У. Қалижанов Шеңбер

тырын кезей устаран Kyfti кызынын белмесше Kipin кел- Д1. Аспалы шамнын. бмтесш кетердк Кызынын, тесегшен епетейыз кетерш п ж аткан Семенд1 кврдь — Кызым,— дед1 ол карлыга.— Абыройын тегш п ак сакалыма дак, туссе шынынды айт, мен мынаны да, ез1м- д1 де жайратамын. — Еш нэрсе де болган жок,— дед1 Семен. 1ле-щала uieuieci юрдк Ирина кызынын талып калра- нын кердк Су 6ypiKTi. Сонан кейш рана ол есш жиды. «Аю, аю» деп, тары да кез жасына epiK бердк Илья сол тун1 Семещц уйден куып шыкты. — Мен сеш басындыра алмаймын,— дед1 ол булы- рып. Ж аксы лы к ойлап ем, жамандык жасадын. Б 13 саран елпектесек юрш тарлыктан емес, мурагер бала бола ма деп жалпак.тадык. Экене айта бар, жаманшылык ойлап журмесш. MeHin 6ipa3 нэрседен хабардар екешмд1 ес- KepciH. Какпа таре )кабылды. Семен атка камшыны басты. Ойында 6ip-aK нэрсе: берсе колынан, бермесе жолынан. Илья денбекшш жата алмады. Кызынын белмесше кетер1лдк Елизавета Викторовна мен Ирина оран шай 6epin отыр. Элдене деп куб1рлеседк К е ц ш орнына Tycin Илья ез белмесше келш, шешшбеген Kyfti тесекке кулай KtTTi. Сэлден кешн балауыз устаран Ирина келдь — Папасы,— дед1 Ирина жай рана. Илья басын те- сектен жулып алды. — Жайшылык па? — Аландама? ByriHri туннщ ауыры-ай. Bip нэрсе айтсам ашуланбайсын ба? — Тары да не болды? И лья орнынан атып турды. Tyci бузылып KeTinTi. Exi урты жыбыр-жыбыр етедь — Корыкпа демед1м' бе, саран. Ертенг1 KeuiKi аска М ашенька 6ip жас ж1ггги конакка шакырыпты. Екеу1 Силантьевтщ ушнде, Маринанын туран куншде танысып- ты. 100

— Онысы KiM T aF b i? — Аксуйек екен. Бурынры орыс армиясынын офице- pi. Москва тубшде улкен имениеш бар болса керек. — Е, ол мунда нерып жур? — Ол жарын б!лмед1м? — Аты-жеш им? — Еремей Иванович Матвеев. — Эй, кайдам. Бул аксуйектерден repi мужыктарра лайык ат кой. Дуниеш жалмап журген алаяктардьщ 6ipi болмасын. — Илья, эуел1 керелж те? Мына окирадан кешн Ма- шеньканын, жардайын ойлайык та. К,онак боп кеткеннен не залал. Таныс-бш с болраннын Heci айып. - • Жарайды, келсш, керелж. Ирина кызына тура ж упрдк Ж аны жаралы Машень- каны куантпак. Расында экесшщ бул ce3i оны жадыра- тып нйбердк Шешесш кушактай алып, eni бетшен кезек- кезек суйе 6epi. TyHri OKHFaFa карамастан KyHi бойы Маша кещлд! журдк TinTi кешт1 батыра алмады. Еремейд1 Илья да, Ирина да 6ip кергеннен унатты. Сымбатына акылы сай. Эр ce3i нык- Тамак жесшщ езш- де срекшелж бар. Аксуйек десе аксуйек. Курмети конакка арнайы nicipreH бутш торай эке- лшдк Шыны-шыны шараптан iinUrem шамалы. Еремей ершн Tnri3reHi болмаса мандыртып отырран жок. Кайта Ильянын 03i масаидау куйде. Кайта-кайта Ирина аягын турип калып отырмаса, омакаса кулайтыны айдан анык ед1. — Машенька, курмегп конакка эн салып бер. — ©пнемш, Машенька! Кэне, тындап керелж. Еремейдщ еишшшен кешн Маша орнынан тез турды. Бурышта турран рояльдьщ какпары ашылды. Юшкене саусактар клавиштер успнде жуг1ре женелдк Куйсан- дыктан кетер1лген эуезд! ун кандай. Маша П. И. Чайков- скийдщ романстарыньщ 6ipiH сызылта орындады. 101

— Тамаша ун, гажап дауыс,— дед1 Еремей. Романс- ты жан-тэшмен тусшу керек. Сонда FaHa оны Te6ipeH e айтуга болады. — Ерсма, ci3Ai осылай деп атасам реююмейшз бе,— дед1 Ирина Александровна.— Cis де 6 ip эн шыркап жР бершзнн. ©тшемш. — Ия, ия мен де етшемш. Маринаныц туран куншде айткан эш ш з эл! куларымда тур. Айтыцыз. Еремей елен айтпады. Ол Огинскийдщ «Полонезш» тарта женелдк Музыканын, сикырлы уш бэрш баурап алган. 9cipece Машенькада ес жок. Аузы ашылып кетш- Ti. Ж уректщ тукп1р-тукп1р1н копарып алып бара жаткан бул саз теб1рентедк тербетедк тан калдырады, тамсан- дырады. Эуелеген эуез юлт узшдк Bapi ду кол шапалактап хобердк — Кандай гаж ап дуние,— дед1 Ирина Александровна. Музыка адам ж урепн тазартады, оны таза сез1мдерге толтырады. 0 м1рд1н, кейб1р мунды сэттерш умыттырып, жанынды жасартып хмбередк Ол сэл ойланып калды. Сонан сон у зтген ойын кайта ж ал рады. — Музыка журектег1 жазулар. Оны KiM кершгеноки да, TyciHe алмайды. Тек жаны таза, eMipre щкэр адам- дар FaHa соран не бола алады. Музыка т ш — махаббат т ш . Музыка, махаббат, жастык деген урымдар 6ip-6ipiHe ж акы н келедк Ия, солай! Музыканы есту унпн кулак емес, журек керек. — Ирина Александровна! Кандай тамаша айттыныз. Расында солай. Музыка — 6 Mip, ал eM ip кандай форма- сында болмасын — суду. Мше, ем1рдщ езшдей сулу му­ зыка KYflipeTi ymiH тост кетерелш. Машенька колын шапаттайды. Ka3 ip онын бар ce3iMi 03 колында емес, Еремейдщ журегшде. «Жур» десе 1лесш кетуге де 93ip. 102

— LLIipKiH, уадыт деген жуйрш-эу,— дед1 Еремей ал ­ тын сагатына дарап. — Кеш болыпгы. Ф здердщ де ма- заларынызды алдым. Дэм-тузра кеп радмет. Кзйтатын да уадыт болды. Ол Ирина Александровнанын. колынан суйдд — Ол не дегешшз? Асыдпацыз. T inii конып, ертец-ад дайтпайсыз ба? — KeiuipiM етшемш. TaFbi б1рде келермш. — Келшлз, келвдз. Мархабат. — Машенька донагынды шыгарып сал. Тек дадпадан ары барма. Кордып журерсщ. - Жадсы, маменька. ЖурВДз. Кек дадпа алдына келгенде Машенька: — Енд1 шзд1 дашан керер екенмш,— дедк — Ертен. Мен С1зд1 серуеиге алып шыгайын. Рудеат па? — Эрине!— Еремей езше усынылган долды ынтыга суйдк Енд1 дадпа сыртына uibiFa берейш дегенде жан да- уыспен айгайлай 6 ipey аттан тусш, уйге тура жуг1рдь — Курыдыд, Илья, ун заводы да, былгары фабрика- сы да отда оранды. Кдстандыд жасалды. — Не деп турсьщ, Степан! — Рас айтам, ерт-ерт! Илья турран жершде алеш й де далды. Т ш курм елт далды. Еремей cyFa ж упрдй Содан 6 api керер тацды кез 1лмсй атырды. Тадертед Илья кенет: — Мейл1, жанса жана берсш. Советтер оны 6 opi6 ip мемлекет мешшгше алатын едк Кайта жадсы болды,— дед1 сурланып. — Негеолай дедадз. Vh заводьщызда жуздеген адам- нын ондаган путтан астыры жанып кеткен жод па? Олар семьясын далай асырамад. Халыд даррысы атады деп ойламайсыз ба? — Битмеймш, дымбатты Ерема! Б1лмеймш. Eapi6 ip 103

курып бара ж аткан дуние. Толкынра кчеепм. Ол жанба- гамда 6 api6 ip бугш п туннен калмай урланатын едк — Урланатыны калай? Не деп турсыз. — Солай. Контрреволюциялык. армияра жем керек, нан керек. — Оны KiM айтты. — KiM дейтжщ бар, Пудинцев те. Жетюура аты шык- кан кепес ол. Тамыры теренде жатыр. Ж ергш к л казак байларымен де ауыз жаласып алган. Устатпайды ол ендк — Токтай турьщызшы. Мумкш олар астыкты тиеп алып, еонан сон ортеген шырар. — Тунде керген жоксьщ ба? Ж алын бой берд1 ме? Тугел жанып кегп. Ещц астыктьщ алынранын калай 6 i- лем^з. — BLneMi3. Б тге н д е кандай. Астыктьщ калай жана- тынын бьлмеуил ме едвдз. Асты бырысып-тырысып уйме- уйме болып кал'Эды. — Кеттш, емдеше. Олар ун заводынын бьщсып жанран шоктары арасы- нан api-6 epi шукылап 6 ipa3 журдк Расында уйме-уйме астык орны жок,. Тек араш шоктары рана жылтырак, уп еткен желмен кайта жалындап жатыр. — Соньщ ici. Дал соныкк TiciH кайрап кетш едк — Оныд KiM? MyMKiH мен б те тш болармын. — Бкпмейсщ. Пудинцевтщ улы — Семен. Кеше рана. ренжкмп калып едш. Эрине, сол. Еремей кешке кайта сорура уэде берд1 де, карбалас caTTi пайдаланып жумыска келдк Владимир Иванович катты аландап отыр екен. Кызметкершщ элденеге кобал- жулы екен!н б!рден ангарды. Сондыктан да графинмен су куйып Еремейдщ алдына койды да: — Саспай баяида. 0 3 in мазасызданып отырсын рой,— дедк — Ж олдас полковник. ByriH тунде кепес Бондарен- конын ун заводы мен былгары заводы epTeHin KeTTi. 104

— Бьлемш,— дед1 Владимир Иванович.— BipaK онын. б1здщ icKe кандай катысы бар. Арнаулы топ ерт себебш аныктауда. — Катысы кеп. Контрреволюциялык топты азык-ту- лжпен, етжпен камтамасыз eTin журген сол экелЬбала- лы Пудинцевтер екеш аныкталды. Завод пен фабриканы ертегеидер де солар. Пудинцев Талгардары спирт заводыныц иесь Астык- ты олар эуел| арбага тиеп алып кеткен де, сонан сон керосин шашып ерт коржаи. Отряд жасактап курыншы uibiFapy керек. Мен олардыц усталатына кэмьп сенемш. Сол куш тунде тетенше отряд кун шырысты бетке алып журш кетт1. Топты e3 i бастап барура Еремей кан­ т а суранса да руксат ала алмады. — Еремей Иванович, сенщ б1зде кызмет ютейНшщй зл1 emKiM бкамейдк Ал бурынгы орыс армиясынын офи- nepi ретшде сен кеп ic тындыра аласьщ. TinTi кенсеге де келуд1 кой. Керек кезщде жасырын кездесем1з. ¥ктыц ба? Bip аптадан сон тетенше отряд 1ле Алатауынын anFa- рында жинакталган контрреволюциялык топты коршау- Fa алды. Кеп uibiFbiHFa ушыраган Пудинцев тобы беррлу- ге мзжбур болды. Ж ауап алу кезшде Семен Пудинцев кепес Боидаренконыц заводы мен былрары фабрикасын ертеген1н, астыкты алып кеткенш мойнына алды. Еремей тук бишегендей кунде кепш сш Бондаренко- нын yfiiHe келш журдк Бул жакындыкты ещи бузу кажет едк Б iрак. Еремей соныц ретш таба алмай ауре. Пудинцев тобыныц колра тускешн есИгенде Илья Бон­ даренко катты тац калды. «Калай колра туей. Oiibi6ipey- Mipey керсеткен болар»,— деп жорамалдап та кердк BipaK оган мардымды жауап таба алмады. BipaK TypaFbi жок Еремей Иванович Матвеевке 6ip турл1 алацдай к а ­ рай бастады. Оныц журк-турысында 6ip кудж бар сешл- дк Bipfle ол: — Кымбатты Ерема! Шыныцды айтшы, осы сен немен айналысасыц. Не кепес eMeccin, не алып сатар емессщ. 105

