Не деп жауап берер1мпд1 бшмей шпм1з кылп ете тустг Байкаймын, агай 6ip ш икш пьнздщ барын сезш- ак тур. BipaK ол KiciHi толганткан жайт ол емес, мулде баска сек тдь - Жаксы бастама екен мыналарыц. Ертен директор- мен с е й л е с т , руксат алайык та. бурынгы спорт за- лын кайтадан жабдыктап калпына келНрешк. Кемекке дайынсындар гой? - Дайынбыз, агай! - дегенд1 ушеум1з б1рдей хормен калай айтканымызды д а ангармай калыппыз. Болды онда, уш еущ секциянын алгашкы Mymenepi боласындар. Ал мына колгаптарды етнаш атайларына апарып, жаксылап Tiicripin береш н, - деген Жуман агай жайбаракат шыгып журе бердь - Естщщ бе, Алмас?! - деп, CepiK ун-тунсю турган Алмасты кушактай алып, кетере женелдг - Секция ашылады. У-ра-а! - У-ра-а! MeHiH де куанышымда шек жок. Жуман агайды айтсаншы бэрш ен де. Атамнын сез1мен айтсам, нагыз алтын адам гой mipKiH!.. bccinnii лэптер K'oni.icii бггксн каникул Бэр1бпр длин батыр бола алмайды. Шырша тойы. Зулфия тэтей, атам жэне мен. К,анаттыц атасы. Суыт сапар. Картоп казу, Октябрь мерекесше дайындык деп абыр-сабырмен жургешм1зде, коныр куздщ де сынап- тай сыргып ете шыкканын бшмей калыппыз. Мерекеге дайындык кезш де де отряд пен отряд, класс пен класс арасында жарыс басталады. Эр отряд сапка устап шыгатын эдем1 гул немесе плакат, стендшер жа- сап, музыкалык композиция керсетедь Кызыкты кон церт здрлейдЕ Оны койшы, ол е з iuiiMi3fleri жарыс кой.
Ал мына Kepiui орта мектепт1 айтсаншы. Б цдщ интернат непзш де солармен жарысады. Былтыр Жуман агайлар жасаган «Аврораны» саптын алдымен ж урпзш , буюл ауылды тан-тамаша калдырганымыз бар. И э, к а д т п жук машинасынын устш е керме тактайлар кагып, оган кенеп тартып, сур туске бояп тастаган сон «Аврора» боп шыга келген. Биыл да жаксы онер керсетсек деп бас катырып жургенб1з. Муны алдымен ез1м1з ойласып алтанды жен кердш. Ол уш ш кун сайын б о с уакытта демалыс бвлмесш е жиналып, отряд жиынын OTKi3eMi3. - Маган 6ip ой келш жур, - дед1 6ip куш CepiK аяк астынан. Бэр1мгз елен ет1ст1к. - Аса киын да емес. Тек руксат етсе екен. - Ол не, айтсаншы енда тез1рек. - Сэл Myflipin калган оны сурак астына алып, тус-тустан жамыраган балалар жанын кояр емес. - Айтсам, б1зде, интернатта eKi ат бар емес пе? Bipi - ак боз да, екшппЫ - кара каска ат. А к б оз атка MiHin, колбасшынын кшмш киген 6ip бала Чапаев болады да, кара каска атты eKiHiHici кызыл эскер Петька болып ки- шедк Малакайынын мавдайына тш дей кызыл шуберек байлап алып, атпен саптын алдында журш отырады. Ал езгелер кызыл эскерлер туралы эндер шыркап, саппен epin журедь СерЬстщ тапкырлыгы бэр1м1зд1 6ip желпштш тастаган. Отряд командир! Жулдызга д а катты унаса керек, ол б1рден эр пионерге жеке-жеке тапсырма 6epin, батырдьщ буркасы мен сенсен беркш Tiry кыздардьщ eHmiciHe тидь ¥лдарга кызыл эскер кшмш табу жуктелдь Интернаттагы ею аттьщ кут1м1 жаксы болгандыктан, туктер! жылтырап кездщ жауын алатын. Ондай супу атка MiHin, колбасшы болып, улкен саптын алдында журу - бэр М зд щ де арманымыз. Сондыктан эркайсымыз 03iMi3re шак эскери к и т !здеуге KipicKeH6i3. CepiKTiH буп ойын Жуман агай да колдапты. Тек Петьканын ор-
нына А манкевд Имановты лайык керген екен. «Eneyi туыскан eni елдщ батыры, Октябрь мерекесшде г а е т у ш е п р т , катар журсш », - дедь Сейтш, Сер1ктщ вз\\ Чапаев, 6i3re Караганда бойшандау Эл1м - Аманкелд1 батыр болып KHiHin, eKeyi eKi аргымагын ойнактатып, мерекелш шеруге б1здщ сапты бастап шыкты. Ак боз аттын устш деп «кара муртгы, кара буркалы» Чапаев — CepiKTin Te6eci кекке eKi-ак eni жетпей келедь Ke3i кул1мдеп, 6i3re карап жымьщ-жымьщ eTin кояды. Мэз. Бэршен де Зулфия тэтейшпздщ куанышын айтсацшы. «Жарайсывдар, балалар», - деп аркамыздан кагып жур... Ka3ip, MiHe, куз д е eTin, кыс келген. EKiHnii токсанды да аяктадык- Кеше шырша тойы e ir i. Оте кызык бол- ды. Оган дайындык кезш де д е отряд-отряд, класс-класс болып жарыска TycKeH6i3. Ен кеп костюм эз1рлеген 6i3- дщ класс интернат бойынша 6ipiHmi орынга ие бодцы. Жулдыз бен CepiK - космонавт, Эл1м - шайтан, KopiM - пергауын болып кшндь Ал 6i3 Канат екеум1з Жулдыздьщ акылымен Вьетнам жауынгерлер1 болганбыз. Бет-ау- зымыз ерттен шыккандай элем-тапырык. Дулыганын астынан шекем1з танылган дэкенщ ш ел кершедг Колымызда кару, 6i3fli керген ел: «мыналар, расында, майданнан келген солдаттар ма» деп калгандай едг Сондай эсерден болар, Канат екеум1з костюмдердщ бас жулдесш жещ п алдык- Кецш деген айран-асыр. Ертец - каникул! Мана, туе кайта ат шанамен зырылдатып атам келген. Э не, отыр. Сакалынын ушын саусагымен тарактап койып, сан Typni шырагданньщ нурына малынган жасыл шыршага кадалып калыпты. Ертен тан атысымен, онын ат шана- сымен тауга, койлы ауылга тартамын. Жалгыз мен гана емес, балалардьщ бэрш щ к е ц ш дэл осылайша суша тасып жур. Класс iiui гу-гу, кенивд энпм е мен кулиге толы. Дэл1зден кенппнш киянга жетелеп эуезд) музы ка эш шалкиды. Улкен шамдар сендорш п, онын ор- 152
нына жана жылдык шырша шырагдандары жагылган ала келецке класс iiui де 6ip Typni, 6i3flin алып ушкан к е ц ш \\т д е й алабуртып тургандай. Тек осы 6ip асып- таскан, шат-шадыман дуниеден тыс калган жалгыз Канат кана. Оны буп шаттык, буп куаныш селт erai- зер емес. Кейде сэл-пэл кецш денш , ойнап-кулгендей болады да, эп-сэтге кайтадан тунжыр калпына туседi. Bip жумадай болды, атасы ауыр наукастанып, ауру- ханада жатыр едь Соны ойлайтын сиякты. Сонгы парталардьщ 6ipiHe шынтактай жайгасып алып, д эу те- резеден сырттагы тым-тырыс кою тун тылсымына тел- Mipin отырган досымды катгы аяп кетпм. Кара туннен кещлше элденендей медет (здегендей. - Асан, 6epi келий. - Зулфия тэтейдщ жуп-жумсак yHi м е т epiKci3 селт етюздь - Асан, - дед1 тэтей меш дэл1зге eprin шыгып, - Канатпен 6ipep жылдан 6epi 6ip партада отырып келесщ гой. Онын сырын сенен артык тус1нет1н бала жок. Солай ма? (М ен басымды изей- мш). - Ендеше, досывды ез1нмен 6ipre койлы ауылга ала кетсен кайтед1? 0з1н бш есщ , оньщ жалгыз атасы- нан баска euiKiMi жок кой. Ол Kici болса сыркат. Екеуш 6ipre ойнап-кул1п, каникулды 6ipre етю зсендер, Kenini ceprip... Мен куанып кегпм. KeHiniM алып-ушып, дэл каз1р Каналы шанага отыргызып ала женелердей: - Жарайды, макул, тэтей, макул. Бул TinTi жаксы, - деп ж упре женелмек ед1м, тэтей колымнан шап 6epin тежеп калды. - Асан-ау, сен асьщпасаншы. Алдымен каз1р барып атанмен сейлес. Ол Kici келюсе, Канатка 03iM айтар- мын... Ертемен турып алдымен ауруханага соккан сон, атам. Канат ушеум1з ат шанамен тауга тарттык. Зулфия тэтей 6i3fli какпага дей1н шыгарып салган. Байкауымша, бул каникул Канатты аса куанта коймагандай. Кеше кешкш!к тауда не icTen, не коярымызды айтып, оны
