеленген бул жолры ж ал кар уй дщ тебеам ен бнрдей бопты. B ip KepiMi, eciKTi басып калм ай 6 ip ж а- рым метрдей ентелеп кеп ж ар кабак боп токтаган. Кора- нын алдын кенейтшшреп карын ашып, неше куннен 6epi кам ауда турган коцыр сиыр мен ешшлерд! шырарып, шагындап-ш арындап 6ip-eKi аш адай шеп шаштым. Тек осы шаруаларды жайлараннан кешн рана, керш! Нурсулуды н yfiiHe карай TeMip курекпен кертп!штеп ойып, бшк жалмен баспалдактап кетерыетш жол ашып, ез1м сонын уст!не кетер!лгем. Терт кун соккан боран карды эбден штелеп cipecTipin-ак тастапты, каттылыры сондай, аттылы адам шауып ш ы кса, ойыла коятын Typi ж ок. 9pi-6epi ceKipin, тепшлеп Kepin ед!м, TinTi 13 тусер емес. К,ар деп осыны айт! Егер мына карга Ы рысбек басымызды темен каратып койып калар болса, тебем!з- Д1Н жапырылып калары анык. Б уш л ауыл осыпдай ci- рескен катты калы н кардын астында калган. Эдеттеп' тактайдай ж ап -ж азы к кешелер мен ауыл уйлерд!н ара- сына денкшп-денкшп ак ж алдар турран, уйлердщ тебе- лер!мен б1рдей. Э р тустан кора тебесш е ушлген шептер мен жет!м баладай сум1рейген мурж алар рапа керш ед!, 71
кейб1'рш ен будактап тутж шырып ж аты р, т1рш1л 1кт!н белпсь Нурсулуды н yfiiHiH eciri жартылай ашык тур екен. К ар eciKTi eni жарынан б1рдей урлеп, ктелеп, не ашыл- майтын, не жабылмайтындай етш cipen тастапты, ал ауы з уй дщ Ripe 6epiciHe эжептеу1р ж ал турран. «Есж те- pin жабура да шамалары келмеген-ау» деп, дереу тем1р курекпен элг1 уйьпген карды кертш-кертш ойып, ауыз уйд), eeiKTiH алды-артын тазартып iuiKi eciKTi тарткам, Mine, кы зы к, сыртынан кеспелтек арашпен мыктап Tipen койыпты. «Уйлерш де еиш м жок болтаны м а, сонда бу- л ар тан атпай жатып кайда Kerri екен»,— деп таныркап кеспелтек™ алып iuiKe енгем, KynripT кана жары к тус- кен, ел кешкендей шарын белмеден урейл1 салкын азы- нап коя бердь Н урсулуды н meuieci Бэкиза кемшр eKi немерес! еш жарында ошакты !ргелеп 6ypicin жатыр екен. О ш ак ка KeMi 6ip т эул ж от жарылмаран тэр1здк М ен юргенде, yineyi де тым-тырыс козгалмай жатты. Коркып кетт1м. Эуел!: — A na ! A n a l— деп жайлап дыбыс Cepin керд1м де. еш кыбыр болмаган сон:— C e p in!.. Б ер ж !..— деп Н ур сулуды н eKi баласыныи аттарын айтып, дауыстап ж ь 6ep niM . — О не?! B ipey шакыра м а?!— дед! кемш'р оянып. — К анат кой, келш турран,— дед! BepiK, м е н т кел- гешмд1 бакылап ояу жатса керек. М ен @3iMHiH урейлене дауыстараныма уялып: — А п а, бул мен FOfl, эжем ж 1берт ед1, амандыкта- рынызды 6\\л деп. — Э , Канатпысын, карарым?— дед1 KeMnip сол коз- галмаган куйшде ж айбаракат унмен.— З з 1р‘ ге TipiMi3. М ы на Cep in ауырып калды . Д е н е т ертенш, кушп-жанып жаты р. Туш бойы осыны кузетем деп кез кпмеп efliM. — Сырткы есжтерниз ашык капты foA. — Кеш е iHip кезжде 6ip ey кеп, сыртымыздан бекь Tin, ауыз уйге Kipri3in журген eKi тауыгымызды устап экеткен, сол ашып кеткен рой... Мына KiciHin аттандап ойбай сап , киянат жасаран- дэрды каргап-ci.nen шан-шун айраймен болса да ашу- ыза б!лд!руд1н орнына бейжай рана сойлеп, eiu6ip эре- кет-кимылсыз булай жатканы маран бу дуниеден кудер узгендей боп кершдк Уйге кеп бар жайды эжем е айттым. — « Ж а у ж агадан алганда, 6epi етектен» деген осы
да,— дед! эжем курсшш,— Кандай уй ед!?! Bip кездер1 саусактын саласындай азамат улдары у-ду боп жататын шанырак ед1 рой!.. Онан сон эжем кандай-кандай кун бар алда деп, б!зден — балалардан тырып журген кебеже туб1ндег1 ала дорбасынан 6ip тостаган тары салып алды, кузде сэры серкешт! сойганда, сонын iui майын шыжгырып к|’шкене табакка катырып алран едк сол тон майдын 6 ipa3 белег!н ж эне опырып б о л т алды , элгш де рана сауып алран коныр сиырдык сутш щ жартысы н куйып алды да: — Сен мына калакка ошактан тамызык от салып алып ж ур,— дед!. 03i калталактай басып алга Tycin, элгшдег1 мен куреп ашк,ан кылта жолмен Н урсулуды н уй1не келдш. Бэкиза KeMnip мен Kimi HeMepeci BepiK eneyi орын- дарынан турып KHiHin, уй iiirrepiH жинастырран боп ж ур екеи. Ашыккандары кер ж ш тур, eneyi де элшреп баяу кимылдайды. М ен коламтаны ош акка салы п, сырттан 6ip куш ак сабан Kipri3in от тутаттым. Э ж ем ш эуг1мге су куйып шай койып, e3i экелген cyTTi n iciрд!. Уйдщ iiui жылынран кезде, эж ем С е р ж т щ ж эсты ры н кетерщ к!- реп, ycriHaeri керпесш ж ен ш д егп , онан сон тамырын устап тындап, сыркаттын бетше уш л е к ар ап 6ipa3 отырды. — Апыр-ай, Бэкиза-ай, ауруды аскындырып апсын рой,— дед1. — Е , жарыктырым-ай, менде каз1р не ес калды дей- ci3. влмеген сон кеуденде жанын бар, кур сулде журед1 екенсщ д е,— дед! neri кемсендеген Бэкиза к е м т р жы- ламсыраган унмен,— Кеше ci3fli шакырып осы баланы керсетейшпЛ деп, есжтен уш рет ш ы рып уйд! айналын адасы п, елд!м-талдым ж ьты л ы п-сур М п уш рет кайта KipfliM. Кары с ж ер аттап ж уре алмады м. А кы ры нда, кой, eKi ортада адасып боранра ушып елеем, мына кос же-пмек мулде сорлап кал ар деп корыктым. О сы уйде Tipi жэндш атаулыдан eKi тауык кап едк сонын ен бол- маса 6ipeyin устап мына ауру балара сорпа ж асап беру- ге де хал!м келмедк УИ.. Осыдан боран басылар кун болса, eneyin де Канатжанра устатып, бауыздатып алармын-ау деп ед1м, онымызды да кудай кеп керд! ме, буйыртпады Fofl. 73
Жетчмнщ аузындагысын жырып жегеннен кегере коим ас, юм де болса,—дед1 эжем ызалы унмен. — Ж елкесш ен шыксын... Ы сты к сутке 6 ip касыктай май салы п, сапырып- сапырып алды да: Б ал ам , мына суттен уртташы,—деп, Сер1кт1н аузына тоскан. K©3i ж асаурап , жары сопиып, алкымы lcin кеткен CepiK басын KeTeprici кеп умтыла емшгеш- мен, суттен урттап iiue алмады . Э ж ем еид| акырындап снын аузына касыкпен тамыза бастады. MeniH тан к ал е н ы м — CepiKTiH TypiHiK адам танымастай боп осынша тез езгерш кеткеш едк Осыдан 6 ipa3 кун бурын эжем: «Кем -кетж ке кемектесш туру керек, балам, одан кор болмайсы н»,— деп жумсаран сон, мен уйлерше сабан Tycipin, кораларында жаткан улкен б!р томарды кика- лактатып жары п бергешмде, осы CepiK шамасынын келгеншше маран кемектес!п, Meni езш е кэд1мпдей жан- ашыр т1рек тутып, «К анат aFa» деп сонымнан калмап efli. 031 Ticen ж ур екен, кулген кез1нде, eKi каска TiciHiH орны к е л л ш , Typi сондай суйюмдк spi кулк1л! боп KepiHefli екен. — Э й , сен 9з!н Ticin Tycin, ш ал бопсын гой,— дегем мен эз1лдеп. О л аузын алаканымен квлегейлей турып: —: Ж о к , шал емесшн,— деген басын шайкап. С ол суйк1МД| баланын Ka3ipri Typi — жары сопиып катты ж удеп, адам танымастай боп езгерш кетштг М ен корадан тары 6 ip куш ак сабан, энеугунг! ез!М бутаган агаштын калганы н, бес-алты тапа тезек Kipri- зш берд1м де, енд1 мектепке кетет1н1мд1 б 1лд!ргем. — Б ара Fofl, сабарыннан калм а,— дед! э ж ем .— ЭлИ Нэзираны оятып кет, турып анау балаларра карасын. Сы ртка ш ы рып 03iMi3.iiH уйге таяй бергешмде, жо- FapFH ж актан алба-ж улба боп далбактап ж уп ре шык- кан Тоштан керш дь Токтай тур дегеидей, маран колын булрайды. Т акап келгенде керд!м, K©3i булаудай боп кызарып icin кет1пт1. — Канат, эжене айта салшы , MeniH апатайым елш к ал д ы ,— дед1 туйеден тускендей eTin. Мундайда ел1мд1 хабар лаганд а, эдетте ©те сыпайы эдеппен рана: «кайтыс болды», «о дуниеге кайтты» деп жумсартып айтура тырысатын, ал мына кы з болса дэл 6ip мал е л 1п кал- рандай дунк етк1з1п тур. — Кашан? — Кеше боранда маран бой бермей уйден шырып 74
