А. Естенов. Періштелер патшалығы

- Неге ант ш п ей сщ ?!- деп еюленщ муны керген ши- к т сары жеп коя жаздап. - Бузакы болгым келмейдь - Мэссаган! М ш е, Павлик Морозов! Бар онда, ж упр, сат 6opiMi3fli! - Жок. Корыкпа, мен ешюмд1 сатпаймын да. Сезге канын imiHe тарта сазарган Шах араласты. - Сен не, ез1щй суттен ак, Судан тазамын демексщ бе? Сату кайда саган, артын куыс турып. ¥рлык жайын мензеп турганын iuii сезген бул ундей алмады. «Ол да осы итгщ арандатуымен iстелген шаруа болды-ау, cipo?..». - 0 - э , ендеше, сезд1 кой да, пышакты ал кольща, мэ! - Жок! Алмаймын. Айттым, бптП Шыкшыт тусынан сарт еткен окыс тепюден калпактай ушканын 6ip-aK бщцг - Мактаганга не сонша, шынымен Брюс-Ли болып кетт1м д еп турсын ба?! Калай, аласын ба?! -Алмаймын! Серттеспеймш! Куштепкосаалмайсьщ тобына... Шах тагы 6ip Teyin, жалп етю здг Бул жолы тура сала ызакорлана тура умытылып ед1, эттен колы жетер жер- ге жетю збей, анау тагы Teyin жiбepдi де, 6ipmeH бугып калып, тиг1збеп ед1, т1ктел)п улгерем дегенш е eKiHuii аягынын ©Kuieci кел1п сарт erri. Осы кезде жан ушыра умтылган Эли-баба Шахты ту сыртынан капсыра кушактап эзер тежедг - К°й< Шах! Саган не болды? 0з1м1збен ез1м13... Кектене умтылган мунын жолын Вася Kepiuici кес- кестеп: - Д ос, койшы, серт бермесен, бермей-ак кой. BipaK тобелеспендерш 1,- деп жыларман болып ж ур.- Буларын не?.. Mi3 бакпаган тек Сары Шаян гана. Bipi елш , 6ipi калса да, булк етер емес. Сол бед1рейген калпы унпрден ата женелген атаманынын сонынан ун -тун аз iлeciп кете барган. Эли-баба мен Вася мунын жанында калды. 100

Сейтш тауга екеу боп барып, уш еу боп кайтып е дг - Шах жарыска неге катыспайды?- деп сурады авто- буста келе жатып бул Эли-бабадан сыр тарта. - Кызыксьщ-ау, Д о с - Ыржия кулген ол тэггпштей ryciHflipyre к е ш с ш - Оны ю м катыстыра коймак. Еш- 6ip секцияда жок. Калтасы болса - тесж . Кез келген клубка Kipy ушш атасынын кунын сурайды. Форманын e3i бэленбай тенге. Экесш щ Typi - анау, е зщ кердщ . ¥ я бузган meuieci кай 6ip жетгспрсш. «Рас-ау - деп ойлады бул басы зещ п ,- 0 3 i д е дэл сон- дай, калтаньщ таяздыгынан боксын жалгастыра алмай калган жок па, мше. «Аузы кисык болса да, байдын ба- ласы сейлесш » дейтш заман болганы ма сонда». Неге екенш кайдан, Д ос езш щ к ец ш нде Шахка д е­ ген титтей д е кек калмаганын ангарды. Кайта оны аяй- тын тэр1зд1 ме калай. Аяган сайын оган ем ес, мынау кер заманга кектенш, зыгырданы кайнап келе жаткандай сезшед1 езю -езь Шут ыл тапсырма - Кекжалдар, 6ip улкен тапсырма б а р !- дед1 Ш ах ал- дына жайган «Караван» газетш нускап - Оп-оцай шаруа. Ал сыйакысы шаш етектен!- 0 p i карай кулактандыру текс1н окып Kerri. Ж урпзуш ш к куэлпт мен мэшинесшщ техникалык кужатын жогалткан 6ipey тапкан адамга жогары сыйакы TirinTi. - Мына HOMip бойынша телефон согып, хабарлассак болганы. Кел1сем1з д е, апарып берем1з. 0р и н е, алдымен сыйакысын алып алган сон. - Ал кужатты ше? Оны кайдан таппакпыз?.. - Саспандар. Кужат м ш е !- Т ес калтасынан жалтыр кагазга оралган 6ip буда кужаттарды шыгарып, жогары кетерген Шахтыц ею e3yi ею к улагы нда- Тек мэселе мынада. Хабарландыру weci Ариф. MeHiH егей экем. Сондыктан мен1 мен мына Шаян екеум1зге KepiHyre

болмайды. «Делегация» екшдер1 ол танымайтын кекжалдардан куралуы тш с. М эселен мына Вася мен Д ос секции. Буларды шешем д е бите бермейдь Достьщ iuii кылп ете калды. Энсукунп жуз шайысу- дан кейш муны эдеш сынагысы бар. Рас, еш киындыгы жок онай шаруа. Bipan, Шахтын колынын таза емесп- ri де айдан анык. Ол кужаттарды егей экесшщ ушнен, не мэшинесшен жымкырып алганы кершш-ак тур. 03i, не жакын-жуык достарыныц 6ipi апарып берсе, артта- ры ашылып, колга туспек. Бейтаныс, бегде адам тауып алган болса, еш кумэн тудырмасы аян. - Тек ол Шыгайбай сендерд1 баласынып, азын-аулак тиын-тебенмен алдай салуы мумкш. Сол yiuiH сендер б1рден е з багаларыцды айтып, соны талап етулерщ шарт. Онсыз кужаггар бершмеу1 тшс. Калай?- деп ол алдымен бунын тамырын баскан. - Bi3 дайы нбыз!- дед1 досына егей экесшен еш алып беруге бекшген Д о с кумигабместен- Наркы канша? - Жасыл кагаздан ж узш сурацдар. Bipax ол саран елуш берсе д е, жарар. Келшуге болады. Тек одан темен туармевдер. - Кайдан таптык дейм1з? - Кектебеден. Тыгылыспак ойнап журш , жол жие- п н д е п буталар арасынан дейсйндер. ©здерщ нщ кайда туратындарынды сурай калса, «Таулы кырат» жакты айта салындар. Кыскасы, мен сендердц сендер меш танымайсындар. -Т усш пеп ! Телефон кулагын Ариф 03i кетердь Э л-ле-еу. С элем етаз бе? Б1з а зд щ хабарландыруьщыз бойынша согып турмыз. - Иэ?.. Не айтпаксьщ? - С1здщ кужагтарьщызды тауып алган едш. Куэлйс, техпаспорт, бэрш. - Солай ма?! 0 т е жаксы! Кап, мен мэшгаемда жендеуге е т ю з т койып ед1м.

- Окасы жок, агасы. Мекен-жайынызды айтсаныз, 6i3 ез1м1з-ак апарып берем1з. - Э -э, онда тш тен жаксы, айналайын! «Ж етюу-2», ... у й ,... пэтер. Кутем! - Кетпк! Шах бастап, Вася, Дос yuieyi эне-мше дегенше-ак шагын ауданга да ж етш келш едь - 1ске сэт! Ештенеден кум1лж1мендер. Ерюн, сешодп с о й л есв д е р ,- деп Шах коп кабатты бшк уйлердщ таса- сында калып койды .- Анау кырын турган, кызыл уйдщ ен т е т ю подъезд. Шартты умытпандар. М ен сендерд1 осында кутем! Отагасынын ойбайы Eciicri ашкан козы карын, балпанактай отагасы: - О-о, келщцер, Kipinaep?- д еп карсы алды. Бука мойныньщ кыскалыгы сонша куж1рейген шуйдеЫ иыгына Tnin-ак тур. Салбыраган бугагы сиырдьщ эукесшдей екьуш катпар. - Кане, кужаттар? Оны кайдан таптындар? Каш ан?..- деп бастырмалаткан ол сырткы е с ж жабылар жабыл- мастан тергеп ала жонелсш де. Д ос келюм бойынша жен-жосыгын айтып, TyciHflipyre KipicTi. Э р c©3i нык-нык, тайга танба баскандай. - Э -э, ЖОН-Ж0Н. Ал кане, нак MeHiKi ме 03i? Корейж те былай. Баласынып, алдап туарм ек. Колына тиген сон баскаша сайрары б елгш . Шах айтса айткандай, нагыз шык бермес Шыгайбайдын 03i болды бул. - Сыйакьщыз ше? - Кайдагы сыйакы?! - Тапкан адамга берем деген. Хабарландыруда со- лай делшген. Ж эне жогары сыйакы! Bi3 сол yuiiH ке­ лш турмыз. Э й тп есе...- Д ос дер кезш де т ш н Детей койды. 103

- A -а. Айтканым айткан. Берем дед1м берем,- дед! уй neci аяк асты шуленси калы п-Т ек кужаттьщ нак ез!мдш екещцгше кез ж е тш ш алайын да, балапандар-ау. - Оган кумзньщыз болмасын. Аты-жешщз Ариф Са­ лимович Салимов кой. -И э! - М ш е - куэлж, м1не - техпаспортыныз- Тес калтасынан шыгара кужаттарды оньщ кезш е керсеткен бул кайта салып койды. - Дэл 03i! Сырткы кабынан-ак танып турмын. Ора- уы да бузылмапты. Д ш аман! Жарайсьщдар, жжгггер! Ka3ip...- деп тори белмелердщ 6ipiHe суцпп кеткен ол тез оралды. Ею колында ею кек к а г а з- Енбектерще ракмет! М э, саган - 6ip доллар...- деп Доска 6ipeyiH усынып едк ол алмады. К,олын да созган жок. - Жок, отагасы, ол болмайды,- дед! KepiciHme басын шайкай. - Сонаужер тубшен таксимен келген жолакымызга да турмайды мынауыныз. ¥ я т кой. Мьшадай жагдайда турып...- Хан сарайындай жутынган уйш1ц байлыгын ангарткандай кос колын канатша жайды. Расында, Kipe 6epiciHeH бастап, торге дейш турл!- туст! калы кшемдер т е с е л т , кабыргалары мен тебелер! мэрмэрдай асыл тастармен капталып, муз кыраудай жалтыраган аспалы шамдармен шагылыскан Батые Еу- ропа улг1с!ндег! уй imi бас айналдыргандай ед1. CipecKeH шет елдж жиЬаздар мен мукэммэлдар каншама. TinTi усДндег! мынау жыланньщ кабыгындай жылтыраган зер желен!н!н 03i неге турмак. Сейте турып, шуленс!ген TypiH кара. Доллар керсе болды eci шыгады деп ойлай ма екен?.. - Неме-не?!. - Отагасыньщ Tyci сурланып, C03i TiciHiH арасынан сыздана шыкты - Сонда канша керек, уят болмас ушш, сендерге?! - Ж у з жасыл! - A -а! Ж у-уз!!!— Жылан шагып алгандай шоршып тускен о л - М а-а ш !-деп шарылдай ар жактан элдек!мд! 104

кемекке ш акы рды - Мыналарды кара! Тапа тал тусте мен1 коркытып, доллар талап етуде! Бакандай ж уз д ол­ лар! Естисщ бе? Жуз! Topri белмеден шыккан укщей улб1реген келшшек тукке тус1не алмай дал. - Кердщ бе буларды, беснстен белдер1 шыкпай жа­ тый... Экел кужаттарды!- д еп ентжкен ол Досты бас сапып, койын калтасына кол ж упртуге эрекеттенш жа- тыр. - Жок, бермеймш! С езо д зде неге турмайсыз? Ci3 ер- кек емессЬ б е ? - деген бул болса, кужаттарды бермеуге тырысып, карсыласып багуда. - 0 - э , кушж! Кол кетеред1 улкенге! Ма-аш! Негып турсьщ? Званда, ноль ею ге, милицияга! Тез!.. Каракшылар басып Kipin, коркытып, доллар талап етш жатыр де. Эйел1 телефонга умтыла бергенде, eciK коцырауы безшдей женелдг - KiM ол?! Ашпа! Мына бэлелердщ сыбайластары шыгар,- деп баж-буж еткен отагасында зэре иман жок. Кезд1ктен сыртка увдлген эйел1 оны тындамады. - Шаханчик к о й !- деп кулыпты сарт-сурт ашты да, iuiKe жулкына Шах Kipin к е л т едг - Бул н е ? !- дед! ол тукке тусш беген адамнын сынайын танытып.- Не жанжал?.. - 0 - э , сен екенсщ гой мыналарды 'нпберш, ез1н сырт- та андып турган!- Екшенген отагасы одан сайын ерппп Kerri - Сен, сен оны урлап алган!.. Званда дед!м гой милицияга!- деп акыра Досты суйрелеп, телефон жакка умтылып элек. - Ж1берсещш-ей, адам кусап сойлесейж те бы- лай. Не болды ?- Шах егей экесппц колын айырып, тыныштандыруга тырысуда. BipaK оган кенер ол ма. 1стщ насырга шапканына Ke3i жеткен Шах 6ip колымен Достыц OHipiHeH айырылмай, екшип колымен телефон Кулагина жармаскан Арифты майлы мыкыннан 6ip-aK

теуш, буран етк1зд1 де, курсаудан жана босанган буны окты кв'нмен ата: - Курындар!- деп акырды. Сол мун екен бул Вася exeyi бэлел1 уйден ата шыгып, зытып жогалсын. Кулак туптершде сарт еткен еЫк да- бысымен кабатгаса: - Кужат!— деп ышкынган уй HeciHiH ащы айкайы гана калып койган. 0 гей эке сотталмай ма?! «Ш ах жараланып ауруханага тусш тг 0 г е й экес1 пышак салып алыпты»,- деген сез суык желдей ecin женелдг Балалар оны Сары Шаяннын аузынан есп - ген. Ол телефон аркылы Шахтын шешесшен ecTin, ауруханага Kipin те шыгыпты. Рас екен. Э'нрше ол ауыр жаракаттылар бел1мшссшде керш едг Онда xipy киын д ей дг Ак желен жамылып шешеЫ гана Kipcc керек. Шах eci Kipin, сейлеп жатыр екен. LLIeuieci Шаянга: «Ешюм- ге еш тене деп дабыра кылмай-ак койывдар. Милиция- лар суйрелеп, эуре гып журер» дешт. - Сонда калай, огей экесш соттамай ма? - Акымак, оны соттатса, мамасы куйеуаз калмай ма?.. Балалардын дау-дамайы ез алдына. Досты кинай- тыны кужат жагы. Тапсырманы ойдагыдай T iricin жаткызып орындай алмаганы yuiiH киналуда. Bopi де сонын кырсыгынан. Енд1 кайтпек? Огей экеЫ буларды Вася екеуш милицияга устап берсе ше? Сотталатын ол ем ес, булар болар онда. Бэршен д е Шах аман боп, Tipi калса екен. Bip амалын табатын. «Bipep аптада барып калармын» деген Kexeci де жок эль Ауыл кайдасын дсп тартып кететш rnipKiH. Y Й1рл1 каскырдай камалаган куд1ктен де, кумэннан да, урейден д е кутылатын 6ip. 0здер1 кашып кутылып, оны жау колына тастагандай болып, Вася exeyi ынгайсызданып журген кундердщ 6i- ршде Эли-баба келш тур.