катты кызыктырганмын. Колга уйретшген ак лак пен Майлыаяктьщ адам нангысыз кылыктарына тан-тама- ша калган Канаттьщ койлы ауылга тез1рек жетш, соньщ бэрш тез1рек Keprici келгендей еда. «Шын ба. Tin 6Lnefli, э?»— деп с е з1ме шубэланган жерш де такымдап сурап та кояды. «Шын, 6api д е шын». BipaK бул эцгтелер1мнщ acepi де узакка барган жок. 0 cip ece 6yriH атасына Ki- pin шыккан сон, Kenini нищей бузылды. Не 6i3re бара- рын, не бармасын б и т е й , api-capi 6ip куйде мещрешп турып калган. BipaK кайда бармак? Осыны ойлаган бо- луы керек, кенет кулыксыз шби басып келш, шанага шыкты. EKi K03i аурухананын улкен Tepe3eci жакта. Тесек тартып жаткан атасын ойлап отыр. Жаны аши- ды гой. Кимайтын д а шыгар. Мен д е атамды... Денемд( суп-суык ызгар карып тускендей, ез ойымнан 63iM т т - ренш , TiKciHin калдым. - Беу, Жакан нагыз тем1рден тушн туйген гсмердщ e3i гой... Б1здщ K0Hin-KyfiiMi3fli KOTeprici келгендей, атам узак сонар 6ip эц п м е бастады. Жакан деп отырганы Канаттьщ атасы. Аты - Жаксылык екен. Атамньщ айту- ына Караганда, Жакан eiwip бойы уста болып откен адам кершеда. Колхоздьщ алгашкы тракторларын жондеген д е осы Kici болыпты. Ол кезде болшек, басы артык тетнс деген кайдан болсын. Дэнекерлей салатын кдоргщей куралдар да жок. Тракторшылар сынган белшектерш осы у ста Жаксылык атайга экеледь Уста айнытпай элп болшектерж колдан согып 6epin, KonTi риза ететш дей- fli. Канаттьщ атасы, MiHe, осындай icMep адам болыпты. Айтып отырса кормеген киындыгы, шекпеген азабы да жок коршедь «Б1рде аш, б1рде жаланаш кар TOceHin, муз жастанып кунелткен сол 6ipTayia>iMeiTi кезевдердщзар- дабы шыгар бул кесел», - дейд1 атам. Бэлюм, солай да шыгар. Bi3 сиякты уакытымен уйыктатып, уакытымен тамактандырып, KHiMiH бут1ндеп, жаналап отыратын
KiMi болды олардьщ? Аянышты-ак. «Жаканнын артынан ерген жалгыз туяк де». Атам Кднатты осылай атаган. Жалгыз! Неге? Ол ю сш щ езге балалары болмаган ба? Канат мен сиякты атасынын немереЫ ем ес пе? Олай болса оньщ е з мамасы мен папасы кайда? Э лде... Жауабы киын есептей бул сурактар м е т каникул бойына кинаумен болган. BipaK 6api6ip туш нш таптыр- мады. Ендпт бар максатым, эйтеу1р, досымньщ кеншш жасытпау. Шамам келгенше ецсесш ауыр ойдан cepri- Tin, бэрш умыттырып ж1беру. Койлы ауыл Канатка б1рден унады. Кыстауды айнала коршаган уштары суп-суш р, аппак шындарга таныркай карайды. - Eh, ппркш, ана таудын басынан тем ен карай зулатсан гой шанамен. - Зулатамыз. Канат, эл1 зулатамыз,— деп к ец ш н е канат 6iTe бастаган досымды желп)нт1п коямын. Канат Майлыаякпен тез достасып Kerri. Кайда барсак та жанымыздан 6ip eni тастамаймыз. TepicKefiiH калындыгы Kici бойы касат кар баскан TiK шындардан шангымен д е, шанамен д е зулап, сонымыздан шаныткан тутек боран ecin, мамык карга аунап, ойран-асыр салып журм1з. Байкауымша, Канаттьщ да KOHuii элем-тапырык. Мынау KipmiKci3 аппак элем, карсы алдьщнан ызгар ecTi- ре зулаган канатты шангы, желмен жарыскан Майлыаяк езге дуниен1н 6apiH мулдем умыт калдыргандай. Кунде ертемен отарды epicKe шыгарысымен, ауылда калатын азын-аулак арык-турак койларга ш еп салып, су 6epeMi3 д е, кун узакка турл1 ойын ойнаймыз. Кыстыгун! аппак кар жапкан далада ойын деген таусылмайды екен. Бар-жогы он-ак куннен туратын каникулдьщ соны кepiнiп-aккaлды.TaнepтeнгiлiкшaбaлaнaYpгeниттepдiн даусынан оянып кегпм. EciK алдын дус1рлет1п, уйге таяп келген аттылы 6ipey дауыстап атамды шакырды. Жур1с1 суыт жан сиякты. Атам кора жакта мал жайгап журген ceKiflfli. Асыгыс Kninin сыртка шыксам, сакал- 155
Мартына аппак кырау каткан 6ipey apipeicre атаммен сойлесш тур екен. Жуз! сынык, ce3i тым салкын сезш- fli. Бейсауат салт атгы калай асыгыс келсе, солай суыт аттанып Kerri. Tepi колгабын iueiuin, кос алаканымен бетш сипаган атам куб1рлей сейлеп уйге К1рген. Мен сырттан келсем, т э г п уйкыда жаткан Канатгы оятып, жолга жиналып жур екен. Уй iuii аяк астынан абын- куб1н бола калыпты. - Асан, - дед! атам, - эл п Элдихан 6yriH де жок. Онын келуш кутш отыра берсек, демалыстарьщ б т п кетер. Мен мына Канатжанды атасына апарып келейш. Жакан ауруханадан шыгып, аулына барган кершедт Осы туска келгенде атамньщ ©щ бузылып, даусында flipin пайда болгандай едь М енщ журепм суылдап коя бердй Атам томен карап сэл унслз калып, сосын ce3in кайта жалгады. - Койга ез1н бас-кез бола турарсын. Мына карсыдагы тубеккс Tycipin, ©зщ мойнак жагында ж урсен болтаны. Майлыаягынды epTin ал. Мылтыкты да умытпа. KyHHin K03i ашылды той, эл п тобегда кормег1р де келш калар кешке деш н. Кемекин Элдиханнын аулына кеткенше 6ip жумадай болтан. Ол келем деген куш карлы боран басталып кет- Ti д е, кеше кешке карай тана басылып еда. Боранды куш Элдихан ©лее жолга шыкпайды. Жол тугш боранды куш кой да бакпайды. Сонын кырсытынан неше куннен 6epi атам мен Канат ауруханага бара алмаган. Куннщ K03i ашык болса 6ip capi, тутеген боранда менщ отарга не болуым екггалай. Осылайша бес-алты кундей жiпciз байланган атам, мше, ещй Канатты артына MiHrecTipin алып, ауылга аттанып барады. Bip жамандыкты сезген- дей денем калтырап, санамды суп-суык ойлар кари бе- реда. Манаты бейсауат адамнын Kypici тегш болматаны гой. Шынымен жаманат... 1ле бул суык ойларды атамньщ C03i куып тастайды. «Ауруханадан шыгып, аулына ба- рыпты», - дейд1 атам. Атам ©Tipix айтпаса керек еда.
BipaK жазылды деп ештеце айтпаганы калай? Даусыньщ дйрщцеп, булыгып калуы да тегш емес-ау. Бэсе, аттылы адамнын Typi д е, жур1с1 де тым суык KepiHin efli. Хабар- шы, жаманаттын хабаршысы болды гой. Ею удай болып арпалыскан ойларымнын калайда жаманат жагы басым тусе беретш сиякты. ImiMfli удай ашытып, элдекандай 6ip екш пн езеп м д ! ертеп бара- ды. Канатты аяймын. Атамша айтканда, каршадайынан жалгыздык пен жетшдйсгщ зардабын тартатындай не жазыгы бар efli онын? Жаманат жерде жатсын ба? Ертешнде-ак атамнын вз аузынан ecTin, тебемнен жай тускендей сш еш п отырып калдым. Атам ауыл- дан жалтыз оралды. Канатты «ею -уш кундей атасыньщ кара шанырагында болсын», - деп жамагайындары алып калыпты. Интернатка ездер1 ж етю зш салатын кершедь Басы салбырап, ею иыгы кушитан Канаттын кецш лз кейш кез алдымнан кетпей койды. ¥н-жыргасы Tycin жур-ау. Бэрше ез1м кшэл1 секивд керш емш де турамын. Таута алып кеткешм бекер болды ма? Тым болмаса атасыньщ сонгы есиетш ecTin, касында от- ырар ма efli. Онын ycTiHe Элдиханы Tycxipi де ауыл- да омалып калмады ма. Кап!.. Басы тэтп басталган каникулымыздын аятынын катты боларын ю м бшген. Расында, бул 6ip жайсыз каникул болды-ау... Алтыншы дэптер Ko.it анатпы з 6i3 ен;и Б1з - тимуршыпармыз. Жулдыз жэне оныц командасы. Ж эм ш апай мен Оксана Федотовна. Согыс жылгы балалар. Хальщ аищан жацальщ. Каникулдан кешн 6ipep жумадай койлы ауылды сагынып, к ец ш м конылтаксып журетппм бар. Оныц устше касымда отыратын Канатгьщ жайы жанымды куйзелтт, кeнiлiм TinTi кулазып жургенмш. Тек ш тей 157
ет журепм елж1реп, кайгысына 6ipre е зтгеш м болма- са, оган батып еш жылы сез айта алмаймын. Б1рдене десем , жарасынын аузын тырнап, наласын ушыктырып алатын сиякты сезш емш де турамын. Ол TinTi туйык болып алган. Сабактан бос уакыттагы бар cepiri дом- быра гана. Кашан кореец де муцлы куйлерд1 бебеуле- Tin отырганы. Бойымды баскан ауыр ойлардан 6ip сэтке болса д а жещ лдеш н деген оймен эскердеп агайыма хат жазуга отырган б ен м осы. Алдыма жайган 6ip парак ак кагазга: Амандык хабар Аттай шабар, Э скердеп агайымды 1здемей-ак табар ! - деп жаза бергешм сол, класка eHTirin KopiM Kipin келдк - Журсенпп, Жулдыз Kyrin тур, - дейд1 ентжкен куЙ1 табалдырыктан 6epi аттауга epiHin. - Кетпк, тимур бо- ламыз... Ек1 ш нш ен зорга дем алып, алкын-жулкын болган KopiMHin бэтуасыз сезш ен укканым «Жулдыз кутш туры» болды. Кагаз-каламымды асыгыс жинай салып, К эрш н щ сонын ала сыртка ж уп р е шыксам, балалар т еп е жиналып калган екен. Bapi 6i3fliH отрядтын ба- лалары. Колындагы пз1мге карай турып, командир1м1з (Ж улдыз) 6i3fli топ-топка белд1 де, кыска-кыска тап- сырма бердь Уш-терт кун бойына толассыз жауган кар аулалар мен кейб1р жатагандау уйлердщ есж-терезеле- р1не д е й т басып калыпты. Тимуршылар командасынын м ш деп - ж алгы зш к п , наукас ю еш ердщ уйлершщ eciK алдын омбы кардан аршып, отын-суларын жетюзш беру. Кунд1з-туш интернаттын юшкентай ауласын шиырлау- дан жалыгып журген 6i3 ymiH буп улкен 6ip куаныш. К оне коз карттарга шарапатымызды THri3in, олардын ак батасын аламыз. 03iMi3 секицр балалык кундерш есте- piHe салып, кещ лдерш серпштш, куанышка болейм1з. Аяз суйген ж узщ бал-бул жанып, улкен жумыстан сон 158