кеткен, мен сбкынан Kiiiiiin ш ы кканы мш а, кез жазып калдым. Содан apbi-6epi 1здеп-1здеп акыры ез1м адасы п кете жаздап таба алмай койгам. 0 3 i кайтып келер деп тун| боны шамды ж агы п койып к у гп м . Ж а н а ертен псш eyFa барран катындар туманын басында cepefiin ел in жатканын KepinTi. K,a3ip соны колхоз бастыкка айткалы бара жатырмын. Вскер семьясы Foft, кемуге кемектеспе- се, мен жалрыз ез 1м мына кыста кал ай квмем. Мунан api Тоштан далбактай xcyripin Байдалы шал- дын yfliHe карай Kerri. М ен уйге Kipin Н эзира эпкемдг оятып, эж ем ш к тап- сырганын айтып ж эне Тоштаннан ж ан а ecTireniMfli — жынды Бубыайдын боранга ушып елгешн хабарладым. КезГ бажырайып калган эпкем: 1— Ойпырмай, Караканш ы к шынымен киел ит екен- ау!— дед! iuieriH тартып. Мектепке келсем, неше KyHri боранда уйден шиша алмай эбден im ку са болган балаларды н кейб1реулер! алысып-жулысып ойнап, Kefi6ipeyflepi осы кундерде ауылда болтан езгерш-жаналыктар мен есек-аякдарды 6ipiHeH-6ipi асыра сорып, гей-гейттесш отыр екен, сонын арасында Бубтгайдын боранга ушып елгешн де, Нур- сулудын улкен улы С ер ш тщ катты ауьгрып жатканы н да жэне онын жупар деген жукпалы жаман ауру екешн де, б!реулердщ кеше М р д е Нурсулудын iueiueci мен ба- лаларын сыртынан бею тш тастап ауыз уй лерш деп ею тауыгын урлап экеткенш де ж ш ке т1згендей fh h айты • сып отыр екен. М е н т тангалганым осыдан 6ipep caFaT бурын Fana 63iM уйлертнщ алдын тазалап куреп, сырты нан кеспелтек агашпен Tipen бею тш кеткен ес|'ктерш вз колыммен аш кан Нурсулуды н уш н д еп жардайды мун- дагылардын менен ж аксы б1л ш отыррандыры. М эселен, мен CepiKTin катты ауырып ж атканы н квз!ммен керген- мен, онын кандай сыркат екенш бшгем ж ок, ал булар онын жупар деген жукпалы ж ам ан аур у екенш айтып отыр. И э , ауылдын сымсыз телефоны керемет едн — Бурын б1здщ ауы лда суыртпак ж ш жоралмаушы едн— дейд1 апам ,— мына coFbic кезшде эр ж актан ке- uiin келгендер кебейд! де, урлык-карлык uibiFa баста- ды,— дейдь И э, мешн атам да сейдейдк Bcipece шешендер уры дейдн — Э й , сен не свйлеп турсын?1— дед1 осы сэт Бэкке деген шешеннщ баласы ушып турып.
— Шешендер — мусылман, урлык жасамайды. — П а , uiipKiH, урлыкты жасаганда солар ж асасы н,— дед1 баганадан у к а з отырран Санат. — Сен немене, шешендердщ урлыгын Kepin пе ен? — Кергем . Ж алрыз мен емес, бую л ауыл керген. Осыдан eni ай бурын К ад аукар а кемшрдщ кара койын урлап сойып алган шешен емей KiM ед1? Абдраман ше- шен емес пе ед1? Банке даусы басецсш: — О й , ол Абдрам ан — онбаран. Ол Кавказда жур- генде де уры болатын,— дед!.— О б ал ж о к езш е де, ко мендант айдап экеги рой. — Сол Абдрам ан да ылри мен мусылман деп мома- кансып отыратын,— дед1 Отто деген HeMic баласы да шыдай алмай. — Е й , оен тыныш отыр,— дед1 Банке оны адам рурлы кермей,— сен немшке не ж о к, ей?! — М ен советтщ HeMiciMiH. Экем — коммунист. — B api6ip HeMicciH. — Тарт ты щ дк эйтпесе нерест! — KiM к1мге керсетер екен, ей! Кане!— деп Бэнке тары д а ушып турган. — Сен кожы рандам ай тиыш отыр ендП— дед1 Санат оган ал ара к ар ап , Санаттын MiHe3i б е л г Ы , ашуланса KiMiHfli болса да кагы п хмберед!. — ©31 неге тшседь — О л саган тшскен ж о к. А бдрам ан туралы айтты, оран кай киман кышып барады. Немене, оныц уры еке- Hi eTipin пе? — Рас. — Ендеш е, тиыш отыр. Осы кезде Энипа апайымыз келш сабак бастады. Bi- piHmi саб ак казак тип едь Yfire бершген тапсырмаларды эркайсымыздан сурап керген, б1рен-саранымыз болма- са Ke6iMi3 сартылдап турмыз. Неш е кунп боранда ж ал рыз мен емес, балаларды н талайы -ак сабакты судыра- тып жаттап апты. Сын еимге мысал ретшде апай АбаЦ- дын «К уз» деген елещн жазы п берген болатын, сол еленд1 6ipiMi3AeH кейш 6ipiMi3 мэнерлеп айтып шырып imiHAeri сын еам д ер ш этап 6epeMi3. Сур булт Tyci суык каптайды аспан, Куз болып дымкыл туман жерд1 баскан... 7в
бл енд ! опытен кезде эркайсы мыз-ак кез алдымызга вз1М]'зд1н ауылдын кузш елестеткендей боламы з: ку зп саргайран ойлы-кыркалы тунжыраран д а л а , шеп атаулы кураган, ауа сызды, ызындаран салкын желемш бар; букьп аспан р е н а з, Kip-Kip шуберекпен тутып тастаган сиякты, з1лдей-з1лдей сур булттар тутасып-тутасып кеп Ешюелместщ тебесше cipece каптап тур, теменп тугыл жактан сумандап жылжыган сокыр туман сай-саланы куалап демше дымкыл буркш, даланы жым-жылас кып жуты п алардай боп келедь.. Э р б ал а окыган сайын осы тэр|’здес суреттер келед1 кез алдымызга. Bi3 6ip класта жет1 казак баласы , eKi орыс, eKi HeMic, 6ip шешен, 6ip татар — бес улттын балалары окитын- быз, 6api де сорыс басталганнан 6epi ж анад ан кеш ш келгендердщ балалары . Келген кездершде 6ip ауы з ка- закш а бшмейтш бал ал ар, 6ipep жы лдан кейш -ак ®3i- Mi3fli сезден жанылдыратындай боп сайрап шыга келе- TiH. Ауылымыз — к а з а к ауы лы , сондыктан кундел1кт1 TipfliKTiH 6api казакш а: ойын казак ш а, мектептей оку казакша — демек, казак тип — буюл ауылга ортак т ш Ж эне казак т ш уйренуге онай й л сиякты. М ысалы, Отто кеш ш келген сон уш куннен кешн кешеде 03iMi3- бен 6ipre «тулш-тазы» ойнап, казакш а айтканымыздын бэрш айны -катеаз TyciHin, ойын устш де 6i3fliH сурак- тарымызга «бар, жок» деп жауап кайтарып, лезде тобымызга косылып кетт1. Оры с баласы Петке мен шешен баласы Бэкке де солай болды. А л а ж азда й 63iMi3- бен косылып ойнап ж ур д ! де кузде, мектепке казак клас- тарына кеп 63iMi36eH 6ipre партага отырды. М у к ан aFafl эуелде: «Э й , бул бал ал арга киын болды -ау», — д еп , 6i- раз абыржыган, артынан эл п балалардын окуга деген ынтасын керш: «ойпыр-ай, мына балалар зерек екен»,— деп суйсше мактаран. С ей т ш , элш пеш 6ipre уйренш, хатты 6ipre таныган балалар б 1ртшдеп кайсымыздын кай ул г екен!м1зд! де еске алып, сез е т т керген eMecni3. К а зак т ш н д е боктагандай эсер етпейд1, баска й л д е п бок- дерд1 6ipre жаттаймыз, TinTi тебелессек те казакш а те- белесш, казакша боктасамыз, баска йл д е боктасан ка зак тш нде боктагандай эсер етпейд!, баска йл д ег1 бок- тау шымбайына батып, жанынды ауыртпайды, ал казак т!л1нде боктаса шыркыраран жанынды коярга ж ер тап- пайсын... Кыскасы, бупнде Петке де, Отта д а , Б экке де майданга хат жазганда ез1м1зден кем туспейтш, казакш а макал-мэтелще де, кара сез бен елец сезщ е де желдей 77
ecln туррандар. А л кейб!р балалар булардай емес, riare ЭЛ1 де болса шоркай, болатын. Кептеген сездердщ магы- насына тусш е алм ай, дуры с айта алмай киналатын кез- Дер! бар. Сондан балаларды ц 6 ipi Бели едь 03 i MiHe3i анкы лдак, айтканыцды тез уйрене койрысы кеп туратын елгезек-ак бала. BipaK ылри кулюге кап журедк ByriH де сол Бели даусы санкылдап: Сур булт Tyci суык каптаШи аспан. Куз болып тынкыл туман жерды баскан... — деп бастай женелгенде, буюл класс болып кулюге батт,ык та калдык. Байкаймы з, Энипа апайдыц да euine кулк! ойнап шыга келген 6ip езу1 сэл кисайды д а, 6ipaK кулмеуге, сыр алдырмаура тырысып, кабарын сэл шцтынгансып барлырымызра койындар, кулмендер де- гепдей сыздана к ар ап, колмен ишарат eTin Белню ток- татты да: — Свздерд1 дурыстап айтып, кайтадан окы,— дедк B i3flia кулге1пм1зге де, апайдыц токтатканына да KbiHFan, кымтырылган Бели ж о к , аскак унмен санкыл- дап кайтадан оки бастаран, тары д а: «тынкыл туман» деген туста осы сездщ айтылуын кутш imTefi тынып отырран бую л кл асс кайтадан д у кулд1, апай Белид1 кай- талай токтатты да б 1здерге: — Сендер неменеге ку леандер?— дед1 решш унмен. — ©здерщ нем1сше 6ip ауыз свз б1л естд ер ме?! Б ^ м ей сн щ ер . А л Бели болса казак т ш н аз уакыттыц ш ш д е -а к уйрешп алды. Б1рд1-жарым тусшбеген сезш дуры с айта ал м аса, OFan кулуге болмайды,— дед1 де, онан сон Белиге кайтадан бурылды:— «Тынкыл туман» емес, «дымкыл туман», кэне, маран шесе кайталашы: «дымкыл туман» деп, — «Тымкыл туман». — MiHe, енд1 дуры с айттыц. ©зш «дымкыл туман- нын» кандай туман екенш TyciHeciH бе? — Ш лмеймш , — деп, Бели шынын айтты. — Орысша «сырой туман». Бели апайдын орысша айтканына да тусше койма- FaH сиякты. — «Ды м кы л», «сырой» деген сезд!н нем1сше калай eKeniH 6w ecin бе? — деп сураран апай. Бели ундеген ж ок. — Ш т ауб , сен 6 taeciit бе? — деп апай енд1 немш ба- лаларынын ш ш д е п тшге зерек пысыры Оттога бурыл- F8H. Бул д а:
_ О л э л п не ед1? .. Кал ай ед1?..— деп, «дымкыл» деген сездщ немшшесш таба алмай 6ipece кабагын ту- fiin, 6ipece кезш cy3in ойланып a6irep болды д а калды: Энн па апай енд1 портф ел ^е салып ж уретш кеп штапта- рынык калындау 6ipeyiH актарыстырып ayejii ершдерг жыбырлап ©3i iurreft окып алды д а , онан дауы стап: — Фейштер, — дедь — И э , солай,— дед1 Отто да xe3i б аг ж ан етш. — «Дымкыл» деген сез «Фейштер», ал «туман»— «нейбл» деп аударылады екен. Сонда «дымкыл туман» — «Фейштер нейбл» деген сез екен. Солай ма, Отто? — Сол ай LUbiFap, — дед! Отто. — А п а й , с!з нем кш е быешз бе? Энипа апай онын сез!н еспмегендей ел е у а з калдыр- ды да, Белиге карап: — Eimi тусшдШ бе? — деп сураган. — TyciHAiM, — дед! Бели басын изеп. — Кэне, онда елегий кайтадан окы. «Ды м кы л ту ман» деп аныктап айт. Осы кезде eciK карылып, сырттан басын сухкан Бек- тай ecenuii Энипа апайды ш акырды. EciK к езш д еп еке- yiHin сездер1 6i3re уз ж -у з ж боп женд1 еотлм ейд!; «кол хоз бастык... Ka6ip к а з у ... кар куреу... С а н а т ... Бэтеи ... К ан ат ... Б экке... О тто... П етке... Энипа апай ш к е кайта Kipfli де, жанары Бектай есеп- uii аттарымызды атаран алтаумызды сабактан босатты. — Тас койманын тещрепн кардан тазалайсындар, — дед!. Бектай ecenuii сыр.тта кек кунанына м ш т ап 6i3flin шыгуымызды acHFa кутш тур екен. — Бассандарш ы аяктарынды, кержпей, — дед1 aMip- ai унмен. 03i б!зден уш-тэрт-ак ж ас улкен, 6ipaK езн! улкен адамдай салмакты устайды. Кыскаша айтканы: тас койманы кардан аршып, молотилкага астык 6epin журген Келбай керен мен терт-бес шалды бугш ш е B y6i- TaflFa Ka6ip казура «i6 epin T i, сондыктан курек устаура жарайтын ересек деген 6i3 алтауымыз бугш ш е сол шалдардын, орныи баса турура Tnicni3, т ас койманыц Teniperin кардан аршуымыз керек, эйтпесе астык бас- тыру токтап калуы м ум кш . К олхоз eKi кун ш ш д е стан- цняга тары да терт шана астык :Ki6epyi керек, ал ол майданга ж!бер!летш астык, жауды туре куып бара жаткан каЬарман Кызыл аскерд1н, майданда кан кешш журген экелер1м1з бен агаларымыздыц азыры. И э , Бек- 78
тай ecenmi айтса осылай айтады, ж ай FaHa анау жу- мысты icTe деп буйырып ж умсамайды , ол жумысты ic- теуге м шдетИ екенщдк ейткеш ол жауды жену уш ш каж ет екенш eciHe салып шегелеп айтады. Ал жауды ж ену жолындары жумыстан м м бас тартсын, TinTi кан- дай киын, кандан ауыр болса да 6ip ауыз сез кайтар- мастан барасы н. Ж ауды ж ену уш ш , женю уш ш ештене- ден аянар жай жок. Т а с коймада молотилкара астык бастырып бес-алты ейел ж у р екен, баягы апаммен 6ipre Ы рысбекп коркыта- тын Б эти ка, Кал ипа, Сэруелерд1 кергенде, кез1ме оттай басылып, апам eciMe тусш , ет ж ур епм е з ш п кеткендей болды . Байкатпаура тырысып урланып ушеуше кезек- кезек карай берем, ymeyiHiH бойынан да апама уксас касиеттер тапкандай болам: кездерше дешн Tycipe ора- мал тарткандары , белдерш мыктап орап шыт белбеумен байлап алгандары , астык бауларын ашамен inin ап лак- тырран сэттеп шртиген кабактары , суыкка тотыккан ж уздерк кезере жарылран epinaepi апамнын тур-тулра- сын айны -катеаз eciMe Tycipeai. Б эрш ш , де эбден титык- тап шаршагандары KepiHin тур. «УИ!» десш тыныс ап, 6ip бел жазгандары нда: — Канатай, x a a in жаксы м а?— деп cypaFaH Сэруе. Осы 6ip ауыз FaHa сез маран апамнын: «К,арарым-ай!» деп, мандайымнан сипаранындай эсер erri. — Жаксы. — Эж ен калай, ауырмай ма? — Ею'-уш кундей ауырып кап ед|, 6 yriH Tayip. — Ю'шкене балалар калай? — Жаксы. Мунан api эйелдер ©зара сейлесш кеттк — Варила маркум Канатымнын ер жеткенш керсем деп отырушы ед1. — Е , 6afiFyc-afi, арманда Kerri Fofi. Элдекайдан сап етш жетш келген Бектай ecenmi: — Э й , кар куремей негып турсындар eHfli?! Йемене, мен сендерд! кэмесия болындар деп шакырды дейстдер ме?! ЛЛренш турыстарын! Д а б а й , Kipicinaep кар куреуге! B i3 элп нде келген алты бала Бектай ecenmi кврсет- кен тустан кар куреуге KipioriK. Койма ip recine cipecKeH кардын каттылыры ак Kipiui-
тей екен, yineyMi3 TeMip курекпен э л п б 1ркелк:' Kipniiu- тей боп ойылган карды лакты ра бастады к. Ауы р да емес, CipaK онша жеш л де емес. Э а'ресе лактырран адам тез шаршайды екен. Сондыктан алтаумы з ж ш -ж щ орын ауыстырып, кезектесш турды к. Эуел1 ж уз Kipniiu кардан санап лактырып кезектессек, б1раздан сон сексеннен, онан алпыстан, акыры елу куректен кешн алмасаты и болдык. CeflTin, туске карай белплеп берген жердщ карын тазалап б т р г е н 1м1зде, эйелдер: — О й , бэрекелд1, мына балалар мына араны Tim i лезде тазартып тастады foA. — Баланын iciereHi кершупй ме efli? — Ж^пт болрандары foA айналайындардын, еркен- дерш ecciH,— д есш , кеу-кеулесш мактай жонелдк Осы мезетте Байдалы ш ал да келе к ал ар м а, б!зд:к 1с1М13л1 корш ол да риза боп ж аты р. — Ж арайсы ндар! — деп койды.— Е , ecrin 6 ip ауы к 1шкен тамактарынды актап турсандарш ы . К ы зталак, булардай к у т м 1зде 63iMi3 мына Е н ш о л м естш карын колмен аршып, ала кыстай мал барып шыратынбыз. — А т а, ол кезде с1здщ катыныныз бар ма ед1? — деп сурады Санат. — Бар болатын. — А л 6 i3flin катынымыз ж о к ,— дед1 Петке. — Кызталак, сендер катын алмак Tyruii, алдымен анау мурындарыннын 6o fh h cypTin алсандарш ы ,— де-ii Байдалы ш ал 6yriHri туран балаларды кемс1те с©йлейтш дагдысына басып. — C i3 кусап кунде ет жесек, 6i3 де катын алар ек,— дед1 Бэкке. — Сендердпр ауыздарыннан ак май арызып койса да тук шыкпайды,— дед1 шакшасы н алып аузына насы- байдан атып урран Байдалы ш ал астынгы ернш булти- тып сакаулана турып. — Отарасы-ау, элг! БубЬайды кашан жерлейтш болдыныздар?— деп сураран молотилкада журген эйел- Дердш 6ipi.— Bipre ескен замандас ек, ен болмаса су- йегш шырарарда коштасып калалык. М ммеймш ,— дед1 Байдалы шал сол сакауланран калпында кабарын шытып.— Кабылы дайын болмай ж а - тыл. Ж ел к ал а, кун дылыда елмей, келмейсщдел ме, мынау KiciHiK бойымен бшдей кал ж ауран кака ган кыс- та олгеш н... аузындары насыбайын шырарып тастады да:
Э й . Канат, умытып барады екем, анау суйменд! к а б ф казып жаткандарга апарып бершП— дед1 ма- FaH. Э л п Келбай керенге айт, 6yriH кешке дейш ка- лаида б т р сш дед1 де. — Макул. — Аитпакипл, элг! Назира негып уйден шыкпай кал* едГ? ” 31 СТанциядан YciMefl-тонбай, ам ан-сау келш пе — Келген. Келсе, мен айтты де, трактордын окуына 6apyFa даиындалсын. Б ур агуш екеуш Мытыска ез!м жетмзш сал ам . Б ар , ендк М ен осындапл муздакты ойып журген суйменд! алып, ауылдын тершкешндеп бешт басында Ka6ip казып жат- клндарга к е г п м .К а т т ы кардын устж де сырганап койып жур1п келем, KefiCip 6eTi тактайдай Teric жерлерге кел- генде шыдай алмай суйменнщ ушымен сызып-сызып кар дын бетше атымды ж азам немесе бесжулдыз салам , онан кардын калындыгын елшешн деп суйменд1 бойлата ка- д ап керем, суймен тугелдей бойлай коймайды, 6ipaK жерге де жетпейдь — Э й , Канат!— дед! Байдалы шал сонымнан дауыс- тап, камшысын безеп тур екен, ойнамай, суйменд1 тез жетк1з деген!. Суймен экелгешмд! Kepin, Ka6ip казушылар да ку- анып калды . — О й , жаксы болды-ау, эйтпесе мына жерге курек батпай жаты р ед1,— деп, К елбай керен ciH6ipiHin тастап, суйменге жабысты. K a 6ipai ала кыстай кырман басында ж ур етш терт-бес ш ал мен ш еш еннт eKi jKirrri М ахм уд пен Д онку казып жатыр екен. Тон болып катып калган ж е р д т аса киындыкпен казылып жатканы кершш тур, каб !р ш 1лерд1Н 6api де кара терге тускен, ycTi-бастары топырак-топырак, yum ip TeMip курекпен кел1 туйгендей бар куш!н салып гура'лдетш ояды д а , екшнллер! казыл- ган ж ерге cenipin тусе калы п, топыракты сыртка карай лактырады. Каб1рдщ тежреНнен уй орнындай жерд!н кары аршылыпты, алН жерге Tycin елшеп керш ед1м, кардын калындыгы м ен т бойыммен б!рдей екен, ал ка- 6 ipfliH т е р е н д т белуардан боп капты. Мен Келбай керен* HiH кулагы на такалып айкайлап, Байдалы шалдын тап- сырмасын, каб1рд1 калайда бупн 6iTiperiH болсын деге- нш айткам. 82
— Йемене, 6i3fli ол трактор дей ме?! М ы на катып кал ; тан жерге онын aMipi журм ейдк— дед1 Квлбай керен ж ай свйлеп. — Айта бар, асыкса e3i келш казсын. Мунан api Ka6ipiuuiep ез сездерш ж ал гап кетН . — Мусылман занында Ka6ip казганны н сауабы тие- д1,— дед1 ш алдардын 6ipi H ycin . — Bi3fliK шешенде де солай, — дед! М ахм уд . — Э й , М ахм уд !— дед1 H ycin кенет кызына свйлеп,— осы сендер, шешендер, мусылманшылык легенде 1шкен астарынды жерге коясы ндар. О лары н дуры с д ел ж , ал енд1 сейте тура белдерще сапы байланы п, кит етсе жары п тастаймын деп туратындарын калай? Соларын кай му- сылманшылыкка жатады? Куранда гой, 6ipeyre иненщ жасуындай киянат ж асау кунэга саналады... М ахм уд калай ж ауап кайырарын б1лмей тосылып к ал ган. Осы caTTi пайдаланып H ycin ш ал ойындагы тагы 6ip к у д т н айтып салды: — Мусылман д М гой урлыкты д а KeiiiipiaMec улкен кунэ дейдь А л енд! мен баска жактагы шешендердщ кан- дай екенш бйш ейм ш , 6i3flin ауы лга келгендерш щ iiuiH- ара урлык жасайтыны калай? К азакш а нашар TyciHeTiH Д о кку шешенше М ахм уд ка б1рдене деген, cipa, H yc in шалдын не айтып турганын сураган болу керек, М ахм уд оган шешеншелеп айтып бер- fli. Д о кку K03i ж ар к eTin H ycin ш алга бурылды да: — Мен елНредГ... ел Н ред ь.. — деп TiciH шыкырлатып api карай казакш а айта алмагандарын шешеншелеп кет- Ti. Оны М ахм уд дереу казакш ага аударган. — Докку айтады, ондай урылар мусылман емес, олар- ды аямау керек дейдк Егер э л п HeMepeci катты ауырып жаткан кем ш рдщ eKi тауыгын урлаган шешен болса, он- да оны e3iM жары п елДрем ani деп тур. — Эне. кит етсе, eaci свздерщ нщ 6ipi жары п влНрем . О у , eKi тауык уш ш адам влНрсек, сонда адамнын куны- нын не болтаны? Махмуд Hycin шалдын бул айткандарын да аударган, Д окку кулш нибердк аппак TicTepi ж ар кы рап , сыгырая карайтын K©3i кул1мдеген кезде, мулдем жумы лы п кетед1 екен. Eai алаканьш жайып H ycin шалга: — Х у дичь 6aha д у с?..— дедк М ахм уд та кулш ж1- бердк Енд1 кайт дейсщ маган. К ал ай етсем ж а г а м .— дейд!. Б ул дау-ш ардан бейхабар, баганадан жер ойып тур- 83
ган керец Келбай е м самайынан айгыз-айрыз тер aFun, колындагы суйменш H ycin шалга устатты да: — Осы сен ш ал не сейлей 6epeciu аузын, жыбырлап?! М э , ж ум ы с к т е ,— дедк онан сон MaFan бурылып:— Сен HeFbin турсын енд1 мунда? Йемене, кор казу да кызык боп па? Айда, к а й т !— дед1 ж ек1рш. Т ас коймага кайтып кеп балаларра косылып, тары 61- раз кар куредж, онан эйелдерге жэрдемдесш кобмаиыц тукп1р ж эры ндэры астык бауларын молотилкага карай тасыстык. Б1раз кара терге Tycin титыктап-ак калдык. — О й , айналып кетешндер, улкен ж 1г1т болындар! Ракмет! Ещ й кайтындар уйлерте, карындарын да аш- кан шырар, — дед1 эйелдер. CefiT in, мектепте коцы рау сорылып, Энипа апай баста- ган б 1зд 1н кластын балалары сабактан тараран кезде, 613 де тас коймадан ш ы ры п , уйд1-уй1м 1зге тараран едж. Уйге жакындай бергенде, ж урепм сазып, басым айна лы п, K03iM карауы ткандай боп кетН. Карнымнын ашка- нын ешй рана 61л д 1м. Е с ж алдына жеткеш мде, сутке nic- кен кеспе кеж енш nici анкып сала бердй Н эзира эпкем анда-санда 6ip кун, жары м кун уйде болранында, ылрн ecTin сут катып кеспе кеж е жасайтын. Уйге мрген бой- д а , ш еш ж уге де муршам келместен, жер устелд1 шынтак- тай жамбастап отыра к е т м : — Эпке, карным ашты, — дед!М анда-санда кен1лд1 кездершде оран еркелейтш эдет1ммен. — Карньщ аш са, к аз 1р тойрызамыз,— дед1 ол да ме- Hi еркелеп п.— Ест1д1м, бугш сен тас коймада кар куре- cin ж ум ы с icTenciH. Молодец! Бал татыран кеспе кеж еш асыга-аптыра iuie баста- дым. — Ж э , 6 ipey куып келе ж аткан ж о к кой, асыкпай im, шашалып каласы н,— деген эпкем. Оран ж ауа п кайырып сейлеуге м урш ам болмады , кеспеш онан эрмен аптыгып сораптаймын. Нэзира эпкем менщ кеже ш кеш ме карап кул !м ар е п койып отыр. Е щ й байкады м, жуынып-шайы- нып, шашын как жара жылтырата тарап, сандык тубш- де жататы н кызыл квйлегш KHin, тштен эдемжеш п ке- TinTi. — ToflFa баратындай боп отырсын рой, элде 6ipey келетш бе ед1?— деп су рагам . Эпкем ыцрайсыздана кызарактады да: — Ж а й , 6yriH уйде болран сок кигешм рой,— дедк— Тракторшы болсам кие алам б а , ж о к па, KiM бм едк 84
— Э , e iu i TyciHfliM. Умытып барады екем, Байдалы шал М анар eKeyiHfli бурЫгун! М ы ты ска ©3i алып барып салам, дайындала берсш дедь — €Ым де соган дайындалып жатырмын рой. — Мен артыннан 1з' деп барам . — Кел. Сенен баска MeHi 1здеп келетш KiMiM бар ендк — Келем, мытысты керш кайтам ,— деп койдым .— Э ж ем эл1 Н урсулуды н уш нде ме? — И э. Барана 6ip келш кеткен. CepiK ауырлап жат- кан кершедь Терезе карылран, кырауы epireH эйнектщ арры ж агы - нан танауы жэшрешп ыржиран Бэтен тез шык дегендей белг1 6epin тур. Кеж ем нщ акырын апыл-рупыл im e сап жуг1ре шыктым, ауылдын туапк жатында ж аркабакта квпшннен шанамен cenipin сырганак ойнайтынбыз, соган асыктырып турран болар деп ойлагам . О л ай болмады . — CeH i тез Эж1бек шакырып ж аты р,— дедн — Жайшылык па? — Кайдан жайшылык болсын. А ккал а саламы з дейд1. MiHe, мен курек алды м, сен де б1рдеце ал колы на. — Б ара керерм1з. Bi3 келгенде, Эж1бектщ yftiHin алдында ауылдын б!р- аз балалары дестелеп кар ойып, оны TericTey жерге эде- Muien каластырып, кы зу icKe Kipicin те кетштк А к к ар дан каланран терт бурышты eni уй п п к т т бИ1КТ1г1 KiciHiH бойындай боп кет ер ш п капты, юретш eciKTepi, юшкене терезелерше дейш бар . Эж1бектщ eai тонын шенип таста- FaH, Kip-Kip ш олак ж ен кеудешеЫмен рана кы зара терпйп, колындэры 6ip жапырак каразга карап койып, карды кандай eTin ою керек, оны кал ай к ал ау KepeKTiriH айтып, Кызыл танау боп бэрш ©3i баскары п ж у р . Б1зд! коре сап: — Э й , сен екеущ немене-ей, сонша кершп-созылып, бассандаршы аяктарынды!— дед1 жек1ре дауы стап.— Ба- тен, сен анау катты карды узынша-узынша eTin... MiHe, узындыры мынадай болсын, елшеп ал, ойып эке- летш бол, Te6eciH кетерем1з, ал сен, К анат, ананын ус- Tiiie LUbiFbin 6i3 эперген карды калайсын. М ы на eni уй- ийкп бшк мунара eTin калаймыз д а , онан сон арала- рын былай коскан кез1м1зде, мш е, мына суреттег!дей как- па болуы керек...— деп, устап журген каразын керсеткен.