YfiiH. а н а у — кен сарай, а к т а н. да пора-пора. Осыны айып етпесен тушщирнл,— дедь — Бул куш эршм 63i бьпген нэрсемен амналысады,— дед1 ол, жымия кулш .-- Менщ де айналысып журген ез KacidiM бар. Мэселен, делдал болуым да мумкш гой. Еремей сол^ куш тунгыш рет бул уйден журексше шыкты. Илья Бондаренконын окушылары бар екенш ук- ты. BipaK ол Машаны Keprici келедь Eneyi 6 ip-6 ipin шын суйген секГлдк 03ipre араларында ce3iM ушкындарын туй- сшд1ретш ештене де бола кой Fan жок. Дегенмен сез1м тазалыгын олардын 6 ip-6 ipiHe деген кезкарастары, жы- лы сездерк ынтызар журектер1 ангартады. ByriH ол Ма- шенькамен сонры рет кездесуге бел байлады. Сондыктан да бурынрыдай емес 6 yriH элденеге аландай бередь Муны Маша да б1рден сездк — Саран не болды, Ерема! Bip нэрсеге ренжулгсщ рой,— деп сузьте карады. Оныц суп-сушр жылы саусак- тары бетш сипады. Ынтызар журектер 6 ip-6 ipiH уна'з тусш дь К уш акка'куш ак айкасты, жшнике epiH ернеушен шешлдетш суйе бастады. — 0M ipiM менщ,— дед1 Ерема куштар кещлмен сэры шашынан шскеп.— Бул 6 i3 ymin сонры кеш болар. А^ен алыска кетш бара жатырмын. — Не дейсщ? Жасаран-ау! Журег1мд1 тербеп, ершм- fli билеп кайда калдырып барасын, рэшырым менщ! Кет- пе! М енщ саган деген сез1м1м’ нщ кандай екенш бшсен рой ипрюн! Ж1бермеймш, кенбеймш. Баска конран ба- кыттан, ен дэулеттен айрылранымыз ба? Д аудел куры- сын, еке}пм1здщ бакытымыз ушш карсы турар не куш бар. Айтшы соны. — Борыш, cyfiiKTi Маша! Мен де с е т шын журепм- мен cyfleMiH. Кол устасып жана ом фдщ бакытты семьясы болуды ансаймын. BipaK дэл Ka3ip онын peTi жок. ©те киын, аса жауапты тапсырмамен KeTin барамын. Ол не деп сурамауьщды етшемш. BipaK ем1рдщ кай сэтшде болмасын жанымда сен журесщ, желеп-жебейсш. 106

— Кутемш ceHi, Ерема! Сурама дедщ, сурамаймын. Кандай icKe бас Tirin турраныцды бшмеймш. BipaK uri- лш унин болса екен деп ткгсеймш. Ж асараннан аман-сау- лырьщды т1леп, жалбарынып журемш. Eneyi узак, сушстк — Кутемш,— дед1 Маша колын булрап.— Суйемш ceHi, кутемш сенк ГулэШм аз рана уакыт imiiiAe орысшага теселш кал- ды. Бар ойы сабакта. Колынан штабы туспейдн Ойынан Ермек шыккан емес. Тусшде де ездерш не ак боз ат, не нэк шалрын устшде кередь Неге екеш б е л п аз, Гулэшм Ермектен ылри айрылып калады. Свйтед1 де шошып оянады. Осылай айлар етш жатты. Гулэшм ©м1ршде ешкан- дай тосын oKHFa болран жок. Б1рде Ауран eKeyi сабактан 6 ipre шыкты. — Гулэшм,— дед1 Ауран ауыр KypciHin.— Ауылды сарындым. Оку-мокуын тастап тартып кетсем бе екен ен далага. Желсаздын жазырына шырып атты квсьлтсем 6 ip. Бурымушз бен Бесмойнадтын. суына кумп 6 epin, ра- каттансам рой. Жет!мсайдыц imiHeH payFam Tepin, кек шалрынра бауырынды тесеп, алансыз уйктаса... — Айтпашы,— дед1 Гулэшм жыламсырап.— Онсыз да сарыныштан жарыла жаздап журген журекН тиш лей 6 epin кайтесщ.— Мен сарынбайды дейм1сщ. Не ата-ана- дан, не...— Ол сезш щ аярын жутып койды. Урлык, жаса- F3 H баладай кызарып кегп. — Ермек досыцнаи да хабар жок,. Ол ушмет адамы. Ж аркын болашак, ymiH куресш жур. Кезден де, кешлден де кетпейтш асыл бейне... — Кездесе алмасандар ше? — Онда eMipiMfli бала окытура арнаймын. Баска еш нэрсе болуы мумк1н емес. Ауран да, Гулэшм де 6ip-6ipiHe туспалдап айтылрам 107

сезд1 унс1з укты. Ауран езш щ тшегенше жауап алды. Ауыз айта алмаганды Гулэшм калай тусшд! десешш. — Ауран, сенде карындас, менде aFa жок,— дед! Гу­ лэшм.— Bip-6ipiMi3re туыс болайык. Егер азамат болып осы сезге турсан, мше, колым, бупннен бастап ара бола- сын. Ал болмаса амал не, жолымыз еш айрылады. — Болсын тьлегщ, аяулы карындасым! Ауран Te6 ipeHin кегп. Ол Гулэшмнщ мандайынан суй- д ь Сонан сон кепке дешн ой кушарынан арыла алмады. «Гулэшм! Атьщ кандай эдем! болса, затыц да сондай таза екен рой. Сендей жары бар, сендей досы бар адам кандай бакытты! Улкен журект1, керк1не акылы сай карындасым, ем!рде жолын болгай». EciKTi аш кан бетте Гулэй1м анасындай болып кеткен Мария Петровнаньщ ыстык кушарына койып кетт1. Онын жуз1нде 6ip куаныш табы бар. Соны айтура асыгады. — ByriH, курсынньщ жетекш1с!н керд1м, Гулэй1м! Ceni мактады-ай кел1п. Мэртебем ecin, куаныштан журепм ж ары ла жаздадьГ Сен1н курмет!н:е «той жасаймын» деп, кешке конак шакырдым. Кеп адам емес. Папаннын жу- мысынан eKi-уш адам. Ал егер Ауранды шакырам десен, карсы eMecniH. 03i 6 ip алрыр ж!п'т. Орысша сайрап тур. — Иэ,— дед! Гулэшм алабуртып.— Ол бурын тшмэш бол ран. Ауран менщ бауырым icnern. Шакырсам шакы- райын. BipaK осы той дегешм!з артык. MeHi мактаган сайын той жасай берсек, не ш ак келед!. — Ол не дегенщ, Гулэй!м! Б!з де баламыздын осы куанышын acbiFa кутт1к емес пе? Сен жан-жакты б1л!м алдын. Мше, нотаны да уйрегпм. Куйсандыкта ойнайсын. Муныц 6 api куаныш. Оны жакын достармен бел!су!м1з' кажет. М ария мен Гулэшм нан илеп, ет тартып, пельмен жа- сады. Эр турл! овощтан салат та дайындалды. CefiTin дастаркан уст!н жайнатып койды. — Достар,— дед! Максим конактар жиналган сон.— ByriH мына М ария екеу!м!зд!н куанышымызда шек жок. 108

Тумаса да турандай болран ГулэМм, б1зд!н суш кп кызы- мыз емтихансыз, мугал1мдер курсын 6 iripreHi туралы куэлж алатын болды. Бул улкен куаныш! Ж ана, револю- циялык, заманнын болашары осылардын колында. Кешеп суреназ казак даласынан канаттанган ул-кыздар ертен рулама ралым болып, ез халкыньщ абыройын асырады. Меи coFaH кэм1л сенемш. Сондыктан да казак кызы Гу- лэшм мурал1мнщ ем1рде бакытты болуы уийн кетерсек. Bapi ду кол шапалактап ж 1берд1. Гулэшм бул тойдын сырын енд1 тусшдй Емтихансыз мурал1мдер курсын б т - peTini кандай жаксы. Енд1 уятка калдырмау керек. Бу- дан да Ko6 ipeK окып, халыкка кызмет керсету керек деп туГш iujTefi. — Б!здщ тары 6 ip куанышымыз бар,— дед1 Мария.— Гулэтм тек капа талантты шэюрт емес, талапты музы­ кант та. Кэне, кызым, пианинора отыр. Корсет енерщдь — Сурай мыз! — 0 т1нем1з,— деген дауыстардан онсыз да кысылып отырран Гулэшмнщ e n i беН дуылдап барады. Танауы кусырылып, журег1 алкынып K erri. — Журексшш отырранынды TyciHeMin. BipaK ез ене- piHfli корсетуге T H iccin . Булардын барлыры б1здщ уйдщ жанашыр достары. Сондыктан уялма, кэне, отыр. Гулэтм кене пианинонын какпарын ашты. Не о й н а- сам екен? Мария Петровна уйреткен Штраустын вальсте- piHin 6 ipin ойнаган жен бе? Элде e3i тартып журген ха- лык aiii «Суршакызды» ма? Ол со н ры сы н орындаура токталды. Жш-жнЦшке саусактар ак, кара клавиштер устшдс жортандай женелдр 0 pi адуын, api мунды эуен uiaFbiii белмеш билеп алды. Гулэшм осы с э т езш де, к а - сьн1да отырран журтты да умытты. Тек к а п а музыканы сезшедк C o h fh аккордтарды Гулэшм ю л т кайырды. Bapi унс1з калды. Мария Гулэшмд! кушактай алды. Осы 6 ip музыканыц сикыры бар. Эйтпесс бэрш осылай с-'птср мс едк Keiuirin барып ду кол шапалактады. 109

— Мынауын. 6 ip тосын сый болды,— дед1 Мария eMi- ренш,— Тамаша эуен. ©Mipre деген щкэрлж те, киыншы- лыктан туган мун. да бар. Ал осы карама-карсы дуниеш 6 ip-6 ipiM0 H астастыра б1лу улкен енер. Музыкада бул си- рек кездесетш кубылыс. Бул халыктын музыка енершщ байлыгын кврсетедк — Еажап, тамаш а екен,— деси баскалары. — Гуляга оку керек. ©те талантты. Музыканы жан- тэшмен тусшедь ©cipece дыбыс гармоннясына сергек. Саусактары да салалы. Тек шыныкпаган, жаттыгуы аз. Окасы жок, эл! улгередк— дед1 Мария. Конактар тараганнан кейш Гулэшм кеп уакытка дейш уйктай алмады. «1Шркш, 6 yriH касымызда Ермек болганда, кандай тамаш а болар едк Мен болсам мэз бо- лып окып журмш, ал ол кандай куйде. 1Шркш-ай, 6 ip хабар болсайшы. Тек аманшылыкпен Kopicyre жазсын». Талай киял дуниеш коз алдынан келбендеп етш жа- тыр. Ойымен а к шатыр орнатып, кыз киялы талай жерд1 шарлады. Осылаи денбекшш жатый кез1 уйкыга Шнш едй BipaK танертен ол орнынан сергек турды. Жумыртка Куырып, танертенп шайдын, камына K ipicT i. Бул кезде Мария да турып едк ГулэШмнщ айна алдында шашын эрен, жазып тарап турганын керш, аяп кеттк — Гулэшм, шаштын кыздын керш екеншде дау жок. BipaK оны кутш устау киыннын киыны. Шашынды кесш берсем кайтедк — О не дегенinis! Кеспеймш. Ермекке не деймш. — Келштж,— дед1 Мария.— Ендеше, сабагына тарт. Кешке тамаша 6 ip кггапты сыйга тартамын. Bip курбым экелш беруге уэде бердь ГулэШм сабактын калай етш кеткенш байкамады. Уйге кайтпакшы болып жатканында езш курс жегекип- ci шакырып жатканын eciTTi. Евгений Михаилович кутш отыр екен, 61'рден энпмеге к в и т . — Накысбекова жолдас, ci3 6 ip жыл уздж окыды- ныз. Орыс т ш н едэу1р мецгердвдз. Окуга деген талабы- 110

ныз да жаксы. Сондыктан да Орынбордагы мурал!мдер институтына ж1бергел1 отырмыз. Бул аса жауапты, аса манызды тапсырма. Тек ci3 ушш рана емес, ж ас урпак ушш кажет. Осыны урыныныз. К азак халкынын ез окы- мыстылары, ез интеллигенциялары калыптасура тшс. Гулэшм не дерш б!лмей киналды. 0 з жайын, Ермек жайын ойлады. Шрак мардымды шеипм таба алмады. Акыры 6 ip кун ойланура мурсат сурап алды да, жатак,- ханага Ауранды 1здеп келдк — Не дешн саран. Б у л — бак. Оны тебуге болмай- ды,— дед1 Ауран.— Yui жыл деген немене, етед1 де шы- рады. Ал Ермектен хабар болса хат жазып ж1беремш. К енш кобалжулы. Мария да, Максим да бул хабар- га куанбаса ренж1ген жок. — Дуниенщ тылсым сыры окуда жатыр,— дед1 М а­ рия.— Басын жас, нарыз б ш м куар шарын. Журег1щи тусшемш. BipaK, дэм-туз жазса сушктщмен де кездесер- ciH. Кайта ол сенщ оку;окып, бш м алраныиды куптай- ды. MeHin оран eiu6 ip шубэм жок. Шынымен солай дер ме едь Гулэшм куанып кеттк Дэл осы с е зб а р кт1н тушнш шешкендей едь Ол не де болса окуга аттанура уйгарды. Bip аптадан сон поезд шырыска карай бет алды. Гу­ лэшм туран ата-анасындай болып кеткен Мария, Мак- симмен жылап коштасты. — Умытпаймын аздердк Ж аксылыктарьщызды Tipi журсем етеймш,— дед! ол екЫгш баса алмай. — Кызым,— дед1 Мария.— Ж аксылык сатылмайды. Bi3flin yMiTiMi3fli актасан болды. Жолын болсын! Кош бол, кызым! Паровоздыц ыскырыгы естьлдГ Ken KemiKnefl сакыр- сукыр вткен поезд денгелегше журег1 ундесе coFbin, Гу­ лэшм бейтаныс дуние eciriH ашуга KCTin бара жатты. Бул eMip жолында жас кызды не тосып тур?! Лайым куаныш болгай! ш

