У. Қалижанов Шеңбер

комитетшщ жетекпиш X2 xiM Мусабековты, контрре- волюцияра карсы куресунп уездж саяси бюронык бас- карушысы Сулеймен Оразбековты атып елнрдк Кетершспплер Нарын мен Кытай арасындары шека- раны ашык деп жариялады. Оны ж ергш кН бай-шон- ж арлар костады. Еркш осы топпен ГПшпекке аттанды. Bipax Кызыл армияньщ ерекше отрядына тетеп бере ■алмай, Кытайра Kepi кашты. Сол топпен 6ipre Еркш де шекарадан erri. Нарын халкын тонарандардын арасын- да Еркш катыгездш танытты. Еши ол дуние-мулш™ кебь рек кармап калура тырысты. Калран румыры жыракта •ететшш б ш п ютедк ...Зуылдап 6Mip eTin жатты. Гулэшм каншама туши уйкысыз еткердь Айлап арен, жететш почтаны сарыла кутетш кундер каншама. Эке-шешесшдей болып кеткен Мария Петровна мен Максимовичтен узбей хат келш турады. Олар да Ермек туралы 6ip ауыз сез жазбайды. С абак — штапхана — ж атакхана. Эрине, театрларра да барып турады. Институттары керкеменерпаздар yflip- MeciHe катыскалы 6epi кайта езш сергек сезшедк Пианинода ойнайды. Сызылтып эн салады. Неге екеш б елгш з, ылри мунды эн шыркайды. Сонры курс... Ендьещи диплом аламыз деп жургенде Максим Максимовичтен хат келдь «Кымбатты, кызым! Бул хатты аса кайгылы жардай устшде жазып отырмын. Кеше рана маманды жерледш. Талай ж ылры аш-жаланаштык, екпеш алран суык кой- сын ба. Кара жер акыры алып тынды. BipaK жыла- майык. Мария саналы eMip сурдк бакыт уппн курестк Адал жар бола бьпдк Онын, бейнеЫ MOHri менщ журег!мде. Партия шалгайдары облыска — колхоздастырура 150

>Ki6epin отыр. Коммунист ушш партия тапсырмасынан абыройлы ic жок. Жол журш барамын. Сенщ алдында улкен eMip жолы жатыр. Ол жол езщд! бакыт пен кызыкка апарады. Халкына кызмет ет, б ш м нурын сеп. Ермектен хабарсызбын. Узынкулак сезге Караганда ауыр жараланып, кайтыс болыпты деседь Сен1н Ермект| суйепш щ и бм етш ед1м. Амал не? 0Mip деген осы. Кейде адам тагдыры дэптерге жазган i жазудай тепе болмайды. Мыкты бол. ©м|рде сындар кеп. |Одан корыкпагандар гана женедь Осымен хатымды аяктаймын. Экен, Максим Максимович. 1923 жыл. 10 октябрь»- Гулэй1мнщ езеп ертенд1. К©з алдында умытылмас уш бейне: Ермек, Мария Петровна мен Максим Макси- мовичт1н жуздер1 келш турып алды. — Надя,— дед1 ол курбысын оятып.— Шашымды Kecin 6epuii. — Сен не деп турсын, Гуля. Мундай шашты кесу киянат кой. Ж 1 гтм кызыгады демеуш1 ме ед1к? — Енд1 оган ешк1м де кызыкпауга ти1с. Кос. — Кап-кара, б1лектей кос epiMfli Kecin алды да, Н а­ дя агыл-тепл жыласын келш. — Не деген бакытсыз едщ,— дед1 ол екеш-екеш. Bi- рак Гулэшм жылаган жок. Оку аякталысымен ол орыс т ш мен эдебиетшщ му- гал1м! деген куэлж алды. — Кайда баргын келед1,— дед1 комиссия председа­ тели — Шалгайдагы ауылга... Ауыл балаларын окыт- кым келедп — Ендеше, жольщ болсын.. Поезд eKiHimi мен eKciri басылмаган Гулэшмд! Кы- зыл^рдага карай экеле жатты. Облыстык оку бел1мшщ бастыгы Есберген Елубаев деген ж ас жшгг екен. Алдына келген жас маманньщ 151

жолдамасымен танысып шыкты. Bipa3 ойланып отырды Кайда ж^бергеш жен. Аса кажет маман. — Гулэшм Накысбекова,— дед1 Есберген документ- терд1 api-6epi TeHKepicTipe отырып,— Bi3re а з д щ маман- дык ауадай кажет. Сондыктан да каладары мектепте ка- лып, директор боласыз. — AFafi, бул усынысынызга косыла алмаймын. М ет ■ец алыстагы ауылдык мектепке ж1бершз. Жас жеткш- шектерге эл1м келгенше б ш м беремш, азамат eTin тэр- биелеймш. Буран карсы болманыз. Есберген ж ас мурал1мнщ бул кы лыры нэ танданран жок. Сезге келместен «Кызыл жулдыз» колхозына жол- .дама жазып бердь — Мундары мектепт1ц директоры да, мурал!м1 де •езш з боласыз,— дед1 ол Гулзй1мге.— Слз сол ауылдары -алрашкы мурал!маз. Кеи киындык керепз. Окулык тапшы, дэптер де жоктын касы. BipaK 6epiK сешммен келген екенЫз, бэрше кенетш боларсыз. Келж жары киын. Bip ауылдан 6ip ауылра катынайтын арбакештер- ге жалынура тура келедк Кашан журмекнипз? — MyMKiH болса каз1р. Не де болса «Кызыл жулдыз- ра» жете керешн. — Жен-жен. Ендеше, журВДз. Нарашым сол жактан келш едк Bipre жетеЫз. Ал Бурранра барран сон «Кы­ зыл жулдызра» жегпм дей бер. К енш туссе нарашым- ньщ e3i де апарып салар. Болмаса он ею шакырымды жаяулаура да тура келедь — Жаксы. НиеНшзге ракмет,— дед1 Гулэшм. Аптап ыстыктан жер тш м -тш м жарылып KeTinTi. Гулэшмнщ т ш аузына сыймай барады. Селк-селк еткен арба да iui-курылысын шайкап жаткандай. Emu болма­ са кезшен жас тамшылары ыршып кеткел1 тур. Сарынбай кария алансыз. Б1нылдап эн салып отыр. Анда-санда насыбайын аузына салып, тандай карады. Кун кактады-ау, шелдедГау дегешй бьпмейтш сиякты. «Элден уакытта атын токтатып, мосысын win су ысытты. 152

— Ыстыкты ыстык, алады, кызым,— дед! ол кайна- FaH суга шай салып.— 1ш, канып iui. Ещц еш жерге- аялдамаймыз- ©MipiHfle мундай тэги шай imnereH болар Гулэшм. — Бул жерш шукып калсан су шыга салатын Ж ен - суыц емес. Кердщ бе жер де шелдеп жатыр.. BipaK бе- рекел1 ел, келгенще екшбейсщ- Хан кетерш алмаса ма­ ран серт. «К,ызыл жулдыз» аулына олар ертесше кешке карай жеттГ Ылри жер уй. Аяктары т ш м -т ш м болган бала- лар сабылып ойнап жур- Олар ауылдын кад!рмен акса­ калы Ескожа карияныц ушне келш ат басын предк Мэн-жайды б1лген сон кария кешлденш кеттк — Нагыз мурал1м келсе бактьщ жанганы да. Када- мын кутты болсын, балам,— деп Гулэшмнщ мандайынан- суйдк Сол туш Гулэшм ез ушнде жаткандай ракат сезГ \\ине беленш камсыз уйктады. Танертен турранда уй жанында каптаган балаларды кордь Бэршщ мурал1мд! K e p r ic i келедк Ескожа карт шат-шэлекей балаларды куып жур. «0нкей инелжтер, шырылдай бермендер- Мурал1мдерщ жолдан шаршап* келдк дем алсын»,— деген даусын Гулэшм анык естш . — Сэлеметаз бе, ата! Бул балалармен танысып ала- йык. Кэне, KiM батыр? Менщ eciMiM Гулэшм Накысбе- кова. Сендердщ мурал1мдерщмш. — CepiK. — Султанбай. — Ай^аным... — Болды, болды ендк— деп Ескожа аксакал бала­ ларды токтатып, уйге шакырды. Ас-су ш ьлдь — Ж ур, мектеп болатьш уй !здешк. Ескожа карт eneyi эуел1 ауыл атасы Есбайдын ушне- келдк Арттарында шубырран бала. К,ара шан аспанра кетерш п жатыр. Бос турран уйлердщ 6api куларалы: тур. Муны Гулэшм жаратпады- — Таптым,— дед1 Ескожа кенет санын урып. 153

Кайдан?—дед!' Гулэшм мен Есбай косарланып. — Bi3flin уши мектеп жасацдар. Bip белмесшде Гу- лэш м мурал!мнщ e3i турсын. — Ал ci3 ше, ата? — К,ызым, 6i3re жер кен. Ана кулагалы турран уйге KipeM Ауыл азаматтары 6ip-aK кунде сылап, Tipey койып бередк Балаларды ойлайык,. Bi3 сауатсыз болранмен немерелер1м1з окысын. Bi3 ел катарына косылайык Ер- .жаным аман-есен келсе, катырып уй салады. Bipa3 узаран сон: — Ержаны к1м?— дед1 Гулэшм Есбайдан. — Есаранньщ жалрызы. Кызыл эскер болып кеткен. Ж анып турран жжгг. Ол келсе мына бастыктыкты со- ган беремш. Окымаранньщ аты окымаран, 6ipiH тусш- сем екшнисш укпаймын. Есшше хат таныган сон йчдэ- -ЛЗП журмш. Арада 6ip жума erri. Кикар шал акыры айтканын ктедк 03iHiH кен'сарайдай уш белме ушн босатып берд1‘. Алрашкы сабак болатын куш мектепке адам сыймай кегп. Bapi балалары мен немерелерш ала келштЕ Же™ ж асар бала мен он 6ecreri ул-кыз катар отырдьк Гулэшм осы 6ip карапайым адамдардын кендшне танданумен жур. Мектеп ашылысымен 6ipeyi KepneciH, 6ipeyi жастырын, екшнллер1 ыдыс-эярын экелдк TinTi ко л рэ тусе бермейтж ж ез самаурын да пайда болды. Ол ен зуел1 балаларды 6ipre окытып кердь Канша .дегенмен ересек балалар ересек екен- Олар эрштерд! тез жазуды уйрендь Ал юшкентайлардын нэзж саусак- тары каламсапты арен устайды. Гулэшм 6ip аптадан сон балаларды eni белд1'. Ен эуел1 ересек балаларра уш са- рат жеке сабак бердь Онан сон шшкене балаларра eKi сагаттан сабак ж урпздь Бул тэж1рибеш езш е де, ата- аналарра да унады. «Ата, апа, ана, Отан» деген сездерд1 б ал а л а р куана жазды. TinTi ежштеп окитындары да бар. Канша к е н ш кетерщш болса да ол 6ip нэрсеге кен- 154

Aire алмай жур. Ол ауылдын кораштыры- Эр уйдщ жа- нында ушлген кул, тезек, ки. Уйлердщ 6ipi эктелмеген. Естушше жетКсепз шакырым жерде Актас деген жер бар. Ол неге солай атанган- MyMKiH онын топырагы уйд{ агартуга жарайтын болйр. Bip кун1 Гулэшм жас балаларды тадертен окытты да, ересек балаларды саяхатка алып шыкты. — Бугш 6i3 туган ауыл табигатын тамашалаймыз,— дед1 ол шэюрттерше— К елкеан дер ме? — Эрине, апай. — «Актастыц» жолын юм бьлед!? Сол жерге барыге келеек кайтед!? — BapiMi3 де б1лем1з. BipaK маган жететшдер! жок. Кешкшбайдын козысын сол жерде уш жыл баккам,— дед1 Эдшхан томен карап. — Окасы жок, ол заман келмеске кеткен. Бэрщ оки- сындар, б ш м аласындар. Bipin мугал1м, eKiHiiiunepire инженер, ушшнплерщ кен 1здейтш геолог боласындар. От арба журпзесщдер, тракторга отырасындар. — Апай, онда Ыбырай атамыздыц жазганы шын болганы гой. — Эрине, кэне, Алтынсарин аталарьщныц «Кел, ба- лалар, окылык» такпарын к1м айтып ж1беред1? — Болды... болды... Барлыктарьщ да б1лед1 екенещ- дер. Жарайсындар. Олар гу-гу энпмемен Актаска тез жетть Бул улкен сай екен. Жанбыр шайып кеткен жерлер1 аппак, болып опырылып жатыр. Гулэшм 6 ip уысын шукып алды да, TyK ipiK T en корд!. 0 3 i ойлагандай болмаса да мунымен уйдщ iiHi-сыртын эбден агартуна болады. Ак балшык екен. Ол Эдщхан мен Каржауды ауылга арба экелуге ж к бердг Калган балалармен энпме-дукен курып отырып уакыттын калай еткенш де байкамай калыпты- Арба сыкыры естмгенде гана орындарынан турды. Bspi ж а- былып ак балшыкты тиеп алып, ауылга кайтты. 155

Ертесше сабактан сон балалар су экелдк Улкен мал ■суаратын астаура ак балшыкты езди Шептен орап сы- (пыргыш жасады. Б алалар ойнап журш уйдщ iiui-сыр- тын ак балшыкпен актады, Жумыстарын кас карая 6i- тчрдь Танертед буюл ауыл мектепт1 танымай калды. Ол .аршыран жумырткадай болып сонадайдан кез тартты. Мандайшасына кызыл жалау шндЕ Уакыт... Гулэшм енд1 ез тардырынын осы ауылмен ундес болатынын укты. Ж аналы кка бастайтын шары... '©з халкына осылай кызмет штемегенде не болмак! Кун сайын Гулэшм 6ip жаналыктын куэЫ болады. Мше, 6yriH де уш-терт уй аппак болып шыра келштЕ Буран ж уреп куана карайды. Ауыл мурал1мшщ алдын- .да кызык та киын жол жатыр. Сол жолда ГулэМм езш ■бакыт тосып турранын дэл каз1р кайдан (Нлсш. - Эпилог орнына Зымыран уакыт!?. Отты жылдар! Ж асампаз дзу1р! Ж ана заманнын адамдары калыптасып, шыныккан жылдар мен сындар! Осы eMip жолынын сан тарам жол- дарында СНздщ кейшкерлер!м!з.эр турл1 жагдайда талай сыннан етш жатты. Олар ез тагдырларынын тары 6ip жиырма жыл еткен сон, уакыт шенбержщ ш ш д е кайта кездесетшджтершен хабарсыз едЕ..