Колмен сызылган ко с мунара 6i3Ain окулыгымыздагы кала суреттерже уксас жасалыпты. — К акпалы кос м унарадан кеГин, мынадай ак сарай калаймыз. 6crin шетжен жалгастырып кунделжт! сала берем1з. B ip кггаптан окыганым бар , сонда ертедеп гтат- шалар кыс кезжде катты кардан сэулегп аккала сал- 1’ызып, сонын 1ш шде сауы к:сайран салып, думай кура- ды екеи. Bi3 ондай улкен eTin салм асак та шамамыздыц келгешнше ж аса п керелж . Ен-тепн жаткан карды сейт- пегенде не icTefiM!3 ендь Шынында д а, мына кагазда сызылгандай eTin жа- сайтын болсак, керемет кызык аккала салынады екен. BniKTiKTiKTepi кандай болады?— дед1м кызып>т. — Эрине, ауылдын уйлержен 6niK болуы THic, эйт- песе, оныц Heci к ал а. — Рас та. — Ал дабай, шык, анау мунаранын устже. М ен icne Kipicnec бурын эл1 де аныктай тусшм кещ — Егер кун жы лы са epin кетпей ме?— дегем улкен 6ip KyAiriMi3fli жасы ра алм ай. — Эл1 eni айсыз кун жылымайды. K,a3ip, MiHe, акпан ба? Алда кацтар бар, наурызда да кыс катты болады. Т а к што, кун жылып кетед1 екен деп корыкпа. CeflTin, болашак, бш к мунаранын OipiHin устж е шы- гып, жерден эперген Kipniui карларды калай бастадым. Эж1бек мунаранын б1рде алдынгы ж агы нан, б1рде арт ж агы нан, кейде inline Kipin кад агал ап, эр KipniuiTi к а лай калауы м керек екенш айтып, нускау 6epin ж ур . Сэл- ден KefliH мунара Эж 1бекпн уйжен асып бижтедн жан- ж агы м а карап ед1м, ауыл уй л ер ж ж тебелер! керж етж - дей бопты, томен карасам кэд!мпдей басым айналатын сиякты. .— Осы б ш к т т жетпей ме?— дегем мен. — 0 й , сен о з ж немене, коркы н турсын б а?!— дед1 Эж!бек ш жжш . — Жок. — Онда кал ай бер мен айткандай Fbin. Э л ! де 6ip метрдей KOTepin кврешк. Ертен салып болган сон, эл1 Аккалам ы зды керуге буш л ауыл жиналады гой. К.ыздар д а келедй М эри 6ipiHuii боп ж у п р ш келер. Сонда муна- рамыз осы ауылдагы уй лер дж бэржен бш к кер ш ж ту- ратын болсын. Бшктеген сайын мунаранын кар кабыргаларында турып к ал ау киындай бастады , онын устж е мен жылжып
козгалган кезде, селшлдейтш сиякты. «Э й , осы кабырга- мабыргамен коса rypc етш кулан туспесем не кылсын»,— деп, iurrefl коркактап коям , 6ipaK онымды Энибекке айтуга жэне намыстанам. Эж1бек болса жерде турып: — Маладес, Канат, маладес! Сенен амандык болса мыкты курылысшы шыгады екен,— деп леш рте мак- тап кояды — М э , мынаны анау ж ерге к ал а. Еш тене ет- пейд|', селкш дегетнен коры кпа. К ар 6 ip куннен кейж -ак езара жымдасып муз боп катып кал ад ы . М э , енд! м ы на... О л мунаранын iiu жарынан кеп KOTepin берген кар Kipniurri еккейш ал а берем дегенде, баранадан селю лдеп турран кабырра ш к е карай жапырыла кулап т уей , ус- тшде тур Faн мен де онка-шонка болдым, 6ip KepiMi мен устш ен кулады м, тек аярым рана бастырылды, ал Э ж !- бек элг1 iujKe кар ай ж ал п еткен терт кабырранын астын- да калды. — Ойбай-й!..— деуге ш амасы келдь Ж ан-жакта кар ойып журген балалар шуылдасып жуг1рт жеттк Суйрелеп ж ур ж меж шырарып алды. Э ж |- бектен i3-Ty3 ж о к , уй1л 1п калган кар кесектершщ кай ту- сында калды . Tipi ме, ж о к па? Е ш дыбыс биинбейдк Ж ан а рана барлырымызра ж ар лы к ж а са п журген Эж1- 6eriMi3fli калы н кар зым-зия жутты да койды. Зэрем!з ушып коры ккан дш болу керек, eciMi3 ш ы ры п, тым-тыра- кай бет-бетпзбен каша жвкелшшз. Ж эне улкендерге айтып, Э ж !бект1 кутк ару 6 ipiMi3fliK ойымызга келмепт!-. Kepm i уйлердщ , кораларды н тасасына барып тырыла турып, уГплген карта сыралай карайм ы з. Ж о к , тырс ет кен сыбыс т а, булк еткен кыбыр да б ш н б ей д ь Б!раздан кейж балалардын 6ipi: — Эж1бек елш калды,— дед!. Сол сол-ак екен, бэрь м1з ж ан-ж актан 6ip ауыздан: — Туншырып елдП — К ар басып олдП — дест!к 6 ip-6ipiMi3re. I<03iMi3 ж асаурап , HeriMi3 д!рш деп, енд! Эж1бект! ж октап, enipen жылаура ьщрайлана бастаганбы з. Осы кезде тусымыздан OTin бара ж ат кан , 6ipi тор жоррара, 6 ipi кок KyuaHFa MiHreH Байдалы ш ал мен Бектай 6 i3 - flin мына турысымыздан секем алган болу керек, аттары- нын басын бурды. — Э й , HeFbin ypnnicin турсы цдар?!— деген Байдалы шал. Эж1бек ел|п калды,— деп шу ете тустж . Л1 Н е дейд1? К ай д а?— дед1 eneyi б1рдей шошынып.
— Энеу жерде кардын астында калды. — Эй, Бекетай, журил, мыналар не деп тур езк Bi3 болтан окитаны жары са айтып, з л п кулап жат- кан мунарамызга бастап келдж. Бектай атынан ceKipin Tycin, колына курек ал а сап, э л п у й ш п жаткан кар ке- сектерш 6ip шетшен куреп лактырута KipicTi. Ж урек ток- таткан б!з де OFaH шет жактардан кеп кемектесе баста- дык. Кесек карды 6ipa3 аудартаннан кейш, 0ж1бектщ колы кершдк Бектай еккешп онык тамырын устап, тындап 6ipa3 турды да: ■— Tipi! Тамыры сотып тур,— дедк — Е , бу ш акш абас онайшылыкпен еле кояды деп пе ед щ ,— дед! ат услн д е бэрш кадагалап TypFaii Байдалы ш ал мырс eTin. Онын да к е н ш орнына тускен сияк- ты.— 1степ журген iciH карамайсы н ба, обал жок итке. М унан api ж ан-ж актан карды ж абы ла аршып, эне- Mine дегенше 0 ж !б е к л суырып алдык, eciHen танып кап- ты, бет-аузы кегерш былк-сылк етедк Бектай кеуде жаты й, баска балалар аяк жатынан KeTepicin yfiiHe Kip- пздж. — К ар алып Kipin бет-аузын, колынын бастарын ыс- кылап ж1берщдер,— дед! Байдалы ш ал. 03 i атын тебь. Hin ж ур ш к е т . Б1з кар алып Kipin, Эж1бектщ бел н , колын ыскыла- дык. К азан астына от ж акты к. Уйдщ imi жыли бастады. Элден уакытта Э ж !б е к кезш ашты, жан-жатынан теш'п туртан барлырымызга таныркай карап басын кетердь — Маган не болды?— дед!. — CaFan не болсын. С ен о дуниеге барып кайт- тын,— дед1 Бектай кулш . Куанранымыз сондай, 6i3 ба лал ар да Teric кулш , ш улап коя бердж. — О дуние кандай болады екен? — 0HKip-MyHKipfli кердщ бе? — О л ж акт а кар ж о к па екен? Эж|'бек 6apiMi3re алара карады да: — Ш улам андарш ы , басым ауырады,— дед! э л а з ун- мен.— Кайдагы о дуние? Тук те кергем ж о к. ¥йктадым да ояидым. Казан сакырлап кайнай бастаган. Уйдщ iiuiH тэтл 6ip будып шеКалып кетл. — М ы на казаны кда не бар ед1?— деп сурады Бек- — ГПскен тауы к. — 0 -э , дуры с еке-ен,— дед1 Бектай даусын еоза 88
сейлеп. Онан сон казанга жакын турран балага:— Эй, мынаган 6ip тостаган сорпа куйып 6epiui,— дед!. Элг1 бала казаннын какпарын аш кан , т э тп сорпаныц Hici мурнымызды ж ар а женелдп Bip тостаран ыстык сорпа ш кеннен кейш Э ж 1бек ес!н ж инап, ез-езш е келген- дей болган. — Ал енд1 ракмет бэрщ е де, кете берсендер де бола- ды,— деген. — Ж о к , 6i3 онайшылыкпен кетпейм1'з д е д 1 Бектай буран кад ал а кар аган куйде камшысын булрактата отырып,— Б ал ал ар, сендер де кетпендер. К эне, Эж1бек, шынынды айтшы, мына тауыкты кайдан алдын? — (ЕЫмнщ тауырым. — Мен бйгетшде сенде тауык ж о к ед1 ро й. Сенде тауык ж оры н мына балаларды н 6api б1лед1. Эж|'бек 6apiMi3re айнала 6ip карады д а , басын томен тукыртты. — Кеше боранда адасып кеп уйге шрген екен, сонда устап алдым. — ©TipiKTi соксан д а, кисындырып соксанш ы . Ж э , текке бас катырып кайтем!з,— дед1 Бектай камшысын салмактай отырып з й ш унмен.— С е н щ бул асып ж ат ка- нын Нурсулуды н yftiHiK тауыгы fo A. B ipeyi осы, ал еюн- iuici кайда? 0 3 in айт. Эйтпесе каз1р TiHTin, ез1М1з тауып аламыз. — Ешкандай да Н урсулудш емес, кеше боранда адасып кеткен болу керек, eciKTi аш каны м да, eKi тауык ездер! vftre Kipin Kerri. — EKiHiiiici кайда деймш. — Ауы з уйде боранын 1ш1нде. О л Tipi. — Онбайсын рой. Отырран жерщ де мына камшы- нын сабы cbiHFaHina саб аса , обалы ж о к адамсы н foA... Сан ат пен Канат, сендер анау кастролге мына казанд а- Fbi тауыкты сорпасымен коса куйып алы ндар, ал сен, Бэтен, ауыз уйдеп тауыкты устап алып ж у р , каз1р Н у р сулудын шешесше апарып 6epeMi3. I Б.'з Бектайдын айткандарын iereAiK. EciKTen шырып бара жатып Бектай кайта бурылып: — Онбайсы н Fofl, Эж|'бек. Осыдан кейш ел бетшё калай карайсын?!— дедп Эж !бек сол тукырран калпын- да басын котерген ж ок. Танертен станцияра астык тартатындар журедь
