У. Қалижанов Шеңбер

Тык-тык. аяк дыбысы есплдц Ермек кайтадан суйре- тйип ез орнына келдк — Турындар,— деп акырды KipreH бузау карын адам. ТЧлмаш: — ¥ларатты есауыл турьщдар деп буйырды,— дед! казакшалап. BipaK орнынан козралран еиш м жок. Bapi б1рдей ж антэсш м бергендей ун шыкпайды. — Турындар,— деп кайта акырды есауыл. Тары да тыны штык. — Проклятые киргизы, туземцы. Покажу я вам,... Урядник калш-калш етш, жаткан адамдарды тебе баста ды. — Не сметь! Прекратите издеваться над людьми. Это ваши солдаты, туземцы. Вы напоганили своими сол­ датскими падошвами нашу землю... — Что? Он еще смеет говорит такие слова?! Ол хром етчимен Бекболатты теуш-теуш ж 1бердк Ермек тура умтылды. ApaFa винтовкасыныц канжарын Tipen солдат тура калды. — Мэртебел!м. Сезд! кебейтш кайтем1з, атып таста- лык. — Ж ок. Ату аз, асып елт1ру керек. Ес!к кайта жабылды. Ермек тары Бекболатка келдь — Ага, орыстыц 6 api осындай деуге аузыц бармай- ды,— деп ез басынан еткен хикаясын айтты. — Рас, айналайын. Орыстыц да 6 i3 сек1лд1 кедейле- pi, шаруалары бар. Оларды патша канайды, 6\\з а \\ бай- лар мен билер жаныштайды. EcTin пе ец, Кутыршыда- ры Власаенко деген орыс ез ауылдастарыныц мылтыры н кетер!люш! казактарра жинап бергенш. Власаенко — орыс армиясыныц уш дзрежел1 Георгий белг!с1н толык алган батыр солдат. — Солай дещз! Ия, таланран кара талана беред1 де. Амал бар ма? Аяк дыбысы естиш . EciK ашылды да солдаттар Ki-

pin келдь Туткындарды каздай Ti3in далара алып шык* ты. — Кош, Ермек,— дед1 Бекболат ж анаса 6 epin.— Енд1 Kepice алмаспыз. EKi солдат Бекболатты суйрей женелдк М ылтык та- залайтын унгымен осып-осып ж 1бердк LLIerip кез есауыл ед1решп, мэз болып карап турды. — Кош туран ел, арманыма жете алмай барамын. Жолымыз дурыс, тек купплш жетпедк MeHi ел т1-рген- мен, халыкты курта алмайсындар. Бекболат артына бурылды. Ж асы жетш еп алкымдап калса да, ел басына кун туранда ж ас ж 1г!ттей топ бас- тады. Ka3 ip айбарлы жуз1 сэл жылыгандай. Ол отыз жыл Верныйда Пугас кепестщ малайы болды. Даланын да, каланьщ да TipiuuiiriH кердь Каналган халыктыц халш укты. Аз рана халыкты окка байлам ак болран пат- ша жарлырын естен д е ат устше конды. Аз рана уакыт ш ш д е талай-талай женистерге кол жетт1. М алдарына сан жетпейтш талай байдьщ отар-отар койы мен yftip- yftip жылкысы кедей-кешшктерге улест1р1лдк Ен. бас- тысы топ бастайтын адам табылса сарбаздар табылады екен. Ол соны укты. Батыр: — Босамацдар! Ел1 ушш, жер1 унин мерт болран ул- дарын халык умытпайды,— дедь Эскери дала соты Ермек Карынбаевты булж ке ка- тысканы ушш Ci6 ipre жер аударды. Аякка шынжыр ту- сау TycTi. Енд1 ол айбатты Алатауын, дуниедеп ен. сулу жер Бурымуй1з 1 мен Бесмойнарын коре алмаспын деп ойлады. Ж олай белбеуше 6 ip уыс топырак туйш алды. Калыц топ айлап журш Семейге жеттк Осындары турмеге 6 ip топ туткындар калдырылды. Солардын ара- сында Ермек те бар едк «Ит жеккен жерде елгенше к а­ зак топырарында денем калатын болды»,— деп ол бала- ша куанды. Аяктары шынжыр алынды. Таннын атысы мен куннщ батысы бел жазбай жумыс ютедк Санап 51

шырарып, т!з1мдеп ш рпзедь К,ашу мумкш емес. TeMip- мен торланран терезелерге эуелп кезде жш карайтын. Б 1рте-б1рте одан кайыр болмайтынын урып боска тел- м1руд1 койды. Bip камерада елуге жуык, туткын бар. Ермектщ ба- сынан таяк кетпедк Камерадары кокысты тазалап, тем!р ыдысты сыртка шыгаратын да езк Зырырданы кайнап, енд1 болмаса шайнасура бар. Арада ай жарым уакыт еткен. — Эй, нарыл жатырсын. Шырар ана ыдысты. Hici колканы жарып барады,— деп Николай гуж ете тустк Николай камерадары туткындардыц басшысы. Онын айтканы зан. Орындамайды екен жабыла урып, са- зайынды бередк Тамактан да кагыласыц. TinTi тундз туншыктырып елНре салудан да тайынбайды. Kici ел- Tipin каракшылыкпен айналысатын адамдардан не жак- сылык кутуге болады. BipaK, корлыктьщ да meri бар. Ажалды жанра ф р ел!м. — Kepen6 iciH, ей,— дед1 Николай нарынан Tycin жатып.— Бол, шырар? — ©3iH шырар. Мен сенщ кулак кест1 кулын eMecniH РОЙ. — Солай ма? ©з обальщ озще. Кэрсетешн мен саран. Ермек те орнынан атып турды. Не де болса алпамса- дай жауымен алысып калмак. Элеуегп кол жарасын кусыра устап, кылкындырып барады. Тынысы тарылып, K63i шарасынан шырура жакын. Ермек бар KymiH жинап Николайды екпе тусынан Н зеамен тушп ж 1берд1'. Онын колы Ермект1н жарасынан сусып томен TycTi. Ecin жи- рызбай барымташылар эд!ане салып кара кустан урды. Онан сон ycTiHe конжия Tycin, б1леуленген тамырларын кысып сырымдай бердк Кенеттен болтан owiFapa туткындар танданып тур. Ермек орнынан турып жан-жарына карады. Николайдын жанында журген жандайшаптар тура умтылмак болып ед1, бiр аз ы Ермек жарына ш ыры п Kerri. Колдарынан 52

куш кеткенш сезд1 ме, Николай орнынан тура с а л ь т , кайта умтылран жок. «Керсетермш» деп зьл тастап, ез- орнына барып кулай Kerri. Сол туш Ермек катты денбекнпдй Ж асынан сергек. уйктайтын. Онын, уст1не жылкышы болтан кезшде а т- устшде мызрып алуды уйренген. Ka3 ip де ара-арасында- кез1н шнд1рш алады. Николай 6 ip кактырыспен тын- байды. Шытынатан беделш кайтсе де жамаура тырыса- ды. Сактыкта корлык жок. BipaK бул тун тыныш етть Николай да, оньщ жандайшаптары да кактыгысты; умыткандай. Ермек ж анжал осымен бггкен шыгар деп- ойлады. КунделжН туткындык влпрдщ задына eTi уйре- Hin, сан тарам ойлардан арыла бастаран. Б1рте-б1рте- мундагы туткындардыд 6 opi б1рдей емесНгш б 1лдк 9ci~ ресе 31 камерадарылар туралы. Онда отыргандар саяси» туткындар екен. Россиядан жер аударылган революцио- нерлер. Олар патшаны тактан кулатпак болып, астыр- тын жумыс icTereH кершедк Бул сездер Ермектщ журе- riHe ыстык есллдк Патшаныц езш е карсы ш ы ры п жур- ген адамдарды 6 ip керуге кумартты. Бул адамдар осал- емес. ЦПркш, солармен 6 ip Нлдессе рой деп армандады. Онда олардан кеп нэрсеш сурар едк Патш а уэдесшен\" тайып, казактарды солдатка алура неге уюм айтты?- Неге б1реулер бай, б1реулер кедей? К,ояр сурак табы- лар-ау, айтатын адам табылса. Осылай ой кушарында- жаткан. Кенет аярын еппен басып, жакындап келе жат- кан Николайды кердк Колында жамылрышы. Cipa, тун- шык/гырып елт1рг1а келген болуы керек. «Бэсе, нерып! тынши калды деп ез1м де ойлап ед1м-ау. Келсен кел. Капыда калмаганым кандай жаксы болды». Ермек ycTiHe кулай берген Николайды иек астынаш кагып ж!бердь Колы катты тимеген болуы керек, жауьи шалкалап барып, кайта бойын жиып алды. Ырс-ырс eTim 6ipiH -6ipi андып жур. Николай капысын тауып колына 6ip Tycipce ар жагын оп-онай б1т1рет1т'не сешмдк Ер­ мек урымтал жерд1 пайдаланып, шаршатып барып cuie- 53

ciH катырмак. Буюл камера д у р л т п , азан-казан болып шулап тур. Ж удырыкка жудырык... EKeyiHiH де мурны- нан кан саулап aFbin барды. BipaK OFaH карайтын eneyi жок. Кузетнплер де жиналып келе калды. Мылтык кунн- мен бэрш орын-орындарына куып шыкты. Бунын арты 6ip нэрсеге э к е л т сорэтынын турме надзирател1 де сез- Д>- Ертесше Ермек™ ™л б1лмейтш даланын тарысынан не Kayin бар деп 31 камерара ауыстырды. Ермек алгашкы кундер1 камералас туткындарра ур­ ке карады. «Сактыкта корлык жок» дегендей, тун уйкы- сы терт белшш журдь BipaK туткындар тарапынан окне ештеце байкалмаган сон, оларра бойы уйренешн дедк Орысша жаксы туешбегенджтен олардын не айтып, не койып жаткандарынан да хабарсыз. Тусшгеш езш жЬ riT деп аркасынан кэрып коятындары. 9cipece, кезйш - piKTi Иван кецЫ не жакындау. ©зшен сыр тартып, кей- де узын сонару энг1ме айтатыны бар. Ермек шала орыс- шасымен улт азаттык кетерш еш е катысканы, сол ушш ит жеккенге жер аударылранын урындырды. — О здер неге камаудасыздар? Иван ойланып калды. Дуние кубылыстарына эл1 ■каныкпаран жас ж 1г1тке большевиктер, революционер- лер туралы калай туаш иргеш жен. Соны ойлап отыр. — Ермек, сендер аз болсацдар да колдарыца кару •алып, патша армиясына казак ж 1г1ттер1н бермеуге ты- рыстыцдар. Ал одан api не болмак? — Не болушы едк даркан даламызда Kemin конып, ата-баба дэстур1мен мал ecipin, Д р ш ш к жасар едш. — Сонда калай? Сендер мал багып, табираттын терт мезгШнде ыстык-суыгына шыдап, жокшылык кун кешесщдер. Ал байлар той-тойлап, халыкты канайды. Осы эд1лд1к пе? — Эрине, эдм етаздщ . BipaK алла 6ipeyre бак, 6ipey- ге азап берген. Одан калай кашып кутылмаксын? — Ж ок Ермек. Bi3 саяси курескерлерм4з. Патшаны S4

тактан кулатып, халыкка тецдш эперуд1 армандаймыз. Барлык адамдар бакытты болура тшсть Болашак езщ сешлд1 жалшылардыкк Сондай курес жолында талай жолдастарымыз мерт болды. Б1здер, большевиктер ха- лык, бакыты ушш куресем1з. Кердщ бе, сендердщ кете- ршштерщ мен б1здщ ку р е а м 1здщ айырмашылыры кан- дай екенш. Осы 6 ip эцпм е Ермектщ ойынан шыкпай койды. Ха- лык бакыты ymiH куресш журген K63i ашык, бшмд1 жандардьщ жапа iuerin, турмеде отыррандары канша ойланса да миына конбайды. Айткан сездерше Караган­ да ездер1 аукатты семьядан. Сонда оларра не жетпейд1? KiMHin. жорын жоктайды? Ал Иван болса карапайым жумысшы. Ана Андрей, Борис сек1лд1 аксуйектер мен жумысшы Иванды жакындаткан кандай куш. Калайда оларды урынуым керек, TycmyiM керек деп шеигп Ермек. Кара жумыстан титыктап келсе де Иванмен эцпмелесу- ге кумар. — Иван, сен жумысшысьщ. Баскалары аксуйектер эулетшен. Сонда калай болраны? Олар канаушы, ci3 каналушы тап емесшз бе? Bipre кам ауда отыррандарьща тусшбеймш. Ол мырс етш кулдк Сонан сод: — Bi3 революционерлерм1з. Б1зд1 6ipiKTipeTiH улы куш — идеялык кезкарастарымыз. Олар аксуйектер эу­ летшен болса да когамдык эдшетЫздшке карсы. Ха- лыктын бакытын ойлайды. Жорары бш м дк улы-улы адамдардын йймдерш урынран адамдар. Б1здщ Kypeci- м1здщ куил де осында. Осыньщ бэрш щ идеялык, басшы- сы Ленин деген Kici. Олар семьясымен революционер- лер. Арасы патшара бомба лактырып, е л 1м ж азасына кеЫлген. Уктыц ба? Революция с о за з женедк Б1з ульг дэу1рдщ табалдырырында турмыз,— дед1 иырынан ка- РЫП. Ермек ез жайын эцпмеледк Байлардыц солдатка кедей жЫ ттерш т!з1мдеп бергенш ашына баяндады. 55