Бандылар суыт жур1спен туе элетше дейш токтаган жок. Ермектщ эл-дэрмеш курып, эбден шаршады. BipaK колдан келер кайрат жок, эдет гей-гвйге басты. — вллрш кет1ндер. Эйтпесе атка мшгестчрщдер. Bip урттам су кимадындар ма? Кудай бар болса жазала- рынды 6epcin! Жарлыны аямарандарын ба? BipaK онын айкайына караран ешюм жок. 0лд1м- талдым легенде олар тау ангарына келш Ti3riH басын босатты. Бул жан-жагы кузар тау iuiiHfleri кец алкап болып шыкты. Ермек каба сакал Есжаннын эскери ой epici тар екен деп ойлады. Эйтпесе осындай куыска ке­ лш тырыла ма? Курыншы келекалса арам кататын жер. Сондыктан да бул адамнын кеншн тауып, ез жарына каратып алу керек. Сэлден кешн Есжан: — Эй, бала 6 epi кел,— дед! куркеден басын шыга- рып. Ермек 63iH еркш, урда жык мшезд1 ж!г1т етш устау керек деп ш еит. ©йткеш барымташынын тардыры шай- каска, сойылга сойыл салатын eMip. Ал ондай адамдар коркак келмейдк — Аттарыныздын желкп жаман екен. Бушл im-кур- лысым 6ip-6ipiHe байланып калгандай, бел1мд1 жаза алмай отырмын,—деп Ермек куркеге сейлей Kipfli. — Йемене, се н т женщ жорра 'ма едк— деп анау да Ермектщ еркшдш танытып дауыс кетергенш унатпаран сынай танытты. — Жай, аттарыныздын нашарлырын Kepin айтканым рой,—дед1 Ермек энпме epiciH баска нэрсеге аударып.— 1Шркш, He6ip жуйрштер бар рой! Сэйгулшке MiHin алып opi-6epi Ti3riHHi тартпай куйындатып шапса. Талай сулу жанарын 03iHe кадар ед1-ау... Пах, еткен eMip-ай! — Эй, не деп оттап отырсын,— дед1 Есжан мандайын тыржитып. BeTi жыбырлай бастады. Бул жаксылык 112

белгкн емес. Ашулы адамда epiK болмайды. Осыны ес- керген жен. — Есага,— дед! Ермек.— Мен барымташымын foh. Суду ат мшгендй суду кыз кушканды жаксы керемш. С ети керсетсещз осы манный кез келген аулынан тама- ша ат тандап берер ед1м. Адам танымасам да ат тани- мын. Ол жарына таласпай-ак койыныз. Слздщ киген KHiMiRi3, мшген атыныз езгеше болура тик. Сонда ка- сын турмак, досын да ырып журедЕ Мен мунын бэрш турмеде жатканда байкадым. Бастыктыц буйрыгы бул- жымайтын зац. Айтты 6 iTTi. Орындалура мшдеттЕ — Эй, не деп кеттщ сен? Менщ атымда, затымда не экеншн куны бар? Одан да ез ж ен п ш ойла. Сенщ ку- нын 6 ip-aK ок. Б1лдщ бе? — Ой, EcaFa-ay, мен С1зге жаманшылык ойлап отыр дейаз бе? Затынызра атыныз сай болсын деймш дары. Шапса eKneci куйетш, желсе iiuiwu туйетш жадау ат MiHin жургетш’з кинайды дары. Эйтпесе шаруам не? — Ту, ез1нде 6 ip кеще екенсщ рой. Ж арар, шыньщ- ды айт. KiMciH? — Арасы-ау, айтпадым ба, Еркш деген ж1гггпш. На- кысбек байдын барымташысымын, жылкышысымын. — Жылубек, 6 epi кел. Есжаннын дэл осы сезш ecTin туррандай, табан ас- тында Жылубеп пайда болды. Шщкмдек ж!г1тт1 Ермек те б1рден таныды. BipaK сыр биш рш алмайын деп, кезЕ не-кез1н кадап турып алды. Анау он жарына 6 ip, сол жарына 6 ip шырып айналсоктап жур. Bip кезде ол: — Дэл сонын e3 i. ЧК-ныц шайтаны,— деп бас салып тешилей бастады. Ермек ЖылубекД тобыктан карып туардЕ — 0 й, сен не деп оттап турсын. Кез1нд1 арызып ж ь берейш бе? Мэ, кер! Ол шапанын жерге атып урды. Басмаштар онын ti- л1м-тшм болып бккен жара орнын кердЕ Еплеуленш, 113

кызарып турган бул тен.б1лдер жардайын едэу1р тузет- кендей ед1. Шынында да. бул !здердщ танбасы ап-айкын кершш жатыр. Оныц 6ipi камшы i3i, ал ei<iHuiici винтовканын тузпсшщ i3i. Муны Есжан анык байкады. Кенш 6epi караганмен, кемеск! ой кайта-кайта туртпектей береди — Жылубек, кэне, айтшы, катан жэне кай жердс кердщ? — Ек\\ жыл бурын, абактыда. Bi3 кару-жарак ур- лаймыз деп усталранбыз. Сонда б1зд! тергеген осы ж ь riT-TiH. «Адасканнын алды жен, арты сокпак» жана ©Mipfli тусппцдер, кенщдер,— деп босатып ж1бергсн. Ол weniH 6 ipinmi тапсырмам болатын. — Есага, мына бэледен куткар Meni,— дед1- Ермек мунын шаккаи болып.— Кермеген корльтым жок, ай- дауда болдым, талай арамзалардын. каныи текпм. BipaK дэл мундай опасызды KepreHiM жок. Жарар,— дед1 Есжан миырынан к у лш .— «Ер ше- Kicneft 6eKicnei”iJi.» Кане, 6ip-6ipiHe тес карыстырып та- бысынлар. ИНнюлдек Жылубек енд1 кушарын жая умтылды. Ермек бойын аулак салган адамдай арен шппп, куша- гын ашты. Б|'рак: «Неге бул тез сене калды. Артында 6 ip уыты калып журмесш?» деген ойдьщ жетегжен ары- ла алмады. Ж ас барланнын. шскен eri келди Аттарды ппдерлеп, басмашылар дем алура жатты. 03ipre Ермекке 6 api тансык. Bip байкаганы эккйпк жок. ТтМ дем алура жатканда шолрыншы да койран жок. Мундай алансыз- дыктын сыры не? Ермек осыны канша ойласа да жауа- бын таба алмады. 9pi аунаран, 6 epi аунаган болып жа­ тый талай нэрсен1 байкады. Елу шакты адам, api бэрш- де винтовка бар. Кылыштары кынапта. Ок-дзр1лер1 де жеткшкть Осы торуылдарымен олар кас-карайранша жатты. Адам жуз1 танылмайтын кара коленке баскан кезде ыс- 114

кырык. есплдь Bapi орындарынан ушып турып, аттарына жупрдь — Жылубек, анаган ат бер,— дед1 Есжан кыска ка- йырып. — Куп. мырза,— деп шшшлдек мамада байлаулы турган оншакты аттын касына жакындады. ЭдеШ ешш алайын деген Kiciiue турыгы аласа, ш атаяк жылкыны тандады. — Мынамен кашсан; кутила алмайсын, кусан жете алмайсын,— деп кенк-кенк кулдг Шщкшдек тауып айткан екен. Аты жылкы болмаса заты кудды 6ip есек дерсщ. Колдан колер кайыр жок, топ сонында тепендеп келедь Bipep сагаттан сон тауды айналып eT in , езеншн eKiHrni сагасынан шыкты. Тай шап- тырым жерден селд1реп жанган ауыл оттары KepiHfli. — Ананы кердщ бе?— дед1 Есжан камшы сабын нускап. — HeHi? — ЕненД1 у.-- Ауылды. — Ия, Kepin турмын. — Ендеше, тапсырмага барасын! — Кандай? — Онда шаруан болмасын. Жылубек не антса соны icTeftcin. — Куп! Бес салт атты тун карангысына сунгш кетт1. Ауыл оттары анык, керше бастаган кезде, Жылубек бзр1н ат- тан T y cip in , жануарлардын туяктарын шуберекпен орат- кызып тастады. Макпал тун. Жулдыздар шогыры 6 ipTe-6 ipTe жаркы- рап керше бастады. Кияктанып тугаи ай нуры да сут сзулес1н куяды. Анда-санда «эуп-уп» eTin ургеи иттердщ даусы гана осы 6 ip тыныштыкты бузатын сек1лд1. BipaK муныц e3 i ем1р т1рш1л1г!н ангартатын сиякты. Дыбыссыз ауыл елген елдей болмай ма? 115

Ермек жан-жагына урлана карайды. Шынына кел- генде, ол Есжаннын не ойлаганын тусше алмай келедь Пул сы н э ры ма, элде арандатканы ма? Барымталайтын жылк.ы yftipi де ж ок мунда. Сонда мунысы не? Енд1 не де болса элш тщ артын бару керек. © 3iH in кимылын кез жазбай кадагалап келе жаткан ек! адамды анык байкады. Осы куд1‘гш аныктамак бо- лып кш т бурылып, Жылубекке жакындап едк ана eneyi иыктарынан винтовкаларын жулып алды. «Бэсе, бул не деген май шелпек»,— деп e3 iM де ойлап ед1м деп штей куб1рлеп койды. Сонан соц: — Ауыл ш ш де жылкы болушы ма едь Бул журкп- м1зден ештене де шыкпайды. Одан да кайталык. Ертен кунд1з ш о л ры н ж асап жанылымын байкалык. Калганын маран бер,— дед1 сыбырлап. — Былшылдараныца акы аласын ба?— дед1 Жылу- бек тк тен 1п.— Bi3 жылкыдан да кымбаттын сонына ту- c in журм1з. Енд| аузынды ашсац, 6 iTKeHiu. Айтканды ic T e . Олар езеннщ жаркабарына TycTi. Бул сактык белпш Ермекке унады. Ж ылубектщ осал ж ау емес-йгш укты. Ол aKKi болып шык,ты. Осыран карап Ермек Есжан от­ ряды мен баска бандылар отряды арасындары бай- ланысшы осы ма деп калды. Верныйра келш журген де осы. Баярыда бекер-ак ж1берген екен. Енд1 бул кезге шыккан суйелдей колына тусау болып отыр. К,апысын тауып кезш курту керек. 0 зенн1н ж аркабарын бойлай отырып, шарын топ ка- лын шенгел оскен жерге ж егп . Ж ылубек бес аттын т1з- riHiH Елубайга устатты да, тертеу1 букшендеп алга жылжыды. Ж ертебе уйдщ сырырайкан жарыгы кершедь — Бул уйде большевик Жосан турады. Сонын кезш курту керек. ©3i орыс. BipaK буюл ауыл жаксы кередь Мурал1м. Kanip кэшрл!гш icTen, балаларды шокынды- рып 6 iTeTiH болды. ¥рлап экету1м1з керек. М ш дегп турде Tipiflefi. 116

— Онын куны 6 ip ок емес me? Экелнп, мылтыкты. — Акымак, Жосанды елНрш алсан, б1здщ б эр Ы зд щ де саудамыздьщ бггкеш. Ол айырбаска керек. Байкамай айтып калганына езшше сактанраны ма, Ж ылубек: — 9flTeyip, 6 ip кэдеге жарар. Ол жарын Есаган бше- д 1,— дед1 жуып-шайган болып. Ермек баскасын айткызбай-ак укты. Сондыктан да Жылубекке дыбысы» ш ьтармау жарын маран тапсыр деп сыбырлай айтты да, есшке беттедь Ол белбеуш ше- шш алды да, ушына юшкене тас байлады. Терезешн жактауына кшкене акаш тьтып, соныц шетше белбеудщ 6 ip шстш кыстырды. Белбеуд! тартып калып ед1, тас ба- рып акырын терезеш сокты. Ол осылай 6 ipneuie рет кай- талады. Артынша есшке карай тыпыр-тыпыр басып келе ж ап(ап аяк дыбысы есНлдь Енд1 Жосанньщ сездер1 де анык ест1'лдк — Тары да cen6iciH., Кешкшбай! Ж арар. Тьшылмай- ак кой. Уйге Kip. Кешке дешн сенделш дала кезгенше б ш м алсайшы,— дед1 ол басын есштен шырарып. Ермек шапанын Жосаннын. басына лактырып ж!бер- fli де, барысша cei<ipin барып аузын баса койды. Сол куш ауыл сыртына алып шыкты да, атка екгерш алды. Олар аттын басын еркш ж 1берш, енд1 ешшмнен урланбай-ак дурЫлдетт шаба женелдк Еркшнщ барар жер, басар тауы калмарандай едк Туз тарысындай болып кацрып келе жатканына ymiHmi кун. Осы уш кунде 6ip рет аузы толып тамак, imKeH жок. Эр уйдщ терезесшен мылтык унрысы KepiHin тур- рандай ауылра жакындамайды. Енги ол ез дэу1ршщ ет- кен1н ссзетш сиякты. BipaK coFaH мойын усынбайды. Ол кайта 6ip айналып келер кундерге yMiT артады. Сол ыза, сол сешм рана оны K.a3ip алра жетелеп келе жатыр. Неге екеш белпа'з, Еркш кайта-кайта артына карай бередь Неге? Алатау стемдерш е жалрасып жаткан 117

Бурымушз бен Бесмойнарын кере алмайтынын элде журе- ri сезе ме? К,алай болранда да Еркш ещи артта кол жок екешн yFbin келедк Енд1 оран ат керек, шесетш топ ке- рек. Ол бэрш де жогалткан. Енд1 оны канша куганмен устау кайда? EHfliri жол тек канра — кан, жанра — жан. Эрине, осы курес жолында Гулэшм колрэ туссе рой, нлркш! Сонда не icTep ед1? Ж ок ол Гулэшмд! корламас едк Ж ас сулуын улде мен булдеге орап койып, махаббат .уытына мае болып, румыр кешер едк Журегше бэрш де сыйрызады. Онда тек кана Ермек ушш орын жок. Ермек- Ti Гулзшмд! тартып экеткеш ушш рана емес, дшш сатканы ymiH, кошр болып кеткеш ушш сыйрызбайды. Ал дш ymiH шайкаста aFa мен iHi, бала мен экенщ 6ip- 6 ipiHe кол кетергеш кунэ емес. Алла жазран кулдары- нын кунэсш Kemipe де алады, кияметтщ кыл KenipiHiH уетшде дш ушш кан теккенш ecnepin хор кыздары кы- дыратын жумак, eciriH айкара да ашады. MiHe, сондыктан да Ерк1н еш нэрседен тайынбайды. Онын ойлары уетш-уетш келш ецсесш баса туседк Сонымен енд! не штейд1? Еркш осыран рана анык жауап таба алмайды. Бклетш , туеш бейтш 6ip-ai<, нэрсе. Ол — куресу. BipaK жалрыз езш щ колынан не келмек. К,ол жинау ymiH жардай керек. Ещи 6ip-ai< жол бар екенш укты. Ол — Кытайра ету. Онда барса epin журген топ-- тын 6ipiHe сарбаз бола салады. Ар жарын тардырдын колына беру керек. BipaK Ерюншн жолы болрыш ж!г1т. Муны ол алла- ныц ракымы деп бшедк Михаиловка селосы жанында ат урларалы турран жершде колга TycTi. С ш к п е а шыккан- ша тёкшленген. Еркш эуел1 елген жер1м осы шырар деп иманын yftipe бастаран. BipaK олардын колындары арыл- шын кару-жарактарыи керд1 де, ез адамдары екенш укты. Бул казак Роман Шустовтьщ тобы болатын. Еркш- Hin кектен !здегеш жерден табылды. Тек айтар тш жок- Азды-KenTi бшетш орысшасына салып айрай салды. 118