Эцг'телер ЦАЙДАСЫН, ГYЛ IМ Екеум1з бак ш ш д е отырмыз. Ж апалактап жауган карды да, табаннан еткен сызды да елер емесгиз. Мен одан кез алмаймын. Ашык та етюр кездер! элденеге кымсынрандай. Оймактай ершдерш суык карып, Kerepin кеттт1. BipaK ол маран кундег1ден де эсем, кундегщен де нэзж кершдк — Кош, енд! екеум1з кездесе алмаймыз. Мен ан-танмын. KoKiperiMe орнаган He6ip асыл се- 31мдер лезде сейш п, денем муздап журе бердк — Мен саган ешй жокпын,— дед1 ол мойнымнан ку- шып. Сейгп де, ж упре басып алыстай бердк — С е т с уй т ед1м...— Даусы api алые, api жакын ес- т1лдк Онын артыиан тура жупруге, не айкайлап шакы- pyFa муршам келмедь Bip орнымда турдым да калдым. Кар соны удей тусть Ызгырык жел онсыз да элем-жэ- лем болран кещ л1мд1 муздатып, денемд1 калшылдатып экетш бара жатты. Ж ана рана бакытка толы журег1ме ыза ма, екМ ш пе, эйтеу!р, белпс1з 6ip ce3iM шемен бо- лып каткандай. Журег1м жылап келе жатыр. ©ткен кундер кайта- кайта ееке туеш, буындарымнан эл кеткендей, эр орын- дыкка б1р отырамын. Екеу-екеуден кол устасып, сын- рырлай кулш, касымнан е т т жаткан кыз-ж1г1ттердщ бакытын кызганрандаймын. Максатсыз басым ауран 157

жакка карай ж у р т келемш. 0лсш-элсш сагатыма ка- раймын. KiMAi, н е т кутемш. Оны ез1м де бимеймш. — Кайда журсщ, канрырып? Эйел1м ала кез1мен атып, колындагы ыдыстарды салдыр eTKi3in тастай бердк Диванда шалкамнан тусш жатырмын. 0 з!м е де, осы куйю ирш ийпме де ызалымын: Гулшмнщ сонры сездер1 кекей1мнен кетпейдй — Атауывды imeciu бе, жок па? Ас белмеге келд1м. Кандай тэбет болсын. — Кайдан тойып келш ен.? — Аслан асты кен рой. — Бар, ендеше, сол кен жерще. Ундемеймш. Emu 6ip ауыз сез айтсан, айкай удегел! тур. BipaK элдекандай сез1м пайыз таптырып отыррыз- байды. Кшщцм де далага шыктым. — 9л1м,— деген 6ip дауыс селт етюздк Д эл сонын, мен1н Гулс1м1мщн даусы. Ж ок. Bapi де елее. Манайда ешк1м кершбейдк — 9л1м... Не болранымды сезсемнп. Ж ана рана бас- тан тайган бак кайта айналып келгендей. Уй бурышын- да состиып менщ Гул1м, менщ бакытым тур. 0щ м бе, т у а м бе?! — Сенделш ж у р т калай келгешмд! де бммед!м. 9йтеу1р, ceHi 6ip корим келдь Ол MeHi шешлдетш cyflin жатыр. «0л1м1м менщ» деген свздер! журепмд1 e3in ж1бергендей. Бушл тула бойым балкып, кушагыма тарта берд1м. —■ Бар emu ауырасын... Умыт мень — Токташы, Гулам. Бакытым менщ, барым менщ... — Кайт дейсщ маран... Ойыннан орт шыгарып ал- ды к кой. — Гул1м, Гулам1м... — Маган онай дейм1сш. Басын бос емес. Ыстык уянды буза алмаймын. — Менщ ыстык уям сешмен рана жарасады Foft. — Кош! 158

Онын артынан узак карап турдым. Жацагыдай емес енсемд1 баскан ауыр ойдан арылып жешлденш калдым. — Мынау жьнданган шыгар, ми кабыц iciHreH бол- ар,— деп ызадан жарылып кете жаздап турран эйел1м- н!н co3i де на мыска тиер емес. Осы сэт, эйтеу1р, дуниеде ©3iMfli суйетш 6ip адамныц бар екенше куандым. Аунакшып жатый кез1м ш ш п кетштк Туам де Гул- ciMfli кершшн. Баяры екеум1зд1 табыстырран сэттер Нз- бектелш ©Tin жатыр, етш жатыр. ..Дызметке жана турран жылым. Арнайы жолдама- мен рылыми зерттеу институтына жумыска келгенмш. Алрашкы кез эсте адамра киын тиед1 емес пе. Тамак iuiyre де муршам келмей, жуг1рш журетшмш. Гулс1м б1збен кернл белмеде лаборантка едк Ж умыс бабында жщ кездесш каламыз. Неге екенш кайдам ол маран сондай унайды. — Bip жасаран тэж1рибенд! он рет кайталамасан кец ш ц кешШмейдь Бурын тып-тыныш едж. — К,олдан келмей жатыр рой, Гулеке,— деймш мен оран. — Сонда не окырансын.... Bip кун1 жумыстан 6ipre шыктык. Аялдамада турран Гулам д1 керд1м. Онымен сейлесюм, сырласкым келдь — Сэлеметаз бе, Гулам. — Сэлем! — Ж ай. К ещ лазсщ Foft езщ. — Куанатын не бар. — Khhof3 барсак кайтедь — Эйелщ к©рсе кызранып журер. — Ауылда...— деймш кумьпжш. Сары ала жапырактар уп еткен желмен калыктап бар- ып Tycin жатыр. Манайдын 6api куздщ эсем cypeTiHe боленген. Улкен жолды киып ©Tin «Целинный» кинотеа- трына карай беттедж. Осыдан кеГпн екеум!з жш кездесетш болдык. TinTi 159

1 уйдеп кендлаздж те умытылиандай, aiTreyip, 6ip бакыт- ты ш акта журд1м. Bipie-6ipTe екеум1здщ арамыз жакындай бердк Ол ылри жумысынан кейш калып менщ тэж1рибемд1 сынаура кемектестк Bip куш тэж1рибеш кеш аяктадык. — Кыдырайыкшы,— дед1 ол куле сейлеп. Екеум1з' колтыктасып келем1з. К,ызра тудгыш рет т1л каткаидай бойым д!р!лдеп журе бердь Жымиып коямын. Ж урттыд бэр! маран кызыра карайтындай кершедк — Саран не болган, 9л1м? Г улам ад-тан. 9i\"iTeyip, екеум1здщ кездескел! жумы- сымныд ерге ж у р т 6epreHi, жумыска кун сайын мерекеге келгендей асыгатынымды ол кайдан б тсш . Мумкш бул менщ Kemirin келген махаббатым болар. Осылай он кун зуылдап ете шыкты. 0 \\ир1мдег1 езгерш журт назарынан таса калган жок. 9cipece 6ipre кызмет штейтш Bepin: — Женгейге айтам,— деп мырс е т т к у л т кояды. Ондайда жург!м шым ете туседк 9йтеу1р, 6ip шенпмге келуге TiiicniH. Тек ynaeri K03i жэуд1реген Саматты ойла- ранда рана аузыма сез туспей, тартыншактай беремш. — Эл1м, ещи кездеспешкид,— дед1 Гулам 6ip куш. — Неге?— Даусым д!р1лдеп шыкты. Оны 63iM де сезд1м. — Кыз артынан сез ерген жаксы дейсщ бе? Екеум1з- Ai ж урт сез кылатын кершедк ...Куздщ осы 6ip сурыксыз кундерГай. Едсещй басып, жаншып, оныз да ж апа шеккен кед ш щ и езе туседк Мундайда жылы нерпе астында оранып жатып, кггап окыранра не жета'н. BipaK езш дГезщ ура алмай, не б|р шеипмге келе алмай жургенде кай 6ip зауык болсын. Bip шиша ш т м э л ж майын шкендей журегщ локсып турып алатынын кайтерсщ. Ал кещлщнщ сургылт тартканы кандай жаман. К,анша 6mnipriH келмей, бойынды тш кетер1-п жургщ келсе де 6ip ca6aFa тусе алмайсыд. Осын- дай куйде жатканымда телефон шылдыр ете тустк — Алло, иэ, иэ... Ж аксылыковтыд потери 160

Университеты 6ipre б т р г е н жщ пгер ме екен. К,апе- л!мде не еске туссш. — Алло, Эл{м, cen6iciK? Осы сэт 03iMHin не болып кеткешмд1 бьпмеймш. Гул- ciMHin даусы. М е т ц бацытымныц даусы. Ушм шыцпай калды. — Дайдасын, Гулам? — Шевченкодамын. Далыц калай? Доргадыц ба? — Иэ... — Дуттыктаймын. Ертец ушкалы турмын. — Рейс? — Уакыттарыц 6iTTi.— деген телефоншы кыздыц даусы ce3iMi3fli белin хобердь Эцпме аяксыз калды. Сан ой ж урекп шымырлатып алып барады. Неге Не айтпак? Дегенмен бул сурактыц жауабын таба алмадым. Мундайда адам ойы еткен кундердщ елесш кез алдына экелмей ме? Гуломмен 6ipre е ттзген тэты кундердщ елее! танл да кез алдыма келдГ Дапшагайдагы ж ага жайга барган кез еске оралды. ...Жасанды тещз толкып жатыр. Осы 6ip суцгыла толкыидардан кез ала алмайсыц. Денелерш кун сорган кыз-келтшектер, кунге кыздырынып жаткан жандар кан- шама? Гул1м екеум1з Коскудыкка дейш поезбен келген- 6i3. Содан тещз жагасына жеткенше асыктык. Ал су шай- ган ж агага келгенде тосылып калдьщ. — Tepic карашы... — Йемене, уяламысыц... — Ынгайсыз. — Эл1м... — Жарайды, жарайды. — Мен Tepic бурылып кет- TiM. Biраздан кейш артыма карап ед1м, Гулс1мд1 танымай калдым. Доладан куйгандай Mycini ерекше сымбатты. Туп-тузу аяктары, сэл гана шыгыцкы мыкыны 6api де есептеп шшкендей уйлеамдк «Табигат шебер» деп отыра- тын улкеидердщ ce3i кещлге орала кегп осы сэт. 6-3216 161

— Неге т е п л е е т ? Карай бермепп. — Кызыгамын Fofi. ЬШркш, табаннан еткен ыстыкты айтсаншы. Екеум1з кол устаскан бойы ж у п р е женелдж. Сэлден кешн 6ipiH- 6ipi куалап келе жаткан бала толкындардьщ арасына су н гш к те кеттж. ¥ за к шомылдык. Аптап ыстыкта жага- га шыккыц келмейдк Гулам жаксы жузед1 екен. CyKrin кеткенде жан-жагьщ а алактап карап, байыз таппайсын. Б1рде оннан, б1рде солыннан басын кылтитып керсетед1 де, кайтадан жок болып кетедь Осылай 6ip-6ipiMi3Ai куып ж агага шыкканда, кун едэу1р кетерш п калган екен. — Гулам... Ол нэзж алакандарымен бет1ме су шашып, аяк астын- да кайтадан шолп етш, cyFa сунгш де гайып боп кетть Су бетш деп кебжтерден кез алмай багдарын карап турмын. Сэлден кешн ол кайык тасасынан шыга келдГ — Дем алайыкшы. Ж анагы антарылган сез!м кайта ipKLKtti. KvMкайран- га екеум{з катар кулай кеттж. Кун кыздырып алып бара- ды. Сэлден кей1н денец кызарып шыра келедь Ш анкай туе кезш деп сэулеге арка тосып жату онай емес екен. Катти куйдж. Таякка байлап, матадан басымызга келенке бо- ларлык баспана жасап алдык. — Гулам! — Ау. Кандай тамаш а болды ендГ Баспанамыз бар,— деп ол сыкылыктап кулдк — Баспана. BipaK бул екеум!здщ баспанамыз емес кой. — Тсс, жаксы ce3iMfli лайлауга болмайды, Эл1м... Баска энпме козгамашы. Осы кезде «куткарындар, кемектеандер»— деген ащы дауыс есплдк Бэр1м1з тешзге карай тура ж упрдж . Ж ага- лауда турган эйелдщ eci кетш калгандай, колын шошай- тып, кек толкындарга карап умтыла бередь Ж ас бала арнайы белпден етш кеткен екен. Сэл рана кетер1лген жел едэу1р толкындарды yflipin тастапты. ил