солармен 6ipre кететж бол! Квзге кершулН болма жек- сурын,— дед! ю ж ш е ricin кайрап. Ж арай ды ,— дед! Энибек даусы влеус1рей шыгып. Сол куннщ ертещне ауылдын кэрьж ас еркек юндш атаулысы т еп е жиналып Буб!тайды жерлеп, зират басынан кайтып келе жатканымызда, екшнп каралы ха бар карсы шыкты адымыздан, кешеден 6epi эл успнде ж аткан CepiK кайтыс бопты. Ж ур т сол бойда жуптарын жазбастан, енд! «Бауырымдап!»— Нурсулудыц уйше карай дауы с коя ж у п р д ь Буб!тайдьщ ел!мш е ешшм ка- быргасы кайысып онша жылай коймап ед1, TinTi кейб1р эйелдер: «Байрус, кор болып, квзге куйж боп жургенж- ш е, елген! дурыс болды»,— деген, ал мына ж а с баланык ел!м ш е барлыгынын да ет журектер! елж!реп, дауыс койып, жылап-сыктап келш жатыр. Бэкиза кемшр есжен 1танып калган екен, бетше су буркш есш жинаткан, K03iH аш ып, ipre ж акта eiti боп-боз боп сулап жаткан немересж квргенде: — C e p iK -ay... Сорлатып кегл и Fofl, меш , кулыне- ем ... Енд! к а й г п м ? !. Н урсулуга не бенм д! айтамын...— деп ah урып барып таил да талыксып кетл. Осылайша Бэкиза KeMnip ecin 6ip жиы п, одан кайта талыксып, унем! кысылумен болды. Ауылдын кемшр-шалы тун! бойы Нурсулуды н уй ж де болып, в л ж н кузетш шыкты. Ертен1не, кеш еп Буб!тайдын Ka6ipiH казган жет!-се- п з адам кетпен-куректер!н аркалап, тагы да ауылдын, терккейш деп зиратка карай шубап бара жатты. Кыс ортасы болса да астык бастыру токталган жок едЕ Енд! бую л ауы л болып молотилкадан шыккан сабан- нын арасынан ш ала кеткен масактарды теруге жумылды. Б ул жумысты бастан-аяк Бектай ecenmi баскарды. Ж уртты н м асак теруге шыккан, шыкпаганын есепке алып, ертенд!-кеш тас койманын басында журедЕ 9p6ip дэн ж ауга атылган ок, сондыктан 6ipae-6ip дэн далага кетпеу! керек, дейдЕ Эрине, онсыз да б1рде-б!р дэшй д а л ага ж!берей!н деп журген ел ж ок. Еркш е салса тас кой- мадагы тау-тау боп уШлген сабанды уйдьуйлерже тар- тып экетш , ecKi молотилканын внеш не шала-ш арпы шыккан масактардын б у ти дэн! т у гш жартыкеш дэн- дерше дейш калдырмай кагып алар ед!. BipaK оган рук- сат ж о к . Масакты да 6ipin калдырмай ошметке втк!зу 90
керек. Астык боп бастырылып майданга ж енелплу1 thic. Муны окушы 6i3*i койып, TinTi эл! окымайтын к ш кен - тай бокмурындарга дейш бмедк Тас койманын теш реп тан атканнан кун батканша жапырлаган катын-калаш, кемтр-ш ал, быкынаган бала- ш ага. М енщ эжем сиякты кемшрлерге дей;н белдерш мыктап орап буып алып, «кептщ ырысы ymiH куреске» б1лек сыбана KipicKeH. Уй-уй болып эр семья кунделжт! канша м асак Tepin етшзгендерш айтып м актаны сы п, ез- ара бэсекелест те кояды. Бэрш щ кецш нде жалгыз ть лек, осынау азгантай енбепм1здщ де канкуйлы жауды женуге ce6i тие берсе екен дейдк Ы з , мектеп окушы лары , сабактан сон тамагымызды апыл-гупыл im e сап, м асак теруге барам ы з. Эуел1 улкен- дермен катарласа журш саудырлаган сабан арасынан м асак атаулыны калт ж1бермей терем13. Ke3iMi3 де кере- ген, колымыз да ептк Эркайсымыз мойнымызга асьь нып алган ею -уш килограмдык ат дорбаны эне-MiHe дегенше толтырып тастаймыз. Сой тш , Бектай есепшшщ 03i белплеп берген жарты кун дж нормамызды орында- ганнан кейнн, масагы т е р ш п екшнп ж ак к а уш лген са- банныц устш де алысып-жулысып ойынга KipiceMi3. Ж ум сак сабаннын устшде ойнау кандай ракат! О нка- шонка домалап жатсан да еш жерщ ауырмайды. Шик] суттщ HiciHe ук сас сабаннын кун сщген nici тынысынды кытыктап, онан эрмен ел1ртш ж1беретш сиякты. — Э й , негып алысып-жулысып кегпндер?! — дейд1 Бектай ecenuii бастыктыгын 6m flipin, акыра дауы стап. — Нормамызды орындадык кой, енд1 кайт дей- сщ?1 — дейм1з 6i3 шуы лдаса дауы стап. — Йемене, тагы 6ip дорбадан терсендер артык боп кетед! дейЫндер ме?! М айдан ymiH Foft... — дейд1 Б ек тай кабагын Tyflin. «М айдан ymiH рой» деген! 6i3fli кэд1мпдей мойында- тып-ак тастайды. Амал ж ок, ойынымызды дорарып, ма сак теруге кайта KipiceMi3. Kejieci куш сабактан кейш м асак теруге келгешм!з- де, Бектай б1зге ж ан а норма белплеп койыпты: мектеп жасындагы ap6ip окушы кунше eKi дорбадан теру керек деп. Б!з бул ж ац а нормага шуылдасып карсы лык бьл- Д!р!п ек, ол м|з бакпастан улкен Kicim e кабагы н шытына туры п, 6apiM!3re ж агалай 6ip кар ап eTTi де: — K,a3ipri жагдай соны талап етедк — дед1 каткыл унмен. 91
Б>з, эрине, онын туМле калган суп-суык кабагына к ар ап, мына айтканына лэм-мим дел карсылык б1лд1ре алм ады к. «K,a3ipri ж агд ай», «талап» деген сездер жай- шылыкта айтыла бермейтш, ал алда-жалда айтыла кал- са , еш К1МД1 дегеншен бултартпайтын з1лд1 сездер едк Ж эн е оны Бектай да ж ай айтып турган жок кой, артын- да сал ар салмап>^болран сон айтады д а , тусшд1рш те элек болмайды. А йтты -бггп, 6i3 орындауга мшдетт1м1з. С ейтш , ж ал а норма бойынша масак теруге K ip id iK . «Э й, осы Бектайдын ДШ1 катты -ау», — дейм1з балалар 6ip-6i- рш1зге сыбырлап. YuiiHiui куш Бектай тас койманын imiHeH жуз1 жай- нак кагып куанышты шыкты д а, масак терш журген журттын алдына кеп суйшнп сурайтын адам ш а, есеп жа- затын блокнотын жогары кетере турып: — Ж олдастар! — дед1 даусы санк етш. — Ой, ал- л ай, кудды Нугы м ан бастык д е р а н . Э л п ауданнан келе- тш шолак кол ею л де жиналыс етшзершде естш: «жол дастар!»— деп санк етш, журтты езше каратып алатын. K.a3ipri мына Бектай ecemui де дэл солар кусап тур.— «И э , не айтасык» деп, масак тергендер онын аузына караганбыз. — Б уп 'нп станцияга ж!бер1летш уш шана астыктын Cipeyi мына а з д е р терген масактан бастырылган ас- ты к,— деп хабарлады Бектай. Улкендер жагы: — .О й , бэрекелд!, масактан терген астык та б|раз болады екен гой, — десш жатыр д а , ал 613 балалар жагы : — Н еш е куннен бер п бэр1м1зд1н тергешм1з сол-ак па?! Азгантай гой, — деп шуылдастык. — Азгантай десендер, уш ат дорбадан тер1ндер он- д а , — дед1 Бектай 6i3fli сез!м1зден устап. — H eci бар , терем!з. TepeMi3l — дест1к б!здер. BipaK ет кызуымен уэде 6epin, айтуга онай болганы- мен, уш дорба масак теру ic жузшде мумюн емесекен. Молотилка канша шала бастырды дегенмен, 6ip кушак сабанны н iiniHeH eKi-уш м асак эзер шыгады. А л 6ip дор- баны толтыру уцин KeMi жарты арбадай сабанды акта- рыстыруын каж ет. У ш дорбаны толтыру унйн дуние сабанды аударыстырасын. Б1раздан KefliH сояу сабан колынды т1лплеп, алаканынды тызылдатып ашыта бас- тайды . Б уш л ауыл жапырлай терген сон жан койсын ба. 6ipa3 куннен кейш м асак та азаяйын дедн Ешй сабактан шыга сап келш , еш ж акк а мойын бурмай тергеннщ езш- 92