терлеп-тепнпп, карттармен 6ipre сут каткан курен шай- ды сораптап отырганга не ж етсш , нпркш! Жулдыз бастаган б1здщ топ ауылдын сыртында туратын жалгыз басты Ж эм ш апайдын уйш е келднс. Куздогуш уйш де болып, отынын жарып, жиып бергеш- М13бар. 0 3 i cyfieri ipi, бет niuiiHi д е молынан шнплген, мешрбанды жан. Bi3fli сонадайдан KepiciMeH алдымыз- дан шыгып: - Е, айналайын, урпек бастарым, келш калдындар ма? Bapi д е еткендеп е з балаларым екен гой, - деп курак ушып жатыр. Б1здер б1рден icne кызу Kipicin кеттж. Аядай гана ауланьщ тус-тусынан турып, ак карды буркыратып куреп жатырмыз. Б1разымыз карды сыртка, аулагыракка тасып тегш, элден уакытта ауланы жып-жылмагай erriK. Ауланы тазалап болган сон тагы да 6ipa3ra жетер отын бутарладьщ. Бул кезде Жэмнн апай самаурынга шай койып та у л г е р н т . BopiH тап-туйнактай орындаган 6i3re мешрлене карап: - Мын жасандар, айналайындар! 0рк ендерщ ecciH! Ал ендо уйге Kipinaep, кысылмандар, - дедь Шай iшiлiп бола берген мезетте, апай ш еш ш п , 6ip энпменщ ушыгын шыгарды. Ел баласы Согыс журш жаткан кез. Ауылдын бас KOTepepi 03iMi3 гана. Ke6i - шиеттей бала-шага. Кулкын сэрщен епске кеткеннен коз байланып, ел орынга отырар шакта 6ip-aK ораламыз. Балаларга карап жатуга уакыт кайда. Кущцз, эйтертр, барды талгажау eTin, е з кундерш ездер1 кередь Тым кшнсенелерш iueuienepi eric басына 6ipre ала журедь Б1зд1 койшы, xsftipi, сондагы жадау-жудеу сэбилердщ жагдайы кабыргана батады. Кузге салым бо- латын. Eric басында журген эйeлдepдi шакырып алып, бригадир 6ip KyHi жиналыс ашты. Ертен-бурсшундер1 ауданга боскындарды алып келетш керш едг Соларды 159
карсы алып, аулымызга белшген жеггм-жеар жандарга жай тауып 6epin, жагдай жасауымыз керек екен. Келгендердщ imiHeH б1рден жуз1 аппак кудай, мол пшшад, суигак бойлы эйелге кез1м тусть Жузшщ солгындыгы мен кезшщ шущрейш кеткендйтне Караганда, сыркат болуы керек. Эйтпесе ещ эл1 жас кершедь Топтын сонын ала eKi шншен дем алып енть rin тур. Bip колында тушншеп, 6ip колында жетектеген eKi ул баласы бар. Ак сэры шашты жэущр кез eKi ул 6ip-6ipiHe тас боп жабысып, кол устасып алыпты. Бойы сэл калкынкылау шетюсшщ кетерген жолкапшыгы бар. Cipo, улкеш сол шыгар. - Атьщ KiM, каргам? - деп касына таяп, оз арбама карай бешмдей берд1м. - Колик. - Сенщ ше? - Толик. Станциядан ауылга жеткенше. Колик пен Толиктщ, олардьщ мамаларыньщ бастан кешкендерш тыццап, 6ipa3 жайга канык болып калдым. Украин дейтш улт екен. Жарымжан Оксананы белек »i6epyre дэттм шыдамай, бригадирден колкалап ЖYpiп, eKi баласымен кйнкен- тай коржын ушм1зге Kipri3in алдым. Сары урпек бала- лар да, олардьщ анасы Оксана да бЁздщ шагын семьямен тез тш табысып кетп. Сол кезде жас шамасы жеттстерд1 алкымдап калган Kspi енем1з балаларды ез HeMepeci юш- кентай Сайрадан кем кермей, кущцз-туш yfiipuiin жан- дарынан шыкпайтын болып алган. Улкен кгсшердщ т ш кызык ед1 гой. Колики - Халык, Толики - Тобык, Оксананы - Аксана деп 6ip-6ip казакша eciMre ие еткен. Содан eKi бала куши ауылга Халык пен Тобык атанып кеткен-дг Мамаларын кейде Аксана, кейде жай гана Сана деп жакын тартып, еркелетт этап журдь Оксана аурушандыгы болмаса, Аксана десе дегендей, yn6ipereH алма агашыньщ гулвдей сулудьщ сулуы едь 160
Шалгайдагы ауылдыцем1ршеосындай тосын езг-epicTep экелген булар 6ipep жылдын шшде-ак казакша тшге судай агып шыга келген. Оны корген Оксананьщ жанарына жас ушрщщ. Суык тусе, оларды да мектепке бергенб1з. Халык пен Тобык та Сайрамен 6ipre казакша окиды. Алгыр ею улга сабак киын тиген жок. Халык болса ептеп жазу-сы- зуды уйренш, кара танып калганы бар. lHi-карындасына кэд1мгщей ес болып, окуларына кемекгесш журеда. Ен киыны аяк ки1м едь Yuiey ара 6ip жаман етйс кана бар. Енем1з оньщ буттндеуш ею улга KHri3in, иленген терщен Сайрага шэркей Tirin берген. Кырдан ертерек оралган кундер! Халык пен Тобыктьщ юшкентай Сайраны кезек- кезек аркалап келе жатканын талай Kepin, куртакандай жандардын бауырмалдылыгына ет бауырым талай езш- ген. Шэркейден кар асып, кабатгай оралган шулгаудан су OTin кететш коршеда. Bip KyHi кешкшк жумыстан келе жатып, коранын артында элденеге куйбевдеп жаткан ушеудщ карасын K epin калдым. Акырын сыгаласам, ею ул eKi жактан Сайраньщ аягындагы eTiicri шеше алмай элек. Шэркей Тобыктьщ алдында жатыр. 03i: - Болсащиы, тез, аягым тонып Kerri! - деп, eTiicriH ба- сынан ш1рене тартып жаткан агасын асыктырып кояды. - Уйге Kipe берсек те болар едк карангы гой. Эжейге керсетпей тез шеше салар ед1м... - Жок, болмайды. Ол юсшщ б1рден аягымызга кез1 тусерш бтмейсщ бе? Текке Сайрага урыс ecTipTin кайтем1з, - деп 03i эзер шешкен eTiicri Халык жалма- жан iHiciHe тастап, карындасына шэркейд1 кипзе бас- тады. Откенде енемнщ юшкентай Сайрага катты урсып жатканын кулагым шалып калганы бар-ды. «Еттк- ке неге иелж етесщ? Бергенд1 ки. Дэнене етпейдЬ>, - деп жаткан едк Сол сездершщ туп-терюнш жана тусшгендеймш. Булардын кулыгы белгип болды. ETiicri мектепке барарда енем1з улдарга кипзгешмен, кораньщ
артын айнала бере 6ip кун Халык, 6ip кун Тобык кезек- т е с т шэркейд1 к и т , Сайра унем1 етжпен журед1 екен. Ал кайтарда эжелерше сезд1рмес ушш осы коранын ар- тында отырып, жаман етж пен шэркеШп кайта ауысты- рып к и т алатын болып шыкты. Ynip-mynip уш баланьщ мына эрекет1 6ip жагынан epiKci3 езу тарткызса, екшнп жагынан алпыс ею тамырымды еюшретш, кез1ме жас тундырды. Эбден жумыс басты болып калжырап журш, балалардын жайын ойлауга да мурша болмай кетке- н1н жана бипп, бармагымды -пстед1м. Балага деген бар аналык MefiipiMiM 03iM келгенде, танаулары пысылдап жататын олардын мандайларынан 6ip-6ip и1скепшыгудан api аса алмайды екен. Уйге келе бар калтан-куткан жун- журканы жиыстырып, тунделетш ауыл шетшдеп пима басатын жалгыз кемшрдщ ушне тартгым. Бул кезде суык тусе ecKi дерт1 кайта козгалып, Keyaeci кабынган Оксана тагы да тесек тартып жатып калган едь Бар ойым сотые ланыньщ тэты 6ip KecipiH каршадай балапандарыма ти- пзбеу.Иэ, ол кезп балалардьщ да T03iMi тенпрдей едо. Элде кысталан ем1рдщ 03i оларды солай шыныктырып, ширыктырып ж1берд1 ме, юм бшеш. Oifreyip, каншама таукымет тартып журсе де, элжуаз, шшаекпе, боркемж емес. Ал Халык пен Тобыктын кайсарлыты TinTi ересен болатын. Халык мен жокта енем1здщ сешмд1 колтанаты болып алган. Осы уйдщ отын-суы сонын мойнында. Май- данда журген менщ жолдасымнын кенетоз купэйкесш Ti3eciHe Tycipe к и т , белш эжеа сиякты кыл шылбырмен шарт буынып алып, езен бойынан, кия-беткейлерден отын дайындайды. Казак ауылыньщ бар отыны белгин. Ки, тезек жинап, караган, тобылты шауып алады. Ерте кузден канша камданганмен елдщ бар от ыны кыстьщ ортасына тана жетунп едк Yлкeндepдiн 6opi «майдан» деп тыным таппай журген кез. 0 з ошактарынын жатдайына карап жатута уакыт жок. Отын дайындау, уйдеп азын-аулак малга карау балалардын 162