Сондай 6ip толкын екшшмен бала камерадан ауып кетсе керек. Анда-санда даусы есплш , аласурып, колдарын ербеддетш, 6ip батып, 6ip шыгады. Ж ¥РТ ж апа-тармагай жузш балага жакындап та калыпты. Осы сэт жаксы жузе алмайтыныма катты ешадйм. Keniperi каре айрылран ананын колтырынан демеп басу айта берд1м. Eni к©з1м тен,1з ж акта, калыд .жузгш тер арасынан Гуламд! 1здеймш. Eiifli б1разда олар жаралау- ра жакындай бердк — Tipi ме,— деп эйел куб!рлед! де, талыксып кеги. Сзлден KeftiH эйел есш жиды. Анадай жерде лакылдатып су кусып жаткан баласын кердк — Tipi, Tipi,— деймш куларына. — Ракмет, ракмет,— деп ол баласына умтыла бердк Гулам жайлап басып, касыма келдь К,атты шаршараны TypiHeH бш н ш тур. Екеум1з колтыктасып шеттей бердж. — Ракмет азге. Ci3 болмаранда таба алмайтын едш. Cipa, сулы жердщ-кызы боларсыз,— деп кырыкты алкым- дап калган ж1ггг арасы 6i3re жакындай туей. Бул кезде касымызра 6ip топ адам жиналып та калды, Bapi Гуламге алрыстарын жаудырып жатыр. — Буларыдыз не? Мен болмасам аздер куткарар е д ^зд е р . Тек менщ эр кез жолым болрыш,— деп Гулам кулд1 де койды. Осы окирэ Гуламд} жаца 6ip кырынан таныткандай болды. — вм!рде адамра тиген жалрыз пайдам осы болды. «Бала — бауыр ет» деген рас екен. Жанагы эйелдщ т!л1 курмелш калды. Г улам шаш- тарын cepnin ж1берд1 де, салалы саусактарымен Kepi кайырды. Едпд б!разда заттарымызды жинастырып Kepi кайттык,, Айналасы eKi сараттыд ш ш де калага да жегпк. — LLlbiFapbin салмай-ак, кой. Юшкентайыд KyTin кал ­ ды Fort. Cay бол. Осы 6ip кущи сешмен етюзгешмд! oMip- бакп умытпайтын шырармын. Уйге кедшд! KipfliM. Саматтыд куанышында шек жок. Ауылдан атасы кел ттк Мэз болып тор атын, кула 'атын 6*; 163

айтып былдырлап жатыр. Bip эцпменщ болары сезаз. Ш алдыд тепн келмегеш анык. Жылы жузбен амандас- канымен, кещлшщ ар жагында суык леп жатканы жузь нен ангарылып-ак тур. Ет желшш, шай (пллдк Тесек-жай салына бастаганда экем: — Балам, ктшкене салкынга журш кайталык,— деп костюмш желбегей жамылып, сыртка бастады. Мен унИз сонынан ерд1м. — Балам, осы сенщ не ойьщ бар? «От басынан кашып жур» деген сез б1здщ кулакка жеттк Ж ешщи айтшы. — Эке, 93ipuie булше койган еш нэрсе де жок. Yfti- м1зде шан-шуц кебешп кеткеш анык. Ауылра да сирек катынап кеткешм1здщ 6ip ушыры осында жатыр. — Bip жас кызбен кещлщ жарасып журген кершедк Онынды не деп тусшейш. —. Эке, бэрЬрас. Ол кызды мен жанымдай жаксы керем1н. Г улам туралы киянат сезд1 е п т м г е де айткыз- баймын. Б1здщ шацырарымыздыд шайкалмауыньщ 03i соиыц аркасы. К,иналранымды Kepin, достык колын усын- ды. Арамыз ашьщ, достыктан баска ештене жок. — Йемене, Эсемд1 мен кегендеп эперш пе ед1м. 0 зщ емес пе ен, уйленбесем болмайды деп ауылды дурлж ^р- ген. — Онын, несш айтасыз. Ж астыктыц жансактыры yuiiH опык жеп журген)‘мд1 укпайсыз ба? — Балам, семья тыныштыры керек. Келшнщ екпеа кайда каш ар дейсщ. Бала турганда ана ке1шр1мдк BipaK iCTi ушыктырма. К,ад1р1ВД1 бщетш адамнын абыройын асырранга не жетсш. 03i*mi де, оны да кинама? Кезден кетсе кещлден де кетер. Баска dip жерге ауыс. Баска не айтамын. 0 з ошарынньщ отын euiipyre болмайды.^ EciK алдында узак отырдым. Эсем жайын ойлаймын. Оньщ бала кен ш н е каяу салран ез1м ед!м. Ж елткен кещ лдщ курбаны ол. Туран кун кешшде билеуден бас- тартты. Ж алган намыс оты журег1мд! куйд1рд1. Мейрам

досымнын OFaH рашык екенш бьпе тура саткындык ж аса- дым. Артынан ай xcyripin, басына ак, жаулык мшзд1м. Тан Да куланиектенш атты-ау. Ж умыска женелд1м. Жумыска келш тэж!рибемд1 жалгастырдым. Кешке дейш дел-сал куйде журд1м. Гулс1мд1 асханадан керд1м. BipaK сейлесуге уакыт таппадык. Бас изесш ете шыктык. Жу- мыс аярында оныц ©3i келдь — Эл1м, ренжул1сщ рой. Уй imi аманшылык па? — Bapi де жаксы. Экей келшть Екеум1з гулд! аланда айналып журм1з. Сезд1 неден бастап, неден коярды да бшмеймш. — Гулам, энг1меш созудын peTi келмес. Эсем екеу- м1здщ дэм-тузымыз саркылган сиякты. 03in айтпакшы, сынран кошлд1 бутшдеу киын екен. Киюын таба алмай-'ак койдым. Енд1 б1ржола сынды. Bipre болайык. — Тус1нем, 9л1м. BipaK, ол мумкш емес, ауыр болса да шындык. Семья бузу арсыздын ici. Экен де бекер келмеген iubiFap. Бул сонры кездесу{м!3. Мен бэрш де бшемш. Эсем келш жолыккан. Арамызда еш нэрсе жо- рын айтып иландыра алмадым. Сондыктан да елге ке- Tin барамын. Ендк м1не, уш жыл еткенде телефон сорып тур. ...Аэропортта адам сонша коп бе-лар ма. Кужынаран халыктьщ ара-арасынан жол тауып журудщ 03i онай емес. Ж алтан-жалтан караймын. К,ай рейс екенш бшме- сем де ез1мше топшылап, Нуюстен келер самолегп тосып турмын.«ИЛ-18» жайлап келш конды. Ж урт жапырлап шыга бастады. Ен сонын ала Гулам шыкты. 0з1мд1 устай алмай, тем1р белдеуден cenipin Tycin жуг1ре женелд1м. «Кайда барасыз, токтаныз» деген кезекнпнщ даусына да бурылган жокпын. Гулам меш керген екен. Юлтток- тай калды. Содан кешн тура умтылды. Екеум1з кушак- тасып унс1з турып калыппыз. «Мыналарга не болтан» дегендей, касымыздан ©Tin жаткан жолаушыларды да ел- ер емесшз. 165

— Азамат, неге тэртш бузасыз?— деп жещмнен тарт- ты жас милиция лейтенанты. — Кандай тэртш? — Алацра шырура болмайды. — Гафу етвдз. Г улам екеум1з бар болганы 6ip сагат кана 6ipre бол- дык. — Ж акы нда Мейр^ам досыцды керд1м. Содан естшм. Шшкентайлы болыпсьщдар. Бауы 6epiK болсын. Атын KiM койдындар? — Гулам. — Г улам деймшщ. Ракмет! Ризамын. Осылай 6api орын-орнына келетшше сенгенмш. Осы кезде кезекнпнщ: «Курмегп жолаушылар! HyKic — Алматы — Новосибирск самолетше .отыргызу басталды. Ен „алдымен транзит жолаушылар Kipri3i- ледЬ>,— деген даусы естшдг — Кош, 9л1м! Сеш суйш ед1м... KyMic канат самолет кек жузше cinin барады. Мен рылым жолына сапар шепп бара жаткан осы 6ip арман кыздыц жолы болуын тшеп турдым. ЭКЕ ЭЛДИ1 ТурлГтуеп телевизордыц кеплд1р экраны алдына Нургулд1 эдеш экелш отыррызган Касымныц 63i едь Ещц 6ipep минуттан соц «Ж анат Ж адрина эн шыркай- ды» атты фильмконцерт керсетьлмек. ©3i кенш астын камын сылтау кылып, ас уйге шырып кегп. Нургул экрандагы сулу эйелге теал е карады. Осы 6ip жанды бурын керген секшдк Кашан! Кай жерде? Дегенмен осы бейне бала киялыныц ар жарынан мен мундалайды. Нургулдщ эншейшде байыз таппай, мыц турып, мын

отыратын MiHe3i кенет басыла калган. Кулактан KipreH эуезд1 эн елхаретш барады. Юшкентай ж уреп луп-луп сорады. Д эл каз1р ол телевизор туймесш басса болды, бул сикырлы кеплд1р элем бузылып журе бермек. — Папа, шелдеп кетпм. Су экелш бересщ бе?— дед1 Нургул. — Мына пияздын ащысын карашы. ТшД кез1мд1 жасауратып хйбердк K,a3ip ас та дайын болады. Йеме­ не, концерт аяцталды ма?— дед1 Касым. — Жок, папа. Кандай сулу эншк Мен де ескенде сондай эшш боламын. Аха, папа. Домбырара косылга н эн сазы естьлдк Касым ку- ларын таре жауып, ест1меуге бекшгендей мелшшп катты да калды. Дегенмен эн куйылып жатыр, те гш п жатыр. Оны токтататын езш де куш жорын ол баярыда-ак сезген... Касымныц кез алдына еткен кундер елее! келш тура калды. Ол актер болуды армандайтын. Окыран кггапта- рыныц кейшкерлерш ец алдымен кезше елестететш. Сол кейшкерлердщ ролш киялында G3i ойнайды. ©3iHiH катар-курбылары сеюлд! «рашыктык дертЬ дегеннен де аулак. Туманбай мен Кадыр араларынын, елендерш ке- uiipin, ah урран Есболранды TinTi туешбейдк Торызыншы кластыц окушысына кор болтан ол кандай махаббат! Махаббат деген баскаша. Ол баска конатын бак кусы. Bip куш 03i келедь Келед1 де ершщц билеп, езше табындырады. — Солай болса солай шыгар, ара. BipaK конран бакты коррай алмасац, тотыц кызыккан 6ip карраныц аузында кетедк — Жок, Есболган. Егер шын махаббат болса ол кар­ раныц карк еткенiH кайтеш. Ал ез сункарын каррара айырбастайтын болса, онда сез1мнщ осалдыры. Bapi6ip Бакыт барында карга мен булбул бакытсыз болады. в зщ квркем к1тап окымайсьщ рой. Окысан оны туЫнер едщ. 167

Сол KyHi кеште Касым Алматьша артистщ окуына баратынын эке-шешесше айтты. — Балам-ау, езщнщ денбаулыгьщ жок. Оку 1здеп кай- тесщ. Онык устше артист боламын дегенщ не? Айлап уй кермейтж жумыс деседь Одан да мурал1мдш окуга 1л1н,— деген анасынын, сезш экеЫ Бейсен белш ж1бердк — Барсын, баланын багын байлама. 1ст1н iueuiuiyi осы 6ip ауыз сезд! кутш тур екен. Эп-сэтте ол жолга жиналды. Касымды отыз шакырым жердеп тем1р жол станциясына Есболган шыгарып сал- ды. EcKi мотоцикл! какалып-шашалып поезд журер ал- дында гана жетп. Алып составтыц тарсыл-турсылы оньщ дури’лдей сок- кан журепмен ундесш жатыр. Касым алкынган куШ тесекке жантая кегп. Шелдегенш ещц сездь Жан-жа- гына бажайлап^карады. KyneHiH екшпл тесепнде K03i бадырайып, шарасынан шыгуга ш ак калган кызды кер- дй К,арсы е н п бара ж аткан поезд жарьты тускен сайын ол урке карап, буга туседь Устшдеп орында корылга баскан eni жолаушыныц дем1 туншыктырып барады. Ол орнынан турып eciKKe беттеп едц кыз корыккан адамдай бурышка тыгыла TycTi. — Кетпс!— Аналар оянып кетсе кылжактайды... Неге екеш б е л п аз, Касым: «Олардьщ сенде не ша- руасы бар»,— деп сурагысы келгешмен, ундей алмады .. j Орнына кайтадан жалп етш отыра кегп. Терезеге коз салганымен ойы бер ж акта. Кайта-кайта карай 6eprici келенш lieci. Оны енд! кыз да байкаган болуы керек, | Tepic карап отырды. KyneHiH KOMecKi жарыгы. Ж огары eni орындагы ко- рыл. Колканы атып бара ж аткан шс. Баганадан 6epi муны калай сезбеген. Енд1 тыпыршып отыра алмады. Ж ок, мундай сулу кызды бурын керсе кез1 шыксын. Бота кездер1 мелд1рей карайды. Саусактары суйржтей, кыр мурынды, кияк касты. ¥зын бурымы Te6ecine туйь л т п . Бейнс 6ip сурет сеюлдк Д зл осы бетшде шебер 168