Халыктан 6 ip емес, б1рнеше реттен алым-салык. жинап, пэре алып, талай жасы асып кеткен адамдарды окка «байларанын ашына айтты. — Колга кару алмай бостандыкка жете алмай- мыз,— дед1 Иван. - Революция жецер кун алые емес. Сен ел т е эл1 •саяси курескер болып ораласыц. Оран em6 ip кум этм жок. © йткет сен азап дегеннщ не екенш ез мойпыцмен ■кетерт журещ. Э д ш е та зд ш тт курбанысыц. Кай жерде .де болса да кедейдш куш каран. екенш кезщмен кердш. Курес калрыранды К0 термейд1.' Халкыныц бакытын ой- лайтын азам ат бел шеше шайкаска шырады. Ал револю- щионерлер yuiiH шайкас турмеде де бггпейдк — Сонда менщ не icieyiM керек? М е н т колымнан ше келед1? Осы капастан каш ар кун туса, мен 6 api6 ip кол .жинар ед1м. Ал турмеде... — Сен араш шауып жургеи сан алуан улт екидерК гнщ арасында \"ж урст. Бш егш нщ кушшен каймыратын- дар да аз емес. Шздщ эцг1ме.\\пзд1 сол адамдарга жет- шз. Турмедег1 жардайды жаксарту ymiH KypecyiMi3 ке- !рек. Ол yuiiH аштык ж ариялаура болады. Тамакты жак- •сарту, демалыс уакытын созу, газеттер алдыру сешлд1 мэселелерд1 шешуге болады. Турме ?сузет1ш лер1мен бай- .ланые ж асау кажет. Дуниеде не болып жатканынан мулдем хабарсызбыз. Сен осы мэселелерд1 шешуге ты- ;рыс. Туткындар кешлшен шырура талпын. Олардыц- барлыры каракш ылар емес кой. Есшде болсын, 6 i3 6 io- лесе ун косканда рана е з1м1зге жешлдштер жасай ала- 'МЫЗ. Ермектщ дуниетанымында улкен езгерштер болып жатты. Ол туткындарра Иванныц сезш жетшздк Курес- же шакырды. Арадан саткындар шыкса жазаланатынын да ескерт1п койды. Кауштенгеш Николай болатын. Bi- рак ол карсы ш ьтудыц орнына ез камерасындарылар- дын, каж ет болран куш жумыска шыкпай коятынын ай- тып, гуж ете тустк

Ивам Ермект1 мукият тыцдады. — Барлык туткындардыц колдайтыныиа к е з т ж ете ме?— дед1 ол келте кайырып. — Сснемш, Иван. Bip жылдан 6 epi 6ip-6ipiMi3Ai та- иитындай дэрежеге ж егп к кой. Арамыздан ши шыря! коймас, дегенмен сактыкта корлык жок. Турме жан- дармдары элденеш сезген сиякты. Т1м1сшлеп, камерада- гы адамдарды дуркш-дуркш суракка алып жатыр, дед1 ол 03 оным топшылап. — Ендеше, кемлгуге болмайды. Ертец туткындаррз; хабарла. Bi3 барлык туткындар атынаи женйлджтер- жасалуын талап етем1з. Егер табанда орындамайтын; болса, 6 ypcirYHi, ярни 1917 жылдыц 21 сентябршде еш- KiM жумыска шыкпайды, аштык жарияланады. Куткен кун де келш жетть Туткындар Tmeri кабыл- данбады. Ертесше турмедеплер жаткан орындарынаш турган жок. Бурын-сонды Семей турмесшде болып кер- меген жайт ед1 бул. — Талапты саяси туткындар койды. Оны букМл тур- ме туткындары колдады. Мунын, байланысшысы ана- казак ж ш т болып журмесш. Эйтпесе саяси камаудагы- лар баска туткындармен калай байланыс жасайды. Ол да колына кару алып, патша саясатына карсы шыккан' каракшы Foil. Надан деп жургешм1з адам болган сешл- д г Суракка алдыру керек?— дед1 турме бастыры. Сол туш Ермек соккыга ж ы р ы л д ы . Бул1кт1 уйымдас- тырушы юм екенш канша б1лг!лер1 келгешмен ол Tic жармады. Ертесше аса KayinTi туткын ретшде Ермек карцерге TycTi. Тула бойы куп болып icin KeTinTi. Акы- ры жауап ала алмаран жандармдар Ермек™ босатып, сол камерара экелш тастады. Уш кунге созылран аштык турме бастыктарын катты алацдатты. Саяси туткындар- ра газет бер1лд1, турме ауласындары демалыс уакыты 6 ip саратка созылды. — Кердщ бе, Ермек! Куш 61'рлж те екен!н енд1 езпс де кердщ. Рйкмет саран. Ец ©KiHiiUTici, баска туткындар-

мен байл аны сы м ы з узиыи. С ен енд1 ж ай тана туткын емессщ, революциялык, кезкарастагы саяси туткынсыц. Больш евиктер партиясыныц жауынгер1с1ц. Астыртын уйы м мушелер1 ceHi больш евиктер к атары н а алды . Бос- танды кка ш ыккан сон билетный ез колыммен тапсыра- мын. Мен сен уипн партия алдында эр уанытта жауап бере аламын. Е р м ек турм еде, 31 к а м е р а д а саяси мектептен e rri. Револю ция жеш сш турмеде карей алды. Онын куаны- ш ы нда ш ек ж ок. О л еш п к е ш еп ай б ал там ен зен б1рекке карсы ж упрген сарбаз емес, саяси курестен хабары бар, революцияныц жас кыраны едь — Р еволю ция женд1. С енд ар енд1 боссы ндар, ж аса- сы н С о вет ©KiMeTi,— дед1 к ар у л ы топты н ж етекилск Ац- тарылып калган туткындар сэлден кешн сыртка лап койды . BipiH-6ipi суйш ж аты р . Ж а ц а гы ж 1 п гп колда- ры на алы п KOTepin асп ан га атад ы . Ерм ек И ван нан кез ж азы п калмайьш деп, сонынан uiecin келедь Иван жа- HaFbi орыс ж н т п н щ ж аны на келш: — Большевик Дмитриев Иван Иванович. Питер жу- мысшысы,— деп колын усынды. — Куаныштымын, менщ аты -ж етм Сердюк Влади­ мир Павлович. К азак даласына тецдш орнатамыз. Шы- н ы кк а н са яс и ж етекш 1лер ж етш пейдь П итерге дей1н ж ол алы е болар... — Болса болсын, мше, ж аца елкенщ ж ас большеви- ri. Е рм ек деген ж1пт. 1916 ж ы лгы к втер ш ске катыска- ны уш1н C i6ipre каторпге ж1бер1лген. А ласапыран уа- кытта осы Семей турмесше камалды. — Б о ссы н енд1. Т а р т ау л ы н а ,— дед! С ердю к онын колын кысып. Ермек басын шайкады. — К атары ца ал, к а р у бер,— дед1 байыппен. — Мен кеш лдем е беремш бул ж ш тке. Астыртын ж ум ы с icTereH п арти я тобы оны больш евиктер катары н а алд ы . Револю циян ы ц не е к е н т 61'л м есе д е, оны ж уреп - мен сезген азам ат,— дед! Иван аркасынан кагып. 58

— Питер жумысшысыныц 6 ip ауыз c©3 i жетш жатыр.. Топка косыл,— дед1 Сердюк — Ей, Яков, мына жйчтке- эскери ки1м бер. Ол Ермект1 жешнен тартты. Иван «бара рой» деген- дей басын изедь — Куп болады, жолдас командир. Кегпк. — Ер ж!ггг. Ж анып турран жалын. Иван узап бара жаткан Ермекке суйсше кез таста- ды. Яков Ермект1 моншага туардк Д ен еан е т а к эскери ки1м киг1зд1. Колына винтовка бердк Олар кайтып орал- ранда Иван бурынры камералас досын танымай калды.. Кызыл армия катарында Ермек ею жыл сорысты.. Акгвардияшыларды туре куып, майдан жолдарында ерекше кезге тустк Иван Иванович Дмитриевтщ тапсы- руы бойынша ол барлаушылар тобыныц командир! бо- лып тарайындалды. Экесшдей болып кеткен Иван И ва­ нович: — Ал, Ермек, меш партия Верныйра жумыска ж1бе- pin отыр. Тап жауларымен куресетш ерекше комитетке- басшылык жасау тапсырылды. Умытпасам, сен сол ман­ ный туррыны емес пе едщ. Барлаудан мол хабарьщ бар. Кыскасы мешмен 6 ipre аттанасыц. Em iiri KypeciMi3 iiHKi: контрреволюционерлермен болмак. Дайынсыц ба? — Дайынмын, Иван Иванович. — TnicTi документтерщд! реттегенше 6 ipa3 уакыт етед1. Верныйра кел1амен ешкайда бурылма. Bipre ту- Fan бауырыц болса да кермеген бол. С е т аса жауаптьг тапсырма кутш туруы мумюн. Сен барлык, адамдар. yuiin турмеден арып-ашып кайтып келе ж аткан KiciciH. Шашывды алдыр, аздап ашыкканыц да Tepic болмас. IiKeyi кушактасып коштасты. Ермек ай ж у р т Вер­ ныйра эрец ж егп. Облыстык ЧК-ныц жатаран ушшн 59

«eciriH куана ашты. Иван Ивановичтщ жылы жузш керу- ге асьтулы. Кезекий документтерш керш шыкты да. екший ка- баттары кабылдау белмесше алып келдк K©3i кара ма- тамен оралган суретке туст1. Иван Иванович... Б у тл тула боны д 1р тдеп Kerri. — Курес шырынсыз болмайды. Оны езщ де ж аксы *бтесщ. Иван Иванович сол тап жауларыныц колынан мерт болды. ¥рпактан урпакка мура болып калатын •ерл1к жолын зр кез журекте устау керек,— дед1 ЧК-ньщ •жака бастыры. — Атаман Дутовтык уйымдастыруы.'мен Ж еткура, совет еюметше карсы топтар бас кетеруде. Патша ар- миясынын бурынры офицер! Денисенко тобы туткындал- ды. Операцияны Иван Ивановичтщ e3i баскарып едь Иван Иванович саран арнайы тапсырма дайындаран. luiKi контрреволюциялык топтар сен туып ескен ауыл манында да бас кетерш жатыр. Узынараш—Каракыс- т а к —Караша тенйрегшде топтаскан деген жорамал бар. Тун жамылып коммунистерге, комсомолецтерге кастан- дык жасайды. Солардык жасырын уясын, уйымдастыру- шысын табу керек. Эз1рше бул ойымыз жузеге аспай Чселедк Талай адамнан да айрылдык. Сырттан келген адамды ел б!рден таниды. Ж ау жансыздары аркылы оларды кезден таса кылмайды. Сен осы елдщ туррыны- сык. Абактыдан жана шырып келемш десен кудж турыз- байсын. Сондыктан да саран yMiT артып, тапсырмара эшберш отырмыз. Орынданыз? — Куп болады. ЧК-нык машинасы оны Шамалран кыстарына д ей т экелш салды. Одан api Ермек ауыл-ауылды аралай, жаяу KeTTi. Совет еюметшщ Keuieri кешпел1 ауыл Tipmi- л iriHe улкен езгерктер экелгенше куанып KeTTi. Ел •отырыкшылыкка ауысты. Бау-бакша салуды уйренген- дер! де бар. Эз1рге ол ауыл адамдарынын камсыз Tipiui- л iriH керш келедк

Ертесше кешке карай Узынарашка жетть Ш еткер1- леу турран уйдщ eciriH карып едк урейш дауысты е е п д к — Бул уйде KOMiHicTep де, кенес уюметж ж актау- шылар да жок. шиеттей баламызды аякыздар,— деп эйел суккылдай женелдк Ермек ещй дурлжкен ел шетше келгенш сездь Эйел- д 1 ypKiTin алмайын деп: — Шешей, кудайы конакпы т Алыстан арып-ашып аулыма келемш,— дед! жай рана. 1лгек арытылды. — Бол. EciK кайта жабылды. Ею белмел1 коржын уй екен. Терезелер тумшаланып жабылыпты. Жет1-сег!з бала каз-катар уйктап жатыр. Уй neci елулерден аскан, арык Kici екен. 0здер1 ж аткан тесек шетш ысырып, дастар- кан жайды. — Жол болсын, калкам. Зэремд1 алдын рой? — Сонша неге корыктыцыз. Терт жыл турмеде жа- тып, елге жана келемш. Мына Бурымушз бен Бесмойнак тауларын жайларан ел едш. — Алда айналайын-ай, жас та болсан ем!рдщ тау- кыметш кеп керген екенсщ. Ж атып дем ал. K,a3ip сузбе кеспе дайындап хаберейш... Эйел казан-ош ак ж акка кеттй Ермек отарасы Турлы- 6 eKTi сезге тартты. — EciK ьпгепн ерте win, жарыкты тумшаларандары- нызга Караганда эл! де мазасыз-ау теш рек,— дед1 нем­ ку райды. — Айтпа, кенес еюметше карсы шыккан байлардыц куйыршыктарынан коркамыз. Мына жары сенщ аулын, мына жары Айдарлы, KypTi кумдарынан сау ете Tycin ататындарын атып, алатындарын алып кетед1. Б1рде м ет де eaiMiui кып сабап кеттк Жазырым — терезедег! жарырым. Балаларынды окытпандар дейд1. — Корыкпаныз, Туреке. Эл1-ак балаларьщ ыз окып, мыкты азамат болып шырады. «BweKTi 6 ipfli, б ш м д | 61