де 6ip дорбаны эзер толтырамыз. Арлы-берл! аударысты- ра-аударыстыра сабанды да ат к е т р кобыратып таста- дык. B ip терген ж ер !м 1зге айналып кеп кайта тштшем1з. B ip жаксысы, afiTeyip, Бектай peimiMeftfli, дорбаны толтыра алмай жургенщд1 айтып каласыц. — Жарайды, тергенщше тере берсенил, — деп кояды. BipaK сейте тура еркШе жэне хибермейдБ — М айдан ушш аянбасаншы, — дейдь Аткеп1р сабанта белуардан Kipin кетш , кайта TiHTi- нектеп кетем)'з. Кобыраран сабанны н арасы ж уп -ж у м са к , жы п-жы лы, кейде 6ip ж ерге орныгып отырып алып унгн бергщ недель Кейде мыкшиып отыра бергеннен iuiiit пы- сып, алысып-жулысып ойнарык недель Ондайда улкен- дердщ, «шаша бермей, 6ip шетшен жайлап аударысты- рындар», — дегендерже кар ам астан, кезд1 ал а бере са банды кеулеп ш казран борсыкша унги женелем1з. Бала кашан да бала рой, сабанды кайсымыз терен уцгиийздеп жарысып ойнай отырып та м асак теренпз. YnrireH жер1- м1зден койны-конышымыз топанра толып, бет-аузымызды шан кауып, туншырардай боп кейш шы кканы мы зда, пыс- кырынып-тушшршш ене бойымызды инеше кадалып жыбырлаткаи кыпык топаннан кышынып a6irepre жэне тусем1з. BipaK онык есесш е екЬуш м асак тауы п шырар болсак, одан аскан олжа ж ок. Oflri куыска кайтадан сунгим1з. Bipep аптадан кейiн тас койманы н астык елшейтш жарынан блокнотын жогары кетерш , ж у з 1 ж аркы н Б ек тай тары да кул1марей шыкты, тары да тержген м асак- тан станцияра 6ip шана астык Ж1бер1летшш хабарлады . Улкендер жары тары да кеуюлдесш калды: « Е , сейтш, 6ip дэн болса да эскерге ж эрдем рой» ,— дест1, мацдай терлерш н какысы кайткандай дэн риза болып. Bi3, ба- лалар: «Неш е куннен 6epri терген1М1з сол-ак п а , аз рой?! А з !...» — дейм1з. — Аз десендер, дурыстап тер!ндер, — дейд! Бектай. — Аяиып жургем1з ж о к, жанымызды сап Tepin ж ур- Mi3 Fofl, — дейм1з 6i3. — Жандарынды салрандарынды онша кере алмай ж ур м ж -ау . Ойындарын. кеп, — дейд1 ол бар ш нэш 63iMi3- ге аударып, онан сон еЫне б1рдене тускендей. — Э л г 1 Канат кершбейд1 рой? О л кайда?— деп меш сурап, кезь мен i3flecripe бастады. Мен болсам сабаннын дункигендеу тусынан улкен- дердщ кезшен тасалау кеп унп л еп отыррам. Терешрек
бойлата куыс ж аса п ап, ешюм таба алмайтынлай бот. тырыла тускем, «пздеп тауып кореш» деп коям ш тей дкпыиу лббш|мТ,№еалтХ1уГрбГЧааО:л- алар болса менщ кай туска тырылрэным- Кергем1з ж о к, бтмейм1з,— десед1 жасырып. Ы за болган Бектай енд! сабаннык op6ip куыстау тусына барып, бос жаткан сабанды аярымен акырындап теуш MeHi 1здей бастады. Мен тырылып отырган туска жакы ндай бергеншде, eKi ортада аярымен бет-аузымнан Teyin к ал ар деп, ез1м ушып турдым. — Э й , сен 6ip шакырранда неге келмейсш?— дед1 ол жекш . — Мына куыста м асак т е р т отырып еспмей кал- д ы м ,— дед!м мен 1шм!ржпестен. — Оты рган жер1цде бет-аузыцнан 6ip тепкенде, еститш ед щ . Ж у р , маран ер, саран 6ip тапсырма бар. Сабан ды , одан молотилка турран Te6eci жабы к кыр- манды айналып eTin, тас койманыц астык елшейтш жарына кар ай бастай журген Бектайдын сонынан ер- гем. О сы кезде алы с-ж улыс ойыннан eHi алабурта кыза- рып тернйген Бели м ен т касымнан ж уп ре етш бара жатып: — Канат, сен келгенше, мен унгиринде болайын,— дед!. — Т и к п е, каз1р мен в31М кайтып келем,— дед1м мен шыжалактап. BipaK MeHi тындаган Бели болтан ж о к, cipa, бурын- б ак ойнап б1реулерден кашып ж урсе керек, жам-жарына ж алтактай карап ж у п pin Kerri. — MeHiK yuripiMe ж о лам а, каз1р вз1м кайтып келет MiH,— дед1м мен онын сонынан кайталай ecnepTin. Ол MeHin ескертпемд1 е с т ш ме, ж о к па. б т м ей м ш , кайтып кайрылран жок. — Э й , болсаншы тез!— дед! Бектай да осы мезетте бурыла зекш . М ен ж уп р е басып оны куып жетп'м. — Ka3ip мына тас койма ж акта ешк!м жокта саган 6ip тапсырма жуктейш деп ед !м ,— дед1 Бектай енд1 м аган баиыппен сал м ак сала сейлеп.— Нурсулудын uieuieci мен юшкене баласынын х алш щ кандай екенш 6m eciH Fofi? Мен б т е м дегендей басымды изед!м. О л уйге кун 94
дел!кт1 кейде эж ем , кейде мен коныр сиырдын азгантай сутш ен жапты кеседей шай катыктык сут x iprisin 6epin журм1з. Кемш'р де, м ш кене нем ереа де адам аяйтын- дай ж уд еу едк Кундел1кт1 xopexTepi сол 6i3 берген жарты хесе сут пен 6ip уы с куырран бидай тана. «Э й , осы сорлылар биыл кыстан шыкпай кал ад ы -ау> ,— деп кояды эжем аяушылык 6m flipin. MiHe, Бехтайдыц каз- ip «Снлеа'н foh?» дегеш нде, «бхпем» деп турраным сол ед1. — Ендеше, бЕчсен,— дед1 Б ехтай сол сал м ак сала айткан ce3iH ж алрап,— сен xa3ip MeHiH аты ма eHrepin, сол уйге exi путтай бидайды апарып 6epin хел. Э схер семьясына холхоз берген хем ех деп тусшд1рш айт хем- nipre. MiHe, мынау Нурыманнын руксат кагазы, мына ж ерш е алдым деп кол койсын. ¥ктын ба? Кел онда,— деп, Бехтай аягымнан кетерш ез атына мшпзд1 де, алды- ма орта кап бидайды кетерш эпердГ— ©здерщ терген ма- 'сактын бидайы рой. Ептеп дым кылдау, xenTipin ал ар. Онан сон,— дед1 Б ехтай кайта ecxepTin.— К еш енщ ортасымен журмей, мынау шет жакпен бар. Мунымыз урлык емес, эрине, 6ipaK канку сезден аулак болайык. Е н ш м xepMeciH. Ж ур т дегенд1 бш есщ foA, 6ipeyre ке- мек бергешши сезсе, ушнде iiuep Тамары бар боп турса д а: «ойбай, 6i3 де ашпыз, 6i3re де хем ех берщ дер»,— деп, кыр соныннан калм айды . Сонды ктан emxiMHiH сез- бегеш дурыс. Осынын езш майданра ж !беретш астык- тан эзер деп жырып 6epin отырмыз. Б а р . А н а у кагазга алдым деп кол койгызуды умытпа. Осылайша Бехтай меш эбден таптап-таптап жолга сап ж!бердь Омбылау болса да шет жакпен ж у р т ба- рып Н урсулуды н yfiiHiH тусына жеткенде, эуел! алдымда- Fbi жарты кап бидайды куресш карды к устш е д ом ала- тып Tycipin, одан сон аттан ез!М Tycin, анадагы ез1'м куреп такталап ж асаган жолмен капты суйретш уйге к|'рпзд1м. Бэкиза кемшр мен HeMepeci сол анау жолгы дай пеш- т!н тубшде xepneciiiin сыртынан ecxi ж ауы п , оранып жатыр екен. М енщ ecixTepin ашып, тарс-турс eTxi3in з1лдей капты мыкшындап cyflpeTin к!рпзгеш м де де, бас- тарын хотере койран жок. ¥йктап жатыр ма, элде... — А па! Э й , апа!— дедам урейлене дауы стап. Канатпысын?— дед1 кемшр со кимылсыз жаткан Калпы. Куанып кетпм. Tipi екен рой! 95
И э , менмш foA, ana. Слздерге эскер семьясы деп колхоз кемекке астык 6epin ж1бердк соны экелд!м,— де- Д1м саккылдай сейлеп. KeMnip жайымен козгалып, басын кетердк Жудеген! сондаи, жагы мулде суалы п, кез1 iiuiHe Kipin шущрежп к е т т п . Уйкысырап кезш ашып-жумып жаткан Берш те к ыикыл дай жы лап басын котерген. Ю шкене баланын катты арыктаранын KepreiiiM осы едк eHi кан-сел жок еск! шуберектей боп-боз, бетшде тек бажырайып K03i 1гама калран. Мен капты уйдщ бурышына суйеп коя бер- Д И д е , ж уг!ре ш ы рып ауыз уйден куш актап сабан алып Kipin, от тутаттым. Онан сои босагадары iflyfli турран Ki.iTTi алы п, сырткы корадан барып еш-уш тезек алып келд!м. Л ауы лдап жанран сабанньщ ycTiHe сынды- рып ею -уш кесек тезек ты ккам , TeMip пеш гу-гу eTin лезде кызып шыра келдк Бойларын жылу шалран сон кемш'р де, HeMepeci де уйкылы-ояу куйлершен айыгып, кимыл козгалыстары ширап, каптын аузын ашып бидайды ке- pin, ендерш е п р ш Ы к нышаны ене бастады. KeMnip ма- ган алрысын жаудырып ж ур. — Ещ ц елмесшз, осыдан кыстан шырып калар- мы з,— деп кояды. Мен тас коймага оралранымда, масак терген ж урту- шу боп жур екен. Ат к ет р сабанды жан-жактан жулкы- лап куш ак-куш ак етш, астан-кестенш шыгарып лакты- рып жатыр. Kefl6ipi ашамен аударыстырмак болган- дарра: — О й б ай , тарт анау ашанды! Колмен »зде! — деп айкайлайды тус-тустан. — Э л г! Бели ж о к , — дед! Бектай атынын шылбы- рын колына устатканы мда. — Б алалармен сабанды ун- rin ойнап ж ур ш , аяк асты ушты-куйд! жоралып KeTinTi. Басты ксы п, улкенсш нлренш туратын туршен i3 де калм апты ... еш каш ы п, flip-flip етедк М ен оны м азактап сакылдай кулуге ш ак калдым. «Молодес, Бели, журттын бэрш a6irepre rycipin, зэреле- piH 6ip алы псьщ -ау,— деп коям iuiTeft cyficiHin.— Барана Бектай ж ум сап жгёермегенде, мешн ®3iM де сабанды терен рып унг!рлеп ап, тырылы п, журтты ecTin 6ip a6i- герге TycipceM деп ед1м, ендк м ш е, Бели соны менен бурый icTefli. М олодес!» —- Б эрщ !здщ астан-кестен боп жаткандарыныз сол ма?! — дед1м мен epHiMfli uiyfiipe турып. — Мен оны Ka3ip сирарынан суйреп алып шырайын, ендеше.