сурешпшн колына туссе элбетте «Ауыл кызы» деген тамаша сурет салар ед!. Эттен, ондай енерден кур ала- кан. Эйтпесе... Ол жетюрш ш едк кыз панасыз калган кежектей бурышка тыгыла туседь — Сыртка шырып... Таза ауа жутсак... Бул сездерд! ол сондай жалынышпен айтты. Баскаша айтса кыз ашуланар деп ойлайды. Ж эне де кызбен бет- пе-бет отырып анпмелескеш осы. — Тебедеплер мазанды алган Fort, шамасы,— дед! Касым сез суыртпактап. «Иэ» дегендей кыз басын изедь — Шарап imefliK, танысайык, кещ л кетерешк деп зэремд! алды,— дед! жыламсырап. Касым езш е шоши караганынан-ак солай болар деп ойлаган. — Корыкпа,— дед1 Касым.— Мына капырык ауаны жутканша терезе алдына барып турайык. Кыз басын шайкады. — Мейлщ, ендеше,— деп, Касым куцк ете тустк Ж а- гымсыз 6ip сез айтып койгандай кипактай бердь Колын кайда коярын б1лмей, 6ipece жан калтасына салды, 6ipece шагын жол орындыгыньщ устше койды. Ka3ip дуниенщ 6opi кеплд!р сагымга оранып тур. Онын K63i ештенеш кврмейд!, кулагы ештенеш есДмейдк тек кана журен дурс-дурс согады. Тесек салып, жантайып уйктаган болды. BipaK кай 6ip уйкы дерсщ. Коз жумулы, кещл ояу. Сол катып кал­ ган калпынан козгалар емес. Поезд эл1 жуйткш келед1. Мейл!, жуйтки 6epciH. Бул тун бакыт тун!. Касым осы- лай деп туйдк Тан да атты-ау. Эуел! 6ipiHUii болып туш бойы «му­ зыка» ойнап шыккан шомбал кара оянды. Ыныранды. KypciHfli. Ухмедн Сонан сон 6epi аунап туей. — Курман, тундегщен б!рдецен калган ж ок па?— дед!. Даусы ынырсып шыкты. Анау ел1 адамдай сулык жатыр. — Эй,— дед! енд! ол Касымга бурылып.— Тым бол- 169

маса су экелш 6epmi. Т ш м тандайыма жабысып ка­ лы пты. Касым ундеген жок. Стаканды алып сыртка беттедк Оран 1лесе байтаныс кыз да шыкты. — Сен кайда барасыц? Отыра тур,— дед1 ол акырын рана. Кыз кез1мен eciK жакты нускады. Коркамын дегенi болар. Мейл!, кыздыц iiirre турранынан кайта сыртта турраны тамаш а емес пе. Тан нуры аймаларан кыз ж узк Timi ерекше кулпырып KeTinTi. С1лейш сол орнын- да тур. Карай 6eprici келедь — Эй,— дед1 гуж1лдек дауыс тары да,— еллрмесец экелсещш. Касым селк ете тусть Ж олсержтер Kyneci жактары кранра бет алды. Поезд бурылыска келген болса керек, ол тепе-тецдагш сактай алмай мурттай ушты. Касым орнынан тез кехерш п, артына карады. Кыз жымия кулш тур екен. 03i де жымиды. Купес1нен шырэ келген жолсер1к апайга жыпылык-жыпылык карай бередк — Кызын ба? Ж олсерж апайра не дер1н б1лмей турраны мынау. Сасканынан басын сипай бердк — Мэ. Касым баска стакан усынып турран жолсер!кке рак- мет!н айтып улгерместен суды ала салып, Kepi кайтты. Мандайы Tepuiin коя бердк Стаканды шомбал KapaFa устатып сыртка шыкты. Анау eciKTi таре етшзш жауып алды. — Актам... Кыз eciK туткасын жулкылай тартты. Касым да ар- тында ентелеп тур. — Не болып калды. Тура турсандар б!рдемелер!н кете ме? — Актам... Кыз лып етюзш юшкентай сумиасынын бауына жар- масты. Жуз1нде коркыныш табы бар. 170

— Йемене, акшан, кеп пе едк сонша? — Ж уз сом. Жуан кара карк-карк кулдк — Баламысын деген. Б1зд1 урлыкшы кересщдер ме? Сен1н жуз сомын 6i3re дэр1 болып па? Кишш алайык га. К,орыкпандар. EciK тары да таре жабылды. Кыз терезе жанына келш, жайылмалы орындыкка отырды. Шыт кейлеп езЬ не сондай конымды. Аяктары туп-тузу, жарыса ескен кос кайын сеюлдк Ж ок, мына бейтаные кыздан баска дуниеде сулу жан болады десе енд1 Касым сене коймас. Bip байкаганы кыз 63i ойлагандай тым момын кершбей- дк Ж ана сумкасын жулып алардагы кимылы соны мензейдк Тундег1 урейдщ i3i калмаган. Элде езш е солай KepiHfli ме? Алматы вокзалы. К,ужынаган халык. Касым кыздан кез жазып калмауга бекшдк Ж упн KOTepicneKUii болып едк кыз колын кагып хибердй Мейл1 ез еркь Кемектес- Kici келгеннен баска жазыпл бар ма. Астанада домбы- ра жоктай мынасы жол болсын. Не деген кеп адам. Мундай адамдар легш Касым 6ipiHuii рет керш отыр. Жан-жагына жалтактай карап, таные бейнеш {здейдь Bip сэт ол кыздыц троллейбуска мшгенш кез1 шалды. Бул да тура жуг!рдк Зттен, кеш калды. Алдындагы журтты кага-мага ентелегешмен, троллейбус журш Kerri. B ird. Енд1 екшгенмен не пайда. Осынша жасык болмаса Herri. Тым болмаса eciMiH де сураран жок. Касым жен сурап журш консерваторияны тапты. Kyui боны жупрш дэршерлж комиссиядан erri. Доку­ мент! алынбаран адамга жатакхана бершмещи екен. Салы сура KeTin вокзалга кайтып оралды. EKi аягы зш кара тас. Bip бос орын тапса уйкыга баспак. Баска ама- лы таусылран. Осылай сенделш келе жатып акыры бос орынра да ш ктЬау. EcKi чемоданын жастанып уйк- TayFa дайындала бастаран едк аузы ашылып, cuieflfli де калды. Орын !здеп, жалтактап турран бейтаные кызды

керд1. Ол да Кдсымды енд1 байкаган болуы керек, жы- миып кояды. Келдк Касым eneyi сырылыса отырды. — Окура келдщ бе? Касым басын изедь Карсы сурак KOioFa неге батылы жетпейдь ©зш-ез1 кайрап отыр. Еркш билеген кыз ал- дында езш дэрменшз ce3iH e бередк Сезген сайын дег- б1рс1здене туседк — Кайда? Кыз жузше ол тж карай алмады. Сол отырган калпы кунк ете TycTi. — Консерваторияга. — Мше, кызык. Мен эстрада студиясына келд1м. Халык эндерш айтатын энш1 болрым келедк — Менщ атым Касым. — Жанат. Сэлден кейш eneyi манайда ездершен баска жан жоктай сырласып отырды. Олар ауылда калган достары, устаздары туралы жарыса айтып, куш бойры шарша- рандарын умытып кегп. Тун тунд1гш туре етшзген емтихан кундер! кезд1 ашып-жумранша ете шыкты. Bip-6ipiHeH баска суйешш- Tepi жок eKi жастын айлары онынан туды. Бойдары талант енер мамандарынын кенш нен шыкты. Ж анат Казакконцерт жанындагы eKi жылдык эстрада студия- сына кабылданды. Ол кун сайын емтиханы бггпеген Ка- сымра келш, eciK алдында сарыла кутш отырады. Кешке карай кол устасып бау-бакта серуен курады. Касым студент атанган куш куанраны-ай. Мойнына асылып, кайта-кайта суйе берген. Осы 6ip балауса сешм аялаган кос журек 6ip-6ipiH уншз урыскан сешлдь Ж а­ нат студияны б т р е р шакта eneyi шагын той жасап, шанырак кетердк Ж анат eciMi эстрада окушыларыныц арасында кур- метпен аталып журдй Оньщ ашык та кен кемейл! энии болып калыптаса бастараны эн мамандарынын назарына ш к т к Алгашкы концерттер керермен талгамынан шык- 172

ты. Буран Касым мен Ж анат балаша куанды. Eneyi енер сахнасыныц тесшде жургендей киялга берхлетш. — Эттец, кол кыска. Сахнара керкше сай кшммен шыкканра не жетсш. Бул да керермен назарын ауда- рар едк.. — Эрине, Ж анат. ЭлКак 6api орын-орнына келедь Ертеннен бастап театрра кшм алрыш болып жумыс ic- TeftMin. 0p i кунбе-кун енер шеберлершщ ойынын кере- MiH, api аздап тиын-тебен табамын. Акша алгасын сахналык тамаша 6ip кейлек тшюзш ал. Ж анат жубайын кушактай алды. Eneyi умар-жумар сыкырлауык тесектен кулап туст1. М аралдыц кос ларын- дай алысып жатыр, cyfticin жатыр. Касым шын бакытты едк Ж анаттыц эсем энш тыц- дай 6eprici келетш. Сабак, уйге келш там ак icreft салу, одан сон театрдары жумысына кету Касымныц дардылы iciHe айналды. Ол езш щ шарын белмесш кен сарайдай кердк Жанатын кергенше жанын коярра жер таппайды. Сондай 6ip тамаша кундердщ 6ipi-TiH. — Касым, мен с е т куантайын ба! — Аха. — Ендеше, сушннйме не бересщ? — Эуел1 айтсащны. — Бепел! боламыз... Касым орнынан ушып турып, Ж анатты кушактаран Калпы айналдыра бердк айналдыра бердь — Сушншще eMipiMfli ал, ботам. Барым сенш . — ©Mipin мен1к1 екеш элбетте аян. Маран баска су- mHiui бер. Кореец рой 61зд щ кыздарды. Кулактарыида бриллиант сырра, колдары толы алтын жузж. Киген кшмдерш айту ушш сез корым жетпейдь Мен ше. Мына 6ip кейлектен Me3i болып бггпм. Абырой болранда жас- тар ансамблшщ eHiuici Куралай куткарып жур. Ол болмаса сахнара кызыл ет1мд1 керсетш шырамын гой... Оныц тынысы тарылып кеттй Шынымен-ак Ж анаттыц аузынан осындай сездер шыкканы ма? Бул баска Ж а- 173

нат, баска дауыс. Не болран?! Осы Ж анат ушш бэрш тастаган ж ок па. K,a3ip езжен repi Ж анат жайын ойлас- тырып жургеш eripiK пе. Устазы Баскар Доспанов: — Дэл осылай журе берсен сенен астана сахнасы емес, ауыл сахнасына да жарамайтын актерсымак шы- гады. CeHiu бойында дарын бар. Оны ашу ymiH дайын- дык керек, шеберлж™ шындау керек. Кулд1рг! рольдер- ге ынгайын бар. Сен соны дамыт. Ацрал, анкау, эдм, ем1рде енш мге киянаты жок жандардьщ бейнесш жасауьщ керек,— деп акыл косканы да еш нэрсеш езгерте алган жок. Оньщ ce6e6i де бар. Эстрада студия- сын б трген д ерд щ арасынан eciMi дара аталран Ж анат республикалык жастар ансамблшщ солис1 болып кабыл- данды. 9уел1 Ж анат канаттанып кетсе, сонан сон. ©3i де талантын уштамай ма. EKeyiHin арасьТна осы сызат калай TycTi. — Шз гастрольге шыратын болдык. Bip айда ора- ламыз,— дед1 6ip KyHi Ж анат. Буран К,асым куанбаса, ренж1ген жок. Сол сэт ез куанышын да айтып улгердь — Ертен б1здщ курс дайындаран спектакльдщ пре- мьерасы. «Беу, кыздар-ай» Мен Серкеш ойнаймын. Ке- лесщ рой.— дед!. — Ренж!мс, Касым. Ертен 6i3 Гулшаттын туран кун!н атап етуцн едж. Касым осы спектакльге сондай дайындалып едк 03i- HiH ойынын Ж анат керсе екен, бараласа екен деп ойла- ран. ©KiHiuiTi. Салы сура кетш, консерваторияра сулесок юрдк Бул спектакльге жастар театры мен казак драма театрынын режиссерлер1 келмек едк Тандаран студент- Tepi болса театрга, ipLni-ycaKTbi рольдерге шакырмак. Онда театр тобына косылура 6ip табан жакындайсын. Ол спектакльдщ калай еткенш байкаран жок. Сахна ашылран сэтте-ак бэрш умытып журе бердь Ол рольд1 174

рана бшдк 0 з ойы спектакль жаман етпеген секшдь Ш еткертеу барып турран. — Мына ж4гп\"гщ ойыны маран унады. Кимылында, сезшде жасандылык жок. Кейшкершщ мшез-кулкын дурью yFbiHF3H. ©л! де ысыла тускеш жен. Bi3 бул ж !гргп эпизодтык, рольдерге пайдаланып керем1з. Ал шым актер болу упнн рольдщ улкен-Kiuiici болмайды. К,ияк муртты, етюр кездершщ астынан жылы жуз1 KopiHin туратын атары жер жарран бас режиссердщ осы 6ip ауыз ce3iH, плркш, Ж анат еспгенде рой. Yflre кустай ушып жетп. Муны айтпаранда неш айтады. Ещи 6opi де езгередк Онын куанышы су сепкендей басылды. Кара кулып. Жарыкты да жакпастан ол суык, тесекке кисая кетть Элсш-элсш саратына карап кояды. Он 6ip, он eKi, 6ip, ею... Birri 6api. Кезше жас тьтылды. Будан баска кан- дай азап бар. Шаршап-шалдырып жатып, aflTeyip, K63i mirnn кегп. Bip кезде ол бетше тиген epiH табынан оянды. Айнала жап-жарык. Сарат алты жарым. Ж анат ецкешп суймек болды. Касым оныц шарап уыты басыл- маран демшен кашкандай, аунап туст1. — Tycincenuji. Концерттен кешн Гулшаттыц ушне бардык. в зщ де бюесщ рой, ол каланыц шетшде турады. Кеш болып жете алмадым. — Жаксы, Жанат, дем ал. Сонда Гулшаттыц аядай белмесше буюл ансамбль мушелер1 сыйды ма? — Жок. Bi3 TopTeyMi3 рана болдык. Б т е с щ бе, 6i3- бен KiM болранын. Ваярыда поезда кездескен шойын кара ше. Аты Ацсаган екен. Сонда бекер корыккан екенб1з. Мыктыныц e3i. Бума-бума акша устап жур. Ол Гулшат- тыц талантына табынушы. Б1лдщ бе, табынушы... Сон- дай кешлд! кеш болды. «Сешц касыцда KiM болды?» — деп сураура Касым батпады. Армандай аяларан жан жарынан жшркенш кет-ri. Орнынан турды да, сут алура Kerri. Eflayip кезек- те турып оралды. Ж анат уйктап жатыр скен. Сондай 175