ениисшде. Ак кар, кок музда тобылгы, караган шабудын e3i 6ip азап емес пе? Кектемге салым отын эз1рлеумен элекке тусетш ауылдын бар кэр1-куртаны мен жас бала- ларын бул азаптан да Халык куткарды. Ауылдын туст1гшде калын шшп алкап бар болатын. Жазыктын 6ipa3 жepi саздауыт келетш-дк Жазгытурым балалар сол арадан ботатабан T ep in , козы-лак багатын. Сол тустан Халык 6ip куш мук секивд сап-сары б1рдене казып экелшть - Мунын не, кулыным-ау,— деген эжесше: -Торф , эже, торф! -д е п мэз-мейрам болады. Кырдын казактары торпынын не екенш кайдан бшешк. - Бул - таптырмайтын тамаша отын, - деген сезше де мэн берген 6i3 жок. Оксанага KepceTin, куб1рлеп журген онын 03i де мунын анык-каныгына кез жетк1з- генше, eKi-уш кун етш кетшть Оган шейш коранын тебесше Ti3in койган элп сары «шымдары» сьщгырлап Keyin калды. Таптырмайтын отын екенш казандыктьщ аузына экел1п, жакканда барып 6ip-aK 6iflin, кайран калайык. 03iHiH кателеспеген1не куанып, Te6eci кекке жеткен Халык ещц ауылдын бар ересек балаларын жиып, шымтезек казуга кошкен. Алгашында кайдагы 6ip топырак аралас мукт1 шепт1н отын болып жарыта коярына сен1мдер1 бола коймаган ауыл адамдары келе- келе шым-тезектен озге отынды менс1нбеуге айналды. Кол созым жерде турган TeriH отын аса кеп тасымалды да кажет етпейдь Казып, KenTipin ал да, корана жинай бер. Бурын да елгезек, алгыр ак сары баланьщ eciMi осы арзан отынга байланысты букш ауылга жайылып Kerri. Енд! енем1з катарластарымен: - Эй, мен1мен байкап сейлес!ндер. Bopinai асырап отырган мен1н сары алтыным деп донайбат корсете эз1лдейт1нд( шыгарган. - Эй, онын атын 6i3 текке Халык койдык па? Эл жалгыз сенщ емес, барша ауылдын тел баласы, ел бала- сы! - деп кенекез кариялар шыгады карсы дау айтып. 163
Осылайша Халыкты журттын 6 ap i жакын тартып, ез баласындай Kepin кеткен. Ол талкан отынды бук1п ауыл болып, терт-бес жыл бойы жатып, кызыгын кердж. Сейтсек, Оксаналар туртан деревнянын айналасы толган осындай торф екен. Ол жакта ел кебше соны жагатын кершедь Улкешм1з бар, KiiuiMi3 бар, 6ip-6ipiM i3re медет, суйеу болып, селбест, баска тускен бар ауыртпалыкты да жещп шыктык-ау, afiTeyip. Бес жыл титыктап журш женю кунше де жеткенб1з. Бар eKiHiurrici бул куанышты кунд1 Оксана коре алмай Kerri. Ол сол баягы екпе ауру- ынан кешн тесек тартып узак жатып, кектемге салым кез жумган. EKi улын маган аманат кып, журтка, acipece, енеме ризашылыгын бщщрш, дуниеден KeTri. Будан 6ip жыл бурын куйеу1мнен келген кара кагаз кайгысына ая- улы Оксанамнын казасы косылып, кабыргам кайысып, уш бала, 6ip кемшрмен мен калдым шошайып. Олгеннщ артынан елмек жок. Tipi адам тipлiгiн жасайды. Эне- MiHe дегенше, согыстын ауыртпалыты артта калып, ел iiui eciH жиып, жаксы кундерге кадам басты. Сондаты каршадай балалар да сокталдай-сокталдай азамат бол- ды. Ел катарлы 6i3flin де аузымыз акка жарып, ез1м1зге- 03iMi3 келш калганбыз. Халык пен Тобыгым да ер жетш, ауылдын арка суйер азаматтарына айналды. K a3ip окуын 6iTipreH Халык калада турады, талым. Сайра мен Тобык ani окып жур. Сайра агасынын касында да, Kiuii сары уп Ленинградта, эскери окуда. Жан-жактан жыл кусындай сатынтып, жылына 6ip-eKi рет келш кете- дь Кайда журсе де аман болсын, aftTeyip. Ж эм ш эжейдщушнен кун уясына Kipe 6ip-aK шыктык. Нарттай кызыл жалынта малынган батыс жак маган дэп сол 6 ip жылгы канкуйлы карекет! yuiiH б1здщ алдымызда уяттан epTeHin бара жаткандай кершш кетп.
Аяктау, ягни сонгы соз М1не, курметп окушым, кластас достарым жай- лы жазган алгашкы дунием де аякталды. Эрине, мек- теп елйршдеп бар кызыктарды бес-алты дэптерге сыйгызу мумкш емес. Сондыктан мунда 6ip гана оку жылыньщ барысында болган жайттар камтылды. Ал ездеродз танысып улгерген Жулдыз, Канат, Эл1м сын- ды курбыларыныз ушш мектеп кабыргасындагы оку эл1 де жалгасуда. Демек, олар туралы энпмекйз де ani аякталган жок. Оган сешмдервдз кэмш болсын. Соны- мен тэты да кездескенше!.. 1986 жыл, Алматы. АДАМЗАТ АМАНАТЫ (Фаитастикальщ хикаят) Ульщтарды имандылыщс1, шацырып, 1згшк жолына цанатымен су себуге талпынган царшадай гана ац журектi ар- маншыл царындасым Саманта Смиттщ рухына ескерткш. Ауа толкынындагы дыбыс: - Шугыла! Шугыла! Мен “Шолпанмын”. Нысан- ды таптык. Bapi профессор айткандай. Дэлме-дэл. 0pi карай нускау кутем1з. - “Шолпан!”. Экранда профессор Бек. Нускау тында. Салмакты коцыр ун: - Жцтгтер!Нысанды дереу eKiHuii биокамерага салып, аса ушкыр тэрелкемен жедел зертханага жетюзщдер!.. - Тапсырма TyciHiicri. Орындауга руксат етЫ з. - Руксат! Типп-типп... типп!!! Тынык ауадагы тербел1с б эсецст барып, кигг узипп Kerri. 165
Гайы птан табы лган бала Yin мын тогыз жуз ... жылдардын аяк шеш. Мез- г1л тамыз айы болатын. Жаз бен куздщ арасындагы коныржай кундердщ 6ipi. Тесшде шеюмдей де булт жок, тенкершген шыныдай мелд1реген кек кумбез1мен т1рескен кеп кабатты зэyлiм уйлердщ 6ipimH eciK пен тердей терезесшен осы 6ip уыздай уйыган тылсым дуниеге iurrefi елж1рей кадалган Бек терен ой устщде тур. Кундел1кт1 жумыс кунш осылай бастау оньщ ежел- ri эдетк Алдымен есж-терезелерд1 акара ашып койып, теменде, коз алдында келбей тусш мамыражай жаткан мынау сулулыкка толы кегигабм элемнен жанына лэззат, бойына куат алып узак турады. Сол турысыньщ е з т д е Kemeri куннщ корытындысын екшеп, 6yriHri аткарылатын icrepni жуйелейдь Тацгы нурлы шугылага малынган жер-Ана Бекке эрдайым данкы жер жарган улы суретппнщ “Уйкыдагы аруын” елестеткендей болушы едо. Осындай елж1ре- ген ару келбегп дуниенщ кад1р-кастерш бшмей, оган тасжуректж танытатын пенделердщ болганына катты танданатыны бар. Кейде Tiirri шубэ да келт1ред1.Ондайда, сол жандардьщ мундай каныпезерлжке тусу жолдарын, оньщ себеп-салдарларын 1здеп, киял кусы шартарапка шарк урады. Ол уппн еткен гасырлар койнауына сан марте кайта оралып, оньщ купиялы шеж!ре тунгиыгына кайта-кайта терещрек бойлай тусу керек екен. - Азамат Бек, ойьщызды белуге руксат етвдз. Гафу етерс1з, эрине. - Кабыргадагы экраннан Нурдын бейне- ci кершдь ¥стазыньщ ойын белгешне ынгайсызданып, 6ip жагы кынжылып та отырган сиякты. Жымиыс пен ынгайсыздану табы косанжарласкан жуз1 api-capi. - Окасы жок. Айта берадз. - Суйшпн! Keineri гайыптан табылган бала тшге келдь Солай болуга ™ic екенш KyHi бурын бшп-пшпп отырган галым бул хабарга бэлендей елен ете коймаган. Тек аспай-саспай калта сагатына ущдщ де: 166