- Шах палатага шыгыпты. Шаяндар барып келген керш едц- д е й д ь - Bi3 д е барайык, ж у р в дер . Д оста жан калсын ба, тэтесш ен тыгып журген азын- аулак тиын-тебенше сусын, жемш-жидек алып, жолдас- тарына косыла ауруханага тартсын. Аппак тесек устш де шалкалай жаткан Шах: - О-охо, кекжалдарым, келш калдывдар ма?- деп куана карсы а л д ы - Tepлeтiндep. б ц ш щ сэл бозан тартканы болмаса, сол калпы сиякты. Кайта ximri сулуланып кеткендей. Кус тумсыгы кырланып, жанары да етю рлене TycinTi. Тугырга конган томагасыз каршыга icneTTi. Сейтсе, булар кеткеннен кеш нп окига былай болган екен. Совдарынан аттандай куып жете алмай калган Ариф колма кол eciKri кулыптап улгерш: - Бэрш б у д щ р т журген сенсщ ! Басшысы сеш устап берем, пэтш агар!- деп телефонга жармасады гой. Сейлесуге муршасын келт!рмей желш1 узш тастаган Шах та: - Кольщнан келгенш ic ie n а л !- д еп кете бармак ой- мен кулыпты ашып, шыккалы жатканда, дэр м ен с1здтн е долырган ана доныз ас уйден пышак алып келш, ту сыр- тынан сугып алса керек. Арага тускен m euieci пышагын тартып алып, жас куйеуш шифоньерге тыгып тастайды да, ж едел жэрдем шакырады. Дэршерлерге д е, милиция кызметкерлерше де: «Маган ызакорланып, езш -ез1 пышактап тастады. Уйде ешк1м жок едц ара туруга эл1м к елм едт деген кершедг - Бейкамдьщпен андамай калганым пышагын,- дейд1 Шах дэп 6ip 63i кшэл1 адамдай екш е - Bip жагынан ол да дурыс болды. Э йтпесе, бэр1м1зд1 милицияга шакыртып, ит кылатын едг EHfli e3i жур, мше, ит болып. Жаны мур- ныньщ ушында. Табанымды жалауга 33ip. Д емек, OMip баки счетчикте деген сез. Кынк деп керсш. Бэр1м1зге жетедг Оныц сасык байлыгын жаттыгуга жумсайык та.

Соттатып яабергенде не табамыз. Шешеме де обал... - Мынауын табылган акыл екен - Жолдасыньщ онды ойына Д ос та куанып Kerri.- Ерегестен не енед1 жаулык пен жамандыктан баска. Одан да еш йш д1 енд1 осылай алганымыз жен. - Мунын атын теспей сору дейда,- деп езшщ тапкырлыгына Эли-баба д а мэз. Коштасарда 6opi Шахпен кол алысып айрылысты. Ен сонынан 6ip колымен Д остыц колын кысып, екш- mi колымен онын желкесшен устай езш е тарткан Шах мандайына мандайын т уш сп р е турып: - Keiiiip! Ренж1ме,- д е д ь - С ен ш дурыс. Bspi де ецвд баскаша болады. Жазылып шыгайын тез1рек. Мына де­ ген спортшы боламыз элН -деп бас бармагын кайырды- Со-лай. Ж ыгылганга - жудырмк Ауруханадан кайтар жолда Э ли-баба тагы 6ip жаксы ойдьщ ушыгын устаткан буларга. - Балалар,- дед1 ол - Kajip осы тобымызбен барып, Шахтьщ уш н жиыстырып, тазалайык. BipiMi3 эктас, 6ipi- Mi3 бояу, 6ipiMi3 шеге, тактай экелш ж ондеу журпзешк. Ол шыкканда танымай калатын болсын. - Рас-ау,- д еп оны Вася да костай к е т п - Кешенщ бар баласын жауып, сенбш к етюзейж. - KerriK, жур1ндер! Алып-ушып асыгып жетсе, Шахтьщ уйш щ 6epri бурышында ypnm cin уш-терт бала тур. Бар назарлары - сол кызыл шатырлы уй жакта. Какпа алдында «жедел ж эрдем» ж эне 6ip кок белдеул1 милиция мэшинеЫ тур. Булар таянганда олар орындарынан сыргып женей бер- - Не, не боп жатыр мунда?.. - Ми-ли-ция. - Kepin турмыз милиция екенш. Олар негып жур 108

мунда? Бокмурын ойын балалары иыктарын кикандатканнан баска жауап бере алмай ж ендерш е кете барды. Машине узанкырап кеткен сон сактана басып, какпага таяна бергендер1 сол, imieH унжыргасы тусш кеткен Шаяннын Te6eci шалынды. - Не болды! - Менттер негып жур? - Шахка келш пе? - Ж ок,- дед1 жамыраскан буларга жагалай карап шыккан ол жыларман кейшпен - Батясын алып Kerri. - Кай-да-а?.. - ЛТП-га. LLIeiiieci арыз 6epin, бар кужатын эз1рлетт койса керек. Eciicri тас 6eKiTin, ю лтп д е e3i салып алды. Уйд! сататын Typi бар. - Ал Шах ше? Ол кайда турмак? - Оны бул жерден Kemipin экетпек. «Бул аудан жаман, курытан аудан, жастары шеттершен бузакы, бузылган, беттмен кеткен» дейдь Tic жарып ешюм еш тене дей алмады. Bapi де ушпз, кещ лаз. Б ор т д е кинаган Шахтьщ ертецп жагдайы. Экес1н ecTice, не болмак? Ертен ауруханадан шыкканда кайда бармак? 0 л г ш д е п тамаша ойлары, алгы жос- парлары ше? Олар калай жузеге аспак? Таты да?.. «Кьфсыкканда кымыран 1ридшщ» Kepi келш журмесе ип едь 0KeciHe обал-ды. Бес саусагынан OHepi тамган бес- аспап шебер едьау, куш кеше тана. Bipep жылдьщ iiuiH- де-ак азып-тозып Tipi аруакка айналып шыга келгеш тан каларлык. Енд1 мше, колды болып, курдымга ке- Tin тынганы мынау. Шах болса, ж1бермес пе ед1, кайтер едь ШешеЫ де осындай 6ip онтайлы с этп KyTin журген екен-ау, пэтшагар. 0 л п н д с п KOTepiHKi кошлдер1 су сепкендей басылган булар Oiipme Шахка ештене сезд1рмеуге сез байласып, ущй-уйлерше тараскан. Достын кез алдынан e3i ана- 109

да керген укш щ т у б т н д е й улпшдек ак сэры шашты эйел кетпей койды. 0 з куйеуш 6ip, туган баласын ею азапка салар осындай да ана болады екен-ау, э?! Тусшсе буйырмасын. «Жыгылганга - жудырык» деп... Тез1рек ауылга KeTKici келш, 6ip киырда осыншама жатыпалган кекесшежыны келдй«1Шркш,Куренбелдщ кешю самалына кеуде тосып, кайнар булатынан шел1 кантанша ciMipep ме ед1 6ip. Содан кешн кср кунанымен кен даланы дуслрлете куйгытса гой. Эжес1 де ею кез1 терт болып, елендеп журген шытар». Иыгы салбырап уйге Kipce, к ек еа келшть Мундай куанбас па. Салган жердей: - Ещц ешкайда кетпейс1з б е ? - болды алташкы сау- алы. - Жок. Жаздай осында боламыз ендь Тамаша! Ертен билет алып, ауылга тартады. Тек алдымен Шахка Kipin, коштасып шыгуы керек. «Иэ, сэт!».

СЫРЛ Ы ДУНИЕ Бастау я т и алгы сез Б'а: Жулдыз, Кэрш, Канат, Кумкхан, Элш, CepiK— бэриизин- тернатта оцимыз.Достарымныц бэрiде шеттен внерл'ь Мэселен, Жулдыз — мыц бурачган 6uiui, Канат — куйш!, CepiKотетапцыр, ойшыл баш Бэрши 6ipee турып, oipee оцып жургендЫтен. ин­ тернат e.\\iipi вте цызыц. Ол цызыцтар жайын бЬгшерщгз кел- се, Жулдыздыц кундейгт ок;ып корщадер. Энеугунi оган елйапеп мен де кунделЫ жазбак, болганмын. Кальщ дэптер сатып альт, кунделйоп! бастауга отырганда, тагы 6ip квлденец ой сап ете mycmi. КунделЫпй цайтемт. Ак;ыр жазган соц квркем шыгарма гып неге б/рак жазбаймын? Расында, достарымныц кундел1кт1 журк-турыстары мен 6ip-6ipme мулдем уцсаиайтын мтез- цулыцтарыныц вз1 дайын Kiman емес пе? Сонда не жазам, роман элде повесть пе? Жоп; оларды жазуга эл/ ертерек, элш де келмес. Eif шагыны эцгшеден-ак, бастауга бел будым. Жэне бэрт 6ipdeu бытпырактатпаи. рет-реттен, жеке-жеке дэптерге 6ip-6ipnen к/анажазганым жон. Mine, былай: EipiHiiii дэптер Армысын, арайлы жаз! Сарыбелге сапар. Атты эскер ж эне квкпар ойыны. К,орыцшы а т ай. О т кен к ун д е р oKiniud. Е р ж ур ек командир. Б эр т б ш г м келед/. - Отряд! Алга! ¥ставдар б1р-б1рден! Озен жагасында келенкелеп гурган 6ip yf*ip есек- Ti керген Эл1м куанып, солай карай тура «шапты». Колбасшымыздан буйрык алган 6i3 д е андагайлап жупрш келем1з, - Коршавдар! Асан, сен ар жагынан шык! - деп, танауланган Эл1м шэнк-шэцк етш жур. Айтпакшы, оны командир койган да ен ш м жок. Тек пионервожатыйымыз Зулфия тэтей лагерьден шыгарда, басшыларыц сол болады деген. Серейген бойына карады ма, KiMбшсш. Ол енеш жыртып, «отря-ад!» - дейтшдей

сонша кеп тс емесшз. Бар-жогымыз бесеу-ак. Канат, KapiM, CepiK жэне Эл1м екеум1з. Бэр1м1з 6ip класта окыганмен, Эл1мнщ 6ipep жастай улкендйп бар. Соныю ме, бар балага ектем ст, буйыра сойлеп, билеп-тестей журу - оныц ежелл эдеть Сабаудай-сабаудай 6eceyiMi3 жан-жагынан шыккан сон, есектер де кайда кашсын. Ар жактарында езен. Суга TycKUiepi келмейдк Эп дегенше б1р-б1рден устап, MiHin те алдык. Бет алысымыз осы езеннщ теменп сагасындагы Сарыбел жазыгы. Онда интернаггын кар- тобы бар. Тапсырма - сол картопты суарып кайту. Жаяу жургеннен repi мынау ракат болды. Астымызда 6ip-6ip «боз жорга», кара жолдын шанын буркыратып, жары- сып келем1з. Эл1м eceicriH де жуйрйтн тавдай бшепн болуы керек, ешкайсымызга жетк1зер емес. - Э й, ракат болды! - дед1 ол кезд1 ашып-жумтанша картой басына жет1п келген 6i3re мацгаздана сейлеп. Осы турысында ез1н 6i3 катарлы окушы емес, мьщ-сан сарбазды аузына караткан улы колбасшыдай ce3iHin туркан болуы керек. - Картоп суару деген соз боп па? Каз1р мына суды бура салсак болганы, саркырап, атыздын аягынан 6ip- ак шыгады. Дабай, KopiM, аш мына байланган тусты. Командир1м1зд1н буйрыгымен 6ip кулак суды танапка кулата салган б1здер кайтадан асыгыс «атка» конганбыз. Колымызга 6ip-6ip шыбык — кылыш устап, айналамыздагы каптаган калын «жау»— ермен, курайлармен 6ipa3 сайысып, майданга айналган уйд!н орнындай жерд1н эп-сэтте ойран-топырын шыгарып, «жауды кырып» тастадык- Бул ойын жалыктыра бастаган кезде, CepiK «кокпар» тартуды шыгарган. Есекпен кекпар тартканнан кызыгы жок екен. Лагымыз — 6ip кушак боп буылган кызыл мия. Такымга бас та, гарта бер. 0 ттен , есепм1з жайдак. Баудын ек1нш1 ушына колы жеткен 6ipey с1лки тартса, сыпырылып Tycin каласьщ, не амалсыз кокпарды коя беруге мэжбур