еулу, сондай бейкунэ уйкы. Ершдер1 сэл ашылып калып- ты. Ар жарынан зергердщ шебер колынан шыккандай маржан TicTepi кершедь «К,ойшы, не болса соны ойлап. Шынында, кенпккен сон Гулшат ж1бермеген болар». Туе элетшде Ж анат оянды. Жастырыныц жанында турган вазаны, онда турран уш тал гулд1 кердк Колын созып оны алды да, кушырлана шекель Сол куш кешке Касым Ж анатты гастрольге шырарып салды. Ж анат KeTiciMeH Касым 6ip альбом ашып алды. Онын ен басына «Кещл кунделшЬ деп жазып койды. Сонын касынан карындашпен ортасынан белш «Куаныштар», екшнн белшше «Решштер» деп жазды. I июнь. 1966 ж. «Куаныштар». Мен бугш жиырмара толдым. Жиырма! Тау бузар шагым. Дэл осы кунн1н кызырын екеум1з 6 ip re етк1з1п, достарымызды жинап, дастаркан жаямыз рой деп ойлап ед1м. Амал не? Жумыс бабымен сен каз1р гастрольде журс1н. Бозторраи ун1ндей кум1с даусынды мен де eciTep ме ед1м. Сен жанымда болмаран сон 6yriHri куанышым- ды да сез1нбейм1н. Аскар мен Марат куттыктады. Жас- тар кафес1н1н 6ipiHe барып кешл кетерелж дегендер1не де заукым сокпады. Сен куттыктау телеграммасын сал- ран шырар деп уйге асыктым. ©KiHimTi! Эрине, куттыктамады деп с е т кшэлаудан аулакпын. Мумк1н шалрайдары ауылдын б1р1нде, немесе дала кос- тарында концерт 6epin журген шырарсындар. Эттен, канатым кыска. Эйтпесе каз1р ез1не ушып барып келер ед1м. Сарындым, жаным, ак ботам! 15 июнь. Бугш осы жолдарды улкен куаныш уст1нде жазып отырмын. «Козы Керпеш — Баян сулуды» кой- дык. Мен Ж антак рол1н ойнадым. Ж аман шыкпаран сек1лд1. Спектакльден сон ез1м1зд1н ардакты устазымыз Беларац бауырына кысып, куттыктады. Керд1н бе, екеу- м1здщ де енер жолымыздагы алрашкы баспалдактары- мыз жаман емес сек1лд1. Тек ем1р жолымыз болрай. 25 июнь. Ж ан ботам! Мше cyftiKTi альбомный бет1н 176

ашпагалы он кун болыпты. К,айта табысканша асыктым. Ауылга барып кайттым. Апам ауырып калган екен. K,a3ip тэу1р. Саган кеп-кеп сэлем айтты. К,ораныц шаты- рын жендсп берд1м. Картоптарын суардым. Енд1 бес-алты кунде KepiceMie гой. Мен yrniH бес ку- niм бес жылга татитын шыгар. 30 июнь. Бугш танертен тесепмнен куанып турдым. Туам де ceHi KepinniH. Екеум!з бшк тауга ермелеп бара жатыр скенб1з. Жан-жагымыз кузар тау. Кенет жылы жанбыр куйып берсш. Екеум1з улкен жакпар тастын астын паналаймыз. Не сикыр! Тастын сызаттарын бой- лап еклж гулдер1 шыга бастады. Басым айналып Kerri. Томен карай кулап келемш, кулап келемш. Сенщ «К а­ сым» деген даусьщнан оянып кетам . Сейтсем терезе кагып турган езщ екенс!н. Хабарынды бере салсац гой. «Мазалагым келмедЬ деген кыска сезщнен еш нэрсе укпай калдым. Ендк мше, тагы да 6ipreMi3. Д эл Ka3ip менен бакытты адам жок. Сен тып-тыныш, каннен-ка- nepci3 уйктап жатырсыц, ал мен кунделшке журек сырымды жазып отырмын». Ж анат гастрольден шынымен-ак тулеп келдь Касым eneyi едэу1р кшм жанартып алды. Аздап толыскандык байкалады. Касым жубайынын бурынгыдан да эдемше- не тускенш сездк Eneyi ауылга барып кайтты. Ж анат Ж адрина жастар ансамблшщ ен атакты эн- mici. Кеплдар экраннан, радиодан бер!лген зндер кандай. Газеттер мен журналдар жас эшш дарыны туралы кулаш-кулаш макала жазды. Ж агдай да тузелш келе жаткан. Сахна жулдызы атанган Жанаттын тасасында калып бара жатканын Касым сезсе де сезбеген болды. Ол таланты ерте ашылган жубайын алаканына салып аялауга бар. Кун сайын кулпырып, тотыдайын таранып журген Жанаттыц бакытынан баска еш nopceni ойлама- 177

Ды. Оны ез бакытым деп укты. Аты кешрек таралран сайын Ж анаттын бойында элдеб!р мшез пайда бола бастады. Б1рде сонау Кызылордага барып, танымайтын адамдардын тойында эн шыркады. Уйге улкен сый-сия- патпен оралып журдк Касынан 6ip ел1 калмайтын Гул- шат досынын, тойы да, базары да б1тпейд1. Б1рде туган KyHi, б1рде кызметтес курбыларыньщ нплдеханасы. Эй- Teyip, таусылмайтын той, б1тпейтш кеш. Ж анат 63iHiH шашбауын кетерпсй келетш салика- лы адамдар тобынын вскенше басы айналгандай. Bipi курортка жолдама усынса, eKinmici келжш мшпзш койды. Мейрамдарда усынылган елеуаз сыйлар: 9Tip мен гулде сан жок. Эттен, Касым кол байлау болып жур. ©Mipre щгэлэп Нургул келдк EKeyi ж ас бебектщ асты-устше тустк — Eni ай демалысым бггкен сон жумыска шыра- мын. Нургулд1 езщ багасын. Bapi6ip сенщ окуыннан да, сахнаннан да тук шыкпайды. ©ткен жолы «Жалгыз араш орман еместе» Айдабол ролш ойнаранынды керд1м. CeHiH eMip-баки мандайына жазылран рольдер сондай болса керек. Сен менщ онер жолыма тусау болып ба- расын. IllipKiH, сезщд1 сейлеп, кысылранда кол ушын берер жубайыц болганга не жетсш. TinTi куйеудщ де кажет1 шамалы. Канатынын астына алатын адам болса одан басканын кереп жок. Шындыкты айтканыма рен- ж1ме. Сешмен кездескешме енд1 екшемш. — Ж анат, сен не деп турсын. Мешн жэзырым не? Мейл1, сенщ айтканьщ-ак болсын. Тек сен ренж1мецп. EKi ай дегенщ екРак кундей екен. ©TTi де шыкты. Ж анат кун узак жумыста. Репитиция дейд1, радиора жазылдым дейдк теледидарра тусем дейдк ©frreyip, су- рше-кабына тун жарымында уйге 6ip-aK келш кулайды. Нургул мазасызданып жылай бередь BipaK Ж анат уйкысын белш, орнынан турган емес. — Каксатпашы ананы. 178

i К,асым Нургулд1 бесжтен iuemin алып, элдилей бас- . .тайды. Кол-аягы босаган жас сзби кершп-созылып, И гынши калады. Сонан сон пысылдап уйкыра кетед1. I! Нэрестеш бауырына кысып, Касым 6eciK жырын айтады. ...Касым консерваторияньщ актерлер дайындайтын р бел1мш арен б т р д к Дипломдык, спектакльде Kipin-шы- ; ры п журетш елеуаз кешпкерлерд1 бейнеледь T inii олар- (i дьщ аты-жендер1 де жок. Драматург тш м ен айтканда I? 6ipiHiui дауыс, екшнй дауыс. Эрине, «Енлж — КебектЬ н дайындаранда Касымра Ж апал рол1 тиген-дк Нургулд1 Я кезектесш устаран студенттердщ 6ipi сэбиге суык, тигК f| 3in алды. Касым амалсыз репитициядан калды. Профес- i| сор Баскар Досполов мэн-жайды сезсе керек, кепш ш к ^ катысатын KepiHicKe ауыстырды. Сейтш, актерларды I белген кезде семья жардайы ескерш п, Касымга еркш I диплом бершдь — Касым, осы сен не ойлайсын? Турмысымызга nici кулерлж. Пэтерден пэтер 1здеп журе берем1з бе? Журт- ' тын куйеулерш караты , дуниет дур сшющирш жур. Менен байы жок Гулшат жаксы. Басбухымен кол уста- сып, Кырымга Kerri. ©Mip солардш . Саран тап кылрэн сорлы кудайра не дейш. — Налымашы, жасымашы, ак ботам. Bapi де калып- ка келедк Сенемш, 6api де реттеледк CeHin жулдызын жарык. Енд1 мен де талпынып KepeMiH. Телевидениедег-i ж!гптер жастар хабарын жург1зуд1 усынды. KefiiH театр- Fa оралура болады. — Жулдызы жарык дейд1 рой. Менен де repi дауыс- тары мыкты эннп кыздар келдь BipiHin эк ет, 6ipiHin кекеа бар. Бас-аяры уш жылдын ш ш де сыйлык та алып улгердь Ал мен ше? Не кише алмаймын, не шалкып журе алмаймын. Басымда баспана да жок. Уйде кемг лш отырраннан баска не бар? Буйткен ©Mipi де, OHepi де курысын. Одан да калталы б1реудщ катыны болганым пайдалы. Не кием, не iuieM демейсщ. Енд1 менщ те зг MiM 6iTTi. 1/9

— Койсацшы... бнер ушш келмеп пе ед1к астанага. Алдымызда каншама румыр бар. К,инала жетерм1з жак- сылыкка. — Ж етерсщ...— Ол кекесш танытып езу тартты. Сен езщ нщ KiM екешщи бьлесщ бе. 0м1рде жолы болмайтын Дон-Кихотсын. Болды, тез1м1м 6iTTi. Мендей эйелд1 сенщ орнында баска 6ipey болса алаканра салып журер ед1, улде мен булдеге орап кояр едь Кайыршы кунщ куры- сын. Ертен Сочира ушамын. Дем аламын. Сенщ 6ip тиы- нын шыкпайды. TeriH барамын. Касым ем1рде булай корланып кермеген шырар. Тун1мен капаланып, ах урды. Танертец уйден Ж анат кос чемодан устай шыкты. — Енд1 6i3 керкпесш з. Айыбым болса кенйр,— дедк — Нургул ше? Мен саган керек болмаранмен, ол саран керек емес пе? — Бала керек болса тауып аламын... *** Альбом. «Кешл кундел1г1» 1969 жыл. 1 август. «Решштер» Bspi де 6iTTi. Капамын. 03 in ai сынап кайтейш. У зш п тустщ. Тынышпын. Кайрыныц шерш тартамын. Сен суймейсмн — бшемш, Ал e3iMHiH махаббатымды кайтемЫ 1969 ж. 20 декабрь. Соттан шакыру кагазын алдым. Бардым. Ж анатты керд1м. Улдемен-булдеге оранып алыпты. Касында кырьщты артка тастаган мырым дене- л1 Kici бар. Есту1мше улкен 6ip кэсшорыннын. директоры, эйел1 елген десед1. Журег1м кысылып, тынысым тарылды .— Баланы алгысы келмейдь Оны аналык ерк1нен 180

айырура праволымыз. Буран ci3 калай карайсыз? — дед1 сот председатель — Карсымын. Ол 6api6ip менщ кызымныц анасы болып кала бередь — Ендеше, сот сэбиге анасынан алимент ещцрш бередь — Ж ок, жолдас судья! Басын босатып 6epini3. Bi3- ге алимент керек емес. Бакытты болса болтаны... Судья басын шайкады. Б!зд! аяраны болар. BipaK 6i3 аяныш кутпейм1з. Бала эке элдшмен де все алады». F А Ж А ЙЫ П БЕЙНЕ — Рани алыстаты ауылдьщ 6ipiHe кешш KeTinTi... — Адамньщ азрандыры деген осы-ау. — Суттей уйып отырран бала-шарасын калай K03i киды екен? — 03iHiH eci юресш-шырасылы сиякты деупп едь.. Осы 6ip канку сездерш еспгенде журепм каре айры- ла жаздады. Неге екенш кайдам, осы сездщ 6ipiHe де сенбед1м. Ранидан дэл осындай мшез шырады деп KiM ойларан. «Калайша маран айтпады, неге жасырды». Ж ан досымнын, осы MiHe3i жумбак болып кала бердь Сенделш кепке дешн бак ш ш де журд1м. Corfu жыл- дары оньщ мшезшде 6ip езгешелж анык байкалгаи. Ол кебше унЫз, томата-туйык журуд! эдетке айналдыр- ран. Bip кездер1 студенттер кауымыньщ гул! атанып, той-томалакгарра арнайы шакырумен баратын Рани, шынында, енерл!, талантты журналист болатынын ерте- ак байкатып едь Оныц очерктср! жастар газетшщ 6ipiH- uii бетше жи1 шыратын. Тертшпи курстыц басында редакцияга кызметке шакырылды. Ол кызметке асык- пады... — Таптым, таптым деймш... 181