- Дур-е-есс. Дэл уакытында, - деп кабыргадагы экранга таянды. - Дурысы, дурыс-ау. Bipaiv оныц сезш туеiне алмай дал болудамыз. Элдекандай 6ip беймэл1м атауларды этап, б1рдене сурайтын сиякты. Экран жeлiciнe косайын ба? - Жок. 0з1м Kipin шыкканым ж ен болар. Асыгыс желецш киген Бек уршыктай зырлаган зырса- тымен теменге TycTi. “Дин. Дин. Дин”. Эксперименттер кабинетше жеткенше осы 6ip eciM санасында элденеше рет жангырыгып, тангажайып ойга батырды. “Таныс eciM сиякты ма, калай e3i? Дин! Э , сонау жиырмасын- шы гасырларда осы аттас жалынды энип еткенш кене шеж1релердщ 6ipiHeH окыганы бар efli-ay. ¥мытпаса, ол да осы eMipfli ансап, ак HHerri жактаганы yuiiH жэне эшмен KenTi i3rmiKKe ундегеш yuiiH каскейлерден та- лай таяк жеп, талай рет туткынга да алынган. Каншама зорлык-зомбылык пен куштеу керсе де, жалынды энш жанына cepiK eTin, халкына сешм рухын сепкен ол оптимист epni мына бала Дин жаксы inyi THic. Аттас opi тшеулес замандасы гой. H eci бар, энип армандап, ансап кеткен бул eMipfli ещц екишп Дин ез кез1мен керш, та- машалайтын болады. - Кайырлы кун! - Fалым ак сейсепке малынган кен тесекте шалкалай Tin-TiKжаткан баланын бас жагына ке- лш, карсыдагы отыргышка жайгасты. Алдымен оньщ 6i- лепн устап, тамырын басты. Сонан сон карсы алдындагы адамнын барлык агзаларынын жумыс icrey урдгсш айна-катеаз жарык сэулел1 экранга Tycipin турган сан- сыз аппараттарга узак уципп турып калды. Байкауынша, 6api де ойдагыдай. Организм 6ipTiH-6ipTiH калыпка келе бастаган. Сэтш салса, ещй 6ipep айда катарга косылып, осы гасырдьщ тел-перзентз болып шыга келмек. Кен4нен бДкен ак мандайы тулгасына сондай 6ip ер- л>к берген, эйтсе де, иманжуздк сабырлы да салмакты Бекг1н келбет-керю мен журк-турысы, кимыл-эрекеД Динге катты эсер eTTi. TinTi cyfiKiMfli жымиысын 6ipe- 167
уге уксататын сиякты. Теренше сыр тунган ойлы жа- нарларын жузше кадап, сейлеп кетп. Бурынгынын кершкелдершдей бэрш бш п, тайга танба баскандай гып сайрап отыр. - Атыцыз - Дин. Жиырмасыншы гасырдьщ аяк шенш- дегаламшарымыздьщбатысбелшшдедуниегекелгеназ. Туган жервдз каз1рп Арна курылыгыньщ орталык енд1- пндеп Чик каласы. Экещз Жек ез заманыньщ кернекп кайраткер1 opi кеменгер галымы болган адам... Bapi рас. Айна-катеаз. Балалык шагы еткен шуга толы Чик каласы, ыпыр-жыпыр салынган зэушм уйлер, сансыз маркалы мэшиналар кайшыалыскан тар кешелер, кызылды-жасылды бояуга малынган турл1 жарнамалар.. - 6api-6api коз алдынан сагымдай сыргып ете бердк Каланьщ ен 6ip адамдар леп толастамайтын орталык кешесшдеп ездер1 турган бшк уй. Шетю Kipe- 6epic. 1ргелес кернплер1 - суйюадщ тулымды кыз Жан жэне жексурын Рай. EKeyi де балдэуреннщ бар кызыгын 6ipre бел1скен достары еднау. Этген тек... - Курмегп Дин, ci3 элденеш eciHi3re туЫрпщз келш, киналып жатырсыз бтпем. Нур, кемекнй аппарат пен экранды косынызшы. Бект1н сауалына басын изеп болганша ак желенд1 ж тттердщ eKeyi дереу мавдайына сап-салкын, жанга жайлы 6ip нэрсеш кипзш те улгерщ. Сол-акекен, карсы алдына койылган кебеже турыктас ак керегенщ орта- сынан тортбурышты сэулел1 экран пайда бола калды. Кудды теледидар. - Дин, ештенеге алан болмай, есвдзге ала бервдз. Бул Ыздщ ойынызды жен1лдете тусетш кемешш курал. Жуйкещздщ жумысын жаксартуга пайдасы болмаса, еш зияны жок, - деген Бек те бар зешнш енд1 карсыдагы экранга аударып, букгп денеамен солай бурылып отыр- ды. Экраннан Динге оте ыстык, 63i бауыр басып кет- кен кызыл уйдщ алдындагы аядай гана аула кершдг
Ауланыц тупюршде екьуш бала ойнап жур. Энеб1реу тулымдысы Жан гой. Иэ, дэп езП Жуп-жука ершде- pi д1р-д1р eTin, касындагы Райга ренжш тур. Басбузар Рай тагы да езшщ суш кп ойынына басып, ойыншык мылтыктарын алып шыккан болар. Ал Жан болса, ола- рын керген сайын т р т д е й жиырылып, кабагына мун тола калады. Суйюмд1 кыздын бул жан куйзелшн Дин- нен баска юм уксын. Экесшщ айтуынша, осы кешеде улкен ереуш бо- лып, оган катысушылар мен полиция жендеттер1 ара- сында улкен кактыгыс болган. Сол кезде ойнап журген уш-торт жасар Жан аласапыранньщ ортасында калып койыпты. Муздай каруланган полицейлердщ карусыз бейкунэ жандарды бас-кез демей урып-согып, аяусыз жазалаганын кез1мен керген куйттай сэби катты шо- шынып, жуйке сыркатына шалдыгады. Дэртерлердщ KeMeriMeH айыгып шакканымен урейлц коркынышты жагдайларда сыркатыньщ кайталанып кету кэджтнзн де экесшен ecTin бшген. Екеушщ унем1 кол устасып 6ipre ойнайтынын бшетш эк еа де ылги: “Сен оны рен- жггуип болма” деп кулагына куйып журетш-дг Оны TyciHeTiH Рай ма. Оныц ез эуеш, ез хоббш бар. Ол - согыс ойыны. Канша кулкы болмай турса да, Дин- fli де зорлагандай гып кощцрш, ак тер, кара тер боп жан сала “атысудан” 6ip жалыксашы. Ондайда улкен ала кез1 шарасынан шыга шатынап, оттай жайнап кетер едк Дуниенщ бэрш умыт калдырып, алдындагы “жауына” аш каскырдай ешйскен оныц тунерген суп-суык тур- тус1нен кейде Диннщ журеп зырк eTin, e3eri суылдап кететш. Эне, Ka3ip де ол улб1реген нэп-нэзт Жанга 03iHiH утрейген аузынан кып-кызыл “жалын” шашатын зш- дей автоматын усынып, “согыс” ойнауга шакырып тур. Кыздыц басын шайкап азар да безер болганына карар емес. Будан api Дин шыдамады.
- Рай, коясын ба, жок па? Жанга тжспе деп мен саган канша айтамын. - A-а! Сен туткын камаудан кашып шыктын ба? Тагы да каракшы болып, елд1 маган карсы кетерЫске шакырып журген боларсьщ. Кел, кел! EKi-уш жас улкендпт бар Рай эй-шайга карамай, оньщ ез1н тарпа бас салды. Арпак-турпак алыс-жулыс. Екеу1н1н арасына тусш, шыр-пыр болган каршадай кыз. Эне дене бтм 1 нэз1ктеу Диннщ колын кайырып артына байлап алган анау з1ркшдеп 3iKip салып жур. - Ж1бер! Ж1бер деймш мен саган. Кдлай жанын ашы- майды?! Досына ара Tycin шырылдаган кыз куйттай жудырыгымен “жендетп” ту сыртынан туйлштеп элек. Оны елер Рай ма. - HeciH аяймын, бул булйсшщщ! Бул 6i3fli аяйды дейсщ бе? - деп гужшдейдь.. Сонгы кездерде сол Рай ауладан сирек кершетш бо лып кеткен. Ол жок кундерде Жан eKeyi керемет тэту ойнайды. Кыз гул e c ip y r e , еамд1ктер мен кшжен- тай макулыктарды жинауга эуес. Кашан корсе, олар- ды аялап, мэпелеп жургеш. Фельдфебель (екеушщ Райга койган жанама атгары) кеткел1 ауладагы жас кешеттер мен гулдестелер де бой KOTepin, opi Kipin калган. Жан болса, фельдфебельдщ “майданына” ай- налып, онын ланынан сынып, майыскан, жапырылган желектерд1 тузетш, сынгандарын танып, байлап, эуреге тусуде. Koiri табигат санитары. Жан санитар, емпп болганда, фельдфебель юм сонда? Фельдфебель нагыз фельдфебельдщ 03i де. Осындай ойлардьщ камауында жургенде 6ip куш аяк астынан Рай сап ете калды. Айтып отырса, ею-уш ай бойы мухитта журигп. Керемет жарылгыш каруды сынактан етюздж дейдь Эскерлердщ техникалык, химиялык каруларын ауызбен айтып жепазе алмай, Konipin отыр. Сонысына Караганда есшен тана тэнл
болган сиякты. 0 K e c i баскартан кураманьщ жорыктары айта берсе, мын 6ip тунге жетерл1ктей кершедг - Дин, - деген 6ip кезде эдпмемщ аузыньщ суы курып тындап отыр деп ойлаган Фельдфебель бутан тене тусш, - кетг1к ертен мешмен. - Кайда? - Экеме барамыз, базата. Дуниеннш астын-устше шытарып астан-кестен кылатын таламат карулардын не турш кересщ. - База?! Жш еститш сотые базасы. Кару, к э д м п адамга, кулл1 ттршипк атаулыта карсы жумсалатын кару керсетем дейдг Жэне оны сасып-салбырамай-ак “ойыншык мылтытымды керсетемш” дегендей жайбаракат, нык сешммен айтып тур. Жок дей жаздап барып, балалык эуестнспен Kopin кайткысы келш кетin едк Уэде бойынша ертещнде тан елен-аланнан туртан Рай eKeyi онын экесшщ машинасымен кала сыртына тарткан. Райдьщ экесш Диннщ 6ipiHini рет Kepyi. Канша жакын туртанымен бурын б1рде 6ip рет кермеген ада- мы екен. Жердщ астымен келш, жердщ астымен Kerin журген купил жан болтаны ма? - Менщ досым - Дин, - деп баласы таныстыртаннан бутан K03iHin киыгымен сынай карап отыртан эскери кшмд1 енгезердей адам мунын экесшщ атын естйген- де, мулдем TyHepin сала берген. TinTi элдекандай 6ip жайсыз нэрсеш басып кеткендей тыжырынып, жиыры- ла калды. Эскери адамдар мен галымдардьщ 6ip-6ipiH унатпайтыны, унатпак тугип жек к еретш Динге белгш. Рай досыньщ Kerneri: “Ол жерге KiM кершгещц жiбepe бермейдт CeHi мен 03iM сиякты сертке де, созге де бе- piK жшгт деп кепшджке алдым”, - деген ce3flepi оралды. Осы сэтте экесшщ баласына окты козin ата iuiin-жеп отырганын да байкап калды. Каны 6eTiHe теуш, iuiKe толтан ашу-ызадан жарылып кетуге шак отыр. KeaiciM 171