боласын. Bip жаксысы жердей min алуга онай. 0лiм н iн eceri типындаган жорга. Жып ете туесе болды, жетю з- бейдь - Мен1н мэрем - корыкшы атайдьщ куркесг Солай тартамын. Ал сендер былай, - деп , алдында шарттасып алган ол мана-ак аккан бойда келш, «лакты» курке ал- дына лактырган. Бул осы ericTiicri кутш, кузететш корьщшы С а т м атайдьщ балаганы. Э л п н д е курал-саймандарды осын- нан келш алганбыз. Атай жок екен. Ауылга Kerri ме, элде езен бойындагы тогай ш т д е жур ме, бшмейм1з. Онда шаруамыз канша. Кара жердщ шацын шыгарып, кокпар тартып журсек, оны ойлауга мурша кайда? Сут nicipiM уакыт алакандай гана жерд1 шиырлап, куркеден узап шыга алмай-ак койганымыз. Ещп гана 6ipeyiMi3fliH колымызга кокпар ra in сытыла берсек, Эл1м жылпос аттатпайды. 03iHiH сирагы мундай узын болар ма? Салактап, аягыньщ ушы жер сызып жур. 0з1нд1 жулып Tycipefli. - Жок, бул болмайды. Сен eceicriH ен ж у й р т н тавдап алгансьщ,— д еп, бэр1м1з оган наразылык бщщ- pin, ойыннан бас тарта бастадык. Расында, 6ip адамнын жене 6epreHiHin Heci кызык. - Ал, дабай, Кэр1м екеум1з айырбастап мшешк. Онда турган не бар? Келке кеткен Ол1м мш ш efli, манадан 6epi мын сал- са 6ip баспай журген Кэр1мнщ кара мэстеп д е аяк асты атырылып шыга келдь Тагы да 0л1мнщ тасы ерге дома- лап тур, д ес берер емес. Тагы да 6i3 уш ш ойынньщ сэш кете бастады. Жещле бергещп Ом унатсын. - Карандар... атай! Сыныкка сылтау таппай турган б1здерге Кэр1мнщ бул ce3i желеу болды. Мэстектер1м1зд1 «тайпалтып», кекпарды тастай бере солай карай тарттык. Кай уакытта, кай жактан шыга келгеш белпспз, Сэл1м атай манаты 6i3 су салып кеткен атыз бойын жагалап, колындагы из

кетпенмен туртшектеп жур. Аягында конышты рэзенке eTiK, басында кун кезше оцып, ак жемделген кенетоздау калпак. Эр туптщ тош репндеп ушлген топыракты копсытып, жылап аккан суга жол ашады. Манагы 6i3 сиякты емес, 6ip кулак суды ушке б о л т , уш бораздага салып койыпты. Бпоен шаруасы жок, каннен-капераз, 031мен-вз1 мурнынын астынан гана ынылдай ж ур т , баппен кимылдайды. Жуз1 кунге жарк-жарк еткен кет- neHi де лыпып тур. - Ассалау-мага-лей-кум, ата! Бгзд1 Зулфия тэтей ci3- ге комекке ж1бердг Э л1мнщ c03iHe мырс еткен атай кетпенше суйене турып, кан сорпамыз шыккан б 1здерге миыгынан куле карайды. - Kopin турмын, сарбаздар! Э л л н де тэтейлерщ де айткан. Ойын плркш жаксы-ак. Тек 6 ip кулак суды 6ip атызга салып, юшкентай гана бшместйс жасапсындар. Мен келмесем, боразданын бэрш жырып кеткендей екен. Жуйектщ бас жагындагы б1рнеше туптщ астьщгы жаты орылып, кор тышканнын шш дей ушрейш жа- тыр. Кей тустан TinTi туйнектеген аппак картоптардьщ да 6yfiipi K0 piнeдi. Оларды аксакал кайтадан дымкыл топыракпен жауып элек. Картопка агынды судын пай- дасынан зияны коп екен. Саркырап ©те шыгуы тез болганмен, коп Судан топырак канып нэр ала алмай- тын секшдп Ал аз су баппен, жайлы агып, жерге жаксы сщед1 дейдь Ондай суды топырак та узак ciM ipin, эбден керег1нше канып iiuefli, api жуйек жырылып, булш бейд1 де. Атайдьщ акылын 6apiMi3 уйып тындадык. Шынын- да, оны к1м бшген. - Ал, балалар, бул су осылай жата турсын. Ж урадер, оган д е й т менщ лашыгымды к ер вдер , - деп, Сэл1м атай 6i3fli кок куракган жасалган куркесше бастаган. Куркенщ ipreciHe уйшген кок шептщ асты толган сап-сары торлама кауын болып шыкты. Атай кез1м1з

тунып, жуткыншагымыз булкшдей тускен 6i3re кауын т ш п бере отырып, элден уакытта б1здщ шел1м1з канды- ау дсген заматта барьш, шешше сейлей женелдп Сэл1м атайдьщ энпмесш тындап корсен гой. Ол Kici сейлеп кеткенде, аузыцныц калай анкайып калганын бшмейсщ. Эй, езш щ кормеген, бшмегеш д е жок-ау, cipa. Атай бул жолгы энпм есш д е 03i бастан кешкен 6ip окигадан бас- тады. Естен кетпес окппш Согыстьщ Ke3i болатын. Муздай кару курсанган фашистердщ аш каскырдай анталап, тус-тустан лап- лап койган шагы. Bip деревнядан сон 6ipin басып алып, эбден аш кезденш кеткен немю тер кара курттай каптап, алга анталауда. Bip хутордан кешн 6ipi тутш мен кап-кара кулге айналып жатыр. Б1здщ эскерлер тас табандап канша Tipecce д е, сан жагынан да, куш жагынан да элдекайда басым жауыздар шыдатар емес. Эуеден де, жерден де гурс те гурс, зырк та зырк мина мен бомба, снаряд жарылып, жер бетш щ астан-кесте- Hi шыгып, 6ipeyni-6ipey б ш п болмас дуние. Канша жерден жаудын тумсыгын таска Tipen, ойсырата соккы берсек те, кара кузгындай каптаган иттерд1 тауысып болар емесшз. Осылайша тас табандап 6ipep кун, кей- д е TinTi 6ip жумадай теке т1рескен б1здер, будан сон 6eKiHicTi тастап, лажсыз кешн ш еп н уге мэжбур бола- мыз. Эрине, ш егш удщ 03iHiH м а т , эскери эдш-айласы болады. Ce6e6i ол бет алды бас саугалап, лагып кашу емес кой. К езекп елд1 мекен мен б е ю ш с п уакытша жау колына калдырып шеггаген жауынгерлер eKiHini 6ip урымтал тустан жауга елт1ре соккы 6epin, сагын сындыру уппн, жаксы 6eKiHic жасап алуы тш с. Ол учли уакыт керек пе, керек! Н е п зп к у и т алгы шептен теп е meriHflipin, кейш п ш ептеп бекшюке орналасты- рып алганша, анталаган жаудын бетш кайтара туратын алдамшы куш кажет болады.

Б1рде кезекп киян-кссю урыстан кешн жауды токтата туру б1здщ взводка жуктелдт Жер жагдайын пайдалана отырып, мумкшдйтнше кеб1рек бегеп spi шыгынсыз 6ip- Te-6ipre шегше келш, батальонга косылугатиютз. Буйрык солай. Ал командирлер уппн эр жауынгердщ eMipi кымбат. Эркайсысы ушш басымен жауап бередь Б13ДЩ взвод командир! де баска туган кысталан жагдайга карай шугыл да уткыр шеппм кабылдауга бей- iM жанньщ 6ipi едт Б1рден сэл гана децестеу уст1ртке б1ткен шагын тогайга бекшш, екшелей ентелеген жауды карсы алдык. Жер-элем кунеiген шске толып, жарылган снаряд- тан зырк-зырк TiTipeHin жатыр. Жараланган ж т т т ер болса керек, ынырсыган ундер д е е с п л е бастады. Осы- лайша шатын гана колмен жаудын бетш жаскап, 6ipep сагаттай жатып алдык. Майданный шешунп me6i yuiiH бул аз уакыт емес едг Жау жак б1здщ осы аумагы ат шаптырымдай гана уст1ртке бекшген шагын куш екешм1зд1 ce3in койса керек. Енд1 шепке тжелей шабуылдауды койып, eri капталдан орагытып отуге KouiTi. Бул кауштщ тенерш куш бурын ескерген командир1м1з ез1м!зге белшген жалгыз машинаны элп н де осы тогайдын ту сыртына жасыртып койган. Кешн! Кешн! Маши-на-га! - деген взвод командиршщ санкылдаган ектем унш ен сон, жан дэрмен солай карай умтылдык. - Жаралыларга кемектесщдер! Te3ipeK, жылдам! Буйрык орындалды. Eim iri максат аман-есен батальонга, Heri3ri кушке косылу. Бар умтм1зд1 «те- Mip тулпарга» арткан б1здер жау Tamcinepi алдымыз- ды ораганша, тогайдан шыгып жуйткгге женелдж. Тогайдын ту сырты мидай жазык дала екен. Тек кез ушында гана калын орман тунередь Оган деш н кемш- де он шакырымдай жер. Бэр1м1%ц1ц у м г т н з сол орман жакта болып, корганымыздай карауыткан калын нудын

шетше ш н генш е асык болып келем1з. Жараланган ж1- пттер д е б1ршама екен. Жол у с п оларга кемек керсеткен болып жатырмыз. Машина солкылы ауыр-ак. BipaK оган карар шама кайда. Тунерген кальщ орманга 6ip ш н сек , api карай Kayin булты сей iлер еда. Кальщ жыныс iuiiH куалай кашып, адастырып кету де киын емес. Арамызда бул манайдын унгыл-шунгылын б ес саусагындай бш етщ жйтгтер де бар. Олардын 6ipi командир!м!здщ езк Cipa, комбаттын тоскауылга калдыруга оны лайык керуш щ ce6e6i де теренде жатса керек. Сенген шыгар. Орманга бес-алты шакырымдай гана калган. Кенет- тен: - Самолет! Жау! - деп баж ете калган урейл1 дау- ыс 6apiMi3fli селк епаздь Тебем1зден кара тажалдай TOHin келш калган уш б1рдей жау самолетщ кергенде, тебе куйкам шымырлап, аркамнан сан мьщ кумырска жоргалап еткендей болып т т р е н т KerriM. Тагы д а зырк та зырк жарылыс басталып журе бердг Манаты манаты ма, машинаньщ жуйрш тгш енд1 кердж. Куйындай уштыртып келе жатады да, шуйшген жау самолет! успм!зден тоне берген сэтте, калт тура калады. Бар ек- тш м!збен алга жапырьшып, 6ipiMi3fli-6ipiMi3 басып- жанши агаш кораптьщ жактауына согыламыз. Осылай- ша б1рде алдымыздан, б1рде сонымыздан кулак тундыра гурс-гурс жарылган бомбаларды дарытпаган машина тагы да куйгыта женеледг Орман шетше Lniryre д е коп калган жок. Бар-жогы ею-уш-ак шакырым гана. «Иэ, сэт! Жолымызды онгара кер!»— деп 6i3 отырмыз. Осы сэт аппнде д еп бастырмай, булт-булт ойнап, езш мазак еткендей болган ж ердей «кара конызга» еш жкен самолеттщ 6ipi Kepi кайтып улгерш еда. Ендк MiHe, 613- fli мазак кылгандай, жер бауырлаган куй! карама-карсы беттесуге келе жатыр. - Жатындар! - деген буйрык ест!лгенше-ак, машинаньщ айналасын ысылдаган ып-ыстык коргасын

ок буршактай осып erri де, машинамыздын eKniHi ба- яулап, кшт турып калды. Жапа-тармагай кабинага умтылдык. Алдьщгы эйнектщ кул-паршасы шыгыпты. Кабинанын тебеЫ д е шурк тесж . Шофер ж т т рульге асылган куш сулык тускен. 0р1мдей жап-жас шофер ж!пттщ бетш кан жау- ып KeTinTi. Сол жак иыгын колымен басып, ауырсына кетершген командирдщ сауалы салган жерден: - Араларында шофер бар ма? - болды. - KiM машина айдай алады? Сауы бар, жаралысы бар жиырма-отыз адамнан машинанын т ш н бшетш 6ip жан шыкпады. - Машина айдай алатын KiM бар деймш?! - Жау са- Monerrepi кеткен жакка em ire 6ip карал алган командир 6opiMi3fli отты кез(мен imin-жеп, тагы да сурады. - Жок, жолдас командир. Алыстап кеткен жау самолеттершщ yHi тагы ecri- лш , сабырымызды саркып барады. Т е н т к ел т енда 6ip жайпап етсе, тупм1з калмас: Не icTey керек? Мына та- жалдан кутылар не амал бар? Машинаны журлзер 6ip жан шьщса гой, енднт калын нуга сун п п те кетер едж. Одан сон тауып KepciH. Топка басшылык етуд1 ага сержантка тапсырган командир1м1здщ буйрыгы д а кыска болды. - Орманга тартындар! Ауыр жаралыларды алып келндер. Жауды мен бегей турамын. - Жолдас командир!— дел оны ел1мге кигысы келмей турган ага сержантка командир1м1з акырып ж1бердь - Баста! Бул - буйрык! Жылдам. Ж ттт ер дщ енд1п тагдыры сен1н колында! Ага сержанттын буйрыкты орындамаска амалы калмады. Б1здщ топ кол созым жерден тунерген калын орманга карай жаралыларды суйрей женелд1 де, кол пулеметш алып, кшкентай жырага беюнген команди- piMi3 жаумен жекпе-жек калды. Эне-мш е, дегенше-ак тен е жеткен жау «кузгьшы» кантарулы калган маши­ не

наны жайына тастай 6epin, тым-тыракай андыздап бара жаткан 6i3fliH i3iMi3re тускен. Пулемет огын себе- летп дейсщ 6ip. Айнала астан-кестен болып, кап-кара тунекке айналды д а Kerri. Bip жырага жетш кулаганым сол едь кенет самолет yHi алыстап бара жаткандай болды. Кез1мд1 ашсам, эуеге 6i3flin истребительдер д е кетершген екен. Жацаты кара кузгындар ещн 6i3re шуйшмек т у г ш , е з жанда- рымен кайгы болып кетпгп. Орманга ш н ш -ак калган екенб1з. Ещ ё 6ip ышкынсак болганы. BipaK айнала тым-тырыс. Кыбыр еткен жан керш бейдк Н еде болса сол кальщ нудын imiHe Kipin кулау керек. Жан ушыра ж упрш , шетк1 д эу самырсынньщ тубш е ж ете бергешм- д е, 6ip капталдан: «Саша!» деген ун естшдк Ага сер­ жант екен. Касында жаралы болуы керек, колы иыгына асылган тагы 6ip жауынгер бар. - Кетпк! Калганымыз осы-ак болар. Асыкпасак, бол- майды. Эне, жау тагы да каптап келедк Соныма бурылып, ез!м1з еткен жазыкка карасам, дала 6eTi кужынаган кара курым фашистерден керш бей кет- кен екен. ImiM удай ашып, командир! мгз калган жакка жалтак-жалтак карай 6epinniH. - Кайтпексмн, согыстын аты согыс,— дейд! меню жайымды тус1нген ага сержант та ауыр KypciHin. - Ердщ epi дегенщ осындай-ак болар!.. Жау каптап келе жаткан жазык жактан толассыз тарылдаган пулемет yHi ж етп . Ол фашистерд! карсы алган 6i3flin командир едг.. ...MiHe, балалар, арамыздан машина ж урпзе ала- тын 6ip адам шыкса гой, соншама канды кейлек д ос- тарымыздан айрылмас та едж . Одан кешн д е каншама кыргын урыстар мен сумдык ел1мдерд1 кергенб1з. BipaK осы 6ip окиганьщ жадымнан шыкпай-ак койганы. Eci- ме алсам, KyHi бугшге деш н iiuiM удай ашиды. Машина журпзе бшмегешм ушш, ез!мд! унем! кшаш сезшемш де турамын. Бул да 6ip орны толмас еюнни.