Мен Рани жузше тацыркай карадым. Бейне кан ойнап, Ke3i ушцындап кетттк Танауы делдиш, 6ip нэр- сеш айта алмай т ш «курмелш» тур. — Акдна ма? — Туу, езщ 6ip кеще екенсщ рой. А к та дейд! рой.. Ym кунге б1рдеме eTin шыдармыз. Стипендиясыз да eMip cypin едж кой. — Ж э, аптыкпай жеш щй айтшы... — Мурат, сен бйлесщ рой... кореец рой... Идеал... Ko3i кандай... — Еашык, болганнан саумысыц?.. — Aha... — KiM? Танисыц ба? Ол басын шайкады. Артыц ауыз сез айтып койдым ба дегендей цызарып кеттн — Ж аца рана, «Алатаудыц» алдынан керд!м. Билет алып шыкты. «К,ыз Ж1бекке»... Екеум5з де уЖпз калдыц. Сэлден кешн ол: — Кеттж,— деп тесектен жулкылай женелдк Дос к е ц ш н тастау киын. Кишд1м. — BepiKKe барамыз, микроауданга. Мен артынан у н а з ере берд1м. BepiK курсымыздары мактаулы, салмакты жнггтердщ 6ipi. Ортамызга кешн косылранмен жаксы жолдас боп кетт1к. Ол пэтер жалдап шлер1мен 6ipre турады. — Ой, келщдер... Тамаша болды буларыц. Ауылдыц шужыры мен казысына 6ip тоятын болдыцдар... Сэлем- деме алдым. Екеум1з бул усынысты куана кабылдадык. Шагын белме iuii лезде кок тутшге толып, тамак мэселесш шештж. BepiK сэлден кешн: — Ал айтыцдар, кайда апарайын?— дем еа бар ма? — Паркке, ceprin кайталык,— дед1м мен 6ipiHuii болып. Еани бурыла 6epin, аярымнан карып калды. 182

— Кинога, «К,ыз Ж^бекке». Бул куш «Кыз Ж>бектщ» премьерасы едк Режиссер!, басты рольд1 ойнаушылар тегю катысады. — Билет жары не болар екен? Мен тары Банира кез тастадым. — Колдан аламыз... Сонымен «Алатаудын.» алдына келдж. ¥ за к журдж. Акыры билет таптык-ау. — Эне, кердщ бе?— Рани туртш калды. Он жарымыз- дары катарда отырран кызра бурылдым. Шынында да, эде\\п екен. ЭЫресе кез! етшр ме налай... К,ыр мурынды.. Жумырткадай аппак. — Акымак, шмге карай турсын. Эне, уш кыз... Ор- тасыпда... «Ж алт eTTi де жок, болды» дегеидей, мен оны кас KaFbiM сэтте Kepin калдым. К,алай десем екен, онын бей- neci XVIII расырдары итальян суретнйлер! мус!ндеген сулулардьщ KeftniH кез алдына елестетедк BepiK екеум1зге антарыла карай калыпты. — Ал мен сонынан тарттым. — Мен де. Екеум1з BepiKTi тастай 6epin, ею ж акка кегпк. Сол тунищ жарыры-ай десеннн. Элде eMipiMHin ен 6ip кызык- ты сэтшде селт етш оянран сез1мнщ acepi ме бул. — Сэлеметаз бе? Рафу етщ13, ci3fli шырарып салура болар ма екен? — ?! — Карындас, жольщызды тосканыма айып етпеш’з, Мурат... Мен колымды создым... — Шэрипа. Бар болтаны осы. Алматы хальщ шаруашылыры инсти- тутыиын жатакханасы алдында онымеи коштасып кала берд!м. Бэлмеге к е л т гесекке кулай кегпм. Рани эл! жок. Децбекшш жатып калай уйктап кеткешмд! бйшеймш. — Тур, тур деймш. 183

К ез1мд1 ашып алсам, Рани тур т е н т . — Жынданранбысьщ, не болды? — К,андай ражап бейне... Кез жазып калдым... — Гитарьщмен эн айтпаганыца uiyKip... • Ол сол ражайып бейнеш кеп 1здед1. Cohfh Курска Дешн у м т н узбей, кала кешелершен, институт аудито- рияларынан, би аландарынан 1здедг Ертектердеп nepi кыздарындай кез жетпес, кулак еспмес мекенше кет- кендей сол бейне акыры таптырмады. Университета 6iTipin, eni жыл кызмет ктеп барып, ез1м таныстырран Шэрипара уйленш едь Bip ул, 6ip кызы бар... ...Мен ой сонын куалап, узак журд1м. Мэн-жайра каныккым келдк Рани уйшщ ecirin кара алмай, 6ipa3 турдым. ©Mip дегенщ осы. Ещи бул Шэрипа yfli болып шыра келдь Акыры кинала eciK конырауын бастым. Ж айлап бас.ып келе ж аткан аяк дыбысы есттдй К)лт сылдыр eTTi де, акырын eciK ашылды. Арыс пен Алма мойныма асылып, кушактап жатыр. Олар меш алакайлап карсы алды. Екеуш кушактап сушп жатырмын, cyftin жатырмын... — Халдерщ калай, балакайлар?.. Маман кайда?.. — Жумыста. Ka3ip келедк.. — Папам жаман, кетш калды,— деп буртиды 6ip кезде Алма. — Ж ам ан емес... Мамам не дед1 саран... Ол ез ар- маныньщ соцынан кегп деген жок па? — Рас, рас, Алмажан. Сендердщ папаларыц жаксы адам. Ертен ер жеткен сон, бэрш де тусшесщдер. — 9 , Мурат, кел{п калдьщ ба? Кэне, терлет, шай iuieftiK. Рани кеткел1 балалар ш епп лт сейлесе алмай, ynci3 там ак iuiin жур едь Ж аксы болды келгенщ.- «Ойпырмай, Шэрипаньщ осы орныкты мшезРай! Рани командировкага кеткендей, жайбаракат. Элде бул сырты бутш, iuii тутш нщ кейш ме?» 184

— Солай болды, Мурат. Мен оны кшэлай алмай- мын... Осылай жургенде алты айга жуык уакыт e rri. Bip- де калын бандероль алдым. Мацрыстаудан... Осы хат элдеб1р сыр сактатандай, асыта аштым. Шынымен ал- данбаран екем. ©MipfliH толып жаткан калтарыс оки- ралары мол рой. Мен Еанидьщ бул жазрандарын дем1мд1 iuiiMe тарта отырып, 6ip кеште окып шыктым... Адам тардырыньщ кейде аяк асты езгерш жататыны туралы ойладым. Сондыктан Рани жазбаларын ендеп, Keft6ij> басы артык (окигара катысы жок) сэттерд1 сэл рана кыскартып, окырман талкысына усынып отырмын. «...Мен бугшнен бастап алдыма мынадай м аксат койдым. ByriHre дейш евмрдщ ж ец ш н i3flen келшшн. Судыратып талай-талай суреттемелер мен очерктер- жазыппын. Солардын бэрш жиып алып окып шыктым. ©3iMHeH-63iM коркып кегли . Жазрандарымнын жылуы жок, болган окираны суреттеп шыккан дуниелер рана. Адам тардырыныц усак кершгенмен, кейде онын тулрасьг сомдаура жарайтын жанды штрихтарды «кермейдЬ> екен- мш. Жасанды сурет, кел1ам аз диалогтар сырттай рана эдем1 екен. Ал мен сол сырты сулуды шын эд ем ш к деп урып келшшн. К,удайым-ау, шынымен-ак мен сондай ма ед1м... ...Bapi-6api кез алдымда. Сол жылы кыс каИары катты едГ Шарын коржын ушм1здщ ycTi карга толып онсыз да жутан ке й т кезге кораш кершетш. Ж елге жана шыккан Ke3iM. Ен эуел1 кез1мд1 баяу ашып, терезе- ге караймын. Содан сон дын-дын сорып турран кабыр- радагы сагатка коз саламын. Кук-кук... кук... кук... Ж ел... Будан артык жатура бомайды. Орнымнан ушып турып, мактамен сырылган шалбарымды KHin, купэйкем- н!н туймесш журе салып, eciK ашамын. Суык леп лап eTin Kipin, бойымды cepriTin сала бередк Карра малты- рып, корара да ж етлм. Кызыл сиыр Myfti3in шайкап, баласына ма, ж ш л арен шенгНредк Осы кезде кеше- 185

соцынан сиырды айдап, Сабыр шырады. Ол анадайдан MaFan колын булгап: — Ж арайсыц... Э л ьак азам ат боп кетесщ... Апацнан хабар ж ок па? — деп бурылып келш, Kipe 6epicieri шепке тумсырын тырып турран Кызыл сиырды куып ала женеледк Ana... K63iMe жас тырылады. Бала журег1м муздап, eMipre наразылык бйийрш, кш-юшкене саусактарым- ды 6 y rin , жудырырымды туйемш... Алматыдан келер жолга кез Tirin, кемсендеп жылап та аламын. Ауызры уйге жиналган тезект1 уатып, Tenrip пешке от саламын. Сэлден кешн жылы леп молайып, терезенщ кыраулары ери бастайды. Су куйып, улкен uiayriMfli отка коямын. СЪдан сон aFaui KyperiMAi колыма алып, сыртка шырамын. Эуел1 i3iMfli куалай KopaFa дейш жол ашамын. Содан сон есжтщ алдын куреп, ыстыктап, бет1м дуылдап шыра келедь — Айналайын, 6ip уйдщ ауыртпалыры кабырранды кайыстырып, сарьщды сындырды рой... Аран да окуын 6iTipep, апан да ауруханадан шырар... Bip кундей емес, 6api де умыт болады. Апамньщ курдасы Хатша шешей сейлей журш, уйд1 жинап бередн Ж умыртканы унра шылап, куймак куяды. — Жарырым, енд1 езщ жей рой. Б1лесщ рой, Кэден ауру... Касында узак отыра алмаймын. Акылын бар рой, кушп калма! Ыдыстарынды жиыстыра сал. Тары 6ip калт еткенде жуып 6epin кетемш. Денгелек устелд! ортага койып шай iiueMiH. Арасын- да K03iMHin жасын келдетш, боздап аламын. EciMe апам- нын сездерГ оралады. — Киналран жерде м е т ойла. Кезще елестет. Эр нэрсеш мен сеюлд1 ютеуге тырыс. Зердел1 бол... TinTi болмаса ана арайындарын паналатар... «Ж ок— ешюмнщ де ушн паналамаймын». Бел шенпп сыртка шырамын. Сатыны арен жылжытып, уйдш 186

устшдеп карды куреймш. Акымакпын-ау деп ойлаймын сол кездк Эйтпесе, алдын-ала eciK алдын тазалам ас ед1м-ау. ...Жаз шыкты... Мен тары да жалрызбын. Апам эл1 ауруханада. — Ел-журттан уят болар... Уйге жур... Немере ага- йым зарлап, 03iHin алты баласынын, imiHe косады. Жен,- гейдщ MiHe3i шайпау, кас-кабарына карап, ж алтактап журетшд1 шырардым... К,абыррам майысып, ауыл сыр- тындагы каска тоганнан exi шелек су экелемш. К,асыма тайга мшген арайдын. бал асы Нуртас ере журедк — Жетпег1р жегомек. Ен, кур десе, жеген наныцды актасан erri. Ж угЩ п келемш. Кдшкене рана коржын ушм кен сарай, толган MefiipiM icnerri. Ж анбыр куйып бердь. Сол жауынмен 6ipre буюл кен ш м тазаррандай, ез ушмнщ тершде ракатка беленш, уйктап шыктым. Сол куннен бастап адамньщ улылырын, ж аксылык пен шапаратын жырлауды максат етпм... ...Жазгандарым ез кецшмнен шыкпады. Журтка калай унасын. Журтты елец етюзетш кесек дуние жазу керек. Сондыктан да улкен газеток шакыруына ракмет айтып, e3iMfli 1здегешме катты куандым. Июнь, 1969 жыл. ...0M ip нес1мен кымбат. K,a3ip ойлап отырсам кызы- гамын, кайрысымен, куанышымен, решнпмен кымбат екен Foft. Мен еь«рдщ кейб1р ауыртпалырын бастан еткершпш. Жастайымнан керген сол кундер бул кунде кешлден де, кезден де кетпейдь Б!рде арамнан хат алдым. Эр хат мен ушш 6ip мере- ке, таусылмайтын куаныш. «Еанижан, жаным, окуым 6iTTi. Тары 6ip улкен onyFa тусудщ peTi келш тур. (кейш 61лд1м, аспирантура екен). К,алай болган жардай- да да шыда. Коп кешжпей Алматыра Keuiipin аламын. Алматы сэулегп кала. Ауыл жакын болса да сен оны эл1 коре алран жоксын. Ештен кеш жаксы. Апамыз