мыцды жыгады» деген накыл сез де бар емес пе? Ленин партиясы басшылыгымен улы езгерттер болып жатыр. Б алалар окысын, корыкпацыз... Каторпде журш 6 uiMfli адамдармен таныстым, кеп нэрсеш уйрекШм... Кеиикпей елкеде тыныштык орнайды. Сене 6epiHi3... Тан алагеу1мде Ермек аттанып кеттк Келесг елд1 мекеши Ермек б1рден таныды. Баягы кылыш сыйлаган кария eciH e тустк «Tipi ме екен? Рах- метжан ше?» 0 3 iH e 6ip iH in i жолыккан, есекке мшген жас баланы токтатты. — Балакай, 6 epi келнп?— дед} ол.— Халык деген шалдыц ушн бьлесщ бе? — Бм емш . BipaK, ол Kici былтыр елш калды. — К,ызы Зейнеп кайда? — Зейнеп пе? Анау тутчт шьщкан уйде. Ж урвдз ертш барайын. Бала шокала^тап шауып барады. — Зейнеп тэте, а з д щ уйге конак келдк— деп айгай- лап кояды. Зейнеп бейтаныс жМ тке барлай карады. Ж ыга тани алмай тур. — Амансын ба, Зейнеп. Карияныц арты кайырлы болсын,— дед! жайлап.— Кэне, бепенд! экелпл, аты KiM,— деп Ермек оньщ колындагы нэрестеш алып, 6 eri- нен суйдк — Бекболат... — Тамаш а ат. Бекболат батырга тартса жаман бол- маганы. — 0Keci KiM бул батырдьщ? — Рахметжан... — Солай де... ©3 i кайда? — Эне, келе жатыр. Ермек пен Рахметжан 6ip-6ipiHe карады. Сэл унспз- д тте н кешн Рахметжан «Ермек aFa, амансыз ба. Кере- TiH кун бар екен гой»,— деп бас салды. Сонда гана Зей­ неп баягы тунп окиганы eciHe туардь 62

— AFa, уйге Kipiui3,— дед1 Зейнеп. — Асырыспын. Кврд1м, кешл1м толды. Бакытты бо- лындар. Ал, Рахметжан, сен шыгарып сал. Eneyi ауыл сыртына шыкты. Ермек мэн-жайды антты. — Ал не хабарыц бар,— дед! TiriHeH. — Баяры 6i3 жылкысын куып экеткен байдын ж!ггг- Tepi тун жамылып корпи ауылдарра шабатын керш едй.. 1пинде канды балак кас батыры бар деседй ...Караша басына ш ывданда мен мундаларан атаме- кен конысы кезше оттай басылды. Арна басына конран ел. Аяры-аярына тимей жупрш келедь Журег1 аузына ТЫРЫЛДЫ. Ол б1рден Накысбек уйше тартты. — Ассалаумагалейкум, байеке,— дед! Ермек, уйге Kipren бойда. — Элек... Эй, Ермекшсщ... Накысбект!н жуз! сурланып сала бердь Epiuaepi жыбырлап, т!лi курмелд!. — Терлет, иэ, аман ба,— деп жш -ж апар болып жа- тыр — Балам келгендей куанып турранымды к,арашы. Ио, айтпакшы, К,арынбай курдас та, шешен Инеш те ду- ние салран. Арты жаксы болсын. Ата-баба корымына жерледж. Ия, енд1 ceHiu зкен менм!н. Куда боламыз, Гулэшмд! уэдеде турып Еркшге жакында коспакшы- мын. — Куда, келпи дурыстап амандасалык,— деп Ермек байды кеудес!не алып, кысып-кысып ж!бердк Бай ынк- ыкк eTin ырсылдап, не кулер!н, не ашуланарын бьлмедЕ Уйге Bn6 im к!рд!. — Кетед, мынау шм, Ермек пе? — Кудамен амандас, Биб!ш,— деп байекен жуаси сейлед!. — Гулэшм кайда? — Келед!. Саздары жиендерге кыдырып KeTin ед!. Кешке оралады. Гулэшмнен сушнпи сура, кемш'р. «Гулэшм! Ермек журепнщ бкеу жарасы. Mauri жа- 63

зылмайтын дерть Енд1 бакытты бол деп ак ниет бкчд!- руден баска амал жок». Ол юлт бурылып сыртка шыкты. Арайын-туыс жШа'- лып, эке-шешесже кецш айтты. Ата корымына .барып, перзенттш карызын етедь Алыстан болса да агайындас болы'п журетш Тшеуберд! аксакал кудайы шалып, кой бауыздады. — «Орны бар оцалар» — деген бурынрылар. Басыц аман келдь ЕнД1 уй болып, балалы-шагалы боласыц. вткен умытылар, ешкен жанар. Накысбекпен куда бол- сац алдыца мал, басыца уй де 6iTep,— деп Тмеуберд1 жш-жапар болып жатыр. AFaflbiH рой. Туыскандык парызын танытып жаткан болар деген жаксы ойы бекер болып шыкты. Накысбек- TiH болаш ак кудасы болатындыктан рана мал сойылып, казан кетер1л1п жатыр екен. «Буйтпесен арайын боласыц ба?»— деп Ермек нитей рен ж ш де койды. Tiлeyбepдi щалда ес жок. Кутыц-кутын карып, уйге 6ip Kipin, 6ip шырады. Ei<i ортада: «Ерк1н бауырыц дур- Kipen тур. Кыррыздардан арзанра жылкы алып жинап жатыр. )K iriT ym in кедейден бай болу киын болып па? Мэселе кез1н тапканда»,— деп сырын да актарып салып жатыр. Совет ек1мел орнагалы терт жылдан асса да, жергц л 1кт! жерлерде эл1 де байлардын ыкпалы кушт1. 9нг1ме- ден Ермек осыны ангарды. Ерк1н1Йц yflip-yflip жылкы сатып алып жатканы шимлеу кершдк Рахметжанныц топшылауы рас болса канды кол жинап журген EpKin болар деп ойларан. «Арзанра сатып экелш журген жыл- кылары барымта малы емес пе екен?» Ас желшш, бата' жасалды. — Tine, ат ерттеп берсещз. Бурымуй1з бен Бесмой- нактыц бауырына барып кайтсам. Туран жердш тауы да, тасы да ыстык екен. Кеуде кере демалып, uiepiMAi таркатЫп кайтайын,— дед! ол. — Эй, Елубай, Жиренайрырды ертте,— дед1 Илеу-

бсрд1 баласына.— Ж ш тк е ж уйрж мшген ж арасады . Са­ ран байладым. — Арайын болса Тиеубердщей болсын!. — Эке орнына эке болып жатканы жарасымды-ак,! — К,олы ашык екен рой Тжендердщ. Калын журт И леубердш каумалап, дэрштеп-ак жа- гыр. Ермек такымына ж уйрж ат тиген сон. 6 ipa3 ауыл манында желд1рте журд1 де, Бурымушзге карай шаба женелдк Ауылдан 6 ipa3 узаран сон ecni езеннщ арнасына Tydi. Кезден тасалау жерлермен Сазра, ГулэШмге карай шаба женелдк Ж уйрж атка он шакырым дегенщ немене. Ет nicipiM уакытта Бел дек тауын айнала межел1 жерге де жетть Накысбектщ жиендер1мен Ермек достык кешлде-тж. Бэйгеге ат косып журетш. Тал ай рет Есболдьщ сэйгулж- терше MiHin, бзйгеге шапкан. Ермек Есболдьщ yftipiH in жанындары каран-куран адамдарды кердк Аттар ерттелш, ауыздыктарын шайнап тур. Квзше Накысбект1н атакты Сулжкарасы б1рден шалынды. Ермек бой тасалай туруды жен кердь Кайта- дан Kepi бурылып, желе жорта ак кайнар жанына келш атын тусады. Катты толкып отыр. Гулэшм кал ай карсы алады. Ашык onriMe болуы мумкш бе? Шындыкты айтура жу- рексшбей ме? TinTi «Менде не шаруаныз бар. EpKiH epTenri жубайым. Оран куйе жара алмаймын»,—десе не штемек?! Ет кызулыкпен алдынан шыккан жок па? Сан ой, сан сурак. Дегенмен, баска амалы жок. Гулэшмнщ EpKin iciHeH хабарсыз болуы мумкш емес. Ермек Гулэшмд1 алыстан таныды. Ж еле жортып келедк Ат устшде нык отыр. Онын журег1 катты-катты сорып кетт1. Гулэшм де жол жиепнде турран адамды кврдк Бейсауат журген юм екен деп ойлады да, атыньщ басын тежей бердй ©з кез!не e3i сенбедй Жымия кулш Ермек тур. — Амансын ба, ГулэШм! 3-3216 65

Гулэшмде ун жок. Арыл-тегш жылап, колын жайып умсына бердь Ермек Гулэйiмдi эл! KeTepin тур. Ман- дайынан шскеп, кап-кара шашын сипады. — Tipi екеназ, ага. Слздщ аман-есен екешнлзд1 жу- periM сезетш едк Алданбаган екем, асыл aFa! Ермек Гулэшмд} эрен жубатты. Мандайынан суйш, кос бурымын кезек-кезек сипалады. — Слзд! тоскалы кашан. Tipi болса 6 ip оралар деп ойлаушы ед1м. Ол кунге де жегпм. Кандай бакытты кун! — Гулэшм, Еркш кайда? Ел тонап жур деп есггпм, рас па? — Рас. Экемнщ не ойлап жургенш б тм ей м т. Е р к т онын кол шокпары болып алды. Жасыратын не бар, кездегеш мен. Экем де соны пайдаланады. Эне берем, м1не берем деп ем е к с тп кояды. Экемнщ элдекалай культы бар. «Ерк1нге елт1рсен бармаймын» дегешмде, карк-карк кулдк «K,apaFa кыз 6 epin MeHi жынданды AeflMiciH. EciK-алдындагы итке KymiriM-KymiriM десе етЬ riHfli жалайтынын бтмеупи ме едщ. Онын a3 ipme б те - гж щ купи керек»,— дед!. Содан 6 epi Еркж ауылра ете сирек 1<еледк Тунде келш, тунде кетедк Сонры кундер1 экемнщ К0 Н1Л1' KeiepiHKi. Bip тунде кешш кетуге эз!р отыр. B9 pi буылып-тукш тур. — Оны байкадым. KyfliriM шындыкка айналды. Жа- кын ауылдын 6 spiHiH апшысын куырып журген бау кеспе урынын EpKiH екен!не шубэм калмады. Онымен калай да кездесу1м кажет. — О не дегешшз?— деп шыр ете TycTi Гулэшм.—Ол ci3re киянат жасаудан тайынбайды. Bipre туса да ние™ кара. Ермек пен Гулэшм кушак жазыса алмай 6 ipa3 турды. — Алып кетМ зшк Э дтетЫ зджтщ кез жасына тун- шырып барамын. Журег1м элдене сумдыкты сезедк Кез- деспей жатып ажырап калмасак болраны да. — Жок, Гулэшм! Мунын 6 api уакытша киыншылык- тар. Bi3fliH KyHiMi3 туады элк Тек уакыт керек... 66

— Куткаршы, Ермек. Торга камалган кустаймын. Сол серт, сол сез1м оты ешпесе етепннен устаура 83ip- MiH. Тагдырымды ез колына тапсырдым. Еши Ермек meriHeiiH жер калмаганын сездк Тап- сырма орындалысымен ГулэМмд1 е з1мен 6ipre алып кетпек. Арада апта erri. Ермек кун сайын Тьлеубердшщ жуйршне MiHin тау-тасты, ата-конысты аралаймын деп кун узак сыртка шырып, 6ipa3 жерд! шолрыншылап кайт- ты. Эз1рше кезше ботен ештене ш н е койган жок. На- кысбектщ элденеш дегб1рс1здене кутш жургенш сездк Сондай сэттердш б!ршде Накысбек: — Не ойын. бар Ермек! Карап журе б е р е ст бе, элде ата кэабщ мен жылкышылыкка шырасын. ба? Заман болса мынау. Паналайтын ел 1здегешм1з жен болар. Ал- дына мал, бауырыца жар салып берсем екпенд1 жаза аламын ба? Онын устше кудай жазса куда да болып калармыз. Буран не дейсщ? Ермек урымтал сэттщ келгенш укты. Шынымен-ак Кытай ж акка eTKici келетш1 айдан-анык болды. Yftip- yftip жылкыны айдау ушш тепсе TeMip узетш ж 1пттер керек-ак. Капысын тауып басып калу кажет. Ол ушш калайда тетенше комитетке хабар жетшзбесе болмайды. © 3i амалын тауып ш ы ры п кетсе Накысбектен коз жазып калуы мумк1н. Тапкан амалы Гулэшмд1 Рахметжанра ж 1беру. Ол кел1шм бойынша THicTi орынра хабар бередь Ол icTin мэн-жайын кыска кайырды. Уакыт тапшы- лы ры н ескертт!. Канша киын болса да баска амалы калмаранын жетшздк — Эке-шешемнщ каррысы THin журмесе болды рой. Талай адамнын кез жасына калранын мм умытады. Тек кан тепсЫз болса екен. — Б1здщ ойымыз да сол, Гулэшм. Коршап алып, бе- ртулерш талап етем1з. К,алыц эскерге карсы шыкпайты- нына к э м т сенем1н. Каракыстак басында отырран ауыл- да Рахметжан деген жЫ т бар. Соны тауып ал. ©зш 67