Демек, бгпгеннщ зияны жок. EriH суару да - атадан кеде жаткан кастерлi кэсщ. Оны уйренгенде, бшгенде турган еш секеттж жок. Эр ic rin ынгайын, ебш б т у , б1ршшщен, озщ е жецш, екшцнден, ырысын, артып, мерейщ тасиды. Ал машина, трактор дегеннщ т ш н бгп- мей болмайды. Бабаларымыздьщ «бшгеннщ артыктыты жок» деген мэтел1 осыдан калса керек. Ce6e6i ем1рде б1рде болмаса б1рде, эйтеу1р, сол бшгенщ нщ cenTiri ти- ерш е дау жок. Э н п м еш тывдай отырып, коламтага кемшген картопка да тойып алдык. Далада ж еген дш ме, сон- дай дэмд1 екен. Будан сон узыннан-узак созылган тагы eKi-уш боразда сугарып, атайдан атызга ылгал жаюды уйрендж. Лагерьге кун KeuiKipe 6ip-aK кайттык. Онда да кеш- Ki ас imeTiH уакыт таяган сон, «тэтейлерщ 1здеп калар» деп корыкшы атай асыктырган. Э йтпесе колбасшымыз Эл1мнщ 03i атайдын касынан шыккысы жок. 0з1м1з мана «туткынга» алган есектерге де еркш дж 6epin, бэр'.м1з жаяу кайттык. 0 зе н бойы кандай ракат. Сап- салкын. Тымык ауа каулай оскен кок пен жалбыз шсше тунып, балкып тур. Екшшп дэп гср Ш 1,1 цбул а ктагы ш ы гы рман Класкомныц цулыгы. Азимут. Сапщын болгым келмейдй Мен цалай езшийл атандым? К,утыдагы жылан жэне Зулфия тэтей. Бупн лагерьде айрыкша кун. Апамдардын сез1мен айтканда, торгам шырылдаганнан тесектен турган 6i3- дер эл1 жиын-тер1н болып, жолга шыга алмай жатыр- мыз. Б1здер деп отырганым - eKiHmi отрядтын пионер- 120

лерь Ал б!здщ бугш п «бэсекелестер1м1з»— 6ipiHiui отрядтьщ балалары жым-жылас. Кун уясынан шыкпай- ак турдык десек те, олардыц орнын сипап калганбыз. Еш сыбыстарын б!лд!рмсстен тайып турыпты. Cipa, тангы бозаланда шыгып кетсе керек. Олай болса, ендил Шьщбулактын, тем ен и куйылысына ш ккен д е болар. Дала салкын екен. Тау жактан келбей тускен кызыл жалкын кун сэулеЫ бак inline эл1 тарала коймапты. Тек зэул1м теректердщ ушар басында ойнап, жапырак бгг- кенд! кызыл нурга малып тур. Тангы желмен тербелген агаш бастарына жапырак емес, сэры алтын толып кет- кендей. Кез1мд1 тырнай ашып, есш ей журш Жулдызды ойладым. Кэд1м п 03iMi3fli такырга отыргызып кеткен 6ipiHuii отрядтьщ командир!, суп-суйшмд! кара торы кыз Жулдыз. Э й, 03iHiH д е бшмейтш бэлеы жок. Бул айланы да ойлап тапкан сол шыгар. Шынтуайтына кел­ еек, мен де Жулдыздьщ отрядынанмын. BipaK кешел1 6epi Кум1сханнын етЫ цнм ен Зулфия тэтешкйз мен! екшин отрядка ауыстыртан. KyMicxaH осы отрядтьщ командир!, api класкомымыз. EKi 6eTi доп-домалак, 63i де жулынып туртан кыз. Сойлеген C03i ш р дщ огындай. Bi3re уксап, тэрбиеш!лер мен пионервожатыйлардан да каймыгып керген емес. Олармен тура терезес! тен адам- ша сейлеседь Бар бала сырттай Кулмесхан этап кеткен, одан кыздар ту г ш , улдардьщ ездер! ытып журед!. Сол KyMicxaH дружина Советшщ отырысында мен! оз отрядына косып алган. Айтуынша, балалар- ды отрядка белуде эдшдщ болмапты. «Пионерлерд! белгенде олардыц дабшетгерше карай exi отрядта да enepni, тапкыр, жаксы спортшы балалардыц б1рдей бо- луына назар аудару керек едь Ал отан б!зде мэн бериь меген. BipiHmi отрядка кшец «кушт!» балалар б!рыцгай ipiUCTWliHin алыпты. Бул дурыс емес»,— деп , басын шайкаган класкомымыздьщ сондагы калаганы мен бо- лып шыкгым. Эрине, мен! 6ip керемет спортшы, болма- са мыкты енерпаз екен деп калмацыздар. Бшмейтйй жер

астында жататын Кумкханнын мен! калауынын да мэш бар. б й т к е т 6i3 Жулдыз екеум1з осы биыл кектемде 6ip топ жотары класс окушыларымен 6ipre жас туристердщ аудандык байкауына катысып, б1здщ команда онда еюн- uii орынга не болган-ды. Демек, менщ жер жагдайын багдарлап, карта бойынша корсетшген нуктелерд1 дэл таба бшуден ептеп болса да хабардар екешмд1 бшедт Сондыктан оган менен артык жолбасшынын кереп де жок. Bipax... Иэ, онын тэты 6ip жаты бар. Жарайды, эз1рге оны айтпай-ак коя турайын. Эйтеу1р, меш ini тар- тып жаксы к о р ген дтн ен алмаганы белгш . - Эй, Беков! Ыбылжып эл1 жур^ющ , сен. - Эне, сонадай жерде, жалаулы тутыр тубш де сапка т1зшген пионерлердщ алдында кайкайып Кумюхан тур. Карап турсын ба, тш м ен шатып, елдщ козшше 6ip катытып тастады. Онсыз да кещл-кушм хош болмай тур едк мына кыздьщ созш ен кейпн TinTi кежегем кейш тартты. 0 з отрядымда-ак журе бергешм тыныш едт Ылти 6ip буйректен сирак шыгаратын да журетш осы кызды ма. BipiHHii кластан 6epi жубымыз жазылмай, 6ip парта- да отырып келе жаткан Жулдыз екеум1зд1 де: «Жаксы окитын у л г ш окушылар нашар окитындардын жаны- на отыруы THic. Сабак улгер1мше кемектеседЬ, - деп, бол in ж1берген де осы кыз. С о й т т , Жулдыз былтыр жыл бойы Эл1мнщ касында отырды. Ендк Mine, сол Кумюханмен иык туш спре катар ке- лем п. Сол жатымда - ол, он жатымда - пионервожатый- ымыз Зулфия. Меш тамам улдан белектеп, eKeyi орта- ларына алтан. Сонымыздан шубыртан сарбаздардын колбасшысы тэр1зд1мш. Ананы-мынаны айтып сам- пылдап келе жаткан Кумюхан тана. Ондагысы жолта шыкканнан 6epi тунжырап келе жаткан менщ кошл1мд1 серпту секции. - Н еменеге сонша кынжыласьщ, Асан, ойын б1ткен со н -а к е з отрядына кайта косыласын гой. Тек бупн 122

ж е н т шыксак болганы. Зулфия апайга мактауывды асырып ж ет п зд м . Ол Kici TiriTi сенщ енерщ е тан калды. Байка, меш OTipiKiui кылып журме, - деген жолга шыгарда. Терек сай ангарымен кулдилай келш, калын ну тогайдын imiHe юрдйс. Агаш iuii api салкын, api келенке. Ундерш мын кубылткан турл1 кустар мен аяк астымыздан жыртылып-айрылган ш епрткелерде тыным жок. Шыгы ал! Keyin улгермеген кек шалгын мен кум1с жапырактардын Hici араласкан тымык ауада жан сарайынды ашып, бой cepriTep дымкыл леп бар. Айналамызгажткезсалып,тартыпкелем1з.М анагыдай емес, енд1 тогай ш ш д е п жалгыз аяк жолга т у с т , тек 6ip-6ipaen гана шубауга кешкенб1з. Алдыда - Кумюхан. Аузында тыным жок. 03iHe спорт кшм1 д е жараспай- ды екен. Спорт кшмшщ ез1ме д е онша жарасып келе жатпаганын imiM сезедп Ш идей кол-аягымды одан сай- ын сидитып, инел1ктей шмитш керсететш шыгар деген оймен арапдйе кун кезше шыга калганда, алдыма Tycin, ербендеген келенкеме коз салып коямын. М унда спорт KniMi кереметтей жарасатын Зулфия тэтей гана екен. Кёгщщр костюм} денесш е куйыла кеткен вожатыйдын туда бойы Tin-TiK, api жуп-жумыр. KyMicxaH сиякты быртык та, мен сиякты шмиген де емес, тыгыншыктай сулу, сымбатты. Кас ш ебердщ колынан куйылган суду мусшдей. Ойын TapTi6i бойынша, 6i3 алдымызда кеткен 6ipiHLui отрядтын i3iMeH журш отырып, олар болган, тыныс алган жерлерш табуымыз керек. Олар ондай жерлерге купия деректермен ез багыттарын нускайтын жумбак карта- лар калдырып отырулары т т с . Сол белriлер аркылы екшелей куып, кайткен кунде устершен тусуге мш детп- м1з. Свйтсек кана жещс 6i3 жакта болмак. Оттен, вз от- рядым болса гой, бул icxe кулшынып-ак Kipicep ед1м. Ал мына алдымдагы кызга тек амалдын жоктыгынан гана epin келе жатканым-ай! Мундайда ынта да, кулшыныс

та кайдан болсын. Бар есш-дерДм ойында емес, сол алдымыздагы отрядта болып келедг «Жулдыз кай жерде кетш барады екен? Моншактай кара коздер! туна калып, улб1рек жуп-жука ершдерш жымкыра Tycin ойланган ке- зшде, ез1 TinTi суйммда болып Keryuii едг Дэл каз1р осы терец сайдын 6ip тусында свйтш ойланып турган шыгар- ау. Эл1м сумакай бурымына шонайна лактырып, бол- маса кулагыньщ тубш ен жапырак жарып, зыгырданын кайнатып бара ма». - Асан, сатан не болды? Мынаны кара деймш. Карсы алдымда Кумйхан тур. Колында 6ip парак катаз. «Ас - адамнын аркауы», - деген 6ip-aK ауыз мэтел жазылыпты. Демек, ерте жолга шыккан Жулдыздыц от­ ряды осы манный 6ip жерше Д зе 6yrin, танертенп аста- рын iuiKeH. Сол жерд1 тауып, spi карай журер жолдын батытын нускар Heri3ri белпш i3fleyiMi3 керек. Селсок калыпта жалгыз аяк жолдын катаз ш н ген оц жатына шыктым. Бул ойынды Зулфия тэтей д е жаксы бт ет ш сиякты. Дабырласа, тотай шине жамырай лап берген топ баланьщ алдында кетш барады. Шынымды айт- сам, мен1н TinTi карта таппак тугим, (здеуге заукым жок. Маган салса Жулдыздын жецгеш жаксы. 0здер1 тауып жатса KopepMiH, эйтпесе жутынып нем бар. Шьщбулак деп аталатын бул терен сайдын бас-аятына шыгып болу да онай емес. Жасыл таудыц Tin кабак шаткалынан басталатын сай ащы iuieKuie шубатылып, ирелендей барып, сонау коз ушындаты кекжиектен мунарткан Куренбелге тipeлeдi. Сол туйыкка шешн eKi капталын кун K03iHe тотыккан кызыл курен кайрак тасты бш к-биж шокылар мен адырлы жондар куалап отыратын сайдын imi тунып турган мэуе бак. Кызыл шие, кара ш ие, алма, врж, кара булд1рген, кой булд1рген дей сщ б е, сан алуан жемй-ж идектердщ д е тур-Typi осында. Етекке кулдилаган сайын тал теректер катары да коюланып, шотыр-шогыр тогайлар уйысып, тутаса туседь Сайдын табанын куалай сылдыратан меп-мелд1р 124

булак суы да, жол-женекей кездескен кайнар бастаулар- ды вз1не косып алып, шаткалдан узаган сайын молая келе, Куренбелге жетер туста жаяу адамга еткел бер- мес Kiuii-ripiM езенге айналады. Басын шаткалдан алган булактьщ суы меп-м0л д 1р, opi ш ш денщ кандай апта- бында да тастай. Сэске тусте каталап келш бас койсан, муздай суы шекеннен 6ip-aK шыгады. Алгашкыдай емес, барган сайын бшкке орлеген кун K03i жан шыдатпай барады. Келе-келе агаштар да корган бола алмай калды. C e6e6i сокпак жол олардын eKire жарыла оскен ашык аланкай тустарынан отетш- дь Шаршап-шалдыгып, журкйьш де мандымай, бала- лар дамыл-дамыл суга ж у п р е берген сон, тыныгуга отырдык. Аркамыздагы жолкапшыктар да зшкара тас боп, иыгымызды киып бара жаткан сон, бауын агытып, 6ipa3 бой жазып алмакпыз. - Булар кайда Kerri сонша? - Шаршамайды-ак екен ездер1 де. - Э , ана кара тэм тш ке салсан енднг олар Куренбелде отырган шыгар,— дескен балалар алдымызда кет- кен отрядка TicTepiH кайрауда. Кара тэмппи деп отыргандары — Жулдыз. Шаршап-шалдыккан олар- ды ашу кысса, менщ KepiciHme TepiM к ец ш , ракаттана тусем1н. вйткеш мына тур1м1збен енд1 оларды таппак ту г ш , караларын да шала алмаспыз. Каз1рдщ озш де шанкайтусболды. А дамтупл каратастын озш куйд1рш, ып-ыстык жалын шарпып турган куннщ аптабы енд1 уш-терт сагатка деш н басылмайды. Б у л -о г а н шейшп жур1с те енбейд1 деген соз. Ж урпнш ш ердщ жаздыгуш тангы алагеу1мнен жолга шыгатыны сол. Б1з болсак, кун шыкканша шалжиып жатып, уйкыны соктык келш. MeHi койшы, булардын арасында журген «шпионмын» гой. Мысык Tuieyni адам шпион емей, юм? 0 з ойымнан 03iM куыстанып, Кумюхан жакка жалт караппын. Exi 6eTi одан сайын iciHin, ш ш д е бурк-сарк кайнаган ашу-ызадан TepiciHe сыймай, жарылып кетуге 125