айырып, эл1-ак 6ipre туратын боламыз. Сен менщ Tipe- riM екешвдд умытпа! Сабарынды мукият окы... Осы кузден бастап Алматыдагы мектептщ б1ршде окитын боласыц. Сэлеммен арац К,аби, июнь 1958 жыл». 0м1р1мде дэл мундай куанып кермеген ед1м. Хатты жуз рет окыран болармын. Бекен мен Кемелханра, Орал- хан мен Бэюрге мактанып, он кайтара керсеткен шы- рармын. — Мен енд1 Алматыда окимын. Мына жамау-жамау шалбарымнын бэрш отка жарып, кыры сынран шалбар киемш... Осы куаныш уст1нде жур1п кузд1н келген1н де б1лмей калыппын. — Аган келд1,— дед1 Нуртас, т1л1м-т1л1м болран аяк- тарыма солидол' жарып отыр ед1м. — Алакай... Ею санымды шапаттап кюржын уй1м1зге карай кустай ушып келемш. Расымен eciK алды каран- куран. Самаурын койылып, eciK алдында жататын 6ipa3 керпе кун кезше жайылыпты. — Аратай, келдщ бе? 1нщнщ eKciriH ecTin, жыларан кез жасын кердщ бе? Сондай сездер каз1р ойлап отырсам аузыма калайтус- Ti екен. Бар болтаны 6eciHuii 6ixipfliM. Ол MeHi бауырына кысып алый, ж1бермей турып алды. Мен де мойнынан айрылар емесшн. Ж урт арен дегенде менщ карысып калган саусактарымды жазды. — К,арашы, каскырдьщ бел 'пртн д ей кез1 канта- лауын. «Канша баксан да орманра карап улиды» деген осы да. Немере агамыздын эйел1 epiHiH сылп етюзш, жинал- рандарра 6ip нэрсеш айтып, мен жакты нускап кояды. — Кудайдан уялсаншы,— дед1 корни уйдщ neMnipi самаурынра от салып жатып.— Жет1м жетщмей ме? Ертен бул балалардын тардыры не боларын кайдан 6i- лесщ. Таспен урранды аспен урып журмесш.. — 0д1рем калсын. Булар 6ip нзрсеге жетш, адам болранша не заман. Ж урер ж ер'казы п, ки шырарып... 188

— Тындама, журил екеум!з арнага жуынып кай- талык,— дед! агам жердей кетерш алып... MiHe, а к шабакты арнамен коштасып турмын. Бул менщ аулым, туган жер!м. Дэл сол ескен жерге деген сез1м осындай киналган сэттерде гана ояна ма екен? — Ауылда-ак калайыншы,— дед1м жылап турып. Агам кекш мнен сипады. Мен бэрш де тусшд1м, бэрш де уктым. ...Мектегт ойдагыдай бтрд1м . Квп курдастарым секицц «К,айда барам, кайда тусем окуга» деп ойлаган да жокпын. Журналист болу арманы университетке алып келдь Осылай мен студент атандым. Ал 6ipre ет- шзген кундер, бакытты да базарлы шактардьщ HeciH жазайын. Онын 6api белил i гой. Мен саган баягы га- жайып бейненщ елесш тапканымды эл! кунге айта ал- i май келемш. Канша умытайын десем де, сол сикырлы бейне кез алдымнан кетпей-ак койды. З у етш ©те шык- кан сол бес жылдын ©н бойында ол менщ еамнен 6ip минут шыккан емес. Мумкш XX гасырдыц Мэжнуш мен шыгармын. Калай десен де мен оны ©Mip баки суйе- тМмд1 сезд^м. Сонымен езщ е агынан жарылып, тагы 6ip сырымды ашып отырмын. ...Шарипа екеум1з ©те бакытты едш. Сен онын мше- 3iHin орныкты, басы артык свзден кашып, нар жугш болса да ауырсынбай кетере 6epeTiHin бшесщ гой. 9pi ceHin оган деген ерекше жылы ce3iMin — еке|ум1здщ ол женшде ашык энпме козгауымызга мумюндш бере- Hi деп ойлаймын. Б1рде ол маган: — Шынынды айтшы, журегще каткан муз неге epi- мейдк— дедг Мен оган не жауап 6epepiMAi б1лмед1м. Одан кейш ол маран ешкашан сурак койган емес. 0Mip- ге Арыс келдк Ж ас сэбидщ уmi менщ туманданган ой- ларымды 6ipa3 уакыт умыттырып ж1бердк Осылай тагы ею жыл ©те шыкты. Ага тш ш ш ктен бел1'м Menrepymici болдым. Бул жайдьщ 6api таныс кой. Хат карау, ма­ 189

териал уйымдастыру, сын жазу... койшы, aifreyip, абыройсыз емес ед1м. ЕИрде редактор: — Рани, сен командировкара шыкпайтын болдьщ. Кайнаган ем1рден кол узгед журналист каламы ж еди- дешп, жел сезге yflip болрыш келедь Ел аралап, серия- лы очерктер жазсацшы,— деп кедес бердк — Ж ардай болмай тур. TaFbi б1рде барармын. EKi тидпмд1 командировкара ж1берш алайын... — T u iu u e p iiu i ж1беруге карсылык жок. Дегенмен ойлан... Бел1м медгерушсш'щ материалдык жардайы элде- кайда жаксы. Айына eKi бас м акала жазып, ресми тур- де бершетш хабарларды аударура катысасьщ. 0flTeyip, караж аттан таршылык кермедж. Пэтер алдык, шетел- дж мебель, ыдыс-аяк, койшы, уйге кез келген адамды уялмай-ак шакыруга болатындай жылы уя жасадык- Дегенмен к е д ш м кулазыган куйшен арылмай-ак кой- ды. — Еани, б1здщ касымыздан айналшыктап шыкпай жургенщ жаньща батса, 6ipa3 ceprin, Кавказга ма, эл- де Ы стыккелге ме, 6ip жерге барып кайтсадшы? Кейде адамныд жолы бола кетедк Баспахана кэ: сш одак комитетше келген путевканыд 6ipi маган буйыр- ды. Bip жумадан сод Ыстыккелге аттандым. Щ олпаната аэропорты ыры-жыры халык. Bipi ушып, 6ipi конып жаткан самолеттер аз болган сод ба, касса- ларда кезекте турган адамдар саны жузден асады. Каперде еш ой жок, Вестерне баратын автобус аялда- масына келд1м. Бейтаныс калага кез тастап, теоезеден кез алмай келемш. Кенет жалт етш кершген таныс бейне — буки жан дуниемд1 TeKKepicTipin Ж1'бердк — Токтадызшы. —1 Азаматтыд журейг кысылып калды.— дед1 жур- пзуипге касымда отырран жас келшшек. Автобус ки т токтай калды. Чемодандарымды ала-мала жадары та- 190

мыс бейнеш керген балалар дукеш ж акда елпецдеп ж упрш келемш. Сен менщ дэл осы тур1мд1 кореец, мазактап кулер едщ. Сол eciMAi алып, журепмд1 жылаткан таные бейне raFbi да оц мен тустей гайып болды... «Казакстан» сана- торийше ецсем туеш, бейжай калыпта юрд!м. Касиегп Ыстыккелге шомылып, 6ip серпш п калайын деген ойымныц кул-паршасы шыкты. Онсызда азаптанган жу- periMe тагы да сол бейне жанды ж арадай жабысты... Осылай азаппен 6ip тушм erri. Касымдары KepuiiM Николай деген орыс ж 1 г т . Коз- ;iepi кокпецбек, сымбатына адам суйсшгендей. Москва- ныц 6ip заводында инженер екен. Санаторийдеп та- ныстык, эдетте юмдер бар, юмге м м гашык, солардан басталады. Николай да кол алысып, амандаскан соц: — Мен санаторийдщ екшил кезепне тагы да ка- лып отырмын,— дед1 жымиып.— Сондыктан мундагы адамдар жоншде кеб1рек хабардармын. Таныстыкты жагажайдан басталык. Кун К0 з!мен Ыстыккел 6eii жалкындап, мыц кубы- лады. — Анау шалды кордщ бе? Отставкадагы полковник. Ж ас келшшепмен колтыктасып кино ж1бермейдц opi козшен 6ip минут таса калдырмайды. Ал анау келш- шек — Сайра, коплд1р кештердщ с о т мен о т . Ka3ip жалгызсырап жур. Ж ас cepiri кеше Казанга ушып кет- Ti. Каласац таныстырайын... BipaK менщ буран делдал болмай-ак койраным да дурыс болар. Николай аузын ашып улгергенше жацары келшшек: — О, тобымызга ж ас ж1г!т келш косылыпты рой. Кал ай, Николай, кабылдаймыз ба,— деп нэп-нэзж сау- сактарыи созды.— Сайра... — Faun... — Bi3fliH топка косылу ymiH сыннан ©туге тура ке- лед'- Ал 6ipiHiui сын — 6yriH. Ярни, ©звдзге cepiK тауып алыцыз.

Сайра донырдай тартып, жылтырай бастаган дене- ciH KepciH дегендей тодыма халатын шешш, cyFa кумп бердк — Ж ур,— дед!- Николай шынтарымнан дарып.— Осында ражайып 6 ip су nepici бар. Оны керген де ар манда, кермеген де... Мше, ©3 i де келе жатыр... Басым айналып, журепм аузыма тырылды. К,арсы алдымда бес жыл бойы 1здеген таныс бейне тур. Аза- бым да, арманым да 6 ip ©3i екенш ол дайдан бшпн... — Сэлеметаз бе,— дед1 ол ад торрын орамалга оранып жатып. Николай долынын дырымен дэры п дал- ды.— Кердщ бе, дене десен, дене, балтыр десен балтыр... Ершдерш айтсаншы... Мен Николайра т1ксше дарадым. ©щм бузылып кет- се керек. — Йемене ес1днен ауып калдын ба? Элде кел жа- ралаган бикеш журег(не шод салды ма? — Бул дыздьщ журег1мд1 маздатып ертеген1не бес жылдан асып барады... ©з отыма ез1м ертенш, оз жу- periMHin данына уланып журген1мд1 айтсам нанбассын-. ...Бестер1деп' жалрыз кафе iiui TyTiHre кем1лген. Ка­ тар дойылран уш орындыдта 12 адам отырмыз. Бул ме-. нщ дем алушылар датарына алыну салтанатын жууым. Он жарымда Николай, онын apFbi жарында Сайра, сол жагымда отставкадары полковник Иван Дмитриевич, жас кел1ншег1 Светлана Сергеевна, шетк! стол буры- шында аддудай сымбатты — Адсэуле отыр. Ол дуыл- дасдан журттын соз1нен дашып, дошемет керсетш «алып доялыд» деген свздерге тшД мэн бермейт1н се- к1лдл. Мен Адсэуледен кез алмаймын. Жод, жанарыдай емес, eni ©3repin сала берген. Ветке тепкен дан онсыз да эдем1 жузгн дулпыртып, жанарына 6 ip жардыл пай- да бола бастарандай. — С1з ©згермепс1з,— дед1 ол 6 ip сот маран мунлы бурылып.— Тек шаштарьщыз ерте агара бастапты. — Умытпаран екенс1н рой, таныдын ба? Сен бурын- 192

рыдан да ажарлана тусшсщ. Cipa, eMiprne екпен жок. болганы рой... — LLIipKiH, ci3 ойларандай болса рой 6 opi... ...Сонымен, досым, ол екеуьиз он eni куннщ калай еткенш де байкамай калыппыз. HeciH айтайын, Аксэу- ле куйеуден ажырасып улгерштк Колында улы бар екен. Шымкенттеп коррасын заводында ага инженер. Мен оны OMip-баки суйелты да уктым. Сен меш ук, досым. Мен кур киялрэ мае болып журмеген екем, айтылран сыр, актарылран журек ce3 iMi осылай дейдь My,\\iKiH сен ©м!рде от баскан жаннан не опа табарсьщ деп ойларсыц да. Мен ушш баска eMip ж ок -- Эрине, езщ yuiiH Шзрипа, Арыс пен Алманы курбан еткенщ калай дерещ? Б м есщ бе, мен Шзрипаньщ осым- ды дурыс деп уратынына сешмдамш. Тек сен кеше ал- сан Foft...» *** ..Дылаулап кар жауып тур. Гоголь кеш есшдеп ец- сел1 уйдщ екшпл кабатына кез тастаймын. Кухнядан тамак эз1рлеп жаткан Шэрипаны, оньщ мойнына асыл- ран Арыс пен Алманы керемш. Шынымен-ак ем1рде эрюмнщ 6 ip ансап кутер ражайып бейнеш болранына не жетеш. Менin ражайып бейнем — Шзрипа екен, ка- 3ip соны уктым... Д О М Б Ы Р А С Ы З А У ЫЛ Жубайыньщ кара сур тарткан жузш кергенде Нур- гул бурынры эде^мен оран еркелеп, мойнына асыла алмады. Бекен сэры дипломатын сарт eTKi3 in жерге койды да, вз белмесше тартты. «Халдарьщ калай? Му- ратжан кайда? Ауырып калган жок па?» дейтш 6 ip 7-3216 193