сонда, Зейнеп деген курбынныц касында кал. Тагдыр жазса табысармыз. Жазбаса... — Кеилкпе, аттан, аты — Рахметжан, умытпа. Таба- мын ceHi, Гулэшм! Bip сумдыктын болганын Накысбек те сезсе керек. Уйден ж упре шыкты. Сол кезде ГулэШм булдырап кез ушында бара жаткан. — Кызымды кайда хйбердщ,— дед1 Накысбек сырт- ка ж упре шыгып. Колында маузер.— Атамын, атамын бэрщдь Ермек байдын колын кагып ж!бердк Маузерд1 колы- на алды. — Иэ, байеке, агылшын маузер1 колынызга кайдан тускен,— деп мыскылдап кулдк Накысбек ундеген жок. Ол дэл Ka3 ip Ерк1н мен Ермектен б1рден кутылудын жолын ойлап, аласуруда едь.. Сол тунг ауыл ат туягынын дыбысынан оянды. Ермек калын топтыц алдынан шыкты. — Байеке, уйд1 эл1 жыкпапсыздар гой. Kemirin калып журмелж. Ескожа манап досыныз сэлем айтты. Каракетермеде уш куннен сон кездесем1з. Мен уэдеде турдым, ещи а зд ш сез1шзд1 ecTiriM келедк Булт астынан ай ж арк ете калды. Еркш ©з кезше ©3i сенер емес. Шынымен-ак алдында турган Ермек пе? — Эуел1 амандасалык,— дед1 Ермек жайбаракат. Сабырлы калпын бузбаган Kyfti, белш кармана берген Еркжнщ колын кагып ж1бердк— Алжаспа,— дед1 ны- гырлап. Май шам жагылды. Ермек бауырына карады. K©3 i imiHe Tycin, myHipefiin кетштк Eici жагы суалган. Эбден жолсокты болып шаршаса керек. — Сен к1мнщ малый корып журсш. 0ткен куннш келмеске кеткенш кврмейан бе? KacieiHfli таста, уюмет колына бер]л. Большевиктер партиясы, адаскан, жаны- лыс баскан азаматтарын кенпре бйтедй — Менщ AayipiM жана келдк Болаш ак кайын атам 68

буюл малына меш ие етпек. Мундай жаксылыкты ез экем де жасай алган жок. — Сен не деп турсын? Оян уйкыннан. Ен курыганда экекмздщ рухынан уялсац erri. Накысбектщ куш бНкен. Эр нэрсенщ ез зауалы бар. Экел каруынды. Ана басбу- зар ж т т т е р щ де каруларын етюзсш. Ж ан а уюмет соты эдж . Ж азанды ете, ел катарлы eMip сур. Мешц бауыр- лык акылым осы. Экш бай урымтал сэттщ келгенш сездк — Матан екпелеме, улым,— дед1 Ерюнге. — Гулэшм- д1 мына Ермек танертен кашырып ж1бердц Бауырынын болашак, эйелш кез1 Tipi турганда тартып алды деген не сумдык? Bipre туган бауырын осылай етсе маган HeciHe екпелейсщ? — Гулэ^м маган да, саган да жок. Оны жер басты- рып ж урпзбеймж. Bapidip кашып кутыла алмайды. EpniH сыртка умтылды. — Токта, тапжылма орныннан. Революция атымен буйырамын. Мен ЧК-ныц кызметкер1мж. Eneyi Ермект1н колындагы тапаншаны кердц жузж - деп сустылыкты сездк ...Кун кетерже кызыл эскерлер де жеттк Ж аманты шаткалындагы отызга жуык топ 6 ip оксыз туткындалды. ...Жанбыр себелеп ж ауа бастады. Ермек туткындар ншнде KeTin бара ж аткан бау кеспе уры бауырына жшр- кешшпен карады. Ешй eneyi кайта кездеспес те? Оран ешибейдц ©йткеш олар енд1 тап жаулары. Тек кж эсж канымен жуганда гана Ермек оны тани алады. Туган топыракка сыймаган адам оныц журепнен де орын ала алмайды. — Ия, карагым, ewii не ойын бар? — Ермек™ кутем!н, ага. Калган icTi e3i шешсж. TyciHeMiH, кызым. Bipan оныц peTi келе кояр ма екен. Ол аса жауапты тапсырмамен жур.

— Не дейаз? Онын кездершен жас моншактары тег1лд1. Бар кай- гысы бетше шырып, xypi бузылып Kerri. Т эгп а.рмандары желге ушып, журег! капалана сорады. «Неге? Ен бол .часа кездесе алмаранымыз ба?» — Ж асыма, карарым,— дед! елуд1 енсерш тастаран ЧК-нын кызметкер! Акжол ага.— Ермек езщ туралы кэп айтты. Ж ардайыннан хабардармыз. Ka3 ip бэрш де б!ле- м 1з. Сэлден сон ecin ашылды да, ар жарынан узын бойлы. кен иыкты, шашы жирен тарта бастаган эскери кшмд! Kici шыкты. Бул тетенше комитеттщ бастыры Сергей Александрович Лунин едк Ол басы салбырап томен ка­ рай отырран Гул9 й1мге: — А ну-ка красавица, пойдем ко мне,— дедь BipaK ол орнынан козралган да жок. — Ж уре рой, айналайын. Белмес1не шакырып тур. Бул KiciHin жаны жайсан, MeftipiMfli жан. К,орыкпа, журе гой,— дед! Акжол. Кабинет ш ш д е басы артык еш нэрсе жок. Узын стол- дын шет!ндег! орындыкка ол имене отырды. Эскери ки!мд! адам 6 ipa3 уакыт сейлед!. Одан Гулэшмнщ ук- каны шамалы. Эйтеу!р, сез арасында Ермек деген сэт- тершде селт eTin басын кетеред!. Сэлден кешн Сергей Александрович орнына отырып, шылымын будактатып тарта бастады. — Сергей Александрович езщд! Ермек сондай суйед! деп отыр. Тапсырманы орындаура аттанарында ceHi кат- ты тапсырыпты. Окысын, б!л!м алсын... KyTciH,— депть — Рас па? Шынымен-ак кутс!н деп пе? — Ия, айналайын. К утан ,— дептк Онын жуз! кай- тадан бал-бул жанып журе бердк Ж анагы куан тарт- кан беттер!не кан%жуг!р!п, кездер! кул!мдеп кетт!. Жо- ралткан нэрсес!н тауып алган ж ас баладай мэз. EpiH- дерг сэл рана д!р!лдейд1. BipaK бул куанышы узакка созылмады. Онын Typi кайтадан бузы^ы^ кетт- 70

— Не болды, калкам .— Акжол экел!к мешр1ммен Гулэшмнщ жузше т 1ктеп карады. — Мен байдын кызымын рой, aFa. Менш кушм не болмак? Атып тастамай ма? Акжол онын сезш Сергей Александровичке тусшдР pin, OFaH eKeyi косыла кулш алды. — Баламысын деген. Экесшщ iciHe бала жауапты емес. Ж ана елнрдщ элдынры катары нда болгын. Б Ы м ал. Нагыз бакыт дегенд1 енд1 гана уратын шарын. Бола- ш ак сендерд1ю. «Кандай юнппешл, кандай мешр1мд1 жан. Бейне 6 ip жалрыз баласына акыл айткандай сейлейдк ©Mip бойы осындай адамдар демеп журсе рой, нлрюн! Онда ем1рде эдмджтен артык ештене бол мае едЬ. Осы 6 ip толкулы сез1ммен шыккан Гулэшм каз1р бар кайрысынан арылрандай... — MiHe, кагазын. Муны жоралтып алма. Ана есжке nipin, каразынды корсет. Калранын сол жерден бшесщ. — Ракмет, Акжол ара. Жудеген кенш м е акжолтай болып, дем бердш з. 0м1рде умытпаймын... — Онын ке- зш е ж ас уШрше калды. Енд1 болмаса тэнры шыктай тепле кетпекшк — Батыл бол, кызым. Ж ыларан адам KyftpeyiK келедк Акжол кыз кен ш н босатпайын дед1 ме, бул сездерд1 каткылдау айтты. Артына бурылмастан журе бердк Гулэшм сол жактары ушшнп eciKTiH алдына келген- де журекешш турып калды. К,анша рет eciK туткасын устаса да Kipyre батылы бармады. Кенет eciK ашылды. 1штен шашы кыркылран денге- лек жузд! зйел шыкты. Орысша кшнген. Ол Гулэй1мге кез салды да ете шыкты. К,арсы белмеде 6 ipa3 болды да, кайтадан ез кабинетше беттедк — Маран Kiprefli турсын ба?— дед1 ол тетесшен. — Ия... — Ендеше, неменеге саррайып турсын бул арада. Коне, жур. 71

Олар ш ке ендк — Шаруанды айта бер. ГулэШмнщ буюл денеЫ калтырап барады. Т ш тан- дайына жабысып калрандай ундей алмайды. Камзолы- нын калтасындары каразды саусактары д!р1лдеп усына бердк^ Бейтаныс эйел каразды окып шыкты. Сонан сон жымиып кулдь Орындырынан турып касына келш отыр- ды. — СНщнм, каншадасын?— дед!. — Он алтыда. — Хат танымайсын рой. — Танимын, тэте. Ауыл молдасынан дэр1с алранмын. — Мунын ете тамаша болды. Кэне, болашакта KiM болрын келед1? Айт, уялма. — Б1лмеймш, тэте... — Солай де? Ендеще, 6 i3 кемектеселж. Мурал!м болура калай кйрайсын,. — Мурал1м д ей аз бе? Оран кол жетпес... — Окасы жок. Eni жылдык мурал1мдер даярлайтын Курске ж1берем1з. К азак балаларын окыту керек. Bi3 улттык кадрлар дайындау уцин колдан келгеннщ бэрш жасап жатырмыз. Ж ас жеткшшектерд! сендер окытпа- ранда, K i\\i окытпак. MiHe, мандат кагазын. Ж атакхана мен тамарын TeriH. KniM де береди Сенщ мшдетщ — оку. Ленин кесемнщ не дегенш бмемгсщ? Гулэшм басын шайкады. — «Окы, окы жэне окы»,— дедй Б ш п кой. Ал ещи жолын болсын. Иэ, мынау менш саран сыйым. Бойжет- кенн1н калтасында айна мен тарагы 6 ipre журу! керек. Ал егер 6 ip нэрседен кыж алат керсен, ез1ме кел. Ме- руерт апай десен 6 api б1ледк.. Бул не деген жаксылык? Bip куннщ ш ш де осыншама куаныш! Ж уреп ерекпи сорады. Тамак TeriH, жатакхана TeriH, api окытады. Бул ещм бе, туам бе? Ол мурал!мдер даярлайтын курске келгенде туе 72

эле™ болып калган екен. Кай есжке KipepiH бйш ей тур- ранда, 6ipey кезш алаканымен ж аба койды. Гулэшмнш зэрес1 зэр тубше Kerri. Булкынып шырып едк езш е ак- сия кулш карсы алдында турран Ауранды кердк Гулэшм туран бауырын кергендей бас салды. — Кайдан журсщ? Елден не хабар бар? Ауран болса Гулэшмнщ бастырмалата койран сура- рына жауап беруге улгермей жатыр. — Бммеймш... Мен тендерic болысымен-ак, т1лмаш- тырымды тастап совет жумысына араластым. Ka3 ip осында мурал1мдер курсшде окып журмш. Ал езщ ше? Ауран ГулэШмнш колынан устап, орындыкка отыр- РЫЗДЫ. — Мен де осы мурал1мдер курсше келд1м... Ауран онын элденеден булырып сейлей алмай отырранын ун­ ты. Bip жарынан ата-анасын, екшнп жарынан Ермек жайын ойлайтын шырар. — Ия,— дед1 Ауран.— Ермек кайда? — Бжмеймш... Аласапыран уакыт... Кенес yidMeTin орнату жолында жур рой... — Рас... Рас... Айтпакшы, умытып бара жатыр екен- MiH рой. Ж акында Еркшд1 керд1м. — Не дейсщ? Ол найда жур? — Гулэшм, неге турщ бузылып Kerri. Ж айш ылык па? — Ол каракшы болып кеткен. Турмеге жабылган деп едн Калай шынты екен? Элде босатылды ма? — Онысын б1лмед1м. Сендерд1н хабарьщ бар ма дедн Мен б1лмей™н1мд1 айттым. Ж у р ^ суыт едк Кашып шыннан болды рой... Гулэшм налшылдан кетп. — в л т 1редй ел ^р ед к— деп сыртка карай тура жу- ripfli. — KiM? KiM к1мд1 елт1ред1? Тусшсем буйырмасын. ¥рындырып айтсаншы? — К1мд1 болушы едк Ермек™ де, меш де. Онын колы баягыда-ан канга малынран. Аямайды, аянбайды ол. 73

— Сен не деп турсыц, Гулэшм. Ермек онын бауыры смес пе «¥яласына каскыр да кас кылмайды» демеуш1 ме ед1? — Еркшнщ кез1 канра толы, Ол каз1р бэрше бас т1ккен. Сактай гер, жасаган нем. Ермек ушш мин-ак курбан болайын. — Ж ур, Гулэй1м. Эуел! жатакханага орналасып ал. Сабакка ертеннен бастап катыссан да жарар. Ж атакхана дегеш узын барак уй екен. ¥зын дэл1з- дщ ек1 жары каптаран eciKTep. — Аяау кабырраньщ ар жарында б1здер турамыз. Кыздар жары осында турады,— деп Ауран мэн-жайды тус1нд1р!п, 6 ip eciKTi какты. — Мария Петровна, сэлем етаз бе? Ж ана окушыны экёлш турмын. Екеум!з 6 ip ауылданбыз,— деп ол бэйек болып жатыр. — Кэне, керелж? Гулэшм орыс эйелжщ казакш а сейлегенше антарыла карап тур. — Кандай эдем1сщ. Тамаша. Ж ур, эуел1 белменд! i<epin ал. Сешмен 6 ipre тары терт кыз жатады. Кешлспз бол мае. Гулэшм ез тесег1не колындары тушншегш койды. Бел меде басы артык ештене жок. Бес тесек, ортада стол тур. — Мына кшмдерщд1 жинап, орап кой. KeftiH езще керек болады. BipaK эуел1 моншага Tycin ал. Ол Мария Петровнара жалт карады. — Тусшд1м- , айналайын. 03iM epTin апарамын. — М ария Петровна кенет состиып турран Ауранра: — Ал сен неге турсын? Бар, бар. Ж ер л еан болса ертен сабакта кездесесщдер,— дедк — Ж аксы, сау бол. Гулэшм елж1реп Ауранныц артынан узак карап турды. ...Монша дегешй Гулэйшнщ кергеш осы. К,ысыла- 74