шакотырган сиякты. KiMre ызаланып отырганы белгю з. Ын д е сипатпай такырга отыргызып кеткен Жулдызга ма, тымырайып жак ашпай койган маган ба, жок элде ыбылжыган элжуаздыгымен жынын устаткан KapiMie ме? OfiTeyip, осы ушеум1здщ 6ipiMi3fli ш тей imin-жеп, жундей тутш отырганы анык- - Жинальщдар! Сапка турындар! Сапка тургызу командир1мвдщ кэрше MiHin, ашу- ын к1мнсн аларын бшмей аласурган кезш деп б1зд! жазалау тэсип. Класс болса класта, клуб болса клубта бук 1л класты шырк Hipin, каздай Д зш алып, зш р салып турганы. М1не, каз1р д е ол топ баланы кун шекеден еткен уй орнындай ашык аланга жинап, какитып сапка Ti3in койды. BapiMii бул жазадан куткарар вожатыйымызды 1здегенб1з. Жакын маннан Зулфия тэтей кершбейдг - Зулфия т этей а з кайда барамыз? - Ол Kici демаламыз дед1 гой? Тус-тустан жамыраган сауалдар Кумкханнын он колы жогары к етер ш а м ен , сап тыйыла калды. - Вожатыйымыз, эне, жол шолып жур, - деп он жак капталдагы бшк шокыны нускады. - Ол юсщен жаны- мыз артык па б1здщ, немене? Кашан карсыласымызды тапканша, тыныгу дегенд1 умытуымыз керек! Расында, терен сайдьщ он жак капталындагы сия кек жалама тастардан туратын бшк шокынын басында тас мусш дей шаншылып Зулфия вожатыйымыз тур едь 03iMi3 Kepin журген кинолардагы жауынгерлердщ бастан кешкен киындыктарын тагы 6ip рет eciM i3- ге салып, ж1гер1м1зд1 6ipa3 жанып-жанып алган KyMicxaH колма-кол отряд жиынын бастап кеткен. Кун тэрттбшде 6ip гана мэселе. Opi карай не icTeyiMi3 ке­ рек? Бул салпанбай журюпен 6i3 оларды таба алмай- ды екенб1з. Демек, кеп болып, акыл косып, уткыр ше- miM кабылдауымыз керек. Осыны айткан командир1м1з ортага сауал тастады. 126

Каме. К1мдс камлай усыиыс бар ’ Метис, леи коп умлемейпм Кама! алга шыкты. Mchihuic. б п былайша капай тшлш журс бсрсск. сип сменI дс таба алмаймм г Олар титл кол СОТЫМ жер­ ле, бф буйфле калым коюы мумкж. Сонлыктан торт топка бол1нш. ек1 гои осы ок н и щ кос капталын. калган етм гои «и жак кыркамы ботперлей ж у р т отыруга пне. Дурыс! Дур-рыс! леекем улларлын дауыстары октсмлсу шы»ып кегп. Гсирск саптан кутылута асыккан олар yuiiH бул ке- ремп акыл ед|. Сап бойынша отрядты тенлей торткс 6млIем командир!mi 1 Ken in. алта! дсп буйырды. Тек бф-бмрлерщнеи алшактамай. бели берш ошрындар Камлай кьпык он. Туанбеймш. Барж де епм гана «смеем, омм тана бфжим болсам ДСП. жан алым, жам берш жур1см 6ipcy. айтеуф. Ншкашан женигенж мой- мнлам та корген смсс. От кагелн ж. женипе тапканым (НЛМСМД1 смсс. бтлетж лс болар. Ьфак сомы OMipi сет- дтрпс1 келмей.и. Дан кайр де ол оинж басекслесл Жулдышаи алдскашан уш лый калганы» нитей болса да ceiin ксле жаткам шытар Ойтсс дс алдскандай nip оркомрекпк. бф 6е1кен ПК лее бермей жанталасгырым. алта карай суйрсн келедт. «Кай кем де женуш керек». деген сол бф беткей мснмснл1к намысын кайрам, тьмырланын кайнага тусуле. Жана 61ЛД1М. Оным мим мен Жулдытды неге жак- 1ырмайтынына еид| кот жетмменлеймш Иэ. Кумк-хан окуда да агиына жан салтысы келмейл) екем-ау Ал Жулдыт болса 6iтдж класс кана емес. кулл1 мектептш оку отаты. уштл1 пионер. Менж де кжэм. баягы сол жаксы окитынлыгым Онын усттне бтрш-жарым олешм (онделш болса да) пионер,icp m e n нс басылтан. мек- •ситс акын санашндамын. ( Ь клаеымыиан баеi ап. мектемпк мукым кабырта raterrcpi менж колымда

Соган карамастан, aifreyip, б1рденеге Ык-шатыс бо- лып, командир1м1здщ кэрше тап болып журетЫ м бар. TinTi ез1ме жай гана ойын сиякты болып кершетш эр е к с т ш щ KyMicxaHHbiH кез1мен тэртш бузушылыкка айналып кетерш кайтерсщ. TinTi узйпс арасында мектеп алдына шыгып ойнай калсан да: « 0 й , терезеш сындырып тынгалы журспадер гой. 1штерщ к е у т бара ма бес минутка»,— деп KiciM- cin турганы. К арей дау айтып кер. Когам мулюне жаны ашымайтын барып турган каскейдщ 03i болып 6ip-aK шыгасын. Н емесе аула ортасындагы белдеме TeMip- ге асыла калсан да, оган: «Бшктен кулап тобыгынды шыгарып, не жулынын узЫ п, ажальщнан уш кун бурын елгел1 журген» 6ip сумпайы болып кершесщ. «Жаза- тайым суйтш кетсен, юм жауап береди б у й т л кетсен, KiM жауап б е р е д т , - деп заманакырды орнатып, бар жа- манатты тебене уйш-тегед1 де журедг Тура б1здщ эр iciMi3re жауап 6epeTiH карауыл сиякты. Откенде лагерьде тамам ул бак in iiiu e жасыры- нып, Kenipre туруды уйрешп жургенб(з. Ондагы ойы- мыз эбден машыктанып алган сон 6ip-aK кепшшкке Kepccxin, кыздардын тавдайларын кактыру. BipaK ойламаган жерден бул купиямыздьщ да сыры ашы- лып калып, KyMicxaHHaH 6ipep сагаттык урыс еспгеш - Mi3 бар. Купияны ашуга себепкер болган - баягы осы KapiM. Оган TinTi уйреткен emKiM жок. Улдарга epin к ел т , аузы анкая карап отыратын Кэр1м 6ip KyHi 6i3- ден кергенш жасаймын д еп, Te6eciMeH шаншыла кулап, т ш н ондырмай кыршып алган. Кумюханша айтканда: «Миы аузына Tycin, олай-булай болып кетсе, KiMжауап бередЬ деп , т еб е шашымыз TiK тура, imTeH тынганбыз. Bip зыпылдак командир1м)зге ж еп азш койыпты. Бар б а л е т бастап журген мен екенмш. Кум1сханга кереп де Беков. Отряд жиынына салып, «Кайдагы жок бэлелерд! уйретш, упдарды бузып жургешм» ymiH, катан ескер- ту берш дь Оны да жумсактаткан - Зулфия тэтей. 128

Кумюханга салса, одан зоргысын аркалатып инберудсн тайынбас. Дап сод туста ею отряд арасында жарыс OTin, уш- торт ул болып акробатикалык онер кврсеткен б1здер Кум1схамнмк тобындагылардын аузын анкайтып, шан каптырып кеткснб!з. Ендц Mine, мына сынакта да бгш н отрядтаи ссксм алгандыктан, алдын-ала меж олардан б о л т тастап отыр. Жер-кекте жок боленiH 6opiH ойлап табатын мен деп се-нктснедг Демек, Бековсыз ол коман­ ден ы калпакпен урып ала салмак. Жулдыздын менен он есс тапкмр скей т мулдем моймндагысы келмейтж сс- юллг Оган жол KopceTin, 6opiH yviperin журетж мен деп тусжеднау. шамаем. KepiciHUic cKcuiii кайдан бшсш. Топ-топ боп андызлап. Шынбулактын ангарын тук калдмрмай сузж келе жатканымызбен, болендей i3 кесе койган жокпмз. Тек 6ip-eKi рет бшк шокм бастармнан жумбак жазулы кагаздар танканбмз. Оных 6ipin;ic алга карай багыт Ылтснген де. екш ппстде «360-180=?» де­ ген жумбак жазу бар. 3 p i ойлап, 6epi ойлап басымыз катканмсн, мунын негылган цифр скенж таба алмай дал болыстмк. Байкауммша, Зулфия вожатыйымызга бул купнянмн сыры мал1м сиякты. Сан алуан алып канта шеипмдер мен болжамдар айтып даурыгыскан балаларга карал, 6ip ж ы м ын CTin алып, соз бастады: Кун болса KcuiKipiii калды. Сендер анау 6ip тумсыкка дейж шолып кайтыцдар. Мен осы жерде отыра турайын. Сосын 6opin осында жиналыцдар. Б1з тумсыкка шжгенде, жср шарындай децгеленген шартабак кун батыс кокжисккс карай кулдилап, терец сайдын imiH сап-салкын коленке жапты. Сай iiuin да- быр-дубырга толтыра ж урт, тумсыкты айнала шолып шыктык. Еш белп жок. Кайтар жолда Зулфия тотейге карай тотелей тартуды жон кергсн Канат екеумп тж бетксй;п ком ей бшкке котер!лгенб1з. Бпден калыспауга тырысып Кум1схан келедг

- Карашы, Асан, кущи карашы. Cyra батып бара жаткан кып-кызыл доп сиякты, э! Канат иепмен мензеген батыс кекжиекке карап, антарылып турып калыппын. Кеплд1р сагымга жарты- лай гана баткан кун мен онын ортан белшен туп-тузу сызык тарта келбеген кекжиек айнымаган алып транс­ портир - сызгыш болыпты да калыпты. Из, кэдамп сызу, геометрия сабактарында колданылатын транспор­ тир. Токта-токта! Транспортир eciMe оралуы мун екен, манаты 6ip жумбак цифрлар к ец ш м е сап ете калды. Уш ж уз алпыс градустык шенбер сол б елп ипнген шокынын табаны. Келе жаткан багытымызбен эл п шокы табанын ж уз сексен градуска айналсак, кайтадан лагерь калган жакка бет тузеймгз. Демек, олар элдекашан Kepi кайтып кеткен болды. Сурак белп сш койгандары: «осылай етсендер, багыттарьщ кай жак болмак» дегеш екен. Эй, Жулдыздын да таппайтыны жок-ау. Адамнын ойына ю - pin шыкпайтын шенбер елшемдерш калай ойлап койды десенш ь Кай тустан булт етш сытылып Kerri екен? Куш бойгы енсемд1 баскан 6ip зшдей коргасын ой- лардан жешлдеп, мэз-мейрам болып келе жатканым сол efli, Зулфия тэтейге жете бергенде, асыгып-аптыккан Кум1схан куып ж ето . Самай шаштары кобырап, мур- нынын ycTi шып-шып терлеп KeTinTi. Эбден щаршап, калжыраганы байкалып тур. Онсыз да туксиген калын кабагы одан эрмен туйипп, келе маган дурсе коя б ер ет. Ал, эулие, дегенщ е жетон! Бар, ж уп р, суйш ш йш сурай бер, - деп TenciHin тур. - 0 з басьщнан басканы ой- ламайтын еркеюрек ез1мпнлсщ. Бшгешщй достарына айтуга бэлсшдщ гой. Ол ез1мшйшк емей немене? 0зщ гана бш гщ келедН.. Булыгып эзер турган KyMicxaH екеш-екеш жылап жiбepдi. Не icTepiiwii бшмей, катты састым. «Не 6i- лемш мен? Неге 03iM гана бш пм келед1? Шынымен ез1мшшмш бе? Жок, мулдем олай болмауга THic. Рас, i3- дecкiм келмесе, ол ейткеш ез отрядым, ез достарым». 130

- Не боп калды? - Кумюханнын даусын ecTin, орны- нан ушып турган Зулфия тэтей д е 6i3fli елендей карсы алып, долдана ек а ген командир1м!зд1 бауырына басып, жубатып жатыр. MeHi жерден алып, жерге салган KyMicxaH болса, кулл1 балалардьщ кезш ш е тупмд1 калдырмай cyMi- рейтш, icKe алгысыз eTin тастады. Кылыгым пионерге лайык ем ес, меш барысымен дружина Советше салып, TapTi6iMfli карамак болып буркырап жур. От пен судьщ ортасында калгандай, не icTepiMfli бшмей мелшшп мен турмын. Осы 6ip ьщгайсыздыкты ар жак шеттен шьщгыра ыршып тускен кыздардьщ ащы даусы бeлiп Kerri. Шоршып-шоршып, Зулфия тэтейге карай ыгыскан кыздардын ар жагынан колында ш елм еп бар Канат шыга келген. Аузы агашпен тыгындалган кумыраньщ im iime каравдаган б1рдене кершедк Суп-сур жылан екен. Элгш де ол 6ip туп ушкаттьщ Ty6iH туртшектеп калып койып едь KafiTin устаганын кайдам, айран- нан босаган шелмекке салып алыпты. Осы беткейд1н топырагы тустес сур жылан кумыра iniiHeH шыга ал- май жанталасып жур. Клп-юшкентай айыр т ш н жалац- жалан eTKi3in кояды. - Оный не, жанын кинап. Ж1бер, коя бер, Канат! - Неге? Лагерьге алып барайыкшы, тэтей. - Жок. Ол да Tipi жан иеЫ гой, кинауга болмайды. Буган ерк1нд)к керек, - деген Зулфия тэтей жыланы бар шелмект1 колына алды. Кыздарга уксап урейленуд!н орнына ирелендеген жыланга суйсш е карап калыпты. - Карандаршы, мше, K63i кандай эдемП Солай деп, вожатыйымыз 9pipeK барып, кумыранын тыгынын жулып алды да, шырк ш рш п журген ryci суык макупыкты жерге ж1бсре салды. Бостандыкка шыккан жылан зып 6epin, алдындагы калын шептщ арасына ирелендеп Kipin, эп-сэтге кезден гайып болды. Бул кезде ымырт yfiipine бастаган. Сонгы рет кызыл