— Я, убивать большевик. Меня растрелять. Я бежать. В Кытай бегу. Понимайть. — Ананыц аузын жаптыр.— дед1 Роман Шустов акы- рып. — Ka3ip. Сакалы аузын жапкан адъютант шал Зайко камшы- сын жулып алып тартып жШердк Кайысы катты бодау камшыньщ ушы мойнын орай бердк EpKiH аузын ашты да камшыны т1стей алды. Барымташы боп жургеш бар, одан каракшылык жолда ол не кврмед1?! Истене турып жул- ки тартты. Муны кутпеген шал жалп етш жерге кулап TycTi. Ерк1н аягын кетерш е ц е и т езе T e y in -T e y in ж1бер- Д1. Казактардын алды винтовкаларын жулып алып, са- тыр-сутыр октай бастады. Окиганы кез киыгымен байкап отырган Роман орнынан жайлап кетерьлдк Ыныранып жаткан адъютант Зайкора караган да жок. Ж ар к eTKi3 in кылышын суырып алды. Муны керген казактар винтов­ каларын иыктарына аса койды. Роман ж алан кылышын жалактатып Еркшнщ Heri астынан кетердк — Кто ты? Быстро. Чекист? — Я беглец. Бежать в Кытай,— дед1 ол тж карап. EpKiH суп-сур. Мурын ушынын аздаган д1р!лдегеш болмаса кабагын да каккан жок. бтш р жанары ецменнен етш барады. Неге екеш белпшз, оныц сезше б1рден сендЕ Мынандай дей куштщ езш е керек eKeHi даусыз. — Мырза,— дед1 EpKiH.— Дай мне винтовка, конь. — Господин атаман,— дед! казактардын 6 ipi.— Вы думаете этот туземец умеет стрелять из карабина? Д ай ­ те ему. Хоть потешимся. Роман кулд1 де карабинш усынды. Еркш колына кару TycTi. Ол шуршпеден суйш алды. Сонан соц жан-жагына карады. BiiiK T e калкып каракус ушып жур е к е н . Кез Елеспес жылдамдыкпен умсына берд1 де, шуршпеш басып калды. B o p i acnaHFa карады. Каиаттары жайылып к ар а­ кус алдарына топ ете тустЕ 119

Ерюн карабш ш суйеп койды да: — Маузер,— дедк Роман сезге келген жок. Касындагы турран сарбазы- иын белшдеп маузерд! жулып алды. — На, возьми. Маузерд! колына алран сон, Ерюн жуз! Tinri сурла- нып кеттк Бул к у н т адамнын колына тисе кару, элпз- ге тисе масыл. Енд1 тары 6ip кырынан кершген жен. М умюн сонда булар ездершдей большевиктермен куре- cin журген азам ат екенш урар.Ол жана рана eciH жиып отырран Зайконын бас кшмж жулып алды да acnaHFa лактырып хибердк Артынша маузер де атылды. Bopi бас кшмге ж уг1рд1. Ондары TeciKTi 6api керд1 — Молодец,— дед! Роман.— Дарю этот маузер на память. Ерюн езж ерюн сезжгешмен эр кимылын барып жур­ ген тосын кездердщ бар екенш укты. BipaK OFan намыс- танран жок. вйткеш 6 ip керген адамра e3 i де сенбес едк Сондыктан да оны елеген жок. Астына ат, колына кылыш устады. Су жана карабин! тары бар. Ею-уш кан- ды жорыктан KeftiH бэр! де Ерюннщ катыгезд!г!не кез! жеттк Большевик Ж ангаш Хамзинн!н семьясын колра тус!ргенде, Ерюн айы-кун! жетш отырран ж ас эйелдщ imiH жарып е л ^р д к Онысымен коймай ж ас шарананы кылыш ушына !лin алып, арсылдаран ит алдына таста-- ды. Оннан асып калган уланды ат уст!нен жулып алып, арбага лактырранда жас баланын миы шашылып калды. KsHiri казактардын e3i муны кергенде Tepic айналып кеттк Осы 6 ip окигадан KefliH онын совет уюметше бш с- пес ж ауекеш не бэрж щ кез! жетт!. Оны EpKiHHin e3i де сезд!. Осы кезенде Ж ет!суда Совет ук!мет!н кулату женж- дег! улкен эскери жорык дайындалып жаткан болатын. Ж ау тыншылары Верныйдагы жауапты-жауапты орын- дарра турып алды. Олардын жетекш!лер! облыстык эске­ ри комиссариатта жумыс icTefli. Олар акгвардияшылар 120

жетекиплерше дайындалып жаткан карсы кимылдарды хабарлап кана коймай, Верныйдары ipi-ipi азык-тулш коймаларына жук тускен кундерд! де бш п отырды. Ка- лада врт лаулап жатты. 1920 жылдын кузшде Улкен Алматы станциясында 80, Талрарда 250, Надежинскь де 200, Тургенде 80 жэне Ж аланаш та 50 адамнан тура- тын, бакайшырына дей1н каруланган акгвардияшылар отряды жасакталып, кетер1л1ске дайын турды. Олар Кытайдан 6 epi етет1н Дутов армиясымен косылып, Вер- ныйды басып алуды жоспарлатан. Ал каланыц 1ш1нде 50-ге жуык акгвардияшылар котершсгп колдауга дайын турган болатын. Еремейд1 тетенше комитет Ермекпен байланыс ж а- сау ymin Турюстан елкесше ж1берген болатын. 0йткен1 дэл осы кезде бул ел кеде «Улттык 6ip ii< T ip y комитетшщ» астыртын уйымы ез жумысын жандандырган болатын. Оньщ басында Ташкенн1ц муфтш Садретдин — хожа Шарипходжаев, Тариф Каримов, Юсупбек Курбанов, Рустембек Ниязбеков сек1лд1 ултшылдар турды. Олар 'Гурцияныц бурынры coFbic министр!, TypiK султаныиын. куйеу баласы Энуар-пашамен тжелей байланыс ж аса- ды. Сейтш, ол Туркия, Персия, Бухара мен Хива, AyFan- стан жэне совет елшдеп Орта Азия республикаларын косы» «¥лы мусылман мемлекет!н» куруды кекседь Осы топтын, imiiifle Кершермет те бар едк Еремей бурынгы орыс офицер! ретшде осы топтын 6 ip iH e Kipyre тшс бола­ тын. Егер колайлы жагдай кездессе Кершерметт! устау- Fa буйрык беред!. Немесс Ермекпен байланыс жасап, 6 ip ir in жумыс ic T e y r e THic болатын. Он куннен аса жол журш Еремей эрец дегенде Эулие- атара ж егп. Жасырын турде осы каладагы тотенше комитеттщ екын Хамид Расулнариевке жолыкты. Он 121

жси жасар коммунист комитет тапсырмасымен «¥лт- ты к 6ipiKTipy KOMUTeTiHiH» Myuieci болыи ю рген болатын. Тун жарымы. Бьлте шамнын. жары^ы тубшен асар смес. Кара келейке. Еремей Хамидтщ жузше зер салып карай калды. Т iпт! бала. Ал ici ше? Ce3 i мырым, жуз! катал. Кою кара кастары 6 ip керш п, 6 ip жиырылады. Кен иыкты, булшык errepi жещ л квйлепн сыртка те у т тур. Кейде 63iH анкау жанра уксатура болады. BipaK оны тындаран сайын Еремей OFaH щкэр кенш мен карай бастады. — «Улттык 6ipiKTipy комитет}» деген не? Ол барып турран ултшылдар уйымы. Максаты не? Орта Азия ел- дсрш совет мемлекеН курамынан жырып алый, улы мусылман мемлекетш куру. Ал ол дегенщ барып турран шырмалу. Онсыз да надандык бурауынан uibiFa алмай отырран халкымьюды каранрылык капасына тусау. Па­ нисламизм мен пантюркизм дегешм1з осы. — Хамит,— дед1 Еремей,— Сонда бул уйымньщ ку- рылысы калай? — Онын езждш ерекш елт бар,— дед! Хамит сезш жалрастырып.— Ен алдымен ол жасырын купия уйым. Комитеттщ эр Myrneci уш адамды ез жарына шыраруы керек. Сейтш онын аясы кениди Эр адам 6ip-aK адамды бжедк Сондыктан да жау ордасын деп басып, талкан- дай алмай отырмыз. Мейл!, канша жасырынса да !здеген таппай коймайды. Bapi6 ip кезж жоямыз. — Солай де. Ендеше, меш осы уйымра неге шрпзбей- ciH. Бурынры орыс армиясынын офицер! де. Эдж дж is- деп келжтк Кызылдармен касык каны калганша айкасу- ра эз1'р де. Буран калай карайсын? Мумкж мен осылай олардын Улттык 6ipiKTipy комитет! жетек1шлер!мен танысура мумкждж алармын. — Ойласу керек. Егер Шуюр Мухамбетовты сещире алмасак екеум!зд!н де курыганымыз. Жэне екжип dip адамнын уйымра муше болуы негайбыл. Жеп' рет елшеп, 6 i p рет K e c y iM i3 керек. 122

— Эрине, солай. Ол ушш менщ «тарихым» эр! мэндц api жайлы болуы каж ет. Ал оны 6i3 жузеге асыра ала- мыз. Менде газет бар. Онда бурынры орыс офицер! Ере- мей Иванович Матвеев Орынбор эскери-coFbic трибуна- сыныц uiemiMi бойынша ату ж азасына кесй ш деген х а­ бар бар. Кейш каж ет болган жагдайда пайдалану yuiiH адеш басылган. MiHe, кэдеге енд1 жарайды. — Бул жаксы. BipaK олардыц экю тыцшылары бар. Агылшын армиясынын. тэж1рибел1 офицерлер1 де бар. Олар арнайы тексерулер ж урпзедк Ал ен, киыны колга кан жукпай 6 api6 ip сыннан ете алмайсыц. — Ал сен ше? — Меш койшы. Мен оларга тек жол керсету y u iiH керекшн. Шолгыншылык жасаймын. Сондыктан да ма- FaH сенедк Олар тан, кылац бере уйкыра кетть Екьуш сараттыц ш ш д е тыцайып калыпты. Eneyi де орындарынан сергек турды. Еремей гимнастеркасын KHin бола бергеш сол едц eciK сатыр ете калды. EKeyi де тапаншаларына кол соз- ды. Екьуш аттап барып Хамит есшке куларын такады. TaFbi да тырсыл есп лдь Бул кезде Еремей eTiriH де Knin улгердк Хамит екшип eciKTi нускады. Еремей inini eciKTi ашып, терезе аркылы бакка cenipin TycTi. Хамит кенет eciK сацлауынан состиып шрген кан- жардыц жузш кврдь Ол акырын жылжып, югекке к а­ рай кетерш п барады. Бул не? Ещи не де болса карап калмау керек Хамит даусын кенеп, какырынды да: — Юмсщ, Ka3ip сулатып TycipeMiH,— деп тапанша- сын оцтайлап устап, eciK югепн арытып жзбердк Бет жуздерш тумшалап алган eKi адамра K©3i TycTi. Екеуь HiH де жылтыраран квздер! кершедь — Алpa 6 ip адым аттасандар атып тастаймын. KiM керек? — Саткынра ©л1м!— Мылтык гурс ете тустк Кек ту- TiH узак сеЙ1Л1ч. Ж анай ©ткен ок шарайнага барып ти ДК Салдыр-гулд1р басталып кегп. Хамит мылтык yHFbi- 123

си ек!нш1 рет кетерьлгенде T e y in улгердк Сонан сон ас- панра ею рет тапаншасын атты. Осы сэт eneyi каша жонелдк Bipaic Хамит екеуш аткан да, куран да жок. Булардын ж с р гш кп жастар екенш сездк Комсомол болса керек. Мына мылтыкпен адам кус атып та жарыт- пас. Ж иналган журтты таратты да айна сыныктарын жинай бастады. «Айна сынран жаман ырым деупп ед1 экем1з. Ж аксылык болрай»,— деп ойлады. Сонан сон корара юрдк Бурыштан Еремей де шыра келдк — Не атыс? Енд1 болмаса комекке барралы жатыр е д 1м. — Тук те емес. Осындары комсомол тобынын муше- лер1 болар. М е т Шуюр Мухамбетовпен керген болар. — Онын KiM? — Юм болушы едй ©3ine айткан «Улттык 6ipiKTipy комитет!н1н» басшыларынын 6 ipi. 03i белгш саудагер. Сонымен енд1 не штейм1'з? — ¥р! Аяма! К.031мд1 кегерт, жагамды жырт. Тепю- ле. Каруды ал. Сонан сон байлап таста да саудагерще бар. Ек1 кызылдын адамы елт1ргел1 турран жершен ажыратып алдым де. Ар жарын тардыр бтер. ©з адамын e3 i калай урмак. Усынысы унап-ак тур. BipaK колы бата тимей тур. Муны Еремей де сездк — Аяма. Тэн жарасы ертен-ак жазылады. Будан баска жол жок. Кэне, мен де сеш суйкеп ж1берешн деп, ауыз тусынан койып кеп ж1бердк Мурнынан кан сау ете тустк — ¥р! Уакыт eTin барады. Хамит жудырырын сарт етюздь Еремейдщ кезшен оты шыкты. Жарасы жыртылды. K©3i Kerepin, epHi ке- нектей болып icin шыра келдк — Ж арар,— дед1 Хамит жымиып.— 0лт1рш алып журермш. Сонан сон Еремейд1 байлап тастады да,^ ©31 шьтып кетт1. Ею сараттын шамасында Хамит кайтып 124