кымтырыла эрен, шомылды. Ы сылдаган буы бар бел Me­ re юргенде туншыгып еле жаздады. — ЭлКак уйренш кетесщ. Бу деген ауру-сыркауды, денендег1 суыкты куып шыгады гой, цпрюн! — Эке-шешен бар ма? — Бар... Жок... — Сондай да жауап бола ма?— дед! Мария Пет­ ровна. Бар болса бар де, жок болса жок... — Бар... — Ия, кеп баланьщ 6 ipi боларсын. Ертец-ак 6 ip-6 ipi- не пана боп, адам болып кетесщдер... — Мен жалгызбын... Гулэшмнщ ж уреп кысылып кеттк Бауыр eTi е зш п euceciH басып барады. К,аз1р экесш де, шешесш де са- гынып отыр. К,анша дегенмен олар ата-аналар Foft. «Кайда екен? Ар ж акка етш кетт1 ме? Элде... Аулак... аулак. Кара ой кайдан келе калды... Кайда журсе де аман болса екен...» Мария Петровна кепт1 керген эйел. ©MipfliH талай таукыметш басынан кенирдк Революциялык кызметке катыскан жубайы жер аударылып, Ci6ipre айдалганда артынан 6ipre KeTTi, 6ipre кашты. Боран астында адас- ты. Кезше шан толып, TiciH сыкырлатып кум шайнады да. Bipan жуптарын жазган жок. Октябрь революция- сынан кешн тагдыр айдап осында келдь Енд1 бел шешш, ж аца ем 1рд1 жандандыру iciHe белсене араласып отыр. Максим Губкомда бел1м бас- карады, e3 i мугал1мдер курсы ж атакханасынын менге- pym ici. Ka3ipri ем1рлерже eKeyi де риза. BipaK... иэ, осы 6ipaK дегенге келгенде М ария Петровна ойланып калады. ©йткеш жастары кырыкты ецоерш тастаганмен, екеушщ балалары жок. YMiTTiH де ж1б! уз1лген. Сол ушш киналады. Б1рде: — Максим, ажырасалык. Сенщ эл1 тепсе тем1р узе- Tin uiaFbiH- Баска эйел ал. Нэрестел! боласын. Бала деген адамныц бауыр eTi, бакыты foA, цпркш!— деп,

агынан жарылып, шын кешлшен сырын да актарран. — О не дегенщ? Кажет болса балалар ушнен асы- рап алайык* (Сеназ 0 Mip суру мумкж бе?— деп ол кенбеген. Д эл Ka3ip Мария Гулэшмнщ журегшщ тукшржде 6 ip ауыр сыр жатканын укты. Сондыктан да жан жа- расын тырнамай, ойын белш ж1беруд! жен кердй — Гулэшм, каз1р моншадан шырысымен тура 6 i3- fliH уйге тартамыз. Вареньемен шай iuieMi3 . Калай, шайды унатушы ма едщ? Ол басын изедк Капел1мде не дерш б1лмей кысылып та тур. «Ракмет. Эуре болмацыз» деп айта да алмады. Кала KHiMi Гулэшмге жараса кетть — Кандай эдемшщ, эдем1 емес-ау, сулусын.,— дед1 Мария Петровна Гулэшмшц шашын тарап жатып.— Эттен улым болса с е т келш рып алар ед1м. Элде, уэделескен 6 ipeyin бар ма ед1? — Бар... Олар М ария' Петровна ушне келдь Ею белмел! шагни уй, тап-таза. — Кзне, шешш. Ka3 ip Максим де келш калар? Ма­ рия аузын жиып улгергенше есш ашылды. — Максим, 6 i3 re конак келдк— дед1 ол Гулэшмд! Кбнак белмеге экелш. — Тамаша! Кел танысып коялык. — Максим Максимович! Максим а?ай десен, де бо­ л а ды. •— Бул — Гулэшм. Б!здщ жаца окушымыз. EuiKiMi жок, елден келштй MaFaH e3 i сондай унап калды. Ортара самаурын келдй Шыны-шайнек Гулэшмге тансык емес. ЭкеЫ орыс кепестершен мундайдын тала- йын сатып алран. Сондыктан да шайды шшкене тарел- кеге куйып, урттай бастады. — Пэлк-н дед! Максим.— Шайды тарелкемен iiuyiH кара. Муны кайдан уйрешп журсщ. — Уйде,— дед1 Гулэшм кумьлжш. Сонан сон 6 ip

нэрсеш булд!рш алдым ба дегендей, Мария Петровнага жалт карады. — Гулэй!м, боска абыржыма. Bi3 де осылай !шем|з. Ci6 ip казактарыныц арасында жургенде уйренгенб1з. Тек Максим ceHi кайдан б1лед1 деп тан калып жатыр. — Мен байдын. кызымын,— дед! Гулэшм.— Экемнщ кеп орыс тамырлары бар. Солардан уйренгенб^з. — Солай де?— Максим Максимович табан астында жас кыздын кенш не каяу салып алранына екшдк Ешй соны жуып-шаюдьщ peTiH ойластырып отыр. — Маша,— дед! ол 6 ip кезде.— Менщ жумысымды бшесщ. Ерте кетемш, кеш келемш. Сол кезде Гулэшм саган cepiK болады, б!здщ уйде турсын. Сабагына ке- MeKTececiu. Орысша уйренсш. К азак кыздарыньщ ш ш ен шыккан тунгыш бш мд! кыздардын 6 ipi болсын. Калай? — Ракмет, Максим! Осы сезд1 ез1м де айтайын деп отыр ед1м... Гулэшмнщ жана eMip жолы осылай басталып едк Ермек ЧК-га келгенде оны жан,а тапсырма тосып тур едк Ол осы 6 ip жума iininae катты жудеп кетть Устшде жыртык, шапан, аяр'ында кенетоз етж. Ж аяулап- жалпылап кацгырып келедГ Калайда Ферраналык, Кер- шерметтщ басмашылар отрядын тауып, олардьщ сешмГ не KipyAi карастыру керек. Олардьщ санын, кару-жара- рын, байланыстарын аньщтау Heri3ri тапсырма. Купия белгк — Еафу eTiHi3 . Мына туйме а з д Ы емес пе? Жауап белгк «Жок. Дегенмен те с т туйме жерде калмас, экелЫз». Ермек бул операцияга бес адам белшгенш жаксы б1лед1. Уш чекист! сырттарынан Kepin, тур-тустер!н са- нага бейнелеп алды. Ал олар болса Ермект! б!лмейд!. TepTiHinici жумбак. Тек кысылтаян сэт болганда ол 77

адамныц ©3i i3flen тауып алады. Барлыгына койылган максат 6ipey. Егер тапсырма орындалып, кездеген ха­ бар алынса, 6ip-6ipiH кутпей, ЧК-Fa оралады. Ka3 ip ж ол устшде ол Гулэшм жайын ойлап келедь Бар колынан келгеш — оны сешмд1 адамдарра тапсы- рып кеткеш. Эрине, ол Гулэшмге камкорлык жасала- тынына шуба келт1рмейдк Тек кана килы дэу1рде 6 ip- б!р1м1зден ажырасып калм асак екен деп тчлейдк Тым болмаса бауырына кысып, куша алмаганына, серттесе алмарандарына киналады. Жол... Ирелендеп бектер-бектермен созылып жаткан сокпак жол кайда апарады, юммен тогыстырады. Ол кас карая Ж аманты аулынын устшен шыкты. Шагын ауыл тумшаланып алгандай. Терезе санлауларынан жа- рык оты эрен кершедк Таныс мекен. Ж ылкы багып жургенде бул жерге талай келген. Б1раз адамдарды да б т е д к Сондыктан да ол бул жердин аулакка кетуге бекшдк Bipi болмаса 6 ipi танып калса не болмак? Ол ауылдан бес-алгы шакырымдай жер узап барып, кек шалрынга кулай Kerri. Эбден шаршаган екен. Б а­ сы жерге тш ам ен -ак кор ете TyCTi. Содан шекесш кун Kyftflipin бара ж аткан кезде 6ip-aK оянды. Сайга Tycin мелд!р булактан су imTi. Тамактанып алып, кайта жолга шыкты. Кун ысытып алып барады. Сэлден кешн онын жоны- нан тер агып, борша-боршасы шыкты. Табанын тас Ti- лш, 6 eTi кып-кызыл болып кунге куйдк Акыры ол кум- ды далага ш н дк Бул онын Шу езенше жакындап кал- ранын адрартты. Keft6 ip деректер бойынша Кершермет осы Шу езенш щ камыстарын паналайды екен. Кенет онын кез1 eKi-уш салт аттыра туст1. Олар да муны байкап калса керек, аттарынын басын бура бердк Ермек ещц бой тасалаудын к а ж е т а з д т н укты. Тук шаруасы жок адамдай ta6 in журга келедк Ат туяктарынын д у р сш жакындап-ак калды. Ол 78

токтай калып, кезш колегейлеп, оларра теал е карады. Ж узДеР* жылы секьлдк — Ассалаумаралейкум. — Эликсалам. — Ж ол болсын. Ермек булардын осы манный адамдары екенш унты. Bipan >KypicTepi неге суыт? Аттары да болдыруга такау. — Эулиеата жакта нагашыларым бар едь Соларды 1здеп барамын — Солай де? — CeftiT, a, CeftiT,— дед1 каба сакалдысы.— Ж ещ тузу адам елазбен журе ме? Мынау озбек Кершермет- Tin жансызыньщ 03i болып журмесш. — Ия, нагашыларынды 1здеп бара жатсац, сай-сай- мен неге букпалап келесщ?— дед! CeftiT дегень — Жол ycri кауш. ©лНрш кете ме деп коркамын. Сонан сон далага шыгып кегпм . Суы кеп, жемш-жиде- ri тагы бар. — Кайдам?!— дед1 yuiiHuiici. Ол жас ж ю т екен. ©кпе ауруы бар ма, бетшде кан- сел жок. ¥рты жагына Kipin KeTinTi. Анда-санда кинала жетеледк — Жайшылык па? © здерш з кобалжулысыздар Fofl,— дед1 Ермек тук болмагандай. — Жайшылык болушы ма ед1? Кершермет деген кеше аулымызды кырып кеттк ©ртеген!н ертедк алга- нын алды. — Соншама кеп пе ездер1? Ауылдын ер азаматта- ры кайда? — Сан жок. Бакайларына дейш каруланган. Ж ел, кунын секмдк Cay eTin келед! де, жайпап ете шыгады. Олар сонау ©збекстан, Ауганстан жарымен байланыс- та. Кершерметтщ e3 i Самарканнын сарбазы. Б1здер ж акка тыныгу, жараган аттарды тартып алу ушш со- ратын семлд!. — Кой, сешмен мылжындасура уакыт жок. Отарра 79

бара жатырмыз. Эскер сураймыз,— дед1 каба сакал- Ды — Ж ан керек болса улкен жолмен жур. Каракшы- лардын колына туссен еипрден кудер узе бер. — Ракмет. Элбетте аздердщ айткандарынызды ктеймж. — Слз,— дед1 ол ж ас Ж1птке карап,— flapirepre ке- piHini3. ©кпещз ауырады б1лем. — Оны кайдан б!лд1шз? Квк жвтел деген тун бала- сы уйктатпайды,— дед1 ол ат Ti3 riHiH тартып. — Турмеде...— Ермек шлт бурылды да жолын жал- гастыра бердь Неге екеш б е л п а з ол 6 ip нэрсеге асыга- тын сеюлдк Эйтеу1р, ж уреп элденеш сезедй BipaK ол не? Улкен жолдын устшде оны не тосып тур? Ымырт ушрьле ол улкен булактын устшен шыкты. Балбулак суын асыкпай, кана iinri. Салкын суга жуы- нып едк ден еа ceprin сала бердк Ещц ол осы жерге уйктап шыгуды^ жен кердк Шеткершеу ескен шидщ ыгына жантая кеттЕ Ж ылы жер денесш балбыратып уйкыга тартып барады. Ол аспандагы сансыз жулдыз- дарга карады. Кез алдына Гулэшм келдк «Не 1степ ж ур екен. Улкен OMip жолынын табалдырыгын енд1 ат- таганда жолы болса екен. Ж аны таза, сушкН Гулэш- MiM MeHiH»,— деп куб1рлеп кояды. Осылай жатып кез1 EniHin кегп. Б{раздан сон ол тасырлаган ат туягынын дыбысынан оянып кеттЕ Капел1мде не icTepiH бЕпмей калды. Тау бектер1 ж актан жуз каралы аттылы адам кершдЕ Мумк1н тун болгандыктан солай кеп керш- Д1' ме екен. Ол бута-бутаны тасалап, шепншектей беодЕ Bipaic сэлден кешн мунысынын кате екенш укты. «Не­ ге кашамын? Егер i3 flen жургендер1м осылар болса, будан артык колайлы сэт жок. BipaK олардын кезше калай тусу керек? Ербендеп алдарынан шыга келсем атып тастамастарына к!м кешл?». Кенет оган жаксы 6 ip ой сап етш келе калды. Ша- панын жастанып уйктаган адамдай пысылдай бастады, онысы корылга ауысты. Осы сэт ол: 80