шоктанып, талаураган батыс жак та курещте тусп. Сай iiui TinTi кара к урещ тт кеткен. Агаштардын ара- сы ущрейген тупЫз тунгиык секивд суык кершедг Дэл жанагы жыланньщ K63i icnerrec. Ал Зулфия тэтей болса оны кандай тамаша дейдг Heci тамаша, Heci эдем1 еке- нш KiMбшсш? 0 н е , келер туннщ белп ан дей меп-мелд1р аспан кумбезшен кул1м кез жулдыздар сыгалай бастады. К е й т самал ескен шокы басына жайгасып алып, оларды жарыса санай бастадык. Bipey, екеу, ушеу... - О, менщ жулдызым кеп! - Жок, м ен ш кеп! Мен енш ммен таласпадым. C e6e6i MeHiH Жулдызым жеке дара, жалгыз гой. Зулфия тэтей эн бастады. Даусы эдем1 екен. Меп-мелд1р булак толкынындай баяу гана д!ршдей шыгып, аягы шалкыган дарияга уласып кеткендей. 0 3 i жанарын сай ш ш ен алмайды, туп аз туцгиык кара тунек iuiiHeH элденендей 6ip елее 1здеп отыргандай. Кунд1зп аптаптын i3i жок. Таудын туш кандай салкын. Куш бойгы шаршаганымызды умыттырып, жа- нымызды 6ip саумалдай ракатка белейдг Жуп-жумсак алаканымен дуние бпкещ й аймалай тербетш турган тун осы сэт маган кулл1 п р ш ш к тщ мешрбан анасына капы уксап Kerri. BipiHeH кешн 6ipi жылт етш, жарыса мен мундалаган жулдыздар кок кумбезшде жыпырлай бас­ тады. TinTi кол созым жерде тургандай коршш, барган сайын айкындалып, барган сайын тым-тым жакындап келе жаткандай. 0 н элдекашан аякталса керек. Жулдыздар элемжде сагымдай калкып журген киялымды Зулфия тэтейдщ yHi белдй Даусы улкен сандык тастьщ ар жагынан шыгады. - Жок, KyMic, Асан жаман бала емес. ©нерлк ойлы. Тек сол касиетш асыра эспеттеп, баланы тым менмена- Tin алатын 03iMi3, мугал1мдерм1з. Асанды да, менщше, тэрбиенплерщ тым м е н м е н с тп ж1берген. Ондай бала тек 03i ойына алган iciH тап-туйнактай eTin орындай-

ды да, ал бегде б1реудщ ыркына кене 6eprici келмей туратыны рас. Оны тузету тук емес... YuiiHiui дэптер Мен в31мд1 жек керемш К,анат щ лай су патшасы атанды? Картоп - вз ырысымыз. Озен бойындагы врт. Элшнщ цорлыгы. Окшш . Мен унпн, (бэлю м, барлык балалар уш ш д е) ен есте калар кун - ол 6ipiHuii кыркуйек. Бул кущи сатына кутпейтш 6ipfle-6ip бала жок шытар. Tin- Ti нашар окитын балалардын 03i бул куш ездерш айрыкша куанышты сезш едь Э рине, каникул да жаксы. BipaK сонын 03i биыл тым узакка созылып кеткендей. Тамыздыч аяккы кундер1 TinTi тас табан- дап жылжымай-ак койган. Пионер лагерш ен кел1- с1мен, алташкы он-он б ес куннщ ш ннде-ак жайлаудын бар кызыгын тауысып тастагандай болып, элденеден imiM пысып, е л еп зе бастадым. Ендо жайлаудан rep i лагерьде еткен кецйвд кундер1м Ke6ipeK eciM e орала беретшд1 шытарды. Жалгыздыктан зержкеннен болар, кластас достарымды жш ойлап, олардын 6ip-6ipiHe уксамайтын эртурл1 мшездер1 мен кулкип кылыктары eciMe Tycin, онашада epiKci3 езу тартамын. Оку жылы басталып, мэре-сэре болып калтанымызга 6ip жумадай еткен. Ега-уш айдьщ iuiinae керген кызыцтарымызды айтып тауыса алар eM ecni3. Кдз>Р де алташкы екьуш сабактан сон мектеп форма- сы деп аталатын су жана костюм-шалбарымызды ойын ки1м1не ауыстырысымен, узын агаш отыртышка келш жайтасканбыз. Класс жетекппм1здщ айтуымен, каз1р бар бала картоп казута барамыз. Машина кутш отыртан бет1м1з. Э цпм енщ Tepeci - Эл1м сезге конак 6epciH бе. - Ой-хо-ой, биылгы екшпп маусымньщ кызытын айтсандаршы. Мын тун айтып тауысып б т р е алмас- 133

пыз, - деп, журттьщ д елебесш коздырып 6ip койды. Екпшп маусым деп турганы - лагерьдеп ез1м1з болтан кез. Таты не айткысы келш тур екен деп елен ете калыстык. Эл1м1м4з аспанга карап, кезш жума там- санып алып: - Ундемей гана тымпиып журетш Канаттьщ 6ip-aK тунде су патшасы Сулеймендей шыга келш, бэр1м1здщ журепм1зд1 ушыра жаздаганын айтсаншы. Имандай шыным. Адамньщ ж ур еп ушатыны рас болса, эй, сон- да-ак ушып кетер едь Эл1мд1 тамсантып отырган о кита пионер лагерш- д е п екпшп маусымнын бас кезшде erri. BipiHiiii куш эдеттепдей аса кеп бала жинала коймапты. Ойдан- кырдан басымыз куралган он шакты баланын кепш ас-суын реттеп, жатар орынга жайгастырган тэрбиепн Жуман агайымыз езш е белш ген жалгыз машинамен кинога кетш калды. Д эп соны андып тургандай, кальщ гогайдьщ ар жак шетшде туратын кузетпи шал да кас карайысымен, жарык беретж моторды emipin тастаган- ды. Бензин аз дейдт Кальщ бактьщ iuii болгандыктан ба, жок элде 6yriHri туннщ 03i сондай кою ма, afrreyip, TOHipeK б1ткен кезге туртсе Keprici3 тас карангы едт Зэул1м теректер кек TipereHалып багандардай карауытса, шогыр-шогыр боп уйыскан кальщ жыныстьщ тубшде б в д щ opoip iii.Miifli андып адам жалмагыш жойкын айдаЬар жаткандай. Кундтзпдей емес, ол жакка карасан болды, бойьщ TiTipneHin, сананды урей билейдп Тас тунек жалгыз маган тана емес, балалардын бэрше осылай эсер етсе керек, ак шатыр алдына жайгаскан б1здердщ энпмем1з жуйесщ таба коймады. Не айтсакта, соны келш кайдагы 6ip коркынышты жайттарта т1реле бередт Кенет сез1м1з кшт у зш п , таты да у н о з каламыз. Содан кешн Эл4мнщ акылымен жылы тесекке Kipin алганбыз. BipaK уйкы кайда. Б1р-б1р1м1зд1 кермегел! 6ip айдьщ ж узк айтар э н п м е д е кеп-ак. Мундайда эрюмнщ eciHe кай-кайдагы адам нантысыз кияли утымдардын

орала 6epepi тагы бар. IuiTeri уре№шзш 6ip-6ipiMi3re сезд1рмес уппн, кейде TinTi сондай ypeftni энпмелерд1 эдеш козгап коятындаймыз. - Жапандагы уйдщ Heci болады деген рас па осы? - Атамныц айтуынша, эр нэрсенщ е з Heci болады. BipaK кезге кеп кершбещн дейдг - Иэ, олар осындай тас карангыда гана, журт шырт уйкыда жатканда шыгады екен. У нем1 ак кебшмен келендеп, елее боп кана шалынады. Мына бактыц да Heci бар ма екен? - Бар шыгар. - Бар болганмен, олардыц адамга еш залалы жок. Осындай сан-сапалак коркынышты ойларды тал- дауга кешкен балалардыц дауыстары 6ip турл1 туншыга шыгып, дем дерш iuiKe тартып жатканы байкалады. EciMe Досбол карттьщ айткандары оралып, денем жы- лынбай, калтырап мен жатырмын. Ман далада жападан- жалгыз кеп ЖYpeтiн карттьщ эцпм еш ылги 6ip шайтан- дар мен осындай кубыжыктардьщ елеЫнен турушы eдi. Тас карангы тунде Д осбол карт жолаушылап келе жат- са, алдынан жылтыраган ошак керш едг «Е, шаршап келе жатканда жаксы болды, осы уйге тунеп аттанай- ын деп», - ат басын солай бурады. Э л п от кепке д ейш жетшзбейдь Жогалып та кетпей жылтыраган куш ал- дында мен мундалап турады. Э бден калжырап 6irriM-ay деген кезде, кшз уйдщ де карасы кершедк эйтеу1р. Ана- дай жерде жылтыраган ошак. Оты да еппршмешт. Cipo, ani уйктай коймаган болар д еп, атынан тускен Д осекен тас карангы кшз уйдщ eciriH 1здеп, камшымен туртш калуы мун екен, эл п уш кара таска айналып шыга келедь Кэд1мп д эу тас уй д ей дг Э л гш деп ошактьщ орнында аппак сенкедей кураган элдененщ бас суй еп жатыр. «Шырак дегеш мнщ шайтан екенше сонда кез1м жетш, атыма каргып MiHin, эйда кеп каш!» - деп б т р у п п efli Д осбол карт эцпмесш . - KiMHiHсу iuiKici келд1? - дед1 осы кезде тер жактан

- Мен. - Тагы к1м? Су деген сезд1 ecTiciMeH, анкам Keyin, шелдеп жатка- нымды жана биш м. - Мен. Келе-келе су iuiyre баратындар терт-бесеу болдык. Ауыз су алар бастау 1ргем1зде сылкылдап жаткан мына езеннщ аргы жагасында. Оган ас уй жактан шыгатын жалгыз аяк жолмен журш отырып, тем ен и Kenip аркылы гана етуге болады. Kenip деген! 6ip-6ipiHe те- Mip курсаумен косактай салган кос берене гана. бзен н щ суы тайыз болганмен, бул туста тым жайылып агады. - Байкандар, - дед1 элдешм б ш п р л ен т. - Тунде суга барган адам су патшасы Сулейменнен дауыстап турып руксат сурауы керек. - Не деп? - KapiMHiH yHi жер астынан шыккандай куцпрлей жетп. - Су патшасы Сулеймен, су алуга руксат бер! - деу кажет. - Й емене, бэрщ 6yriH дш дар болып кеткенсвдер ме? Кайдагы 6ip арамза молдалардыц сандырагын к ек т. Журщцер! Бак е з ш ц д ш , су езш ц щ ю . Коркатын Heci бар? - деп жулкына алга шыккан Э л т н щ бул батылдыгы 6apiMi3re мыскалдай болса да дем бере тускендей. Еп- теп 03iMi3re ©3iMi3 келш, «айбынды» колбасшымыздын сонынан ердйс. Расында, сонша урейленгешм1зге кысылып келем1з. Бэсе, Эл1м осындай болса керек-Ti. Тун эл1 тастай карангы екен. Т ебеден тонген кара булттай туксиген бак im i тым-тырыс. Шырылдауык ше- прткелер де, эш ш кустар да эп-сэтте жер бетшен i3iM- кайым жогалып кеткендей. TinTi агаштьщ жапырактары да кимылсыз. Айнала кап-кара, мелшшп калган тш- ci3, жансыз, мещреу, мылкау дуние. Бойга epiKci3 урей ушрштш , ден еш калтыратар тас тунек, суык элем. Кулакка шалынар жалгыз дыбыс езеннщ сылдыры гана. 136

Bip-6ipiMi3re сыр алдырмастан ун-тунс1з шубап, кыл кошрге де т1релд1к. А лда —Эл1м. Шатырдан шыкканнан 6epi ол да Tic жаркан жок. Суыньщ суыктыкы шекеннен етер мвлд1р бастау осы кеш рден еткен туста. Булак басы атты Kici бойлай алмайтын кокпенбек жасыл курак. Ай- нала калын жыныс. К ос беренеден салынкан кыл Konip басында сэл тана Kiflipicжасап, журек токтаткан сон аркы жакадакы тума басынан еш тене керш бей ме дегендей, алгы жактан коз алмаймыз. Ж урепмнщ тарсылдаганы сонша, кабыркамды дурс-дурс какып турканы анык байкалады. Кол-аякым да д1ршдеп, денем муздап бара жаткандай Kepinai. Э йтсе д е сыр бермей, Эл1мнщ сонынан epin келемш. Менен кешн KopiM. Одан TinTi сыбыс жок. Тш-ауыздан, дем нен айрылып, кур сулдер1 шбш келе жаткандай. Тек, эйтеу1р, кыбырлайды. Кешрден yh деп OTin, тумака да таяп калдык. Эл1мнщ менщ колымнан калайы кружканы алып, бастаука енкейе бергеш сол едк тума басындакы бал курак судыр ете калкандай болды. Сейткенше болкан жок, судыракан калын курак imiHeH шубатылкан аппак сулде серен eTin шыка келдь «Ilepi!» YcTi-басы аппак, аузынан кып- кызыл жалын шашып тур. Тебемнен жай тускендей. Мына сумдыктан eciM- fli жиып улгеркенше, алдымнан б1рдене зу ете калды. Карасам - 0л1м. Алды-артына карамай, ушып барады. Макан да жан керек. Канат бкгкендей ал кеп зымыра. Кыл к ет р д щ аузына тыкылкан алдымдакы екеу 6ip-6i- р1мен соктыкысып, ею жакка ушып Kerri д е, макан жол ашылды. Сука тускендер д е тобыктан асар жайдак суды шалпылдата Kemin, 6e3in келедк Калысар емес. Сыр- тымызда тасур-тусыр, ырс-ырс еткен ypeitni дыбыс. Журек токтатып, мойын бурука шама жок. 0кпем1зд1 колымызга алып аккан бойда, шатырка койып-койып кетт1к. Аман-есен шатырка жетш, керпе астына юркеш- м!зге oni толык сене алмай, жанакы 6ip кас пен кездщ