оралды. Еремей онын ж алгы з eMecTiriH сездг Анау да элденеден кауштенгендей катты дауыстап сейлей юрдь — Ke3 i туздай пэле екен. Енд1 болмаса елетш едк Иттер ез1мд1 де алейтш кете ж аздады. Эне, жатыр. K,a3ip а л ь т шыгайын. Шулд1рлеген т ш н де дурыс тусш е алма- дым. Ж абы к ap6aFa мшгенде де колы шекплген жок. К,ыл аркан колын Kecin барады. BipaK шыдау керек. Сонда да болса api-6epi жулкынып кояды. BipaK олар езш е на- зар аударар емес. Акыры арба бш кпп eni метрдей дуал- дын. iiuiHe келш юрдк Сыкырлап какпа жабылды. EKi кабатты уй екен. Вулар улкен белмеге келдк Уй жиЬа- зы деген тунып тур. Юл шлем. Терде малдас курып 6ip адам отыр. Хамит Еремейд1 HTepin нибердк Ал Еремей екшшмен ушып тусть — За меня отомстят большевистские прихвостни! — деп TiciH шыкырлатып кояды. — Колын шешщдер,— дед! тердеп Kici. Хамит кыл жш™ канжармен киып xci6 epAi. — KiMcin? Бул калада не icTen журсщ? — Эуел1 ездерщнщ и м екендерщд1 айтындар. Юмге тап болып турганымды мен кайдан бьлейш? — Bi3 бе? Bi3 мусылманнын эдшет туын устаушы- лармыз. Кэне, ез жешщи айт. Терде отырган адамнын кездер1 сейлеген сайын кысык болып бара жатыр. Ж анарынын ар жагында 6 ip пэле бар. Кездер1 ецмешщй суырып, TiK карайды. Езушде кекесш кулю уш р тед к Бул пэленш онай жау емес еке- юн укты. Сондыктан да Еремей б1рден ашыла сейлемеу- ге уйгарды. — Мен кангып журген бурынгы орыс армиясынын офицер!мш. Bapi бурынгы. Бурынгы кушм болса аяк- тарыннан тж тургызып, табаныма басар ед1м. Эттен eMi'p. Кешеп бал кундер-ай! Ш ампандар i<e6 iri тушмен таусылмайтын базарлы шак кайда. Ендк MiHe, босыган ел, боздаган халык. 125

— Солай де, жаркыным. Ecni ем1рд1 ансаймын де. Дурыс, дурыс. Keuieri дэуренщ кажет болса нерып ка- шып журсщ? — Сонда не ic re y iM керек? — Колга каоу алган жен. — Ол да б1зден калган. Еремей колтыгына колын тырып ямберш шуберекке оралган документтерш алды да, тердепшц алдына тас- тай салды. ©3i cijieci 6 iTKeH адамдай сылк отыра кеттЬ — Алып кетщдер! Kepmi белмеге апарындар. Жуын- сын. Тердегшщ c©3 i айтылысымен жанагылар езш колты- рынан демеп туррызды. Баганарыдай емес, езгере калган сеюлдк Хамит жол бастады. Ал калган eKeyi суйемелдеп улкен дэл1зге ю рпздк Сулпсш устаран кызметнп де келе калды. Садкын сура Еремей ракаттана колын тосты. Туткын шырысымен Шуюр колын сарт етюздк Сол сот сыкыр e T in eciK ашылды да, белмеге сымбатты ж ь riT келш юрдк EKeyi документтерд1 асыкпай карап шык- ты. 9cipece га зе та кергенде eK eyi 6 ip - 6 ip iH e карасты. — Таптырмайтын адам. Б1зге осындай жанкештмер кажет,— дед1 Шук1р насыбайын аузына салып жатып. — Дегенмен байкау керек. Кызылдардьщ тыншысы болып журмесш. Тексеру керек. — Британ армиясынын офицер! турганда 6 i3re не жорык. Тынданыз, сейлеаш з, керш з. Сонры сез ызден. Солай, Смит мырза. — Жаксы. Cipo, мзслихаттаскан Tepic болмас. Бай­ кал керелш. Айтпакшы, ол колга калай тусш жур? — Хамит б1лед1 жайын. ©зш шакырайын. Белмеге ьлргенде ол тас тушн ойда едь Тапаншасын ынгайлап койран. Bip нэрсе бола калса, арманы — жас- тырын ала кету. BipaK Шуюрдщ жайлы отырысын керд1 де журеп орнына тусть — Жанарымен калай кездесш журсщ? Сонынды аит. Бул сурактын тепннен-тегш койылмаранын Хамит 126

с е з т отыр. Осымен тертшии рет кайталап отыр. Олар айтканынан 6ip ш икш к тапкысы келетш сиякты. Ола- рын бола коймас. Хатка т1згендей Fbin айтамын. — Танертен турып, сыртка шыкканмын. Карасам салбандап 6ipey кашып келе жатыр. Артында eKi ку­ ш и т ы бар. Анау келд1 де есж ке койып Kerri. Кугыншы- лардыц 6ipeyi мылтырыи атып улгердк Мен де тапаншам- ды кезеп тап берд1м: Сол кезде 6ipeyi урып ж1бердк Кайта умтылранымша кашты да Kerri. Мынаны эзер байладым. Шымыр екен иттщ баласы. Бар болраны осы. — Жаксы. Ж уре бер. Мунымен e3iMi3 п'л табысамыз. Хабар кут. — Ендеше, жаксы. Атып тастауым керек ед1 и гл. Кез1м эл1 шаншып тур. — Сол атпараныц дурыс болран. Кейде ел1 арыстан- нан Tipi тышкан артык болмак. Юм б1лед1, 6ip кэдеге жарар. Хамит mbiFbin KeTiciMeH, белмеге Смит мырза юрдк Ол onriMeHi жабык, есжтщ ар жарынан тындап турран болатын. — Ж аксы койылран спектакль сеюлдк BipaK нану керек. Газет осыдан eKi жыл бурый шыккан. BipaK оны неге сактап жур? Не кажет! бар? Дегенмен артынан бардарлап журетш артык, кездщ болраны жен. Шуюр колын coFbin калып едк кызметпп Kipin келдй — Экелшдер,— дед1 ол кыска кайырып. Еремей Шуюрдщ езгере калранын байкады. Барана- рыдай емес жузшде жылылык бар. Оран касынан орын усынды. Алдыра шай келдь Куырылран буктырма eTTi Еремей cyftciHe жедй — Еремей Иванович,— дед! Смит мырза ещи таса- дан шырып. — Ci3 кызылдардын. жансызысыз. Уш рет санай- мын, шынынды айтпасаныз табанда атып тастаймын. Bip... eKi... уш... Маузер таре-таре етш eKi рет атылды. 127

Eiti ок та ыскырып тебесшен erri. B ip a K Еремей орны- нан козгалган да жок. Сол калпы таманли жей бердк Сонан сон колын cyprri де: — С1здщ KiM екешшзд! б1лмед1м. BipaK ату жазаеы- на кешлсе де дш аман алдарында отырран орыс армия- сынын офицерш олай коркыта алмайсыз. Мундай кокан- локкынын талайын кергенб1з. Эттец колым кыска. Эйт- песе... — Эйтпесе не ierep едвдз? — Онда орыс армиясыньщ офицер!н корлараныныз ушш жекпе-жекке шакырар ед1м де, сазайынды берер ед1м. Елден, жерден безш, жанра шипа 1здеп журген кезде арыма дак салып отырсын. Солай, ия, айтпакшы ныспыныз KiM? — Мистер Смит. — Бэсе, e3iM де солай ойлап ед1м. Мундай эдш ею расырлык тарифы бар арылшын барлау баскармасынын экю эдктерш щ 6ipi. Онымен MeHi тандандыра алмайсыз. — Ж аксы ,— дед1 Смит мырза.— Сонау Россиядан Орта Азиянын какпасына калай келш жураз? — Смит мырза, ci3 мухиттын ар жарынан неге келдЬ щ з деп отырран жокпыз рой. K,a3ip барлырымызды топ- тастырып отырран 6ip-aK нэрсе бар. Ол бурынры Рос- сияны калпына кел^ру, большевизмнщ тамырына балта шабу. Ташкентке барамын. Бухара 9Mipi Сейд Эл1мхан- нын кол астына Kipin, калган румырды большевиктермен куреске арнау ушш кетш барамын. MiHe, менщ сандал- ран eMipiM, жолдарым осындай. Кэсшкой эскери басшы- нын кызме^нен 9Mip бас тартпаса керек. — Ж аксы, 6i3 а зге кол ушын 6epeMi3. BipaK, ол ушш 6i3re K0MeKTecyiHi3 керек. — Кандай? — Нускауды кейш аласыз. Бар да демалыныз. Еремей шырып KeTTi. «Enai не ойлап табар екен Смит мырза, карашы, ещи Азия халыктарынын камкоршысы болплсы келедк Tynni ойлары белгш . BipaK Совет ею- 128

метш енд1 ш айкалта алмайсындар. Халык бакыт дегенд! енд1 тусшдк Ал ез бакытын халык ешкашан ж аура тап- тата алмайды. Бул eMip зандылыры». Арада он кун erri. Осы кундердщ бэршде Еремей жалрыздыктын зардабын тартты. Уш м езпл ас келед1 алдына. Д арбазалы улкен уйдщ ауласына шырып бой жазады. Сонан сон уйкыга берьпедк К©лд1реген iciK табы кайтканымен, кезшщ астындагы белдеу саррыш тартып турып алды. BipaK оны баж айлап карайтын Kici болмаса, б1рден ангарыла коймайды. «Катты-ак урып ж1берген екен Хамит. BipaK сонысы дурыс болды. Осы кундерде Хамит та уйге бас суккан жок. Неге? Я рни олар шакырылмаса ез беттер1мен келмейтш болганы рой» ,—деп ойлады ол. Расы да солай едк Хамит астыртын уйым жумысымен 6ipa3 кун каладан шырып кеткен болатын. Уйым мушелершщ пыш-пыш сырласулары эл1 журш жатыр. Осыган карап ол 6ip астыртын бул1'к жумысынын журш жатканын сездк Bi- рак кандай? Оран жауап таба алмай киналды. Осындай беймаза кундердщ б1ршде Х амигп Шушр шакыртты. Еремейден хабарсыз журген Хамит буран куанбаса ренж!ген жок. Шуюр оны жалрыз кабылдады. — ByriH Ташкентке журем1з. Элг1 туткыньщды 6ipre ала кетем1з. Уктын ба? — Уктым, Шуке! Мен боспын ба? Ж олга дайында- лайын. — Ешкандай дайындырьщнык кажет1 жок. Ат ерт- теул1 тур. K,a3ip кетем1з. Бул кезде кун нуры кызрылт тартып жана батып бара жатыр едь Олар Ташкентке жолай ею кун кона ж етл. Журштер1 суыт болрандыктан жолда ешкайда бурылран жок. Тек атка от шалдырран сэттерде рана ездер! демалады. Mine, зурналары мен дауылпаздары элсш-элсш ойнап жаткан Алай базар да кершдй Кужынаран халык. Еремей устш- деп езбек шапанына уйрене алмай суршш-кабынып келедк 5-3216 129

— Белбеумен кетерш байлап ал. Сонда шалынбай- сын,— дед1 Хамит. — «Абайла, куларын турж болсын» дегенд1 мензе- ген ед1 Хамит. Оны Еремей де дурыс урынды. — Шынында да, сейтейшшь Эйтпесе журт таптап кетер,— деп басын изеп койды. ¥зын дукеннщ 6ipiHe Kipin кеткен yiueyi 6ip кезде сопан eTin базар сыртынан шыра келдк Еремей буран тавданран жок. вйткеш шырыс базарынын мундай кал- тарыс жолдары болатынын ол бурыннан (Нлетш. TinTi ол атакты «Мын 6ip тунде де» айтылмай ма? Талай кешеш айналып етш олар банка оранран 6ip уйге келш мрдк Оларды басында казандай сэлдеЫ, колында тасбиыры бар дш neci карсы алды. Хамит мунын, мэртебел! муфти Ш эршходжаев екенш укты. Ti3eciHe кулап, муфтидщ шапанынын ететшен суйдк — Мусылман дуниесше кауш тенуде, улдарым,— дед1 ол сакалын сипалай отырып.— Кэшрлер халыкты азрындык жолра салып барады. Большевиктермен 6ipre дшнен безгендер кебейш кетть Мусылмандар арак ime ■бастады. Эйелдер бас кетердь Сондыктан да 6ipereft мусылман мемлекетш куруымыз керек. Сол ак жолда талайымыз шэшт болуымыз да мумкш. Кудай жолында елгендер о дуниенщ кызырын кередк Ол ыстык палау алдырды. Bapi дастарканды каума- лай отырды. Ж анары 6ip уз1лген энпме кайта жалгас- ты. Сезд1 LLIyKip бастады. — Шздщ «Улттык 6ipiKTipy комитетшщ» басында Энуар пашанын турранын тусше алмай-ак койдым,— дед1 ол.— Кайдагы 6ip Туркияньщ суркиясына бар б и лт- Ti калай 6epin коямыз. — Элштш артын бару керек, Шуюр. Энуар-пашанын колы узын. Ол арылшын, жапон, ауран елдершщ бар- лау орталыктарымен тырыз байланысты. Советтерд1 ез куцпм1збен жену киындап барады. Б1зге шетелден кемек 1 за