ауыз сезш де аяганы ма»,— деп, Нургул ренжуген куш ас уйге келдь Шай койды. Сонан сон ез-езшен жыла- сын келш. Кенет Нургул екшгш баса койды. Онын кулагына мунды 6 ip саз толкыны талып жетть ©KciK пе, екш ш пе, caFbiHbiui па? Бул не? Домбырадан бурын еепмеген гажайып ун тарап барады. «Ж олдан келгенде бэйек болып ж урудщ орнына MeHiKi не? Кой, шайын a3 ip- лейш». Нургул жубайыныц кабинетше келдт Туткасын e3 i- не тартып едк ашылмады. Амалсыз ас уйге оралды. Та­ ры да жанагы 6 ip узшген ыргак. Еажайып, сикырлы эуен. Бул сапарда туган куй болмагай. Ж урепн кеулеп, кен ш н мазалатан ыргактьщ эсершен шыга алмаган жубайын енд1 туа'ндь Ецгц неден болса мазасын алмай домбырасымен жеке калдырганы абзал. Мундайда Бе- кенн!н еш тенеге заукы сокпайтыны езше белгш . Ол eciKTi еппен ж ау ы п, жемю-жидек алу yujin базарга .Kerri. Ж ан киналмай, сез1м толганбай куй шыга ма? Бекеч жанагы 6 ip узшген эуен ыргагын кайта тапкандай бол- ды. Ол «Домбыра толгауы». Бул поэма болуга тшс. Ия, ия... концерт те емес, симфония да емес. Поэма. Ол гасырдан гасырга халык OMipiHiH ку эа болып келе жаткан домбыра куд1ретше бас imipyre, тагзым етш'зу- ге тшс. Толгау домбырага койылатын тас м уст емес, нагыз урпактан урпак жалгастыратын халык мурасы боларлык музыкалык ескертшш болганы жен. Енд£ бар талантын, сез1м шуагын осьтан арнайды. Ka3 ip ол сонау жетшхш гасырдын суреттерш кез алдына экелш отыр. Эрине, домбыра ол кезде осындай болмаса керек. BipaK сол дэу1рдщ езш де-ак онын бу- гш п уакыт кашаган турпатына уксас болмауы мумкш емес. Еасырлар бойы табигат аясында ескен халыктыа эуен1нде сол уакыт бедерг калай жатпасын! Нурлы кун — ш уак, сылдырлап аккан езен, сэмб1 талдай сулуг 194

кыз-келшшектер жанары, а к ж узш эж 1м баскан ана, шокша сакалын желге eirripin кыр басында турран ер- азамат... Муныц 6 api уакы т купи! Ендеше, бул поэма вз1н ecipren халык алдындагы борышынын eTeyi. Осы 6ip ойлар неге бурын жанын тербемеген. Бул Фирдоусидш «Шахнамасы» сек|'лд1 6Mip бойы жазылуы да мумк1н. Мейл1 ештен кеш жаксы. Калган гумыр ещи осы улкен максат жолына кетсе ол екшбейдк Эрине, бугшп кунге дейш де халы к кещлшен шыккан талай эндер! мен Kyflnepi бар. Ол езш щ акку KyfiiH кутуль Мына куй сол ансай куткен сагыныш сазы секшдк Осыдан уш кун бурынгы окига болмаганда дэл осылай Te6ipene алар ма едк KiM б!лс!н! Ол жумсак креслога ш алкая отырды. Салалы сау- сактарымен узын шаштарын артка кайырып, ойга бе- piflfli. ...Сонгы 6ip айда Бекен катты шаршаганын сездк Ж ш-жш тесектен басын кетере алмай, мец-зец куй кеп и ! Елугц аттаганнан сон, кан кысымы жогарылап жур. Содан ба, cipKeci су кетермейдь Кептен 6epi дом- быраны колына алган жок- Фортепьяноныд клавиште- рше карагысы келмейдк Ана жет1 шек-п гитараны ус- тамагалы кеп болды. Анда-санда татарша жыр тарт- канда сейлей женелетш мондолина да томсырайып тур. Элле бул шабыт кайнарынык коз1 тарылайын дегенн1'н б е л п а ме? Олай болуы мумкш емес. Ж урегш щ ар жа- гында жаткан сырлы саздар мазалауды койган жок.. Ендеше, бул не? Мумкш, шаршагандык. бол ар. Ол шалгай облыста туратын Ершмбек Элмешовт1 есше туардн Улкен 6 ip совхоздыц директоры. Осыдан ei<i жыл бурын Кырымда 6 ipre демалып, агальы нш дей болып кеткен. Жиырма терт кунд1 6 ipre етшэген. Ал- матыга ушарда ЕрФмбек шыгарып салып, аулына ко- накка шакырган, киыла сураган. Сол Е рам бек мереке сайын куттыктаулар жолдап, кш лпейшдш к танытады. Эр хатында «ауылга 6 ip келш, аунап-кунап кайтпай- 195

сыз ба?»— деп, ип ниетш жетюзуд1 де умытпайтыи. «K,a3 ip кол бос. Демалып кайтудыц peri бар. 9pi дос к ец ш н ауламай ма?» Бекен luaFbiH жол чемоданын алып аэропорт кайдасын деп тартып отырды. Концерт- Дк сапар болмагандыктан, кундактаулы домбырасын колтырына кыстырмады. Эн эуеш келш калса, сол жер­ дей домбыра табылмас деймкпн. Dip апта алансыз дем алмак. KyMic канат лайнер аспанга котертдд. Самолет те- резесшен жумыр жер бедерше хез салып отыр. Сурлеу жол, сокпак жол, таспадай тузу асфальт жолдар. Бу- лар расырлар куэсд 1Ш ркш, сол уакыт xepyeni еткеи 6ip сурлеумен ж урш етсе foA. Онда eMip деген улы т1ршыпктщ наркы н айкынырак сезшер ме едж. Касында отырран ж етш еп енсерген кария кайта- кайта карап кояды. «К,айдан керд1м» дейтш болар. Эн- шейшде улкен-юш1мен тез тш табысып, эцг!менщ майын тамызатын Бекен дэл каз1р сулесок. Муны квпД керген кария сезе ме? К,анша рет окталса д а эл1 жен сурамач отыр. Бэрш ce3 in отырып ундемеу теказдж тш белг!ет Бекен: — Ж ол болсын, ата!— дедт — Элай болсын, балам! Манданта бпкен жалгыз ул бар efli соган ет-май э к е л т тастадым. Бэтшагарлар ауылга келуд1 койды. Ана былдырлаган немерелер1м- мен сейлесе алман тары кор болдым. Yui кун арен, шы- дадым, Алматьща. KeMnipiMe асырып келемш. Шалдын букп еаз эдг1месше ол ракаттана к у л т ал- ды. Кед кабагы жазылып, суп-сур жуз1 коныркай тарт- ты. Шытынап шыккан тау суындай карлыккан даусын тежемей, узак кулдт Самолет ш ш д е отырран журт «бул не кулю?» дегендей екеуше карасты. — ¥лы м, атыдаы айтпасад да таныдым. Б 1з де те­ левизор алдынан шыкпайтын болып алганбыз осы куш. «Расырлар ун1» толрауыда разымын. Тамаша куй. За- маныда карай куй ыррагы да езгеретш шыгар. Bipaic 196

6 ip нэрсе рана езгермеуге ти к. Куй кай заманда да куй болып калуга тшс Курмангазы, Тэтпмбет, C y rip куй- лер1 елмейдь Халыкпен 6 ipre туган енер туындысы халыкпен 6 ip re рана жойылмак. B y rm ri бота TipceK куйлерге кещл толмайды. «Еасырлар уш» уакыт беде- piH айшыктайды. Сол ушш мьщ марте ракмет! Дурые- тап тындаса тастар сейлейдк камыс та сыцрырлайды, туяк та дыбыс шырарады, ropcbiFbm тарсылдап, кубщ курсшдейдк Кария ойлана калды. — Ракмет, экей? 0нер х а л ы к п ю рой. Кейде OFan мэн бере бермейтшд1г1м1з бар. Е ам пи з юм? Кандай eHepiui3 бар? — Балташы Балтабек дейд! меш. Агаштан ер-то- кым, домбыра шабамын. Кесе-шайнек жамаймын. Ат тагалап, арба жасаймын. Бул б1збен елетш енер HibiFap. Ауылда икемд!- терт-бес бала бар, бшгешмд1 соларра уйретейш десем, ботшагар, мектеп директоры жагамнан алгандай Fbin шыгарып салды, «Ол енерщ юмге керек. Балалар техниканы Дзгшдеп, рарышка ушады»,— дей- дк Сонда 6api гарышка самрап кете ме. Ж ердщ де ез шаруасы жетерлж. B ipey eriH салады, eKiinuici нан ni- cipeKi, yiuiHujici ет1к TireAi. Кшз басу, араштан тушн туйетш еперпаздар сонда кайда калмак. Тусшбейдк Б а­ ра-бара аягым шаршады. 0лем деп емес, балам, enepiM жет1м калып бара жатканынан коркамын. Бекен карияга не дерщ б!лмей тосылып калды. Сэл- ден кейш самолет бетон жолга жен|'л конды. Аэропорттагы Henip журттын iiuiHe юргенде Бекен аксакалдан кез жазып калды. — Беке, кас сулуды жогалттыныз ба? Осынша i3 - ДеД'Шз. Б1здщ елдщ кыздарынын 6 api сулу. Тандара- иынызды касынызга отыррызам,— деп Ершмбек жж- жапар болып кушак жая умтылды. — Эттеген-ай,— дед1 Бекен.--Енд1 ол KiciHi керем бе, кермеймш бе? 197

— Туу, Беке-ай! Ол кыз ине кыз емес кой, табылар. — Кыз-кыз деп неге шыжбалактап кеттщ. Казак енершщ алтын сыныры балташы Балтабекпен 6 ipre ушып к с л т ед1м. Нарыз адам курметтейтш Kici. Уа- кыты болса 6ip-eK i кун касымда журсе деп ед1м. Нэрып бул ойдын. самолет ш ш д е келмегенш. Дуние жоралт- KaHFa iui куймес. Сондай жандардан айрылып калаты- нымызды ойламайтынымызга куйшемш. Ерс1мбск суттей ак «Волганын» eciriH ашты. Арткы орынра ж айгаскан сон машина каланы бетке алып жу- pin K eiTi. Конактын узш дЬкеалд! сезшен кейш калара сокпайтын болды. Тура ауылра тартты. — Ия, шаруашылык жайы калай,— дед1 Бекен. — Ж ардайымыз жаксы. ©ткен жылы совхоз бойын- ша эр ж уз саулыктан ж уз екщен козы алдык. Он мын гектар ericTiKTin зр гектарынан жиырма центнерден eHiM алуга кол жетю здж. Аулымызда мыдра тарта уй бар. 9p6ip алтыншы уйде жешл машина немесе мото­ цикл бар. Улкен Мэдениет yfti, бес мыц кп'аптык коры бар к1тапхана... Ж алпы мэдениет каладан кем сокпай- ды. Орталык кешелер асфальтталран. Уш кабатты жо- бамен салынран мектеб1м1з бар, кабинетпк жуйемен жумыс icTeftfli. — Бэрекелдь Мына сездерщ кещлге конады. «Аза- матына карап аулын, аулына карап азаматын таны» деп осындайдан айтса керек. Ал енд1, бауырым, к1шкене мызрып алайык- Ж урек шанши ма? Эйтеу1р, денем ауырсынып келедг Асфальт жол бойы а к кайыц. Кег1лд1р жапыракта- ры сыбдыр кагады. ©зен-кел деген1ц жол ycTi калып жатыр, калып жатыр. Мынадай елкеде туран адамныц акын болмауы, композитор болмауы мумк1н емес. Ш1р- кш, табираттыц e3i талант кез1 рой. Жург1зуш1 радионы icKe косты. «Ш алкар» програм- масынан 9л1бек зн шыркап жатыр. Кандай ун, кандай бояуы канык эн! Халык 3Hi. «Тшеу кабак». Тындай бер- 198

riH, тыцдай берпц келедь Енд1 б1разда концерт аяк- талды. Ауыл аумары улкен екен. Айтса айткандай б1ркелш уйлер, калыц aFam. Машина eni кабатты, айналасы ат шаптырым уйдщ ауласына келш ю рдь EciK таре бекК т т д т Уйден отыздан жаца аскан ж ас келшшек шыкты. — Здравствуйте, арай,— дедт Беке, келш щ з Света. — Здрасти,— дед1 ол да кыска кайырып. 03iHiH «здравствуйте» дегенш композитор арасыныц жактыр- май калганын Света сезген болуы керек, казакшара кештт — Тер уйге журвдз... — Ракмет, айналайын,— дед1 Бекеншн, ж уз1 жылып. Сэлден кейш уйге Ерам бек Kipin, диванра жастык тастады. Bipep сагат дем алуын етш дт Былкылдаран диванга кисайысымен ол K©3 iHiu калай ш н ш кеткешч байкамады. Оянса уй imi кара келецке екен. Т ынырып калганын б1рден сездт Д ен еа де баганарыдай курысып- тырыспайды. 0 з-езшен ьщрайсызданып сыртка шыкты. Сагатына карап efli, кепш же™ болыпты. Сонда ею са- гаттан артык уйктаганы рой. EciK алдында шофер ше жекш турган EpciM6eKTi кердт — Айтпадым ба, шалга. Ешкайда кетпе деп. Енд1 мына койды к1м соймак. Ана Бекеннен уят емес пе? Келгел1 6 epi ет шеетш уакыт болды. — Енд1 кайт дейш'з. HeMepeci ойнап журш куларан екен. Колы сыныпты. Соны ауданга алып KeTinTi. — Кап, енд1 не icTefiMiH. Кдмге адам ж1берсек екен. Шопандардыц барлыгы алыста. — Адам 1здемей-ак кой, мен соямын,— Бекен кос- тюмш uieiuin, кейлегшщ жещн Typin.— 0 з щ кой соя бтм еуил ме едщ? — Соган уялып турмын. С1здщ курметвдзге ауыл- дыц бас мамандарын шакырып ед1М. Ветврач та, зоо­ 199