— Мына жерде 6 ipey уйктап жатыр,— деп шщк- шщк еткен дауысты еспдк Сол-ак екен ат туяктары Ермек™ коршай тура калды. — Эй, KiMciH?— дед1 деюр дауыс. Оран коса жонын камшы Twin TycTi. — Кэне, 6epipeK кел,— дед! каба сакалды Kici узен- псш де uiipemn. Каба сакалдыта жакындай 6 epin едк анау узенп- ден аярын шырарып, пек астынан Teyin кеп ж1бердь Ер- мек шалкалай кулады. Орнынан турмакшы болып едк тура алмады. — Бауырларым-ау, елНрсендер айтып елНрщдер- uii,— дед1 ол бебеу карып.— Не жазыгым бар ед1? Будан да тау тарысына жем болганым жаксы едь — Эй, не деп сункылдап жатырсыц?— дед1 алрашкы шщк-шщк еткен дауыс. Ермек куларына бул дауыс таныс есплдк Кай жер­ дей, кандай жардайда? Квзш укалап cypTin, бажайлап карады. Сол сзт бойы селк ете тустк Бул ж1гптен ке- зшде жауап алган. «Жаздым, жанылдым, кшэм жок. Зорлыкпен штетюздЬ,— деп зар ендреген сон босатты- рып ж1берген. Ендк MiHe, ел1м мен eMip астаскан сзтте алдынан шыкканын карашы... — Кол-аярын байлап тастандар... Тан ата керерм!з эуселесш...— Ермек бул дауыстын каба сакалдыдан шыкканын сездк «Жарайды, 6 ip капысын мен де табар- мын»,— деп т1стене бердк Кенд1р жш колын киып бара- ды. BipaK шыдау керек. Жур>стер1 суык бул не топ? Кектен !здегеш жерден табылрандай. Эттен, ана шщк1лдеген ж1ггг танып кой- маса... MyMKiH тани коймас... Онда тебждеген муртым, жорары кайрылган кара шашым бар едр Ал Ka3ip бас тап-такыр, мурттан да адамын... Не де болса тэуекел! Айлара айла... Ол шщшлдек Ж1г1тт1н атын eciHe Tycipe алмай отыр. 81

Жылкелд1 ме, элде Ж ылкыбек пе? Осыган уксас б1рде- не... Сол, еткен ж азды н 6 ip уакирасы есше тусть ...Тунде, Ш ил!бастау жактары 6 ip ауылды тугел бандылар бауыздап KeTinTi деген суык, хабар жеттк Кызыл эскер жасагы курынра шыкты. ЕНрак бандылар кумра сщген судай шацын да керсетпедк Ай журш Кызыл жауынгерлер салдары сура кетш кайта оралды. Д эл осыны KyTin туррандай сол куш Шил!бастау ау­ лы отка оранды... Тап жауларымен куресу ушш курылран ерекше топ кайта жолра шыкты. Шил1бастау eHipiH туре ке- терген эскерлердщ бул жолы да бактары жанбады. Ж ау тары да сытылып шырып кетть — Ж аулардьщ осында ез адамдары болуы керек?— дед! Ермек тетенше отырыста. Муны 6 api куптады.— Ж эне, ол адам оз!м1здщ imiMi3fle болуы да мумкш. Болып ж аткан кдстандыктар соны айрактайды. Егер 6i3 отрядты б1р'ауданра ж1берсек, олар жеткенше бан­ дылар екшип ж актан булт е т т шыра келедк 8 pi б1рде- 6 ip рет бетпе-бет, немесе жанамалай болса да отряд- тардьщ кактырысы болган жок. Осыган Караганда олар б1здщ отрядтын журетш жолдарын алдын ала б ш п отырады. Будан басканын, кисыны жок. — Ермек дурыс айтасын,— дед1 Виктор Степанович Кузнецов,— Мен сенщ бул ойынды бастыкка жетюземш. Ал усыныс Heci ж ауапкерш ш к neci екенш умытпагай- сыц. Осы icTin туйшш шешу езщ е тапсырылуы да мум­ кш. Бел1м бастьты кеп кешшпей оралды. Ж узшде peHim табы бар. Танауы кусырылып KeTinTi. — Ж агдай мэз ‘емес,— дед1 Виктор Степанович,— Владимир Иванович 6 ip купия ic тапсырды. Кэне, мына Ti3 iMfleri кызметкерлерд1 шакыра кел. Ж арты сагат отпей тотенше кецес ашылды. — Ж олдастар,— дед1 Виктор Степанович.— Аса жа- уапты мшдет жуктелш отыр. EKi аптанын imiHfle банды- 82

лар тобын колга Tycipy керек. Ертен танертец Кызыл эскерлердщ уш тобы жолга шыгады. М аксат — Шу бойын паналап журген Эл1мбайдын тобын KopiuayFa Tycipin, тас-талкан ету. BipiHiui отряд курамы 50 адам, eKiHiiii отрядтын курамы 100 жауынгер, ал yuiiHiui от- рядтын курамы соран шамалас. Операцияны жузеге асы- ру Ермек К,арынбаевка тапсырылады. Карынбаев жол- дастан баскаларын боссындар. Кабинет ш ш де екеу1 рана калды. — Ал ешп ез1м1зд1н жоспарра кешел1к. Б1ршш1ден, кала сыртында тугел шолрыншы койылды. Муны да байкалык. Екшипден, эр нэрсеш сылтау рып, операция жайын сурайтындар болса, кырары бол. Сол адамдарра кез кырын салу керек. Мумкш 6yriHri жалран хабарды жедел жетюзуге тырысатын байланысшыньщ колга Tycin калуы да ражап емес... Ермек бастырыныц белмес1нен шырып, ез1 отыратын белмеге жеткен1 сол ед1, eciK алдынан Еремей кездесе кетт1. — Слушай, сенщ тасыц ерге домалап тур,— дед1 ол жымындап.— Ен жауапты операция саран тапсырылып жур. Молодец! Куттыктаймын! Айтпакшы, бастык жеке алып калранда не айтты. Мумк1н бел1серс1ц... Азды-кеп- Ti тэнч1рибем1з бар, акыл косар едж... — Не айтушы ед1, операция ете жауапты, уятка калдырма,— дедк — Жаксы, ендеше, сау бол... Хром eTiriH сыкырлатып Еремей узай бердк Жур1с1 кербез, былк-сылк еткен эдем1 эйелдердей бипазданып журед|. Ермек бул сездщ мэн1с1н ура алмай эуре. Кездейсок- тык, па, элде... Кой, Еремейден саткындык шыруы мум- KiH емес. Бурынры патша офицер! деп сеш м аздж кор­ сетуге бола ма? Ол жацары окираны ойлап келе жатканда алдынан eciK алдын сыпырып журет1н Бижан ш ьта келд!. Ыр-

жын-ыржыц етедк Кенсеге Kipin-шыгып жургенде бас изескендер1 болмаса, жакындыктары бола койган жок. — Bip нэрсе айткьщыз келе ме?— дед1 Ермек тура- сына Kemin. — Ия, ия,— дегендей ол тары да куле бердь Жэне элденеге сактанрандай жан-жарына жалтак-жалтак карайды. Будан онын. б1реуден коркып турранын aHFapy- Fa болатын едк Сондыктан да белмеге шакырып, былра- ры диванра жайраса отырды. — Ед1рейгешннен коркамын,— дед1 Бижан шал. — Неге? Бижан еакке жалтактай бердь — К,орык.па, бул жерге ешк1м де юрмейдк — Осыдан 6 ip ай бурын базарра бардым... Сонда Ед1рейгешщи керд1м. Bip ш щ кодеген ж ас ж1птке жа- сырын 6 ip нэрсе 6 epin жатты. Мен кермеген боп ете 6 epin ед1м, man 6 epin жагамнан устай алды. — Сен юмд1 андып журсщ?— деп кылкындырып елти ре жаздады.— Ъул мемлекеттш купия ic. Bipey-Mi- peyre тшщнен шырарушы болма? Эйтпесе революция уакытыныц катан зацына сэйкес жазара тартыласын. — Оны неге ескертпедщ? — Корыктым. Шынында да, ол аса манызды icTi т'апсырран uibiFap деп топшыладым. — Енд{ ше? — ByriH тары да сол ж1г1тт! керд1м. Танертеннен 6 epi айналшыктап шыкпай жур. MeHi сезге тартпак болран сеюлдк — Калайша? — EciK алдындары копсыктарды жинап, какпа сыр- тындагы арнаулы орындарра тегейш деп шырып ед1м. Аярым тайып кетт1. Омакаса куладым. Bipey колты- рымнан демеп туррызып ж1бердк Алрысымды жаудырып бетше карап ед1м, коркып кегпм. Осыдан 6 ip ай бурын Ед1рейгеннщ жанынан керген ж1гк екен. Бурылып журе берешн деп ед!м: 84

— Аксакал, жиналыс болып жатыр ма? Осында 6 ip туысым бар едй Сонымен кездеспекнп ед1м. Куте-куте кез майым талды,— дедЕ — Ол жагын б1лмед1м? Мен eciK алдын сыпырушы ранамын. — Сол да сез болып па? Ci3Ai irniHe Kipri3e беред1 рой. Сурастырып Kepuii. Акынды жемеймш... — Тары не айтасын? — Не дейш. Ж арайды дед1м де саран тарттым. — Ж'арайсьщ шалым. Ендеше, оран былай де... Ермек бейтаныс адамды тексермек болып жалган хабар айтып, шалды кайта жгбердЕ Шал сыртка шыкканда жанары жШ тп таба алмай калды. Енд1 бурылып кете берешн деп едЕ улкен араш тасасынан: — BepipeK жакынданызшы,— деген дауыс есНлдЕ— Журег1мшц шаншып кеткеш. Ана ж акта не болып ж а ­ тыр? — Не болып жатканьщ не? Еш нэрсенщ женш тусш- семш1. Yin куннен кейш Ыррайты ж акка бандыларра кар- сы отряд шырэды деп даурырып жур. Bipi-6ipiHe Kipe- д1, 6ipi-6ipiHen шырады. — Ендеше, туысымнын колы тимейд1 десещш. Мей- л\\ кешке уйше барармын. Кэне, орнымнан турура кемек- Tecin ж1берии. Шалдын капершде еш нэрсе жок. Бук Tycin отырран ж 1гггке енкейе бергеш сол едЕ элеуетп кол аузын баса койды. Жылымшы кан тула бойын алып бара ж атка- нын сездЕ Ал ж1пт канжарын да алмастан екЕуш уйд1 айнала 6 epin, ерттеул1 турран атка мшд1 де, ж ок бол- ды. Элден уакытта журт жиналып, шалдын ел1 денесш imne алып юргенде рана Ермек бармагын шайнады. «Бул не? Шынымен-ак жанарыньщ бандылардьщ шолрыншысы болтаны ма? Курыншы ж 1беру керек? Элбетте, устау керек, жазалау керек. Мына аксакал- дыц ел!мше мен рана кшэл!мш. Ж азыксыз жан менщ 85

•жосыксыздыгымнан курбан болды. Бэрш де мойындау керек. BipaK ен эуел1 Еремейд> устау керек». Ол Владимир Ивановичтщ белмесже eciriH какпас- тан nipin келдь — Мен юнэлк Меш жазара тарту керек,— дед1 ол •асырып-аптырып. — Сен не деп турсын? TyciHflipin айтсаншы... Ермек ^жанары окиганы басынан бастап айтып бер- -fli. Кандай жаза болса да мойнымен котеруге дайын екендшш б1лд1рш, басын томен салбыраткан куш a.ii тур. — Тура маран келгенщ жаксы болды. Курыншы уйымдастыр. BipaK устай алмайтын болсын. 0 зш айт- кан хабар оларды сещируге тшс. — Еремейден куд1пм бар. Оны устап тергеу керек... — Болды... болды. Оны 03iM тексеремш. Аландама. ©з шаруанды бит. Ол LUbiFbin Kerri. Кугыншыларды жолра аттандыр- ды. Отряд кешке оралды. 1ле-шала 63i де жолра ат- танды. Осылай эр нэрсе ойра келш жатканда K03i уйкыра бериш. Bipey е гп м е н ш ш ен Teyin ж1бергенде рана ол жан даусы шыра айгай салды. — KiMciH? К,аба сакалды юсшщ жуз1 суык екен. ©TKip кездер1 TiHTin, жеп барады. Сол ж ак бетшщ eTTepi булк-булк етедк Сакалын ак. шала бастапты. BipaK буран карай оны Kapi деуге болмайды. Нагыз кемел шагында снякты. Ары кетсе кырык бестерде болар деп топшылады ол. — Неге ундемейсщ? Т ш ш и жутып койдын ба? Онын даусы каткыл шыкты. ©Hi бузылып журе бер- д г Ашуланранда K63i канталап, ершдер! Kenipmin кете- Ki екен. Калшылдаран куй! баларатка басып, камшысы- мен Ермекп осып-осып ж1бердк 86

— Турмеден кашып келемш. Ташкент ж акка бара- мын. Каба сакалды тары да камшысын yflipin келе ж а- тыр едк топтан 6 ipey: — Бейшара коркып кеттк Астына ж1берш койран- нан сау ма e3i,— дед!. Bipi кужшдей, 6 ipi сылкылдай, 6 ipi сункылдай, 6 ipi шщшлдей кулдк Bapi косылып танры ауаны жанрырыктырып ж 1бердк — И гл атып тастау киын емес. Жай-жапсарын 6 i- лелш,— дед1 жанагы дауыс. — Кэне, тур. Ныспын мм? — Еркш. Атакты Накысбек байдын жылкышысы ед1м. Дурбеленде колра туслм. Кытайра кашпакшы болранбыз. Семей турмесшен кашып келемш. Атсандар атындар, азапты жанра 6 ip ел1м. — Е, беллрш дегешм азулы каскыр болып шыкты р о й . Басе, айдалага журек жуткан 6 ipey уйктамас, кейуана адамнын колынан келмес деп е з1м деойлап ед1м. Салт аттылар антарылып калды. — Ж арайды, жолыннан калма. Ер азыры мен 6 epi азыры жолда деген. Еспгем ceHi, атакты барымташы Еркш екеншде шубам жок. Досылай десен топ, мше, ана аттын 6 ipi сенш , косылмай жан сауралаймын де­ сен, эне, жолын сайрап жатыр. «Мын кун атан болган- ша 6 ip кун бура бол» деген. Кэне, не дейсщ? — Ойбай, Есеке! Бул антурганынды мен 6 ip жерде KepreHMiH. Азулы каскырымыз андып журген пале бол- маса неттк Шщшлдек дауыс тары 6 ip нэрсе деп келе жатыр едк каба сакал арс ете туст1. — Аганнын Kepi, сенен акыл сурадым ба? Элде келденен кек аттыга сене салатын MeHi 6ip макулык Kepin турсын ба? Бул кекжалдын 03i. Адам танымасам неменеге кол бастап журмш. — Ия, EcaFan дурыс айтады.