арасындагы елестен кеи1н, е н мен тустей куй кеипп, де- Mirin жатырмыз. Сейлеуге шама жок. «Бул не сумдык? Не кылган елее? Корыкканга кос кершед) деп, элде... Жо-жок, мумк1н емес. Олай болган жагдайда бэр1м1зд1н кез1м1зге б!рдей елестер ме ед1? Ап-анык. TinTi козгалганына деш н кердж ем ес пе? Шубатылган уп- узын сулде. Ырсиган аузынан кып-кызыл жалын шаша ысылдаганы да ап-айкын естшд! гой. Сонда капай, соньщ бэр! шындык болганы ма? Элден уакытга шаршылай кагылган аркалык сырыктарга кершген кенеп шатырдын ipreci сусып кет- кендей болды да, 1лесол бурыштагы Канаттьщ кикылдап Kynreni естшда. BipTe-6ipTe сол жак ш еттеп уш-торт ул теп е кулюге к ем ш п жаткандай керш дг Шыдай алма- ды бшем, кеп етпей элплердщ 6ipi каркылдап, iuieK-ci- Jieci катты. Свйтсек, элгшщ 6opi бурышта жататын, кой аузынан ш ел апмас Канаттан келтть «Ундемегеннен уйдей бэле шыгады» деген осы. Bi3fli урей кысып, шатырдан топталып эзер шыкканымызды кврген онын ойына 6ip кулык сап ете калады. Манадан 6epri эн пм енщ узын ыргасын кешлше токып, унЫз жаткан ол батырсынган Эл1мд! 6ip катыратын еэттщ туганын ce3in, 6ip icKe бел буады. Сейтед! д е, ешюмге сыр б!л- д1рместен шатырдан жайлап шыгып, тас карангы тунде ну жыныстьщ шлмен булак басына тетелей тартады. 0 з е н суын Kemin етш , б1зден элдекайда бурын Kenin, бал курак арасына бугынып отырыпты. Б1здщ карамыз кершгенше, колындагы о д е т imiH кеулей унпген шошка жангагын тутатып, шатырдан ала шыккан ак жамылгыга оранып дайын турады. ImiH б1збен yHrireH K3fliMri шошка жангагынын 6ip басын шырпымен тутатып, eKiHmi жагын ауызга TicTen турып ышкына урлесе, кып-кызыл шок болып коздарын юм 6inreH. Шоктын жалкын сэулеам ен оны урлеген адамнын аузы апандай ущ реш п, Ticrrepi аксиып, 6ip сумдык кубыжык кейшне енед1 екен. Ойлап таппайтындары болсашы.

Болган-б1ткеш осы. Жетч карангы тун ш йнде бастауга руксатсыз кол созган Эл1м батырымызга кэрлене тап берген су патшасы Сулеймен в й м о д щ Канат болып шыкты. Осы куннен бастап, балалардьщ мазагына айналганбыз. Ею-уш кун бойы танертенп 03iMi3re ти- ecm i майымызды 6epin журш , балалардьщ бас-аягы жиналганша, бул жайсыз окиганы жан адамга айтпауга оларды кещррш-ак еднс. Амал канша, «жау» вз!м1здщ 11шм1зде екен. Аузына сез турмас Эл1мнщ ойланбастан ез абыройын кезекп 6ip кызык хикаяньщ курбаны ете салганы бар. Ещй келш бую л класка жайганы мынау. Класка жайылды дегенш е, бую л интернатка таралды дей бер. дл1мнщ энпмесш щ сонын ала бере, устерше женш спорт кшмдерш KHin кыздар да келш жеткен. Коп кенпкпей корапты кек машина да келе калды. Дэп 6ip тойга барардай-ак, таласып-тармасып кораптьщ у с т и д еп агаш орындыктарга жайгастык. Ж ол-женекей Зулфия тэтейщ алып, одан spi Шьщбулакка тартамыз. Бул - класс командир! Кумкханнын OMipi. Тэрбиешшер жок кезде, басшымыз - сол. Интернатгьщ картопты ал- кабы Шьщбулак ещ р ш деп Сарыбелде. Иэ, жаз бойы ез1м1здщ лагерь туратын Шьщбулак ещ рш де. Лагерь- д еп кым-куыт ойындар мен к ец й ш жарыстардьщ ара- сында улдар кезекпе-кезек сол алкапты сугарып, арам шептен арылтып, корыкшы атайга колгабысымызды типзгенб!з. ЦПрган, карсы алдьщнан eienhui жел ecTipin, так- тайдай жол уеп м ен жуйтюген ашык машина корабында коныр каздай т Ы л т , 6ip-6ipine иык TipecTipe отырып, кецшда энге басканга не жетсш . Зулаган машина екшш даусынды мыц кубылтып, бурынгыдан да эсерленд!рш, эсемдетш ж1бергендей. Мойньща жанындагы суйшмд! кыздын тентек желмен ойнаган жуп-жумсак майда шашы оралып, тула бойынды беймэл!м 6ip ыстык се- з1м шарпиды. Кос капталда д ен г ел ен т калып жаткан

алтындай кулпырган сап-сары дала. Тобенде уршыктай ушршген кекпенбек нщцей аспан. Картоп егшген танап басында б1зден да баска ею-уш класс бар екен. Жогары кластын балалары жуйектерд1 казып, 6i3 картоп теруге KipicKen6i3. Ал кыздар картоп- ты сурыптап жатыр. Айтпакшы, жазда лагерьде таныскан Зулфия тэтей б1здщ интернатка мугал1м болып келген. Географиядан сабак бередк Окуды 6iTipreH 6eTi осы екен. Ka3ip 6i3- Д1Н класс жетекппниз opi тэрбиепл. Кумюханньщ айтуы рас болса, ол Kici б1здщ класты директордан 03i сурап алыпты. Дымкыл топырактьщ шЫ мурын жарып тур, домаланган картоп кара баркыт жер у сп н де шашылган алып ак моншактардай. - 0 й , анау не? Тау боп уйшген картоп жанына т1зе буте бергешм сол ед1, Эл1мнщ урейл1 унш ен кешн орнымнан ушып турдым. Кыртысы айрылган кара жерден бас алмай шукшиып журген бар бала д а елен еткап, белдерш жа- зып ала койыпты. Назарлары езен жакта. Сол тустан болар-болмас шу- дадай еЫлген ак шулан ту п н кершедк Осы сэт лашык ш ш ен екпш дей шыккан корыкшы атай букшендеп солай карай ж уп р е жeнeлдi. Колында Kyperi бар. Bi3 жакка колын бултап, б!рдене деп дауыстай айкайлап барады. Солай карай лап койдык- - Шелек, курек ала жур1ндер! - деген Зулфия тэтеш ш з алга Tycin, кустай ушып келедг Bi3 жеткенде, кшз уй дщ орнындай жердщ бал курагы кап-кара кулге айналып, конырсып быксып жа­ тыр едь Кайта тал-ш ш ктерге жете коймапты. Сэл1м атай бастаган бар бала топырак, су шашып, сумандай алга жылжыган отты ceHflipin, элекке тусуде. Келе 6i3 де Kipicin кеткенб1з. Тамам бала жан сала кимылдап, абжыланнын типидей жалавдаган тш л з жауды 140

свнд1рдщ-ау. KeHipcireH курай мен быксытан тутш hici болмаса, кызыл жалын жаландауын койган. - Балалар аман гой, атай? Бул не кылтан от? Жана байкадым, бетш ен нуры т е г ш п туратын Зулфия тэтейм1здщ жуз1 элем-тапырык болып к е т т - Ti. К езш деп урей ушкыны д а эл1 еш е коймапты. Сэл1м атайга 6ip Typni коркынышпен карайды. - Е, жана 6ip-eKi бала журген осы манда. Айнала курап турса, булар ойнатысы келедь - Айтпакшы, балалар, б1здщ KopiM кайда? Ба-а-гана су iiuin келуге кетш едь Gprri ceHflipin болып, езенге бет алган 6i3fli тэтей сураулы кешппен Teric шолып шыкты. Ешкайсымызда ун жок. Зулфия тэтейдщ Typi T im i оцтан шуберектей бо­ лып, бозарып Kerri. YHeMi кул1м кагып туратын шуакты кездер1 ушкынсыз. Жерден жет1 коян тапкандай айкай салган Кумшханнын: - Эне, тэтей, KapiM эне! - деген ащы даусы 6opiMi3fli елец етюздк KeH6ipiMi3 тнгп селк етш , класком кыздыц сук саусаты шошайган жакка урпш се карасып капыппыз. Кэр1мнщ аузы-басы куйелеш-куйелеш. Мурнын корс-корс тартып койып, тукиган куш басы салбырап, Зулфия тэтейдщ алдына кеп токтады. - Не болды, KapiM? Амансьщ ба, эйтеу1р? - Кепйр1щз, тэтей... Картоп кемш... Сум1рейген Кэр1мнщ амандыгына коз жетюзген тэтей оныц соз1не мырс етш кулш япберд1. Сол-ак екен, меп-мелд1р жанарларына бурынгы шуакты ушкын кайта Teyin шыга келд1 де, жуз1 жайнап сала бepдi. - Осы той, ерттщ Heci. CipiHKeHi кайдан алдын? Те- MeKi тартып журген боларсьщ? - деп зщ дей сурактарды боратып, TenciHin келе жаткан Кумюханды тыйып тастатан тэтей: - Кыздар, сендер ж уре б ер в дер , - дедг Бар бала: «Тэтей каз1р онаша алып калып, KepeciciH коз1не керсетер» деп ойлаганбыз. BipaK Зулфия тэтей

еитпед1. Алдымен аспай-саспай кулймарей турып, KopiMHiH эцпм есш тывдады. Эр сездщ басын 6ip шалган Кэр1мнщ MiHripiHiH узын-ыртасынан туйгешм4з мынау: CepiK eKeyi койны-коныштарын картопка тол- тырып алып, су бойына келедь Эрине, KapiMre буны уйреткен д е CepiK. Содан eKeyi от жатып, козага картоп кемуге Kipicefli, Отка кемшген картоптан дэмд1 ас бол- сын ба? Kopitvi eKeyi куйген картопка таласып жургенде, от бепм ен жайылып, узын-узын шырпылардын ушын жалап, судырап турган ку шепке тиед1 де, сумандап ала женеледт - Иэ, орт - п л а з жау детен/й халык текке айтпатан, деп KspiMiiin HbifbiHa колын салган Зулфия тэтей элденеш есш е туаргендей, ойланып калды. - Оттан жаман коркамын. Кшшентай кез1мде e3i\\iHeH улкен ба- уырым отка куйш, коз алдымда сумдык казага тап бо- лып едт YcTi-басы лаулай жанган каршадай баланын жан адамга, TinTi аттылы Kicire жетюзбей шыркырай кашканы куш 6yriHre дейш коз алдымнан кетпейдь Байкамаса болмайды. Балалыктьщ сондай кесепатка урындырып журмеуш д е ойлаган жен. М езгш аз келген казадан ауыр бакытсыздык жок. Жана гана кектеп, гул жарталы турган кездерщ гой. Жаманаттьщ 6eTiH ары кылсын, эрине. Зулфия тэтейдщ манаты oprri керген заматтагы тусш щ кереметтей бузыла калуыньщ ce6e6iH жана уккандаймын. Бар бала ол кклшн аузына карап, yHci3 келем1з. Свйтш, KopiM мен CepiK класымыздын атын тэты 6ip шытарып, бую л интернатты шулата жаздады. Шынбулактьщ багын ертеп алганда, шудын кокесш сонда корер едж . Тэтейдщ a u 6 ip ашусыз, зшЫз бай- ыппен айтылтан сездерк езгеш кайдам, меш 6ipuiaMa есейтш ж1бергендей. Санасына с ез конбайтын Эл1м гана. З ем б и щ б1рде жулки тартып, б1рде екшндей алга бастырмалатып зыкымды шытаруын кояр емес. Bip-

eKi per алаканымды агаш жанкасы да жырып Kerri. Онын бэрш койшы. Ал д эл мынасы ецщ корлау сек и щ KepiHin, зыгырданымды кайнатты. Кыздарга таяна бер- генде, зембшмен сонымнан екшндей итерш, тау боп уйшген картопка сурйадре етп егм н ен TycipMeci бар ма. CypiHe-кабына баскан аягым жуп-жумыр картоптардын устшен турак таба алмай, туп-тура Жулдыздьщ алдына сулап тускем. Тура сала колыма iлiккeн картоптьщ 6i- piH ала салып, ж!берш урып ед1м, булталактай кашып, типзбей Kerri. Тисе, бэлю м, ашуым басылар ма едк Кайткен кунде куып жетш , к е л ш г р т турып 6ip ургым келд1 д е, eKi колыма картой алып, сонына т у с г м . Ку тулюдей жылмандай кашкан ол да онайлыкпен дарыта кояр емес. Сонгы картопты салмактай устап, ышкына куып берешн. Жок, манагыдай ем ес, такап-ак калдым. Кос жауырыннын тусы деп ж 1бер т урганым сол едк сейтсем, Эл1м ку K03iHin 6ip киыгымен келецкеме карап келе жатса керек, шекелей отыра калганы. Ызакорлана сштеген картобым дэл осы кезде 6i3 жакка жалт караган Зулфия тэтейдщ ш екесше сарт ете TycciH. Тула бойым- ды суп-суыктер жуып Kerri. Маскара-ай! Глнмде манагы тунык келдщ орнында балкыган ып-ыстьщ eKiHim жа- тыр. © зепм д! кYЙдipiп, колка тамырымды суырып ба- рады. Ашу ма, элде кушшш пе бш меймш , тамагыма екс1к тыгылып, KeHcipiriM ашып, жанарымды жасаура- тады. Онбай тидьау. Анау кексокканга солай тисе гой, айызым канар еда. Картоп 6ip жак кезш ала тисе керек, тэтей сол жак кабагын алаканымен баскан куш отырып калган. - Кеиприцзпп, тэтей, Keuiipini3iiii!.. Мен, мен... Эл1мдь.. Ызакорлыгым, бэлюм, Эл1мге деген кара казандай кайнаган ыза-KeriM болар, будан api шыдап тура алма- дым. Енда 6ip секунд кипреем, агыл-тегтл жылап коя 6epeTin болган сон, езен жакка карай уша женелд1м. ¥яттан eKi бетш мен eKi купагым дуылдап кушп бара-