керек. Оны 6i3 Энуар-паша аркылы рана жузеге асыра аламыз. Ал ойымыз жузеге аскан сон... бэрш алла бш едк Сендерд1 шакырткан ce6e6iM де сол. Кулжадары эрылшын жэне жапон консульстволарына жасырын хат жетюзу керек. Онсыз олар 6i3re кемек бере алмайды. EKi адам. YiniHinici Хамит болсын. Ал мына орыстарын кеш лджке осында калады. Мундай сакты кка сен екпе- лемессш, Хамит. Хамиттщ irni муздап сала бердь К,апел1мде аузына сез туспей калды. Еремейге кез салып едк анау к е л к дегендей басын изедк — Сзке, б1здщ улы дщ тузеу1шм1з, ойланраным ко- рыкканым емес. Б уки мусылман журтынын арманын аркалаган бул хатты аман-есен ж етм зу батылдык пен батырлыкты кажет етед1 деп бьпемш. Сол абырой бш- riHe mbiFa алам ба деп ез1мд!-ез1м камшыларан жайым бар. Сонымен, мен дайынмын. Касыктай каным калран- ша Kypecin барамын. Бул нарыз мусылманнын ce3i,— дед1 муфти.— Ж о- лын он болсын. Тан ата журесщдер. Касындары серж- терщд1 бщгщ келсе, конак белмеге бар. — Мэртебел1 муфти, эрюм ез шаруасын б!лу! керек. Мен жол керсетуннмш. Кайтемщ, атын бШп. Жол- женекей бш се жатармыз. — БэрекелдП Осындай сайдын тасындай ж т т т е р кеп болтан сайын 6i3 де кушейе тусем13. Бакытты бол, улым. Мэ, мына алтын жузжт1 колына сал. Алда-жалда 6ip пэлеге ушырап калсандар, мына туймеш бас. Тщще тисе болды мэнг1 уйкыра KeTecin. «Сактыкта корлык жок» демей ме? — Д щ ymiH шэЬит болсам арман жок,— дед1 Хамит жузжт1 саусарына салып жатый. — Ендеше, демалындар. Тан ата жол журесщдер. Еремей мен Хамиттщ артынан LUyidp шырып бара жатыр едк муфти: — Сен кала туршы, Шуюр,— дедк 131

EKeyi дэл1зге шыкты. Осы 6ip минуттарды пайдала- нып калм аса, енд1 кездесе алмас. — Не icTeiiMi3?— дед1 Хамит. — Хат Кулжага калай да жетпеу! керек. Бул улкен ic. К,апысын тауып Эулиеата манындагы жшггтерге тап- сыр. — Сен ше? Ж аушылардьщ колга тускенш булар б1лмейд1 деймкнн? Менщ KiM екешмд1 быген сон олар ceHi аяй ма? — М аган аландама. Муны буйрык деп ук. Калайда ЧК-га тапсыр. Болды. Хош бол! — Кош. Шуюр сыртка шыкканда Еремей мен Хамиттщ ею жерде турганын кердк Yuieyi конак белмеге келдк Кенет eciK ашылып белмеге уш кыз юрдк Bipi 6ipiHeH еткен сулу. Музыка койылды. Кас сулулар буралып билей женелдк'Еремей дуниенщ бэрш от шалып, халык ж абы ла бакыт ушш Kypecin жатканда муфтидщ алансыз кеш л iceTepin жургенше тан калды. Сондыктан да мына куыршак кыздардын тагдырына аянышпен карайды. «Енги аз шыдасандар сендер де бас epiKTepiHfli аласын- дар. ©М1'рден ез жолдарынды табасындар»,— деп ойла- ды ол. Алдарына шарап пен шербет келдк Хамит шер- беттен, Еремей шараптан дэм татты. Осылай 6ipa3 ке­ шл кетерген сон ymeyi жатын белмеге шакырылды. Шолпан туа 6ip кызметни к е л т Хамигп оятты. «Жо- лын болсын, Хамит. Мен де карал жатпаспын. Алыспай 6epicnecniH» деген ойлармен Еремей cepiKTeciH кез1мен шыгарып салды. Bipaic ояу екенш б1лд1рген жок. Сэл- ден кешн Шушр кайтып келд1 де, шенпнбестен тесегше жантая кегп. Кун аркан бойы кетершгенде Шуюр де аттанды. — Аналардан хабар келгенше осында боласын. Ма­ ран эскер мэселеН женшде кенесшшк кызмет аткара- сын. Кешн мусылмандар полюнщ 6ipiHe колбасшы боласын. 132

Арада терт кун e rri. Сол туш, неге екеш б е л п а з , Еремей денбекшш шыкты. Хамиттер тобынан 6ip хабар жок. Ж аманат сез жерге жатпайтынын ол жаксы бм едь Шынымен-ак Хамит жаушыларды устай алмаганы ма? Шынымен-ак... Дэл осы ойын куткендей-ак ес!к ш алкалай ашылды. Шам 6i.iTeci кетершдь Еремей касында оншакты женде- Ti бар улы муфтид1 кердй — Жайшылык. па?— деп Еремей орнынан ушып турды. — Устаидар суркияны,— дед! муфти.— Данын imeMiH кэшрдщ. Аямай тепшлендер. Еремей басын келегейлей бердь Енд1 не де болса ая- рына дешн ойнау керек. — Не болганын айтсандаршы? Ж азыгым не? — Онбаган. Ж азыгым не дейд1 гой. Ана Хамитщ кызылдардын куйыршыгы болып шыкты. Каримов пен Курбановты ЧК.-га устап бердк CeH i де тапкан сол. Сен де ЧК-нын Kbi3M eTKepicin. — Мен оны кайдан бшейш? Тексерщдер, аныктан- дар. Сонан сон не штесендер де ездерщ бш н дер. — Шешш,— дед1 осы кезде таныс дауыс. Еремей агылшын резидент! Смит мырзаны б1рден таныды. — KniMiM алдарында жаткан жок па? — 1ш кшмщд! шеш. Бол! Еремей осы сэт кана ЧК жумысында усак нэрсенщ болмайтынын есше алды. 1ш ки!м!нде мемлекет KHiMi- Hin номер! бар болатын. Смит соны тексергел! тур. Енд! болары болды. Кур елмеуге бекшдк — Жаксы, керщдер,— деп кеудешесж шеше 6 ep in , жакындау турган жендеттщ винтовкасын кагып туардк Шур!ппен! басып-басып ж!берд!. B ip aK y m iH m i рет ату- га улгермед!. Бес-алты ж!г!тт!ц астында калды. Колым артына кайырып байлаган сон да Еремей булкынып жатты. ©3iH канша тепк!легендер! ес!нде жок. EciH жиганда 133

баранары жиналган топты тары да кердь Укканы — оры зая кетпептк Смит елштк Тары 6ip жендет хал устшде екен. Еремей куанып Kerri. Ещи не icTece де 6api6ip. Ж ауш ы лар усталды, арылшын резидент! мурдем кетти — Калада тары кандай ЧК тыдшылары бар? — дед| муфти канталаран кезш кадап. — ЧК-да тьщшы жок. Онда эд1лд1к сакшылары жумыс ктейдд ¥ктын ба? Халкын саткан азгын! — Дарра тартындар! Мунын куны ею кулаш жш. Мойнына кыл тузак TycTi. Bopi суйреп далага шы- рарды. Ж ш тщ 6ip ушы агаш бутарына байланды. — Сонры рет сураймын. Егер сыбайластарьщды устап берсен жанынды киямыз. — Ж ок. Bi3 кепп1з. Саткын бола алмаймыз. Ал ком- мунистер ак жол ушш калай еле алатынын KepriH келсе карап тур. Ж асасын совет еюметП Еремей сыкырлауык орындыкты теуш хйбердь Кыл аркан тынысын тарылтып барады. B ip a K ун шырарран жок. К©зш муфтиден алмады. Коммунист Еремей Иван­ ович М атвеев осылайша ерлжпен каза тапты. — Ke3iHiH eTKipiH карашы. ©дмешмнен етш бара­ ды,— деп муфти Tepic айнала бердь Есжанныд тобы ipi болмай шыкты. Каракшылыктан аса алмаган. ©збек басмашыларымен байланыс жок. Енд! амалын тауып, булардан кутылу керек. Ж ай рана кутылу емес, Есжан мен Ж ылубектщ ортасына от жару KepeKTiriH тусш дк Оныд колайлы caTi келген де сиякты. С одры кездер! Есжан тобыныд жолы болмай жур. Халык Кызыл армияны колдайтыны сондай, бурынры- дай коркуды койды. Азык-тулж мэселеа де киындап кеткен-дь Кызыл армия топтарымен ею рет шайкасып калды. Содан Есжан ашулы-тын. «Таз ашуын тырйаудан алады» дегендей б1рде ол Жылубекке: 134

— Элп косылатын адамдарын кайда? Сайда калган ж алплз ки1ктей алактай берем1з бе? TaFbi да кол жинау керек?— дед1. — Маган кайт дейсщ? Мен кай жагына жетемш? ©зщ басшысын, Q3iH шеш,— дед1 ол кунк етш. — Есага, кол астындагы сарбазьщ каймыкпаганда, айдаладагы халык неден корыксын,— дед1 Ермек те сез- ге араласып. — Аузынды жап,— дед1 Есжан акырып.— Бар ба- кытсыздык сен келгел! басталды. Ж М ттердщ арасында ж ж пайда болды. Алты сарбаз i3-Ty3ci3 жогалып кеттк Осы ceH in iciH болып журмесш? Жосанды кепе-кернеу араша тусш, аман алып калган да сен. Байка. Онай шагылатын жангагын мен емес. — Меш койшы. Кангыган жалгыз басым бар. К,ай жерде калса да 6api6ip. Ci3Ai аяймын... — Сен не оттап турсыц? —Ж ай, айта салганым гой. — Айта салганды керсетейш. Не деп сандалып тур- сын? Бодау камшы аркасын т1лш туст1. Сонда да каса- рысып ундемед1. Касакана ашуын коздырганды жен i<epin отыр. Осылай ызага бер1лген1 пайда болмаса зиян емес. M iH e, сез айта алмаган Есжан тапаншасын суырып алды. — Егер шынынды айтпасан атып тастаймын. Беске дей1н гана санаймын. B ip... e n i... уш... — Ж ан тэгп екен, айтайын. Тек жазгыра керме... — Бол. Ток етерш айт. — ©ткен аптада Ж осан бейшараны араша Tycin алып калганым рас ед1. Б iрак оны Ж ылубектщ буйры- гымен icTeyre мэжбур болдым,— деп бастады onriMeciH Ермек.— Ci3 жорыкка кеткен туш Кебеген eiteyi камшы- мен кылкындырып элт1р1п коя жаздады. Олар: «Есжан ез басы мен алты баласыньщ жагдайынан басканы ой- ламайды. Колга тускен олжаны катын-баласына таен-

ды. Bip куш бiздi отка тастап 63i Ауранстанра кашып кетедБ>,— дедь — И я,— дед1 Есжан eflipin.— Тары нен бар айтатын? — Жосанды 6i3 урм ак болганда араша туе. Басына тендж 6epiflce, кызылдарра хабар 6epciH. Ещи он кунде Ж аманеткелге эскео хобереж. Есжан тобынын неп зп тобы сонда болатынын хабарласын дедк — Жет1 куннен 6epi неге унс1з журещ, малрун? — Ж ылубек 6ip кадам аттаткызбайды. Кебеген ка- сымнан шыкпайды. Слздщ буйрык солай деп ылри киянат керсетедк «Ж аманеткелге барранда топты Есжанньщ e3i бастап барады,— дед1 Ж ылубек.— Жол-женекей топ­ ты жырып экетем1з. Шарын адаммен барып Есжан кы­ зылдарра урынады. Сейтш ез ел1мш табады». Ол тары да айтайын ба дегендей Есжанра карап едк шошып Kerri. Жуз1 кап-кара болып кетштк Танаулары кусырылып, екГ жары iiuiHe тартылыпты. Саусактары flip-flip етш, ж ары ла жаздап отыр. — Бол! Жасырма! — «Сонан сок Есжанныц ушнщ Ke6eciH cerin, барын тартып аламыз. Торрынды ат артына мшпзш катын етем!н. Ал Кебеген сеш жузбасы eTin коямын. Еркш болса MeHiH жеке атбепм болады»,— дедк Кол жиып, Энуар-пашанын мусылман армиясына барып жандарал болрысы бар. — «Куырдактын экесш туйе сойранда кересщ» деген осы,— деп Есжан ойланып калды. Онын ез кулыгы мен сумдыры 6ip басынан асып жататын жан. Ka3ip канша- ма ашуланып турса да оны акылга жещирш ойланып отыр. Ермектщ айткандарын таразы басына салып, ек- шеп отыр. Ka3ip Ж ылубектщ осыдан уш кун бурынры энпмесш eciHe туардк Ж ылубек шолрыншыларын алып кеткенде Есжан кимылсыз жатып алран. Карауылтебедеп хабаршылар болмаса калган топ ержкеннен не ктер л ер ж бйшей куй кешкен. Ал Есжан болса куркеденчпыкпай, еткен жо- 136

j рыкта ат алдына салып алып кеткен Биранымнын бал- рын денесш кушып, каскыр кец ш н тояттаткызган j бол ар. Ал ертесше сыртка шыкты. Эр жерде сьпейш* I cuieftin жаткан ж ш ттерш кердк Сарбаздары орындары- нан ушып-ушып турды. — Неменеге унжыррыларын Tycin кеткен. 1штерщ ! пысса кокпар тартьщдар. 9 p i шынырасындар, api белде- piHfli жазасьщдар. — Серке болмаган сон койдан не кайыр,— дед1 !■ сарбаздардын 6ipi. Кенет Есжаннын ойына 6ip нэрсе ; орала кетт1. Куркеге юрд1 де, Биранымды суйреп алып ■; шыкты. Он жетщен ж ака аскан балрын дене сарбаздар­ дын коз куртын жеп барады. Шаштары дода-дода болып j кеттй Камзолын керген кос алмасы тал бойына жарасып- ак тур. Шэш кейлеп желмен тербелш, ес алады. — Мше, кекпарра коммунист Рахметжаннын кызын | байладым. Кай куштщ win кет. Сурауы жок. II, Ж1пттер даурыра атка конды. Б кектерш сыбанып алран. Эркайсысынын кезшде кан бар. Жынды кешлдщ меселш табуды ойлайтын сиякты. Bip-6ipine TicTepiH кайрайды. Жымыскы ой бой KOTepin, миыктарынан ку- лш кояды. Bip-6ipiH менсшбейтш сиякты. Тышкан жу- [ peKTepi сол жаткан жерлершде калды. Биганым 6ypicin отыра калды. Есжаннын етепне I жармасты. Ащы айкай кулак, тундырады. — Аратай, аяшы,— дед1 солкылдап. Есжан Биранымды калын шашынан тартып туррыз- ды да, итерш Ж1бердк ©3i куркеге Kipin Kerri. Д елебеа козран ж ю ттер ат ойнатып келедк Ермек экк1 барымта- шылык эд1сше салып, енмендеп келген Ж умабайдын атын карып OTTi. Ат уркш жалт бурылранда сол жарын- дары атты дэл кулак-шекеден тартты. Eci аурандай ат 6ip жерде табандап турып калды. Осы кезде артынан шыра келген 6ipey Биранымды k in алып Kerri. Ермек куып кеп бердк Оньщ артында узд1К-создык калын топ келедк Bapi де жас кыз тэншен умггкер. K,a3ip олар еш- 137