Каба сакалдыц ектем унш e cT ireH топ желе жортып ■узай бердь Олардыц арасында Ермек те бар едк Аркан колын буран сайын Еркшнщ жан азабы ар- тып келедк Д зл осы сэт ол к!мд1 болса да аямаура 33ip. К,апысын тапса канын эрызып, мына винтовка устаран солдаттардьщ кешрдегш шайнаура бар. Тау тарысы болып журген кундер! Ерющй эбден маркай- тып хибердк Онын булшык e rrep i катайып, денеа ши- pbiFa TycinTi. Иыктары керш п, кен тыныстайды. Кез- дер1 енменнен eTin кететшдей теарейе api бед1рейе карайды. Журю! нык. Элдеб1реуден сескенгендей жш- жш жан-жарына карай беретш эдет пайда болыпты. Булак, жарасына келгенде олар сиыр сауымдай уа- Кыт тыныру жасаура мурсат алды. Ерюн журелей отыра KeTin басын сура тырып ямбердк Суп-суык су миына дейш жеттк TiciH кайрап ата-коныс суынан ciMipe iiiiTi. Сонан сон кек. шалрынра кулай кеттп Аспанда канат- тарын керенау кагып, калкып журген тау кыранын кердь Кезше жас тырылды. Ол ана бурют сеюлд! бос- тандыкты ансайды. Ансап кана коймай зыгырданы кайнап, кыл бурауды узбекнй болып apt>i-6epi булкы- нып та кердь «Bapi6ip, меш байлап-матап устай ал- майсындар. Кашамын. Кек алатын кун алые емес»,— деп нитей куб1рлей бердк Ш андак жолда шубырран кальщ топ кетш барады. Еркш Алатауына, туган топырарына куштар кещлмен карайды. TyTiHi будактап шырып жаткан уйлер кезше сондай ыстык кершедк Эне, улб!реген жас кербез кыл- дырыктай белш талдырып, шн арашпен ею шелек су экеледГ Шэш кейлепшц етегш жел кетерш 6 ip колы- мен соны устап келедп Осы бейне OFaH Гулэшм сеюл- д1 керш п кетт1. «Гулэшм, Гулэшм, ак тотым менщ». — Сен не деп куб1рлеп келесщ?

— Бул иманын yftipin келе жатпасын. — Ия, кол бастаган онай болганмен, ит жеккенге айдалран одан да киын... EpKiHHin, урты iuiiHe Kipin Kerri, кез1 канталап, мац- дайы тыржиып журе бердь — Кыскартындар,— дед1 Tici астынан сыздыкта- тып.— 0л1мнен коркарын. мен емес. Жастыгымды кулай жырыламын. Мен кашу жарын ойлап келемш. ¥ктыцдар ма? Мен1н кимылымды барындар, ымымды тусшщдер. бнкей шэу1лдеген шие берьлер. Bapi жым болды. Ж анагы ен.селер1 тускен туткын- дардьщ б1разы бастарын кетердь Ал Бейсен болса жер-^ ге шырт Tynipfli де, энге басты. Саржазык жердщ жайлауы-ай, Кешлдщ болмас байлауы-ай... Б1реулер1 жылады, б1реулер1 тютендк ещй б1реуле- pi ексщь Урпек бас Жылкыбек топтан жырыла шырып, сайра карай домалай женелдк Мылтык тарс-турс атыл- ды. Eni солдат c a flF a ж упрдь Калрандары мылтыктарык кезеп коршап тура калды. Bip кезде Жылкыбект1 суй- ретш eni солдат та кетер1лд1. Ол: «К,анды кек, канды кек»,— деп ышкына айрай салды да, жан тапсырды. Солдаттар мылтыктарын кезеп, топтыц алга жыл- жуына буйрык бердк Коз алдарында дуниеден кайткан-. достарына топырак, сала алмарандары жандарын ки­ на йды. — Мыналар, денесш далара, ит-куска тастап кетер- ме екен?— дед1 топтан 6 ipey. — Буларра сенерщ бар ма? Кемшестер адам жейдт деген рас болар. Байрус Ж ылкыбектщ eTiH боршалап жаткан болар. Epniii топтан жырылып, ен сонында, топка кчесе- 1лбт келедк Кенет ол м лт бурылып а'ртына карады. Юшкене курекшелермен жер казып жаткан eKi солдат- 89

ты керд1 де, Tepic бурылып кетть BipaK туткындар то- бына еш нэрсе деп twi каткан жок. Туткындар уш кун, уш тун журш Верныйра жетть Турме нарлары оларра жылы тесектей сезьлдь Шар- шап-шалдыккан туткындар алансыз уйкыра басты. Еркш рана децбекпип жатыр. Ол келмеске кеткен дэу- рен1н ойлады. Кез алдынан келбендеп талай суреттер -erri. ...Сол куш танертен Накысбек шакырып алран. Кос жастыкка жантая жаткан куш ершн жыбырлаткан. Оны EpKiH ести алмады. Сондыктан да: — Бай-еке, не буйырасыз?— деп сураура мэжбур болран. — Бурымушз Бесмойнак асып Токпак ж акка ете- сщ. Арры бетке етудщ камын ойла. Ал келгенщде ак отаура барымташы ж ш т емес, куйеу бала болып ене- ciH. Сонда Еркшшц бакыттан басы айналып кетш ед1. Турран жерш де жалп е т т кулап, Накысбектщ eTiriH •суйе берген. Ол канды жолга осылай кец ш тасып аттанып едк EpKiH тобы еш нэрседен аянган жок. Арттарында кан­ ды i3 калды. Кыррыз арайындардын талай боздары жер жастанды. Аныраран ана, боздаран бозбала, еншл- деген эке, калшылдаран бала калды. Талай тунг1 жор- туылдан кешн олар шалдыгып келш, Караконыз езеш бойындары калын тал арасына ат басын Tipefli. Eflipeft- ген Есен шолрынрэ кетш едк арада сарат салып кешл- Ai оралды. Алдында енгерген койы, артында зар жыла- ран кыз отыр. — Батыр, eKi мэселен де шепплдк— дед1 кысык кездерш сырырайтып.— Мше, там акка кой, такымда кыз. 031 6 ip сункардай сулу екен. К ызырып кегпм. Ж олына байладым. Ерк1н тапкыр жасарына жымия кез салып едк анау 90

куйрырын буландаткан тулкщей жымьщ-жымын етш,. калыц тал iiuiHe eHin кеттк Кыз flip-flip eiefli. Бейне 6ip эбжылан тамагына кет- кел1 OTbipFaH сур кежек сем лдь Ж асы он алтыдан жана аскан-ау шамасы. Ж ыртык камзолынын, эр жершен KepiHreH ж алан денесш керсетпеуге уялып, кшжентай алаканын 6ipece тесше, 6ipece 6yftipiHe апарып эур& болуда. Кыр мурыны кусырылып кетшть Ke3 i улкен,. KipniKTepi узын. EpKiHHin каны басына шапты. Ke3 i карауытып бара- ды. Енд1 болмаса атылайын деп турган арыстандай Tic-- Tepi аксия кулш, анадайдан кездерш салып кояды. — Bepi кел,— дед1 Еркш жылы сейлеп. Бейшара кыз аягына шалынысып жанына келдк К,ы- зара батып бара жаткан кун сэулеы кыз бетше тура TycTi. Ол TinTi кулпырып, кез жауын алып барады. Ер­ кш ж ас сулудын бктегшен тартып калып едк алдына шалкалай кулады. — Агеке, аяныз. KyHiH болайын, корламаныз, бдй- лаулы эке-шешем калды. Еркш кызды касына отыррызды. Сусын усынды. Ка- 3ip кыз у болса да irnin коюга 9 3 ip. Шараны басына 6ip-aK кетердй Bipax, екагш баса алмай солк-солк жы- лап отыр. Неге екеш б е л п аз осы сэт оныц журепн 6ip аяныш ce3 iMi биледЕ Жылатпай апарып сал дешн де- генмен, iCTin немен тынарын б ш п отыр. Дыбыс естЕл- мейтш жакка жеткен сон. кептен ат устшен туспеген, сойдауылдай жш ттердш кайсысы да жас денеден тоят-. тамай коймайды. — Атын к1м? — Биб1фатима. Атаке, аяныз м е т , ж1берпшип. — Болмайды, болмайды, Биб1фатима. Аналарды кердш бе? Биб1фатима Еркш нускаган ж акка карап едЕ шо^ шып кеттЕ К,ойды yfivrin жаткан хппттердщ барлыгы д а'аш к арак сез!мнщ кулы болуга aaip турган сынайы. 91

бар. Ж ш ттердщ 6 ipi саусарын иш шакырып кояды. Ол коркып Keni. «Ареке» деп, Ерюшц кушактай алды. Бауырына «Ареке» деп жабыскан ж ас кыздын ыс- тык б ы еп жанагы 6 ip тутанран сез1мд1 кайта оятты. Ол бурмел1 кейлект1 дар eTKi3 in ж 1берд1 де, жас тэнд1 куша кулады. вкЫ к пе, айрай ма, зар ма, каргыс па, ларынет пе, не екеш белпы з 6 ip дауыс шыга калды да, кыз дем1 туншыра бердь.. Кещ л жел1п басылып, Еркш калын топка беттедк Жалынра у й т л ге н кой етшен кесш алды да аузына салып хмбердь Шспеген шию еттщ жылымшы каны eiri езушен жарыса ара женелдЕ — Туйе аунаган жерде тук калады деуш! едЕ Б а­ тыр еке, ендшсш маран байлацыз,— деп сап ете туей Есен. — Заукы сокканнын 6 api барсын, Кекпарша тарт- кыласан, да ездерщ бш н дер,— дед! де Еркш карк-карк. кулдЕ— «Tecin туйме жерде калмас» деген осы да. Сэлден кешн кунандап, ед!рейген мурты желб1реген Есен Биб!фатима жаткан жерге жупре женелд1. Bip кезде кыздын ащы даусы шыкты. Кум шарылдын iuiiH- де кыз кашып барады. Ал ед1рейген Есен устай алмай эуре. Bip сэт кыз енд1 колы жетедьау деген кезде юлт бурылып, калын топка тартты. Ол атылып кел!п Еркш- HiH аярына жабысты. — Ареке, куткара гор! Кушн болайын... BipaK Ерк1н ж уреп ж{б1медЕ ETiriHe жабыскан жас кызды итерш ж1бердЕ Осы сэтт! кутш турран Есен оны Enin ала женелдЕ BipaK кыз капысын тауып тары ку- тылып KeTTi. — Егер де тэщр бар болса сеш де кудайым жылат- сын. Ананды 6 ipey корласын, карындасын шырылдап, кезщше оны зорласын. Койнындагы катынын менше жылап зарласын. EpKiH eKi куларын таре жауып алды. Бармактай ба- 92

ладан осыншама каргыс шыгады деп KiM ойларан. Ра- сында кудайдын каррысы тиш журсе кайтпек? Bipan болар ic болды, бояуы сщ дь Енд1 eKiHin, бармак шай- нараннан не пайда. Каргысына кайнаган кекп ол бас- каша алады. Ия, керсш! — Ей, ж1г1тс1ндер ме, MiriTciHflep ме? Бэрщ е кидым жас сулуды. Кещлдерщ шапкандарьщ лэззат алып ка- лындар. Осы сезд1 куткен дурмек жас кызра жан-жактан тап бердк Осылай тары сез!мнщ курбаны болран БибР фатима тан алагеу1мде жан тэсш м 6 epin едй Мше, турменщ нарында жаткан сэтте осы тардыр тэлкег1 кайта-кайта кез алдына келе береди «Каррысы келш жатыр,— деп куб1рлед1 ол.— Гулэшм болса каз1р бар махаббатын Ермекке сыйлап жаткан болар. Будан артык не корлык, бар. Bapi6 ip, ол менщ курырымнан кашып кутыла алмайды. Жеме-жемге келгенде енд1 бул кол канды шенгелшен ез жемттш сау шыгара коймас. Bipre тумак болса да 6ipre елмек жок. Э р тм тардыр- дан ез жазранын алады. Неге ол бакытты болуга тшс. 0м1рден менщ улеам аз ба едй Д эл менше суйе б1ле ме ол. Эрине, жок. Менщ журег1м дал-дал, жанган шок- тын уст1мен келемш. Ол отка куймеймш. Куюге THiCTi де емесшн. Тек, тардырым 6i3re Kepicyfli жазса болраны»... Bip елее, 6ip eMip. Кундер жылжып ете бердй Сот yKiMi шыкты. Аса зор кылмысы ушш Ерюн Карынбаев жиырма жылга кесшдй ...Сот yniMi шыккан кезде Еркшнщ беН булк еткен жок. 0л!м мен eMip бетпе-бет келген кезде ол талай кутылып кеткен. YKiM орындалранша KiM бьледй татды- ры онынан келсе кутылып та кетер. Ал KepiciHiue болса 6api де жазмыштан. Оран бола естен танура болмайды. Кеудендеп кек, журегщд! ертеген от сез1мд1 ешюмге сезд!рмеу керек. Турмеге карай ек1 солдат ap6aFa салып экеле ж а­ тыр. Eneyi eni жарында. Самсаран журт кездерш кадай-