6epin койган сон, вткен icKe деген екшштен куйш-т- cin, лажсыз 1штей тынып келе жатканын Дин сезбейш деп ойлай ма екен. Диннщойынша, жаппыосы улкендеркызык. Балаларды адам курлы кермей, кезге шмейттш бар. 0Keci де гылымга, биймге баулып тартканымен, достары келгенде муны шыгарып ж1берщ, вздер1 онаша энпме-дукен курганды унатады. ©здершше не жайлы энпмелесетшдерш бул бшмейд1 деп ойлайтын болуы керек. Неге бтмесш. Бэрш бтедь Tycbriri бойынша олар дэл мына алдында отырган эскери кшмдшерге карсы. Олардын бугшп карекеп мен ■пршшгш, улкендерше айтканда “аш каскырдай жанта- ласуын” олар жактамайды. Оларга салсан, мына Райдын e3yi Konipmin ертеден кара кешке дешн макгай беретш керемет Kyaiperri каруларыньщ бэрш 6ip гана мартен пеш1не салып, балкыган куймага айналдырып ж1беру- ге 33ip. Экесшщ айтысынша, галымдар бул елде сонгы кезде жаналык ашуцан коркатын болган. Ce6e6i олардын тапкан жаналыктарын 6ipeyaep уакыт уттырмай дереу те- pic багытка пайдаланады. Кеше кешкипк те Диндердщ ушнде осы жайында узак эцпме болган. Байкауынша, бул бас косуда экеа узак сейледг Ары eTin, 6epi етш журш, кулагы шалганы ен алдымен жогары саналы, бинкп жандардын ние- Ti тузу болуы Tnic екен. Осы отырган галымдар сиякты окымыстылар гылымга, халкына адал болса, ешкандай басбузарлыкка, демек, гылым жаналыктарын сотые ушш курбандыкка шалуга еш жол бермеуге эбден болады. Бул эрине, 3Keci мен онын жолдастарыньщ niici- pi. Ал мына Райдын арескен эскери форма киген экесшщ туейип ше? Бул да, ол да, eKeyi де эке болса, кезкарастары неге белек? Ойын: - Мше, полигонга да келш жетпк, - деген досынын куанышты yHi белдт Полигон дегеш KimiripiM калашык сиякты, аумагы ел кешкендей жерд1 алып жаткан, бшк-бшк бетон ду- 172
алдардан туратын коршаулар екен. Дуалдьщ бар жагы айкыш-уйкыш т1кенект1 сымдармен коршапган. Алыстан Караганда шашылып жаткан алып слрщке кораптарына уксас белек-белек коршаулардыц эр жершде 6ip таргыл- таргыл какпалар кезге шалынады. Булар токтаган жер денгелене б1ткен бтктеу кумайт тебешж екен. Суп-суык коршаулардын ар жагынан мойны сорайган, апандай уцгысы ущрейген элдекандай 6ip согыс техникаларыньщ сулбасы байкалады. 0He6ipey сыртынан сур кап кипзш- ген суйip гумсыктылары оздер1 кинолардан керш журген зымырандар сиякты. - Булар жай эшешн кезбояу ymiH турган куш еткен, ягни “модыдан” шыккан техникалар, - деген Рай досы муньщ сол жакка кеб1рек суктанганын байкап. - Карудыц кекесш каз1р кересщ! - Сендер бакылау мунарасына шыгып турындар, - дед1 де, Райдын эк еа шайкалактай басып, кеп таргыл какпалардын 6ipiHe Kipin жок болып Kerri. - Ka3ip KepeciH кереметп. Б1здщ куш деген сумдык. Кай мемлекегп, кай елд1 болсын, 6ipep сагаттын шйнде тып-типыл етуге бар. Hip-nip сансыз баспалдактармен мунаранын ушар басына кетершген Рай элденеш тагатсыздана купп, лешре сейлеп тур. Осы сэт жер элепш KypRiperin, дур сшкшткен зор api сондай ащы дыбыс кулак тундырып, гущцеп ала женелдг ЗэреЫ ушкан Дин капел4мде не icTepiH бш- мей, катты сассын. Санасында “согыс басталды” деген суык ойлар жупрш erri. Досы сасар емес, кайта мынау коркынышты алапат уннен канат алгандай алга карай умсынып, карсы алдындагы томпиып-томпиып кана калгып жаткан кумтебенпктерге кезш тнскен куш енте- лей туседь Ke3i от шашып, 63i т й т жаныгып алыпты. - Басталды! Эне, ана тебенпктерге кара каз1р. Сикыр KepeciH! Кенеттен Райдын сук саусагы багытталган anri тебенпктерге жан б1ткендей дур сшкшш шыга келдг 173
Жок. сишнген тебенпктер емес, оларды ттркенткен алып куш екен. Кез алдында элп моп-момакан, монтан- сып жаткан тебеипктердщ 6ip мурттары апандай ушрейе ойылып-ойылып кетп де, ше ар жагынан тумсыктары сунгщей сорайып суксырдай гана шап-шагын ушактар мен канатты зымырандар зу-зу eTin, шыга-шыга келдь Манаты г у т г у т ме, енд1 кулак тундырарлык шуылмен 6ipre мына аяк астындагы кулл1 жер б1ткен з1рк1пдеп, курк1рей каре айырылып бара жаткандай сезивд. Азан-казан, ию-кию дуниеден басы айналып, кез алды каруытып кетп. Жок. Карауыткан кез1 емес, кара туманга оранган мына карсы алдындагы кещепк болып шыкты тагы да. Колкасын куйнс Hci аралас шан капты. Будак-баудак шан ба, TyTiH бе айырып болар емес. Сол кара сур будакты туманный арасынан эреюдне зу-зу еткен тем1р канатты “лашындар” мен “самурыктар” к е р ш т калады. Ауаны какырата TUiin, зор гуршмен элдекайда асыгып бара жатыр. “Булар кайда барады сонда? Зулаган беттер1нде ба- рып, жайкалган гулзэрбактарга Tycin, жарылып, жап- жасыл дуниеш эп-сэтге кап-кара кулге айналдырып, TipiiiLniK атаулынын ойран-топырын шыгарып жаткан болар. Ал бала бакшаларга туссе ше?.. Кез алдына гул терген кшкентай булд1рш1ндер, олардын былдырлаган сэби кылыктары келд1. Гул демекш1, бул сойкандар Жаннын ГYЛдecтeлepiн булд1р1п жатса, кайтпек? Жан кайда жур екен? Мына сумдык гурш онын кулагына жетсе, журег1 ауырып, тагы да талып калар”. Осы ойлар санасын шырмаган Дин енд1тозакгы жерден тез1рек кеткенше асыкты. Мунарадан калай тез тускен1н де байкаган жок. Аягы жерге -raiciMeH бетт ауган жакка лагьт, безе женелген. Кайда, не унин eioieci emin келе жатканын 63i де бшмейд1. Бар ойы - дуниенщ тажалы, TipmLniKатаулыны кылгыта жутып, эп-сэтте жок кылатын мьшау ок жыландай ыекырынган жалмауыз аждайаларды бауырына басып, жасырып жатканжылым тебелерден, Рай
досынын насатганган канды коздершен, оньщтокмеишсш шайкалган эскери кшмд1 экесшен - бэршен-бэршен кашып крылу. Курк1реген, ысылдаган,суылдаган He6ip урейл! ащы дыбыстар сонынан калмай, екшелей куып ксле жаткандай усп-устше ышкына тусш, алга умтылады. Бойын билеген урей мен flipln, канын кайнаткан ашу-ыза. ¥шып келедо, ушып келедг ...EciH жиып K03iH ашканда, айнала сштщей тынып калган едн EHceci кетертиейдц бойы дел-сал. Осы бетш- де уст1нен TeMip курсаулы танк журш еткендей. “Кайда жатыр e3i? ¥йыктап калганы ма, жок элде талыксып кеткен1 ме?” 0зш е 03i келш, еткеьвд eciHe туаргенше сут nicipiM уакыт orri. Киыршык кумды кушып кулаган жер1тещз жагасы болып шыкты. Мандайынатолкынмен шескен самал леп тидй 1ле кум жагалаудьщ жаланаш тэнш шылп-шылп урган толкыннын баяу уш кулагына шалынды. EHceciH кетерш, айналасын шолган Дин 03 кезше 03i сенбей, анырып отыр. Таныс жагажай сондай ыстык кершш едь Эйтсе де, сенщк1ремей дудэмал ой- мен T0niperiH тагы 6ip шолып шыкты. Жага сол. BipaK озгердс коп. Осыдан уш-торт жыл бурын гана жайкалган ©Hip коп кызыгынан журдай болган екен. Иэ, уш-торт жыл гана бурын. Дин онда бул жер- ге ата-анасына epin, серуендеуге келген. Жагажай толы демалуга келген кещлдк куанышты адамдар, жаланаяктарымен кум шашысып, асыр салган бала- шагалар едь Кункагар ак, Кызыл, жасыл шатырлар мен жещл куркелердщ орындары гана ойсырайып, ел кошкен журттай кулазып калыпты. Тецдз жагасы да тас киыршыктарга толып, жабайылау кершедй Кептен адам аягы баспаганы кершш тур. Тещз суы да жагалаудан коп кашыктап кеткен сиякты. Ал элпнде гана 03i куэгер болган apipeKreri жылым тобелер тук кормегендей кайтадан моп-момакан калпына Tycin, шоге калыпты. Жана байкады, ол тобелер бурынгы балалар пансионатынын орнына пайда болыпты-ау. Сонда