тенеш елер емес. Кулактары ештенеш еспмейд], кездер! ештемеш кермейдк Калын шан сол ушш кешш барады. Ермек ат устшдег! « i r i n i енд1 таныды. Елжбай екен. Нарыз керсокыр ж!г!ттердщ 6ipi. Оны айламен алмаса алдыра коймайды. ©з эд1ан езше колдануды жен кердЕ Ол Каражартасты бетке алып барады. Егер онын iiu iH e ш н се е и т м г е устатпайды, жык,пыл-жык,пыл тастары кеп, сурлеу-сурлеу жолдары мол. Адастырып нетель Сондыктан да Ермек кикулаган топтан белЬ H in, жол кесе шапты. Жартастыны айналмай тж кете- рш п , ар жагына асып тусть Танауы кусырылып, ак тер болран Елжбайдын аты такала бергенде Ермек 6ip бу- Гпрден шыра келдь — Сен бе едщ? Кушш жетсе, алып кер. Колын кол, бутын бут кып тартып алмасан. бул енд1 MeHiKi,— дед1 ол TicTeHin. Камшысын онды-солды алтеп онша жакындатар емес. BipaK Ермек те калар емес. — Эй,— дед1 6ip кезде Елжбай.— Осы екеум1зге де жарайды. Ана топты адастырып кет. Сонан сон Селюл- декте кездесем1з. — Ж ок,— дед! Ермек.— Бел!спейм!н. — Ендеше, мэ... ¥зын камшы ушы зу eTin келш мандайына тидь К,ан бурк ете туст!. Жылымшы кан кезш жауып барады. Ермек окра карай енкейд! де, Елжбайдын аягын узенп- ден шырарып алып, аударып тастады. Сол екшшмен Биранымды карып алды да, К1лт солра бурылды. Елж- байдын eKiHmi аяры узенпден шыкпай калып, суйретЬ лш барады. — Итке ит ел!м!,— деп ойлады im T efl Ермек. Сол шапканынан H enip журтты адастырып, Селшлдектщ басына шыкты. Атын шылбырына тусай салды да, eci- нен танран жас сулудын журег!не куларын тосты. Юшке- не журек кеудеге сыймай булк-булк сорып жатыр. Bip сэт ол Гулэшмге уксап кетть К,ызык пен бакыт тосатын 133

шагында кан жутып жаткан жас сулуды аяп Kerri. Эл- ден уакытта Бираным есш жиды, басын кетердк Касын- да турран Ермект1 кердь Баж ете Tycii. Орнынан ушып турып жартаска ж упрдь Ермек арен дегенде устап ул- гердь — Каррашым, мен саран тимеймш. Корранын бола- мын,— дед1 Ермек мандайынан сипамак болып. — Тиме, жакындама. Каскырлар... — Не деп турсын, Бираным. Кайдары каскырлар. — Эне... эне... кеп... эке... куткар... Ермек Биранымды кушактай алды. Ж^бермей 6ipa3 турды. Сонан сон булк-булк ш ы ры п ж аткан кайнар суы- на бетш жуды. Осылай отыррандарына ет nicipiM уакыт ©TTi. BipaK Бираным эл! eciH жияр емес. Селк-селк жы- лайды, урейл! квз!мен шошына айрай салады. — Мен к е гл и ,— дед1 Ермек.— Аман бол. Баска сез айтпастан атына карай бурылды. Т1зг1ннен жетектеп сайра карай тусе бастады. Осы кезде ол Биранымнын:— Аражан,— деген даусын естщ1. Ермек енд1 кызра карай бурылды. Бираным болса зл1 де OKciriH баса алмай тур. — Корыкпа, бауырым,— дед! Ермек.— Енд1 ол жа- уыздардын колына TycneftciH. — Рас па? — Ия, айналайын. Квз жасыцды сурт. Эл1-ак бакыт- ты боласьщ. TinTi бул есщнен ш ы ры п та кетед1. — Бул естен шыкпас, aFa... Будан да елген артык. Бекер-ак араша тускен екенс!з. Маран енд1 жер басып журуге болмас. Квкпар болып порша-порша болраным жаксы ед1. — Ж асык болма, карындас. Ж ан жарасы демесен, тэн жарасы жазылар. Куй1не берсен куйрей 6epeciH. — KefliHi3, мен де Ыздщ жаранызды жуайыншы. Кан уйысып катып калыпты. Ермек енкешп кайнар суына 6eTiH жуды. Су лезде кып- 139

КЫЗЫЛ канра боялып Kerri. Сэлден кешн кайтадан таза- рып шыра келдк — Кердщ бе, табират-ана да былранып ед1, тазарып шыкты. Сен де солай. Ж ылама, жап-жассын, бар ©Mipin алдыдда. — Ара, маран неге араша тустЫ з? Неге аядыныз? — Жазыксыз, нэпсшщ курбаны болып бара жаткан- дыктан арашаладым. — Ракмет, ага. Каракшылардын арасында да адамы болады екен рой. — Болады, калкам. Алданрандар, акымактыгынан б>реудщ кол шокпары болып жургендер аз ба? Карацры- лык шырмауынан шыратын кез келед! эли — Ойбай,— дед1 кенет Бираным.— Эне, каракшы- ларын келедь Ермек томен карап едк расында бес-алты сарбазды кердь Олар да екеуш байкап калган екен, 6epi карай шаба женелдк — Коры кп а! — CayFa батыр, саура,— дед1 шепр кез Шэк1р.— Ата-бабадан калган жол, еши б!зд1н канжырага байла. Bi3 де 6ip серш л т калайык. — Кудай-ай, кудай-ай, кезш карашы. Жеп кояйын ба?— деп Курамыс та тап-тап бередк — Саура сурайтын ан емес бул. Адам. 0 з касымда бо­ лады. Енд1 муны ешюмге де бермеймш. Кекпарда KiM тартып алса, куш те сонда. Муныц тардырын ез1м шеше- M1H. — Эй, Ермек, мумкш бул саран унап калган шырар. Катын рып аларсын... Хи... хи... — Ол ез шаруам. Алам ба, ж1берем бе? — Солай де? Ендеше, кекпарды кайта жалрастыра- мыз. Кекпардын зады бойынша оны сен 6ip жерге тас- тауын керек ед1. Ал сен олай штеген жоксын. — Жакындама! 140

Ермек тапаншасын суырып алды. — Козгалсацдар атамын. Мен Биранымды аламын. Каз1рден бастап оны менщ эйел!м деп есептендер. Ал ез эйелшщ намысын корлататын еркепн мен емес... — К.ойдык... Койдык, ендеше. Осылай деп 6ip-aK ййтпадын ба? Есжаннын астынан шыккан катыннан не опа табар екенсщ? Кеттж. Есаран 1здеп ж аткан болар. «Енд1 не ттеймш ,— деп ойлады Ермек.— Иттердщ сап етш келе калранын к а р а ты . Калай icTereHiM жен. Атка мш пзш кашырып ж1берсем не болмак? Онда ез1мд1 мерт етулер! мумшн. Амал жок топка 6ipre апару керек. Шсгшетш жер калмады. Неде болса осыран бас тжкен абзал». — Бираным, енд1 Есжан конысына 6ipre барамыз. Баска колдан келер кайран жок. — Агатай, бармаймын. Тастап журе 6epiHi3. К©п болса туз тарысына жем болармын. — Онын болмайды. CeHi Tipi ж!беруге болмайтыны белгш . Онда курыншы ж!беред!, мен де мерт боламын.. — Агажан-ау, онда 6ipre кашайык. Эйтеу5р ел irnme KipceK, жолынызрэ тусау болмаймын рой. — Каша алмаймьш, калкам. Менщ жолым дэл каз1р олардан белше алмайды. — Кызылдар KeuiipiMfli, ага. Коп болса кольщызда кан бар mbiFap. Адаскан шырарсыз. Кенес yKiMeTi ез бетК мен келгендерге KemipiMMeH карайды. Оны мен ете ж ак- сы бщемш. — Болмайды. Эр нэрсенщ ез peTi бар. Еши уакытша менщ эйел1м болура тура келедь ¥ктын ба? Ж анына дак салмасыма азаматтык с е р т ш берешн. Шырмаудан шыру ymiH алдай турранымыз жен. Бираным тары да жылаура KemTi. Ермек не icTepiH бьпмей отыр. «БыДай барсац eri3 олед1', былай барсан, арба сынадынын.» Kepi. Енд1 неде болса айланы асыру керек. 141

Топка косылран сон. кайтадан киянат жасагысы келсе не болмак? Олар коска келгенде кас карайып калган едь Эр жер- де ош ак оты ж алт-жалт етедь Ет nicipLnin жатыр. Жылу- бек тобы да жана келген екен. Ермек анадай жерге ба- рып атын тусап кайтадан келдь Енд1 рана жайласып отырраны сол ед1, Жылубек mbiFa келдь — Жур, EcaFan шакырады,— дедь Ермек куркеге юргенде Есжаннын з1лд{ кабарына кез1 TycTi. — Кокпарда олжалы KepiHecin. Катын Fbin алам деп- сщ. Бул не сайкымазарын. — EcaFa, басында панасы жок б1здей жанра калын берш, кыз алатын жай бар ма. Иесшщ суйегш алдымен ез HTi жемей ме? Урларан жокпын, айыпка буйырманыз. — Ж арар, катынсырасан ала рой. Мейль BipaK ка- зан-ошакка не болсын. Ешкайда шыкпайды. Бара бер. Ермек сыртка шыккан сон «yh» деп демш алды. Ал бул кезде куркеде Есжан мен Ж ылубектщ арасында мынадай энпме болып едк — Енги уш куннен сон Ж аманеткелге бару керек. Ондагылар кенес уюметш ж актап жатыр. TinTi Ылекей- лер! агады. Сол жерд1 шауып алу керек. 8p i мал да ка­ жет. Оган коса: «Есжан болса кайтеШк. Енд1 оран тышкак л ак та бермейм1з»,— деп жур. 0 з куларыммен естЫ м. Есжан калш -калш eTin кетть — Керсетешн оларра. 0з1м шабам. Оны icTen отырран Ж аппар рой. Токалдан туран кузрынды бокка аунатайын. — Сбйтвдз, ceflTiHi3. Есжаннын юм екенш бшсш. ...Есжан осы окигаларды таразылай келш, Жылубек- TiH арам пирылы рас деп тапты. Ермектщ айткандарымен e3i бьпетш ж агдай дэлме-дэл шыкты. Енд1 онын ез са- зайын алатын уакыт ж егп . BipaK EpMeKTi де байкамаса болмас. Тым пысык сиякты. Ce3i майда. Ол маузерш тек- cepin алды да, Жылубек™ шакыртты. «Не болып калды 142

екен»,— деп коска ол ентелей ю рдь Сол сэт уш ок денесш Tecin e rri. Есжан сыртка шыкты. Bapi дурлш п калган екен. Есжанды керш кешлдер1 орнына туст1. — Саткынга 6ip-aK ок жетедк— дед1 Есжан.— Жылу- бек б1здщ 6apiMi3fli сатып Энуар пашанын кол астына к1рмек болган екен. Енд! сазайын алды. Э лп Кебеген Кайда? — Мындамын, таксыр. — Енд1 таксыр боп калдык па? ...сурте алмай журш жузбасы болгыц келген екен. Сазайынды берейш. Атып тастандар. — Ж азыгым не? Мен тук те бйшеймш,— деген Кебе- reHHiH ащы даусы есткпдк Сэлден кешн таре еткен тапан- ша даусы еетЬ-щ де, айнала тынши калды. Ермек Биганым eneyi жеке курке Tirin алды. Жылу- бек пен Кебегеннен кутылгалы 6epi басына бале б1ткен тэр1здк Енд1 шолгыншы болу езш е тапсырылды. BipaK Есжаннын эл1 сене коймаганы анык байкалады. Шол- гыншылыкка шыкканда ылги артында Ж анабайдын жу- ретшдтшен сескенедк Талай рет кызылдар отрядыньщ i3iHe де тустк Оларга косылып кетуге де болатын едк Bipaii, оны каз1р Есжан тобына ж ш а з байлап койган Биганым болып отыр. Соны куткарып ж1бермей кимыл- дай алмайды. Bip рет ел1м тырнагынан алып калды, екшпл рет кайта жауыз шенгелше калдырып кету обал- ды. Ю нэаз бойжеткеннщ тагдыры ойыншык емес. Кун еткен сайын Кызыл армия тап жауларын тыксы- рып келе жатты. Есжан тобынын. арасында наразылык бой кетере бастады. ©з беттер1мен советтерге бершген- дердш бэрше бостандык бершп, уйлерше кайтарылады деген сездер мунда да ж е т т жатты. Осындай кундердщ б1р1'нде Есжан тобы тагы да он сарбазынан айрылып тынды. Есжан какпанга тускен берщей аласурды. — Ауганыстан асамыз,— дед1 Есжан 6ip куш.— Сол жердеп Кершермет тобына косылып, кайта кол жинай- мыз. Баска амал калмады. Ертен туннен калмаймыз. 143