ды. Канша ж уй кеа мыкты болранмен, Еркш кезш журтка TiK кадап журе алмады. Ол кезш темен салып отыр. Пар ат жеккен арба эжептэу!р жылдамдыкпен журш келе жатыр. Кенет алдарынан канылтыр суйрет- кен 6ip топ бала шыра келдк Аттар жалт бурылып ур­ ке женелгенде арба аударылып кегп. Еркш кудай онын салса болганы деп ceKipin TycTi де, уй-уйдщ ауласымен кашып келедг Артынан естшген мылтык тарсылы оны ж ан дзрменмен алра суйрейдк MiHe, Кенсайдын алем- дер1 де керше бастады. Калын aFaiu арасына юрген сон ол езш щ ещй колра TycneftTiHiH бй ш . Еремей Иванович Матвеев бурынгы орыс армиясы- ньщ офицер! едь Ол кезшде Омбыдары кадет корпусын 6iTipreH. Сол жерде окып жургенде эскери жаттырулар- мен казак даласьтна шыккан. Табираттын езшдей халык- тыц ж урег1 кец, дастарканы ашык екенш кеп узамай- ак байкай бастады. Ен далада удере конып журетш кешпел1 халыктын салттарына каныкты. Ж алпы кей адам табиратынан кыдырымпаз болып туады. Еремей де сондай ж1г1т. Ол елден-елге OTin жер керуге, ел танура куштар. Ocipece казактардын ат жа- рысы мен кекпарына кумар. Талай рет сол додага 63i де Tycin кердк BipaK дала жшп-тершщ езшдш эд1стер1 де, куштер1 де мьшым емес пе? Талай рет ат куйрыгын кушканы бар. Патша арзамнын июнь жарлыры шыкканда Еремей жиырма exiri к е л т efli. Прапорщик шеш бар. ©зшш дече 6 iTiMi сулу болрандыктан окалы зскери кшм ен бойына жараса кететш. Сол Еремей тыл жумыстарына рана жумсалады дрген желеумен казак жшггтерш топыр- латып согыска ала бастаган патша саясатын тусше ал­ мады. Онсыз да аз рана халыктын жойылып кететшше ыкЩал етет1н 6v.tt *;nnPH-6ip тура жол рой. Э аресе май- 94

данга нагыз деген шэрындэры ж1гп\"гер алынып жатыр. Неге екеш белгю1з, Еремей казак даласын кеулеген улт-азаттык козгалысыньщ жалынына куанбаса куйш- ген жок. ©3i халкынык абыройы уппн ел1мге бас тжкен сарбаздардын канды жорырын табири нэрсе деп укты. ■Ол ез кезкарасын жасырмай айтып журетш. Сондай ауыр кундердщ б1ршде Еремей кызмет ететш полкке де буйрык жеттн Олар атка конды. М аксат — ке- терш сиилердщ бул!гш басу, жаншу. BipaK Еремей ез- дершщ казак даласына тек бул ушш келмегенш укты. Ж ер гш к п байлармен ауыз жаласып алган орыс чинов- никтершщ, эскер басыларынын онсыз да аш-жаланаш халыкты сулжтей сора бастаганынын куэст болды. Bipae Еремей рогасы жупыны ауылдьщ устшен шык- ты. Эр уй майдан ymiH6ip-6ip ат, он-оннан жылы шэркей, колрап токып 6epinTi. Ж ер г ш к п байлар оны азсынып, устеме салык салып, калыц журтты шыкпыртып жур •екен. Еремей сол журтка ара тусп. КелеЫ жолы жорык- ка шырудан бас таргты. Бул гуманист iK жол емес деп турып алды. Эскери-дала соты Еремей Иванович Матвеев™ офи­ цер атарынан айрып, катардары жауынгерге туЫрдк Сейтш, Еремей Омбыга кайтып келдь Осыжерде Россия •большевиктер паргиясыныц астыргын уйымына муше болып Kipfli. Эскери казармаларда yriT-насихат жумысын ж урпздк Революциялык кезкарасы, астыртын листов- калар таратканы ymiH Еремей ею жылга бас еркшен айрылып, Ci6ipre жер аударылды. Ол да ¥лы Октябрь революциясыныц жешсш осы турмеде жатып естш . Революция дурмег1 оны канагтандырып хмбердЕ Ж ана ем1рдш ушкындары кез алдынан келбецдеп erin жатты. Ол буран катты куанды. Партия оны саяси жагы- нан шындалран, api офицер репнде ец киын учаске — революцияра карсы бас кетерген сш мнктермен куреске .аттандырды. Акыры кызмет бабымен К,азакстан мен 95

Орга Азиядары революция жауларымен куресу уцпн BepHbiiiFa, ВЧК-га кемекке ийберщд!. ВЧК-ныц бастыры Владимир Иванович Селезнев 61л- rip адам. Ол патша тыцшыларынан i3iH жасыра журш, бул iCTin эбден маманы болып алды. Адамдарды тез таниды. Олардьщ психологиялык, касиеттершен-ак жуй- кесшщ мыкты, не осал екенш жаксы анрара бьледь Вла­ димир Иванович былай топшылайтын: ЧК-да тек салкын канды, жуйкелер! мыкты адамдар icTeyre тшс. Эрине, олардьщ идеялык саяси бш мдерш щ бершт!гшде шек болмаура тшс. Ал сез1мтал да сергек адамдар кызба ке- ледк олар ездерш щ жеке бастарынын кешл-куйлерш ка- пылыста 6iAAipin алады. Ал ж уйкеа тозгандар алда- ж алда басына кун туса кысымга шыдай алмай, бар сыр- ды жария етш алуы мумюн. BipaK ем1рде адам тардырыньщ сан-килы сэтгерш кездест1руге болады. Кейде алдамшы ой жетегшде ке- гущ де мумк1н. Дэл осы жардай 63iHiH басында болган ж ок па? Мэселен,'Еремей туралы ол кепке дейш 6ip ток- тамра келе алмай журдк Кещлц1, жштштей болып журе- TiH Еремей Матвеевт1 ЧК-нын, кызметкершен repi, артист элде зан кызметкер1 деп жорамалдау онай. Онын жур- ген xcypici сырбаз, аксуйектщ тэрбиесш керсетедь Осын- дай мшездерше карап Владимир Иванович оны кепке дешн бакылап журдк Акыры аса жауапты тапсырма 6epin керуге бекшдк ЧК-га жасырын хабар келш тускен-тш. Верныйдьщ бурынры KenecTepi мен шарын заводтардын иелер1 жерг1- л!кт1 казактармен 6ipirin, кетерш с дайындап жатса ке- рек. Олардьщ Kyuii канша, кашан жэне кай жерден сок- кы бермек. Р е п келсе сол топтьщ жетекиилерш туткын- дау каж ет-riH. Еремей бул icri абыроймен орындап шыкты. Ол рево- люциядан запа шеккен орыс офицер! ретшде атакты кепес Илья Бондаренконьщ кызыньщ журегше жол тап- ты. Машенька шскен алмадай улб1реп турран ж ас сулу 96

едк Ол сулу да сымбатты, нарыз аксуйектж касиеттер! журген журюшен, сейлеген сезшен KepiHin туратын. Ере- мейге таиыскан сэттершен-ак жылы кабак б1‘лд1рд1.‘ Кешю асты 6ipre iuiyre сез байласты. Пугас кешршщ арры жарындары саялы бак iiuiHHeri eKi кабатты уйдщ ecirin Еремей дэл сарат к е н т жетще какты. Дэл осыны кутш туррандай ар жарьшан Ма- шенканыц ©3i жуг1рш шыкты. Ак кейлег! желб1реп кебе- лекше калыктап келедк ©йткеш Машенка улкендер айта беретш махаббат деген осы шырар деп ойлады. Ол вз ce3iMiHe мае едк Keiueri кунд1 децбекшумен етшзд!. ©з- ©з1нен кулед1, эн айтады, немесе аяк астынан кезше жас толып мунайып калады. Кутунп анасы Елизавета Викторовна Виноградова- нын т1птен 33peci ушты. «Бейшара бала ауырып калмас па екен»,—деп бэйек болып жуг!рш жур. — Машенка! Саран не болды? — Ештеце де Елизавета Викторовна! Менщ 6 y r iH ri куанышымды б1лсец рой. Ж урепм дуршлдейд!. Кэне, тындашы.. — Рас, рас. Дурс-дурс етедь Б!ракол неден толкиды, кызым? — Соны да б^мейш з бе? ЕсЫ зде ме, ci3 езщ1здщ алгаш рет Михайл Митрофановичпен кездескешщзде ешмнен танып калдым деп едтоз рой. — Ох, Машенка! Ол кай заман. Ka3ip аумалы-текпел! уакыт. Менщше сез!мнен repi жан сауралауды кеб!рек ойларан жен. Не боламыз? Айтпакшы ол и м ? Экец б1ле ме? Машенка басын шайкады. Сонан сон шап 6epiri куту- uii анасынын мойнынан кушактап алды. EKeyi тем1р твеекке катар кулады. — Кой, кой деймш енд1? Аты мм! — Ерема. Ярни Еремей Иванович Матвеев. 03 i кеше- ri патша офицер!, аксуйектер эулетшен. Бой десен бойы, 4-3216 97

ой десен ойы бар. Ол ертен кешю жетще 6i3re конакка келедй Тамак жарын камдай бер. — Кешке экен келедк Оран не дейм1з? — Елизавета Викторовна! Ол жарын 63iMe калды- рыныз. Кун уясына бата бере кос ат жеккен куйме келш ток- тады. Ильянын касында кырыктын ycTiHe шыккан кен иыкты ж1ггг бар. Ол да кепес сеюлдь Сейлеген сезЕ ки- ген KHiMi соны мецзейдк взш-ез> устайды. Анасы Ирина Александровна да бурынрыдай куйбе- лектемейдЕ Кепес ж1гггтщ касында турып, колын эр жсргс нускап кояды. Соран караранда уй манайындары кора-жайды таныстырып жатыр деп ойлаура болады. Машенка бейтаныс кепестщ сыртынан кергеннен-ак жек Kepin клды. Бойын элдеб1р урей билеп алды. «Аю, нагыз аю»,— деп куб1рлед1 ол. Б iрак бурынры эдетшше 9Keci мен шешеа'шн алдынан жуп'ре шыкты. — Папенька,' маменька! Bi3fli сарындырып койдын- дар,— деп api еркелей, api екпелей карады. Илья мен Ирина кыздарыньщ мандайынан суйдЕ — MiHe, б!зд1Н. Машенька! Болашарымыз да, бары- мыз да осыныкы. Анау турран ун заводы мен былрары фабрикасынын M y p a r e p i дс осы Машенька. Оран коса турмыска шыкканда алатын 30 мын сом сыйы тары бар. 0Keci мундай сезд! ешкашан айтпайтын. Бейтаныс кепестщ алдында осыншама fler6ipi кеткеш Heci деп ой- лады ол. Олар уйге К1рд1. Ен эуел1 Семен Христафорович Пудинцевке конак белмеш керсетщдЕ Жолдан жуынып- шайынура мурсат берй ш де, Бондаренколар эулет1 ко­ нак кабылдау белмесше туст1. Папенька, м ы н ауы н ы з kim ? Даусы каттылау шыкты рой деймш, экеш аузын жаба койды. LUeiueci де сук саусарын ернше апарып «тс» дедЕ — Бул Верный мен Талгардары спирт заводтарынын neci, Христофор Пудинцевтщ жалрызы. Жубайы бес жыл бурын кайтыс болран. Сешмен таныстыруга экелдж. 98

UlipKin, eni байлык косылса мына езеннщ суын Kepi агы- зар едш. Машенька icriH. мэнш жаца тусшдк 0 з белмесше бар­ ды да к03 жасына epiK бердк Keiui<i аска келмедк Ал Семен болса ак кайыцдай сымбатты кызра б1рден кез1 тустк Ж ас кыздын, эл! ауыздыкталмаран аттай тулага- нын байкады да, одан api к ец ш кетть «Асаура тусау сал- са жуасиды»,— деп ойлады ол. Енд1 онын канын кепес- т1к касиет кыздырып отыр. ©йтпегенде ше? Ещи Семен бул к,ызды не астына бурап салады, не экесш карызра белшесшен б^атырып, бар байлырын тартып алады. Сей- Tin, кезшщ жасын арызып, алдына юрпияз кызды тар- зым етюзедк Семеншц ас устшде жорары кабатка карай жалтак- тай 6epreHin Илья б1рден байкады. Бшнен кутындап ку- л т отыр. 0 з есебшщ дггтеген жершен шыккаиына куа- нады. — Ия, Семен,— дед1 ол сыздыктата,— Машенька б1збен там ак ime алмайтын болды. Басы ауырып калып- ты. Аманшылык, болса бар кызыкты эл1- 6ipre кызыктай- тын боламыз. Tayip болса тацертецп астан кейш банка барып кыдырындар. Тунн1н 6ip уарында eciK ашылды. Маша селк ете тус- Ti. Енгезердей 6ipey устше т е н т келедй «Аю, Аю» деп жан дэрменмен айрай салды ол. BipaK элеуегп кол аузын баса койды. — Машенька, мен ceHi cyfiin калдым,— дед1 Семен eHTirin.— Бар байлырым ceniKi. Мендш бол, алтынра орап коямын. Мына курыран елкеден кетем!з. Париж дейсщ бе, Венеция дейсщ бе, бзрше апарамын. Сен колымды какпа, месел!мд1 кайтарма? Экш каскырдай эдюнлл Семен кенет KepneHi ашып калды да, жас сулу ycTiHe кулай кетть Арпалыс устшде Машенька: — Экетей, куткара кер!— деп айгайлап ж!бердк Кор- лык пен ызадан даусы ащы шыкты. Илья кос ауыз мыл-