олардын шынымен табиги тебе болмаганы гой. Жылым лесе дегендей, жасанды дуние болып шыкты. Жылмиган сырты гана кум тебешж. Ал iiui толган жойыт тажал. Кеше гана уйыскан жасыл желектщ шпвде каз-катар сап тузеген кеп кабатты ак шанкан уйлер, спорт аландары, гулдестелеркемкерген демалыс орындары,эсем гулзарлар мен субуркакты албарлар - 6api-6opi мына жалмауыз тебенпктердщ астында калып койганы ма?.. Дин бул арадагы балалар пансионатын да жаксы бшетш. Ce6e6i мунда сол жылдары Жан емделш, денсаулыгын калпына келт1рген-д1. Булар экеЫ eKeyi оган жш келш туратын. Сонда yiueyi серуендеп, бой жа- зып, осы жагага дейш келш кайтушы едь Онда санато- рийден мына тещз сугынган жагалауга дейш ею жагын жап-жасыл арша кемкерген тарам-тарам аллеялар мен аппак юршштен ершген ж т-ж Ы ш ке жypгiншi жолда- ры бар едь Ендо соньщ 6spi Дин ymiH керген тустей. Ол игш ктщ , ол сулулыктьщ журнагы да жок. Онын орны- на бук тускен эбжыландай шогыр-шогыр кум тебелер “каулап” KeTinTi. Мунын не кажет1 болды сонда? Кенет оган мынау кен такыр кум тебелер дулей куш иеЫ - алып жайраларга (динозавр) катты уксап кет- ri. Ka3ip тагы да Tipinin кетш, мынау Дрш ш к б1ткен- fli жалмап-жутып жок кылардай кершш, туда бойын муздатып ж1бердь - Ди-и - и- и-ин!.. Жер-кекп басына кетерш, езш 1здепжурген Рай екен. EKi колымен жер таянып, шубаландау кимылмен орны- нан кетерщдн Тула бойын баскан элдекандай 6ip зш таркар емес. Кулак шекеЫ шынылдап, басы зешгендей болды. Кулап калмайын деген куджпен 6ip басып, eKi басып алга жылжыган. Сэлден сон басы айналганы еп- теп басылгандай болып, жур1с1 де тузелдь - Сеш )здеп таппай журсем, кайда зытып кеткенсщ. Бпдщ “лашындар” мен “кыргилардан” зэрен ушып Kerri ме? Xa-xa-xah! - Кансыз-селшз ускынын керш, 176
келеке erin тур. - Кызыктын кекеЫ сонынан болды. “Жолбарыстар” мен “ кара кабыландардын” шайкасын кермедщ гой, сен... Онымен тэжжелесуге Диннщ шамасы жок едг Кеудесше нан nicin, дуниенщ туткасы ез колында тургандай кара судай KenipreH досына жшркене 6ip карап алды да, сылк eTin отыра Kerri. “Б1зд1н, б1здщ деп вюрештеум караты. Дэп 6ip ез ушнщ мукэмалы сиякты. Несше мактанады?” Bopi6ip Рай канша жер дей жер-кекке сигызбай мактаганымен бул ол лашын- дары мен кабыландарын жек кередк Ce6e6i ол мундай карулардьщ адам баласына Kecip кесепат, кайгы мен KacipeT кана экелетшш бiлeдi. Осындай суык карулар болмаса, онын атасы да 6yriH ертепсш айтып, касында Tipi журер ед1 гой. YHeMi орталык кешенщ бурышында елден кайыр-садака тшеп, бас кшмш жайып отыратын тшенпи шал да кол-аягынан айырылып, куйген томар- дай домаланып калмас едг.. Атасын Дин емю-емю бшедь Ол кезде терт-бес жаста болар. Ак бурыл шашты, уясы терен шушрск K03i yHeMi KyniMcipen туратын мешрбанды Kici едк EKeyi ылги 6ip журетш. Ocipece, таусылмайтын гажайып ертеплерш айттсайшы. Сол мешрбанды атасы 6ip KyHi ушты-куйд1 жок болды да Kerri. Кынкылдап сурай берген бутан улкендер: \"Кыдырып Kerri. КеледГ, - деп жубатып коятын. 1ле ездер1 де баска калага Kemin Kerri. Eaai ше- meci: “Атак бурынгы уйде калды. KefiiHipeK келедГ’деп алдаусыратумен журген. Ата-анасы созбуйдага салып, шындарын айтпай, будан жасырып журген бул купия сырдьщ шетж 6ip KyHi аяк астынан осы Рай шыгарып койган. EKeyi ойын устшде элденеге келюе алмай, meKicin калды. Шарт та шурт Kepic устшде: - Кашкын! Кашып-босып кушщн коре алмай келгенсщ мунда. Сендей булжпилерд1 кыру керек! - деп, ожданын кайнатканы бар.
- KiM боскын?! - Дэп сен! Сен келед1 деп кутш журген атаннын суйеп сол калада кул боп курап калган. Со жолы сая- хаттап кетпегенде сен де жок, экен де, шешен де - бэрщ де туп-тукияньщмен бупн жок болар ен, бщцщ бе?!. Зэрл1 сездершен канша жыны курысып, одан без- iHreHiMeH, досынын ce3iHiH жеш бар болып шыкты. Шешесшщ айтуынша, расында булар турган каланы жендеттер 6ip туннщ шпнде тып-типыл eTin, кулге айналдырып ж1берген екен. Бейбпг кала мен онын миллионга жуык тургындары сейтш, Райдын экеа сиякты зскери адамдар ойлап тапкан жана согыс куралыньщ курбанына айналады. Олардын ш ш де Диннщ атасы да бар. “Обал-ай!” Ондай кашшерлерд1 фашистер деп атайтынын да сол жолы мамасынан естш бшген. BipaK бул шындыкты Рай баскаша айтады. Оньщ дэлелдеушше, булар турган кала кшен 6 ip ошметке кас булшшшер ордасы болган. Олар ок1мет басшы- ларын тепе TOHKepin, бар бил1кт! ез колдарына алуды гана кездейд1. Бул бузык ойлы кала тургындарынын T epic пигылын 6 in in койган елбасы оларды жер 6eTi- нен мукым жок кылуга эм1р еткен. Демек сол каланын байыргы тургыны бул да, эк еа де булжшш. Сол куш тушмен Дин eTi кызынып, сандырактап шыккан. 0з-езшен аласурып, кайдагы 6ip кубыжыктар мен аруакгар елестеп, капы кысылып кара терге мал- шынды. Ko3i uiimn кетсе болтаны, айналасын алау ерт шалып, лапылдап куйп-жанып бара жаткандай айкайлап, шошып оянады. Кулак туб!ндеп KyHi бойгы шуыл да ба- сылар емес. Осындай сан-сапалак ypenni елестермен ар- палысып шыккан бала танга жуык кана тыншыгандай больш ед1. Ke3i ш нш кеткеннен сэске туске карай 6ipaK оянды.Миын шырлап, жуйке-жуйкесш шаккан у-шудын 6opi саябыр тапкандай мен-зен. Тек енсесш баскан зш ке- тер емес. Кол-аягы салдырап, эл-куатган ада болган. 178
Eci Kipm, езше ез1 келгенде алгашкы оилаганы да бул емес, эк еа болды. “Экесше не демек?” Кешеп са- парын бшсе, жонынан таспа тшер ол. Ол тугш Райдан согыс техникалары туралы кггап алып окыганын керсе, овдырмайтын. Tim i осы 6ip согыскумар баламен жакындасуга тыйым салатыны да бар-ды. Полигонда болганын бшсе, онда мулдем тенпретш куып яаберетш шыгар. “Не деп втчрж сылтау айтса екен? Кайда болдык демек?..” BipaK кисынды сылтау i3flen, шырма-шату ойлар- мен басын текке катырганын кешн бшдь Слрэ, тунде сандырактап жатып, “полигон”, “лашын”, “Рай” де ген сынды сапарынын сырынан хабар беретш купил сездерд1 айтып койса керек. Анык-каныгын гана тэптштей сурап, ез шеплмшщ дэлдптне накты коз жетюзсе де, эк еа лэм-мим деп eiu6ip ауыр сез айтпады. Tim i ескерту де жасаган жок. Тек ун-туназ элдекандай 6ip коргасын ойлардьщ курсауына шырмалып турды турды да:“сынак полигоны дейсщ, э!? ” - деп сонына жумбак сауал тастап шыгып Keiri. Осы куннен бастап эк еа онын Раймен 6ipre журш- туруына да карсы болмаган. KepiciHiue, эр кун сайын кешкшк eKeyiHiH не icTen, не койгандарын, кайда ба- рып, не кергендерш тэптштей сурап, улыньщ энпмесш бар ынты-шынтысымен тындап отыратын эдет тапты. Алгашкы сапардан кешн де досы муны базага, сынак полигонына 6ipHeuie рет шакырган-ды. Диннщ бул етшштен Yзiлдi-кeciлдi бас тартканын естшенде экеа Жек катты екшдг “Бекер ютегенсщ, Дин, - деп бармагын тктегендей болды. - Ещп шакырса,мшдегп турде бара- тын бол. Жэне барарывда маган айтып, ecKepTin кой”. Осыны айткан экеа езшщ белмесше ертш апарып, кшкентай 6ip туймеге уксас TeTiicri K ep c erri. Туймедей тет1к купил фотоаппарат екен. Кэд1мп туймеден еш айырмашылыгы жок аппараттын TeTiK к и т де 6uii- нер бнннбес. Астынгы жагындагы саусактьщ ушына