Сей тш , кокиланып сабаннын баранагы вз1м унг!ген тусына баргам, устщг! жарындагы бос сабанды балалар аударыстырып тастапты. 0з1м ж асаган куысты эзер тап- тым, берп жактагы кобыраган сабанды кей!н карай ысырып, колымды эр! карай со зрэм . А йтканы мдай-ак Колыма б1рден бэтенкеш'н табаны ш к т !. — М ш е, мында тырылып жаты р!— дед1м куана да- уыстап, онан сок куыска сугына енкей|'п.— Э й , Бели, шык енд1. Куысымды босат!— дегем айкайлап. Колымды кайта созып бэтенкесшщ басынан устап кешн кар ай тартып-тартып койдым. — Ш ы к деймш! MeHi каумалай кеп жапы рлаган ж ур т ещй ecTepiH жирандай. — Е , басе, ты ры лы п калган екен рой, к у б ал а. — Т у у, бар болрыр, зэре-кутымызды алды рой. — Э й , бу жугермектер ocTin ойнам аса, ойындары осы- лады Fofl, — десш , б1здерд1, балаларды , тус-тустан ж аз- Fbipa турып, кешлдер! орнына тусе бастаган ед!. А л Бели болса, аягынан каншама тарткылап айкай- ласам д а, кешн шыгар емес. Енд1 оных мына кылырына Бектай да шыдай алмай кегН , енкей!п кеп: — Эй, Бели, болды ендк шык, — деп жек!ре урсып аярынан тарткан. — Сен1'н кеар щ нен канш ам а ж ум ы с токтады. BipaK Бели оран д а былк етпед|. 1 — Э й , сонык тар куыска KipyiH Kipin ап , кеЙ1н шы- pyFa шамасы келмей ж аткан ш ы гар, — дёд1 6ipey. — О да м ум ю н, — дед1 ек!нш1 6ipey. Бектай камшысын маган устата берд! де: — Кэне, былай турш ы ,— деп, мен! Keflin ысырды д а , 031 куыстык TeniperiH кенейт1п, сабанды ж улкы лап с у ырып аша бастады . Bi3re Караганда ересек, кайратты емес пе, куыстык тешрепн былайгысын былай, олайры- сын олай лезд1н арасында жапырып ж1берд1 де, сурына еккейш барып, Белид1 кей1н кар ай суыра тартып алран. Былк-сылк еткен жансыз дене етпет!нен ж аткан куй! аярымыздын астына созылып кеп туст1. — Э й , мынаган не болтан?!— деп Бектай оны шал- касынан аударган, Белндщ аузынан да, мурнынан да кан лык-лык ете калды , баж ы рая ашылран кв31 шыны- дай жансыз теа'решп карайды. Бектай дереу оныц омы- рауын жулки агытып, кею регше eKKeflin кулатын тосты д а , ен1 бузылып, суп-сур боп танауы кусырылып, атып турды. 4-628
М енщ кулагым тук ест!мейд!, Gipeyin тындандар- шы, — дед! eci шыга абдырап. Топ арасынан H ycin шал ш ы ры п, т1зерлей отырып Белидщ ж т -ж п и ш к е бьтепнен тамырын тындады да, басын шайкады , онан сон баланын бетш сипап кезш жапты, кеюрегш щ тусын устап керд|. _ — Кайран, бала-ай, к е т т капты, — дед1 курс!не сейлеп. — 0кпес1 кысылран Fofi. Бас-аяры жарты айдын imiHAeri ауылдагы yiuiHUii е л 1м ед1 бул. К0БЕГЕН Б 13 сабактан шыккан кезде, ауылдын дэл ортасына кеп 6ip ат-ш ана токтап тур екен. Мына керш! ауылдагы eTiKiui Ж акы пбай шалдын ат-шанасын б1рден таныдык. А нда-санда кеп ауылдарыларра ет|'к Tirin 6epin, астык жинап экететш. Иегш де тергден киып ап жапсыра сал- рандай боп туратын 6ip шок сакалы бар , eKi 6eTi нарт- тай кып-кызыл, дом алак ш ал. K,a3ip де ауыл ортасына кеп турганы етш тж ю зуге yfiiHe шм шакыра кояр екен деп кутш турган болар деп ойладык. Бул жолы шал ж элры з емес екен, ш анасында тары 6ipey отыр, басында мандайында жулдызы бар эскери сур кулакшын, ус- тш де сур шинель, ©з! аурудан туррандай жудеу ещй боп-боз арык адам. — Балалар, бер! келшдер! — дед1 элг! жудеу адам. KiM де болса эскерден кайткан 6ipey, 6ipaK 613 таны- маймыз. Бал ал ар жуг1ре басып жакын к ел д т , 6ipcyAiK уй ш сурайтын болар деп ойлаганбыз. Элг1 жудеу адам арт жарында ж аткан капшыкты алып ашты д а , шинен апп ак кесек туздарды уыстап алып бэр!м1зге 6ip-6ipaeH улеспре бастады. — Бул кант кой, алындар! М енщ сендерге деп экел- ген базарлырым,— дед! эркайсымызра KyaiMcipefl карап. Уысындагы б1ткен сон, кейшдеу жеткен балаларга элг! капшыктан тары да уыстап алып шыкты. Улкен кап- шыктын iiui толы кесек кант тэр1здй Б 13 ен1м1з тугШ тус1М1зге шрмеген тастай катты аппак кантты шушрлей сорып, eciMi3 ш ы рып турмыз. — Сен езщ базарлыкты буюл ауылдын балаларына ж етер лттей рып зкепсщ рой, — деген Ж акы пбай шал.
— Осы балалар алдымнан шыгар-ау деп, госпиталь- да уш ай бойы ж атканда, кунделжт1 шайра деп беркпген кантты жинай 6epin ед!М,— дед1 ж уд еу адам жымия кулш. Онан сон эркайсымызга елж!рей карап: — Ю мнщ баласысын? — депсурайды . Б!з экем!зд1ч атын айткан кезде: — Э , со ккпнш баласы екенсщ рой. Туу, улкен ж т т боп капсыц рой, — деп мэз болады. Ш з, бал ал ар, 6ipAe-6ipiMi3 оны танып туррамыз ж о к, ал ол б1зд!н барлырымыздын да экелер1м1зд1 таны п-бь лш тур. — Экен кайда? Эскерде ме? Эл! кайткан жок па? — Эл1 кайткан ж ок. — Н еш еуа, жакы н ар ада кайтады эл1. — Сенщ экен ше? — Мешн экемнен кара караз келген. — А ,— деп жудеу адам кабагы туйЫ п онан эрмен жудеп калады . — Ж аксы xcirtr efli, эттеген-ай... — дейд! KypciHin. — А л ж 1 г т м , кай уйге TycipefliH? — деген Ж акы п- бай шал. — Бммеймш, — дед1 жудеу адам кум ы ш т. — Елге ж е г п м Foft, осы арада Tycin кал сам да болады. — 0з1н ел1ме келд1м дейсщ де, ат басын TipefiTiH жерщ жок болады. Сонда бул калай, ж н т м ? — дейд! Жакыпбай шал таныркап. — Э н е, анау жерде бешт бар , — дед1 ж уд еу адам ауылдын TepicKeii жарын нускап,— сол ар ада мешн экем мен шешем ж аты р. Д ем ек, ат басын Tipep ел1м осы ар а. «Б|'з бышейтш бул шм болды?» — д есш , балалар озара куб1рлест турмыз, онын корасан дарынан калган аздаган шубары бар кесшшне таныркаса караймыз: ку л ш ар ей караган кой кез1 эркайсымызга iui тарта елж1рейдь 03 i шанадан TycKici келмегендей жэне козгала кояр емес. ©ст)п ол б1зге, 6i3 оран карап турранымызда, тас койма жактан Hycin шал шанара таяп кеп, дауыстай сэлемдесш, Ж акыпбайды таныды да: — И э, элей болсын? — деп, жен сурады. — М!не, ауылдарыннын эскерден кайткан 6ip аза- матын экеп турмын, — дед1 Ж акы пбай ш ал дангырлай свйлеп. — Иэ, бу кай бала? — дед! Hycin шал жудеу ж ш т- ке енкешп. — Мен Foft.
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