Дайын турындар. Мен бала-шарамды Keinipin экетемш. Есжан аттанып KeTiciMeH Ермек будан артык колайлы жардайдын болмайтынын укты. Калган сарбаздарды алып советтер жарына 6TKi3in ж1берсе улкен ic тындыр- май ма? — Ал, арайындар,— дед1 Ермек сэлден кейш сарбаз- дарын жинап.— Ата-коныс, бала-шараны тастап Ауран- стан аскалы отырмыз.. Одан 6i3re не пайда? «Журт елшде султан болганша, ез ел1нде ултан бол» деген кызылдарра бершешк. Жазып-жанылрандарра совет заны эдьл. Тыныш OMip суруге умтылсак онык H eci айып. Буран калай карайсындар. Bapi yHci3. Еиш мнш аузынан сез суырып алура бол- майды. Bip-6ipiHeH жасканатын тэр1здь Енд! тура берсе, эр турл! anriMe туып кету1 мумкш. Ермек атына ceKipin MiHAi де: — Сонымнан ерщдер,— дед1 буйыра. Ж асактаулы топ сортан ж ердщ шацын acnaHFa кетере д у ралдете ш аба женелдк Ет nicipiM уакытта олар Кек- адырдьщ астына конган Есжан ушн коршап алды. — Эй, кызылдардыц Kymiri,— дед1 Есжан айрай салып. — Катын болмасан жекпе-жек шык. «Сенген койым сен болсан, куйсеген аузьщды урайын» деген осы. Мына саткынньщ сезше epin, сендер нерып мелшиш турсындар. Кэне, атып тастандар. — Эй, Есжан,— дед1 баранадан 6epi сазарып турран Ж ацабай.— Bi3 жазыксыз кан тектж. Бел шешш тосекке ж атпадык. Кандыбалак каракшыдай ы л р и кешумен жур- дж. Ал езщ нщ тесегщ салулы, жегенщ май, iiuKeum кы- мыз. Енд! келш Ауранстан 'аспакшысьщ. Сен де Жылу- бектщ кебш KHin, Энуар пашанын табанын жаламаксын. Онын енд1 болмас. Мен ата конысымды ешымге таста- маймын. Осында каламын. Кылмысым ушш соттаса сот- тар, атса атар. Кегпм сенен. Ол Есжан тобынан жылыстап шыга бердп BipaK он 144

кадам да жасап улгерген жок. Кшз уйдщ жапсарынан тапанша гурс ете туей. Ж анабай сол eKniHiMeH ei<i атта- ды да, етпетшен кулады. Есжанныц ш тен сак-сак кулген даусы есйлдк Артынша екшнп ок зуылы есйлдк Бул жолы ол Ермекй кездеген едк BipaK капы кетть Ермек атын Te6iHin калды. Топ та сонына ш еей. Сол екшнмен олар кшз уйд1 желбауларынан кетерш, суйре- Tin экетй. 0зш е мылтык кезенш турран сарбаздарын кер- генде Есжан амалсыз колын кетердк — Тапаншанды таста,— дед1 Ермек ж акын келш. Есжан каруын лактырып ж1бердк — К,апы кетйм,— дед! Есжан йстенш .— Эттен, ал- данып калдым. Ол басын устай алып, жерге кулай кетй. Кенет шек- пешнщ iuiin eH екшнп тапаншасын жулып алып, Ермекй атып-атып Ж1бердк Сол сэт жацрырыккан мылтык дауыстары есйлдп Есжан денесш коррасын октар шурк т е с т етй. Онын акиып кеткен кездер1 сол жабылмаран куш калды. Кан- сыраран Ермекке epin, калган топ сол куш советтерге бершдй Неге екеш белпйз, Еркш Роман Шустовтьщ кенш нен шыкты. Аз уакыттын ш ш д е онын сешмд1 c e p iriH e айнал- ды. Ж ергш кй казактар бас кесерден зэредей коркатын. Муны Ершн мактаныш кердк Жатса-турса Еркшнщ кез алдынан Гулэшм кетпейдп «Егер Ермек e n e y i уйленш койса не ic T e p ед1м?» Мундай ой басына келсе деней муздап коя бередк « B a p i6 ip тар- тып алар ед1м. B i p r e тумак бар, 6 i p r e елмек жок. Кажет болса канжар суырудан да тайынбас ед1м. Ал ол ше? Эрине, ол да солай. Bi3 тап жауларымыз...» Б!рде Epidu шугыл тапсырма алды. Ол Нарынра ат- танды. Жол-женекей адамдардьщ ж ана уш метй жактап 145

кана емес, сол ушш куресш жургендерш кердк Bipan, колынан келер дэрмеш жок, ш тен тынды. Осындай ашынып журген кундердщ 6ipinae айдалада калган жалрыз уйге тап болды. Кеш жана батып, Тянь- Ш ань тауы жарынан коныр салкын сора бастады. Не де болса осы уйге бас сурып, тынырып алуды жен кердк EciK алдындары мама агашка атын байлады да: — Ассалаумагалейкум, кудайы конакпын,— деп уйге Kipin келдк — «Жаксы конак кыдыр» деген бурынрылар. Терлет. К,онак бол. Ерюн шапанын шешпеген Kyfti торге барып жантая K en i. Шырактын, э л а з жарыры мундары ^ р ш ш к т щ болмысын байкаткандай Aip-flip етедй Курым кшз ойдым- ойдым. К©рпе-жастык та жоктын касы. Сондыктан EpKiH сусын урттап коштаскысы келдк — Аксакал,'алы стан келемш. Шолдеп KeTTiM. Сусын болса... — Сусын да, там ак та табылады, улым. Тун жамылып Кайда барасын. Кудайдын KyHi жетпей ме, туге. Ka3ip Акботам келедь Кыр астында тары уш койшы бар. Тэшр ж арылкарырлар туз бере салса болраны. B iTin калыпты. — Туз дейЫз бе! Менде бар. EpKiH сыртка шырып атыньщ ер-токымын алды. 1Ш- дерлеп коя берд1 де, коржынын кетере уйге гардЕ Шал дьщ алдына орамалга тушлген 6ip кадак туз кесшдкш койды. — Кудай кесегещи KorepTciH. Жортканда жолын болсын. — Айдалада неге жалрыз калрансыз... Корыкпайсыз ба? — Айдала ма екен бул. Бул жердщ эр сайы, эр тасы козге ыстык. Ата коныс, кут мекен. Тек к э р ш к келш кел- денен тиген сон куйзелемш де. Эйтпесе бул ырысы мол дала. — Оныныз дурыс кой. Бала-ш ага кайда дегешм рои... 146

— Кемшрдщ дуние салганына уш жылдан асып барады. Ж алгы з ул бар едЕ Кудай оны да кэп кердЕ Осында ©скенбай деген байдыц жылкышысы едЕ Соны Кытайра етюзем деп журш мерт болды. Келш foii карай- тып отырган. Отызында от баскан онай дейсщ бе? MaFaH карама, кете бер теркшще десем жылап кетпейдЕ Бота- гез десе Ботагез. Ж анары Акбота деп отырраным сол. MiHe, б1здщ жай-жапсарымыз осы. Тэщрдщ 6ip жазра- ны болар. Ал 63iHHiH жолын болсын? — Аумалы-текпел1 заман рой,— дед1 Ерюн.— Мен де ем1рде жолы болмаран жпптшн. К,у т!земд1 кушактап журген жай бар. К,оныстайтын жер 1здеп журмш. Нарын- колра, Шалкеде жарына барамын. Элштщ артын 6aFbin карайлай турамын. Кызылдар елд1 бузып барады. Бул ж акка да сол лан жетсе apFbi бетке eTin кетюм келедЕ Сол ж акта паналай туратын туыстарыныз жок па ед1? — Неге болмасын, улым. ЕНз осы ешрд1 мекендеген албан деген ел боламыз. Карасаз, Тузкел, Ш алкеде ата коныс. Есенкул деген атары жер жарран нарашым бар. Тузкелден тауып аласын. Делдал. Шекарадан эрльберл1 мал етюзедЕ Курыгы узын, ici мырым жан. Соны панала. Осы кезде eciK ашылды да, уйге к е л ш юрдЕ — Ата, конак келш калыпты рой. Казан кетерейш. Есенжол кайнарамыз 6ip уыс тузын элдекандай рып, койдын кунын сурайды. — Окасы жок, Акботам. Конарымыздын коржыны кен екен. Bip уыс емес 6ip кадарын бере салды. Айтпак- шы, ныспынды да сурамаппын Foft, конарым? — Ерюн! — Ата, козыны iprere байлап койдым. Соны сойраны- мыз жен болар. Ет1 дэмдЕ api тез шседЕ Бауыздап 6epi- адз! — Ж ас ж{пт турранда эуре боп кай теаз. Мен-ак сояйын. — Жаксы, ендеше. Алла буйыртып жепзсш . Эумин... EpniH сыртка шыкты. Бул кезде ай суттей ж ары к едЕ 147

Саумал тун. Ол Ботагездщ келкгп мусш н кердк Квздер! улкен, уясынан шыгып кеткел1 тур. К,ыр мурын, ак бота десе ак бота дерлжтей. Мандайы ашык, eni бетшщ ушы рана сэл дом алак келген. Ол Еркшнщ козыны кез taecnec жылдамдыкпен сой- ранына тац калып тур. Нарыз касап. Ka3ip ол езш щ Ж а- сынын кез алдына экелдк Ол да осы такылеттес ж т т едк Эттец 6Mip... MiHe, содан 6epi де ei<i жылдьщ жуз! e rri. Б1реуден 1лгер1’, б1реуден кейш дегендей кун кешуде. Карияньг кимайды. Ж ер eTin тастап кетуден уялады. Bip аяры керде турран адамды аяйды. — Тегенещзд1 эк ел ш з. 1шек-карнын салып берейш. — Ka3ip. Ботагез кш кене тегенеш ынрайлай бердь Е т желшш , шай шилдк Еркш конак кэдемен сыртка шыккан. Алыскэ узамай eciK алдындары кегалга жантай- ды. Кшз уйдщ жапсаоынан Ботагездщ даусы анык ес- тмдЕ — Жан.а кой сойранда байкап калдым, конактын бойында каруы бар екен,— дед1 ол сыбырлап. — Билд не штейм1з.— дед1 шал. Екеулпз устай аламыз 6а? — Мен мал кузететш болып шырып кетейш. Сейтш, Суйшбек aFaFa хабар берейш. Кеше солай тапсырган. Бейсауыт журген адамдар болса айтындар деген. Еркш баганадан 6epi курып отырран жоспарынын кул- паршасы шыкканын сездк Ол коркыта отырып шалды ез1мен 6ipre apFbi бетке алып KeTKici келген болатын. Сонда ешшм де сезштенбес едк Ещи мылтык купине емес, канжар ушына сенуден баска жол жок. Ол тук болмаган юсщей уйге KipAi — Туу, уй не деген ыссы. Б 13 ылри дал ада журш уйренген жанбыз рой. Bip тесешш бере сал, кегалга жантая кетемш. — Конакка жайлы тесек табылады осы уйден. Мен 148

6api6ip мал кузетемш. Уры-карылар кебейш Kerri. Экей- мен эцг!мелесш жатыныз. — МёШн де уйкым келмес.. Одан да кой кузетюейш. — Жок... жок ол не дегешщз. Ерюн тесешш алды да далара шырып Kerri. Ер-то- кымын басына жастады. Элден уакытта eciK акырын' сытыр eTin ашылды да сыртка Ботагез шыкты. Сонан сон аярын ептеп басып сайга тусш кеттк Ерюн де орны- нан лып eTin турды. Уйге юрдк — Акбота ceH6iciH. Байка сак бол,— дед! шал. — Мен рой...— Ш ал эу дегенше суык канжардьщ жуз1 журегше кадалды. Ерюн канжарын кайта суырып' алып, шалдыц кейлегше cypTTi. Сонан сон оны eTiriHin коншына тыкты. Ол анадай жерде жайылып журген атын ерттеп мшд1 де сайра туст1. Сэлден кешн уйге карай ж упрш бара жаткан Ботагезд1 кердк Ерюн бугалыкты лактырды да, токтамай шаба бердк Жас дене суйретшп тау-таска сорылып барады. Осылай 6ipa3 жер суйреткеннен кейш кыл шылбырды киып ж1берд1. «©лген болар» деп аттан да тускен жок. Сол б езм ен шаба бердь шаба бердк... BipaK Ботагез Tipi едк Тан ата айдалада ел1 мен Tipi арасында жаткан ж ас д е н ет 6ip койшы тауып алды. Сонымен Сушнбектер хабарланып, ол он ж !г!гп кугынра j ж!бердк BipaK Ерюн бул жолы да шанын б!лд!рмей | кетп. Ол Кертогайдан TiK аспай, айналып KeTin едк Уш 1 куннен сон курыншылар бос оралды. Нарынколдары тетенше комитет шекарага мыкты кузет койды. ©юшш- ке орай Ерюн кумга сщген судай зым-зия ж ок болды. Ерюн тун журш, кунд1з тырылып Нарын каласына да жегп-ау. Берклген хатты 6eciHini шекара полюшц командир! Дмитрий Кирияновка жетюздк Дутовтын жансызы, бурынры ак гвардияшы, патша армиясынын офицер! Дмитрий Кирияновтьщ куткет осы болатын. Ол полюй Нарынра бастады. Каланы коргаушы шагын Кызыл армия тобын кырып салды. Калалык партия 149