ды. 0 з е п м удай ашып, Зулфия тэтей уш ш imi-бауырым езш п келедк Кап! Ол Kici мен туралы не ойлап отыр екен? Онаша бак ш ш д е агыл-тепл болып, ал жыла ке- лш , жыла. Дуниенщ бар нуры Mefiipni кездер1 мен кас- кабагында гана турган секщщ кершген тэтей1мд1 рен- ж т п алганыма куйшш, eKcin-eKcin койып жылаймын. Topiiiuui дэптер Бокс - батылдар мектеб1 К,ойындэптердег\\ цупия. \"К,опгап ” операциясы. Жуман агай урысцан жок;. Кбайта ашылган бокс секциясы. Б ули С ерж екеум1з жатакханада кезекнпм1з. Тесектерд1 жылжытып, еденд1 жалтыратып шыгуга ы- picxeHiMi3 сол едк - М э-э... мынаны кара! - деген досымнын уш жалт каратты. К°лында айкара ашулы, шап-шагын кегицнр койын дэптер1, аузы анкиган ол танданысын жасыра ал- май тур. - Ундемей журш , мынауын боксер болмасын де!?. - KiMfli айтасыц? Мынауын юм? - деп жанына келш, колындагы койындэптерге у ц и ш м . \"Бокс - батылдар мектебГ. Ke3iMe 6ipiHUji болып оттай басылган сейлем осы болды. Сейтсек, шап-шагын койындэптердщ iiui толган б!з бшмейтш купил болып шыкты. Бокс ере- желер1 мен атакты боксшылар туралы жазылган га- зет-журнал киындылары мукият жел1мделш, эр туска Эбдшалан Нурмаханов секивд агалардьщ cyperrepi жапсырылыпты. Сондай ыждагатты коркемделген эр 6eTi коз тартарлык. - О-от, ундемес, э? Ойнапсыц, сен, ундемеспен, - дей- fli эр суретке шукшия кадалган С ерж. - 0ткенде шеюсш кала ж аздап... кыса койганым кандай жаксы болган. Осы сэт жатын болм есш щ eciri ашылып, iiUKe асыгыс Алмас Kipin келген.

- Балалар, - дед1 ол енттгш баса алмаган куш - кек блокнот кермед1ндер ме? Б1рден туш брдеп оз т е с е п н е беттедь - Тапкан тапкандш , е и ш баккандш , - деп бэлсшда CepiriM eciK ашылган заматта-ак койнына с у ц г т п улгерген койындэптерд1 алып жатып. - СуйЬшйге не берест? Онын колындагы койындэптерд1 корген Алмастьщ Ky3i жайнап сала бердг - Не каласан д а, ceHiKi! - Олай болса, б 1здщ шартымызды орындаймын деп, уэде бер. - Кандай шарт?.. - Б1зге д е бокс уйретесщ. - Калай? Першэтю жок. Спорт зал, ринг ж ок... - деп “жокты” шубыртып келе жаткан онын сезш С ерж к и т Kerri. - Сол да сез боп па? Мше мына орамалдарды б1р-б1рден колымызга орап аламыз. Сонан сон, шындап урмаймыз гой, тек жайлап, калай уруды уйренсек болды. Осы сэт менщ ойыма осыдан уш -терт жыл бурынгы 6ip окига тусе Kerri. ... Топ бала кеш кш к жасырынбак ойнап жургенб1з. Кенеттен 03iMi3 апта сайын барып кино KepeTiH узыншак уй дщ жанынан OTin бара жатып, тан-тамаша болып тура калысайык. Клуб уш нщ imi жап-жарык. Терезеден ш ггепнщ 6opi жаркырап KepiHin тур. К т е ц мэйкш ец жогаргы кластын балалары колдарында KOfliMri 03iMi3 кинолардан гана керш журген боксшы колгаптары, екьекщ ен карама-карсы турып алып, жудырыктасып жатыр. Ортада Жуман агай. Эрш мге 6ip калай уруды керсетш , элденелерд4 тусш ш рш элек. Колын дурыс сштемеген баланыц касына келш, шынтак тусын жогары кетере, колыныц басын сыртка карай бура туседо. Одан карсы алдына тура калып, e3i колын сш теп керсетедь

Ж упрш eciKKe келеек, жабык. Б1з сиякты \"бокмурындар\" топырлап, мазаны алмас ушш ктт- теп койса керек. Иэ, ол кезде Ka3ipri e3iMi3 кино керш журген клуб уш нщ 6ip жагы спортзал болатын. Biny- iMi3iue, ол жаттыгу бокс секциясы деп аталады екен. Жатгыктырушысы - Жуман агай. BipiHuii класта окитын б1здщ жасымыз толмай, катыса алмаганбыз. Оган тек бесшпп кластан opi карай алатын керш едг Те- з1рек есейш , секцияга катысуга асыгып жургешм1зде интернатка келген жана директор: - Тебелестен езгеш уйретш , шекесш кыздырып алсандар да ж етер!- деп , оны жаптырып тастаган.. - Токта, CepiK... - дед1м eciMe тэты элдене тускен мен досы ма ойлана карап. - Ешкайда кетш бара жаткан жокпыз гой. Не болды? - Колгап... бокешыньщ былгары колгабы... бар! Дэл сол болуы керек. в ткенде клубта, кино басталар алдында 6ip бурышта жиюлы турган жэппктердщ санылауынан сыгалап керген ед1м. Жанылмасам, менщше, сол жэшiктiц ш пндеп бокс колгабы болу керек. - Рас-ей, бурын болды гой?!. Бар зат ешкайда кетпей- 0\\, - деген досымньщ ce3i менщ у м т \\ц » урлей TycTi. - Демек, шан басып, какпагы шегеленген сол жэипктердщ ш ш д е жатыр! Б1здщ класка былтыр гана келген Алмас ан-тан. “Булар неш жумбактап Kerri” дегендей, б е т п з г е алма-кезек карагыштап, свз1м1зд1ц теркшше Tycine алмай дал. - Ол не зат? Кайдагы жэппк? - дейд1 эл1 де CepiicriH колында турган койындэптершен кезш ала алмай. - Блокнотты 6epmi. - Bi3 колгап тапсак, уйретесщ гой?!. - деп CepiK жа- нын кояр емес. - Жарайды, - дед( амалсыз кел1амш 6epin. - Тек ез1мн1н бшгешмд1 гана. Эйтпесе, мен тренер в м ести гой. -Болды, 6irri! Экел колды! 146

Eiceyi колдасып, куэгер ретш де оны маган кидырып, уэде байласты. Койындэптер1 иесш щ колына етп . Сейтсек, 6i3 бшмейш екенб!з, Алмасымыз расын- да да, бурынгы мектебшде ею жылдай бокс секция- сына катысыпты. Б иш ейпш жок. Аперкот д ей ме-ау, ныркот дей ме-ау, неше турл1 соккылардьщ атын этап, TyciH тустеп дегендей, керсетш бердь Соккы жасарда к эдш п шаршы алацца журген боксшыдай ширыгып, шиыршык атып кетед1 екен. Ею кез1 оттай жайнап, oni сустана калады. Оны Kepin, б1здщ делебем1з козсын де. Дэп Ka3ip шаршы аланга шыгып кетердей болып, желж- кен Серж: - Алмас, Асан, менде 6ip керемет жоспар бар. План - Барбарос! - деп, Алмаска бурылды: - Сен, мына тесектерд1 жылжытып, орнына коя бер. Б1з Асан екеу- Mi3 мына калган жерд1 жуып тастайык. Содан сон тез- детш басты операцията KipiceMi3. Серистщ бас жоспарын естуге асыгып, кауырт кимылдаган б 1здер эп-сэтте жатын белмен! жаркыратып, жутындырып ж1бердж. Есж-терезелердщ д е шанын cyprin, жалтыратып шыктьщ. Bipeyfli жумсаута келген- де шебер-ак бул CepiriH. - Ал, сабаздарым, дайынсындар ма? - Дайынбыз! - Онда кетпк, “операцията”. - CepiK, ол не операция? - дейш 6i3re шесер -шеспе- ciH б и т е й дал болтан Алмас соцымыздан epin келе жа- тып. - Операция - “Перчатка”, ягни “Колгап” операциясы. - Жанагы айткан ба? С он да... тапа тал ту с т е ... - д е­ ген Алмасымыз клубтын бурышын айнала бергенде ш- repi баскысы келмей калды. - Боксшы коркак бола ма екен? Бокс - батылдар мек- Te6i! Саспа, сен дэл осы бурышта карауыл карап турсац болды. Bipey-Mipey келе жатса, жетю рш ш , 6i3re белп 6epeciH. Калганын ез1м1з-ак катырамыз. 147

Бул клуб уш нщ тыл жаты. Ол жакта мектептщ тэжзрибе жасайтын жер тел1м1 гана бар. Жол жок. Дэл Ka3ipri уакытга бул жакка Tipi жан аяк баспайды. Осынын бэрш алдын ала бш п-пш пп алган CepiK MeHi терсзен!н тубш де калдырды да, e3i жайлап желдет- юш аркылы imKe Tycin, 6ip демнщ арасында eKi жуп колгапты алып шьщты. Оны элп н де белмеден шыгарда койнына тыгып алган жастыктьщ тысына салып, колтыгына кысып алды. - Курысын шан, ермекппнщ торы ма, 6ip бэлелер толып KeTinTi,- деп, ycri-басын каккыштап сейлеп ке- ледп - Онайдагысы осы-ак. Астьщгы 6ip жэшiк 6ip ауыр заттардьщ астында калыпты. Оган жету киын. Колгаптардьщ калганы сонда сиякты. Keneci кино бо- ларда, ертерек келш, барлау жасау керек. Болмеге келш карасак, eKi жуп колгаптын eKeyi де жыртык болып шыкты. TiriciHeH сегшген екен. - Ештене етпейдг 9з1\\из-ак Tirin аламыз, - деп Ал- мас отыра кальга icKe юркжен. Эп-сэтте 33ip erri де, ещц MiHe, 6ip жубын e3i киш, екшнн жубын CepiKKe KHri3in, ортага шыкты. Орта дегеш м тесек жок шыга 6epic жактагы ашык алан, ягни 6i3me - ринг. Алмас алдымен боксшыньщ турысын, колды калай устап, калай козгалу к аж етппн керсетгп TeHin келе жаткан соккыдан жалтарудын Typnepi мен тэсшдерш уйреттг Содан кешн барып, соккыларга кешкен. Олардыц да алыстан, аракашыктыкты сактай журш жасалатыны ж эне жакыннан согылатыны болады екен. - Теменнен жогарыга карай ipefi согатын бул соккы - ете-м ете TereypiHfli соккы. Ko6iHece иектщ астын ала ciлтeнeдi.-, д ей дг - Д1ттеген жерш е д еп тисе, нокаутка TycipeTiH соккылардьщ 6ipi. Бокс т ш н д е аперкот деп а т а л а д ы ... Кез келген соккы кемшде жуп болуы керек дейдг Э йтпесе, тертеу. М эселен, т ж е соккы - он кол, сол кол. Тагы да оц кол, сол кол болып кайталанады. Шыкшытгы

кездей кос капталдан кулаштай сермелетш соккы да дэл солай. Бокста ол серия деп аталады екен. Демек, сериялы соккылар. Кыскасы, шабуылга шыктын екен, соккыны буршакша боратуын тш с. Осылайша, сут ni- cipiM уакыт бокстын элшпесш айтып, керсет1п берген Алмас жаттыктырушымыз езш щ колгабын маган кип- 3in, CepiK екеум1зд1 жекпе-жекке шыгарды. 0 3 i -т е р е п л . Айтпакшы, умытып барады екем, бокста ол рефери деп аталады. Алмастан керген кимылдарды кайталап, арлы-берл! секектеп CepiK досы ма таяна бергешмде: - Э -э, айтпакшы, Асан сен, солакай едщ-ау! А-а, онда Секецнщ саудасы б г т дей бер. Солакайлар киын болады! - деп, абыройымды аспандатып-ак яабергеш. Солакай туралы жаксы леб1зд1 ез1м ез боп тунгыш рет ecTireH менде ес калсын ба. Барымды сала сштейш ке- лш. CepiK те онай-оспак емес. Жылпын-ак итщ- Булт- булт eT in, сытылып кете бередь Тыксыра келш, тосек пен кабырганьщ тушскен бурышына тыгып алып, тепелей бастаганым сол едк - Стоп! - деген окыс буйрык калт токтатты. Н е бо- лып калганын тусш бей, артыма жалт карасам, жаным- да Жуман агай тур кул1мс1реп. Жанагы буйрыктын Heci де сол Kici сиякты. - Мыкты боксшысын гой 03iH, - д ейдг Б!зде ес-тус жок. Маскара! Урлыгымыздын устшен тускен!н карашы. Байкал койган 6ipey жететзген гой. Жуман агай 6ipaK 6i3 ойлагандай ашулы ем ес сиякты. - Кайсы колгаптарьщ, - деп, колына алып к о р т , ба- сын шайкап тур. - Тозып кетттьау. - Из, 63iMi3... жок, Алмас Tirin койды, - деп жатыр- мын тек турганша деп. - Из, KepiHin тур ездерщ тжкендерщ. ImiHeH Tiry ке- рек ед1. Мына TiricTepiH кас-кабактарынды жырып кете- Д>гой,- дейд1 колгаптарды айналдыра турып. - Калганы осы-ак па екен e3i? 149