гана бшнетш тарыдай буртйс нуктеш басып калса болганы. Bip басканы кайтын токтатканша зырылдап айналадагысынын бэрш шарайнасына Tycipe береги кершедг - Kasip бул TeTiicri сенщ куртене кадаймыз. Осыган орай туймелерщ де осындай туске боялады. Сонан сон ажыратып кер. Туйме аппарат жогарыдан екшпл болып орналасады. ¥мытушы болма. Сенщ мщдетщ базадагы ap6ip койма мен коршаулардын, кум тебелердщ унгыл- шунгылына дешн суретке басып алу. Туйменщ купия сыры жайлы euiK iM re, ана досыца да Tic жармайтын боласын. ¥ктын ба? Дин басын изедт Жузщде куаныш ойнайды. 0зш унем1 бала санап, кунде бш п, ecrin журген нэрсесшщ ез1н будан жасырута тырысатын экесщщ кенеттен езше сешм артып, мундай жауапты мшдет жуктеу1 кецшн ecipin, масаттандырып ж1берген. 0 зш дэл бугшнен бас- тап есейген ecri ж т т санатына коскан ол ещц экесщщ тапсырмасын ойлап, толганумен журдг “Сонда будар не гсгемек? Бэлк1м базага Kipep жолдарды б ш п алып, зымыран, не ушак урлаталы жур ме? Ол бола кояр ма екен? Айнала самсаган муздай курсаулы сакшылар. Оньщ уст1не эскербасы Райдын экесщщ машинасыныц ез1н жол-женекей полигонга жеткенше элденеше рет токтатып, мукият тексеруден етюзедь Енд1 калай болганда да экесше кол ушын беруге бел байлап, онды сапарды асыга кутумен болды. Бар умпз э к е а мен оньщ достарында. Совды кезде олар TinTi жш бас косатын болып кеткен. Энп мелерше Караганда, жогарыдагылардьщ уйгарымы бойынша тагы 6ip жер- де жана каруды сынайтын соты базасы салынгалы жаткан кершедк Эрине, жepгiлiктi халык бутан наразы. Сол наразылыкты epuiiTin, халыктын ашу-кегш 6ip жудырыкка тушп, таскынды кушке айналдыру кажет. (Экес1н1н белмеанен еспгеш). Жер уст1н Райдын те- Mip лашындары мен пантералары, бетон мен сым 180
курсаулары басып кетсе, адамдардын куш не болмак?! Агаш б1ткен, гул б1ткен кайда eHin-ecin, жан-жануар, жэнд1ктер кайда паналамак? Тун болса, кез ше алмай денбекшумен болады. Ойын мазалап, fler6ipiH кашыратын осы 6ip шым-шытырык ушыгы жок сауалдардан басы катады. Ертемен турып, аулага шыгуга асыгады. Ондагы ойы - Райды кездеспру. Базага барудын сэтш 1здеу. Кырсык кылгандай, фельд фебель досынын Te6eci кершбей-ак койганы. Cipa, тагы да экеамен 6ipre жана каруды сынауга аттанып кеткен сиякты. Кундеп кездеспретЫ Жан гана. Кашан корсе, гулдерд1 аялап ебек боп жургеш. - Ди-и-ин! Эне колындагы гул суаргышын жогары котере муны шакырып тур. Бойы сунгактартып, кулын мушелер) мен мундалап бипнш келе жаткан кыздын тал бойында 6 ip MiH жок. Д енеа де Tin-TiK, сымга тарткандай. Шынын айтса, Дин 63iHiH ержетш калганын осы курбысынын бойындагы езгерктер мен кубылыстарга карап кана байкаган-ды. Ойлап отырса, биыл 03i экесшщ айтысын- ша он беске шыгады екен. Жан он тертте. Будан 6 ip e p жас к ш ш п н е карамастан 03i сондай зерек. Бишейгпш жок. Мынау жумбагы коп дуниенщ кай кырынан келсен де, жауабы мен ез niKipi, ез пайымдауы 33ipтурады. Дин eKeyiHiH ой тужырымдары да кебше 6 ip жерден шыгып жатады. Тек Рай персоккан eKeyiHiH жш-жш кызыл кещрдек болып, K epicin калатыны бар. Жан ymiH Райдыц аузынан тастамас иманындай бо лып кеткен coFbic KymiHiHOMipre 6ip мыскал да кажетпп жок-Кару мен TipiuiniK атаулы 6ip-6ipiHe керегар угым. EKeyi катар OMip cypyi MyMKiH емес. Жер бетшде кай жецгеш гана калуы THic. КаРУ курымайынша, сол каруды устауга кумар тасжурекп, ем аякты айуандар бппейш- ше адамдарга тыныш, бешш OMip орнай коюы екггалай. Райдын угымы мулдем баска. Оньщ пэлсапасы бой- ынша, карусыз, муздай курсанган эскераз OMipfli, мы-
нау дуниеш сактап калу мумкш емес. 6 з ем1рщ ушш езщ куресш, e3infli 63in коргамасан, ит пен куска жем болып, б1реудщ илеушде кетесщ. “Аюга намаз уйреткен таяк” немесе “Адам корыкканын гана сыйлайды”, “Эжлздердщ алдында куштшер ешкашан кшагй санал- майды” . Сондыктан кушешп келе жаткан KayinTi деген елдерд1 басып, жаншып отырудын да артыктыгы жок. Демек, ол уппн кулл! T ipm uiiicri устап турган тек кару гана. -K a 3 ip ri з а м а н д а г ы д у н и е г е у с т е м д ж е т ш , элсмд1 ау- з ы н а к а р а т а т ы н 6 ip /jeH -6 ip е н K y a i p e n i е л - б1здщ ган а ел! - деп пнренетш ол. - Жок, кателесесщ, - деп шаптыгып Жан шыгады. - Б1здщ елден де купит елдер бар. Елдщ куштшп к а р у м е нга на е л ш с н б е йд к М э с е л е н,е кш п пд у н ие ж у зш к согыста бакайшагына дешн курыш курсанган Гит лер эскерлершщ купине euiKiMHin пара-пар келмеЫ шындык болатын. Ал 6ipaK олар бЬдщ одактастардан куйрей женш п, KYлi кокке ушпады ма? Эне, дуниенщ туткасы каруда емес, адмда, халыкта, олардын 6ipniriH- де. Будан opi тындап туруга Райдьщ шыдамы жетпейдк Каршадай кыздын осыншама дшмарлыгына imi куйе ме, жок элде шын ойы солай ма: - Сен саткынсын, шпионсын, эйтпесе, мунын бэрш кайдан бшесщ. Экеме айтып, сендерд! турмеге каматамын! - деп тулан тутып, ала кезшен от шаша тура женелетш-дь Айтса айткандай, Жаннын биш ейтш жок. Жэне ол айтса, калт айтпайды. Бшедк бйткеш кептен 6epi сол елдщ балаларымен хат жазысып келедь Bip-exi рет шат кулмге кемше тускен сол шет ел балаларынын сурет- терш де корсеткен. Мойындарына шыт байлаган бала- ларды “булар пионерлер, бвдщ курбыларымыз” деп таныстырганы есшде. Жаннын айтуынша оларда эр елдщ балаларымен хат жазысып, таныстык журпзетш
достык клубы бар кершедн Мына cyperreri балалар сол клубтан деген... - Кайырлы кун, Жан! - дед1 алкызыл гулдердщ орта- сында турган кызга таяна 6epin. - Не жаналыгын бар бупнге? Жан тштен кенй ш екен. Ойлы кездер1 ушкын атып, жуз1 бал-бул жанады. Иыгына теплген ак ж1бек шашыньщ ушын саусагымен ширата тусш, назданып тур. Жуп-жука жаздык кейлегшщ омырау тусы дем алган сайын болар болмас кана TenciHin кояды. 0з- езшен ынгайсызданган Дин жанарын тайдырып экета. - Жаналык та, куаныш та кеп! Мше, шыгыстык дос- тарымыздан хат, - деп кеплд!р конверта усынып жатыр. - Жуырда олардьщ 6ip тобы 6i3flin курылыкта втетш дуниежуз1 балаларынын фестивалше келмекшк Bi3fli де шакырыпты. Кездесешк дейдг Барамыз ба? - Барайык! - Э легенде куанышы койнына сыймай конш судай тасыган Дин т е сабасына Tycin, ойлана калды. Жана гана бал-бул жанган жузшде юрбещцк сы- заты пайда болыпты. - BipaK... 61зд1ж1бермесе ше?.. - Дин, несше тунжырайсын? Киналмай-ак кой. Tiirri болмаса, мен папама айтайын. Ол кемектессд1 саган. Досы ушш шыр-пыр болтан кыз мунын сырын кайдан бшсш, эрине. Мектепте окытушылар тугш , директордьщ 03i муньщ атын ecTice, зэредей болады. вткенде экесшен естш, санасына куйгандары мен ол берген кНаптан окып-туйгендерш курбыларына ай- тамын деп, ешпес бэлеге калганы бар. Сыпсывдаган 6ip сумырай жетюзсе керек. Директор жеке шакырып алып, тергеуге алсын. Бш п турган нзрсеан жасырсын ба,бул да бар ойын тайга танба баскандай eTin дэлелдеп берген. Сондагы кып-кызыл шикандай боп, булыккан директордын KecnipiH керсе гой, Жан. “Азгынсын, каны бузык булжппсщ! - деген сиякты ne6ip гайбат свздсрд1 уйш-теккен директор - Кет, жогал! Кез1ме Kepin6e!\" - деп куып шыккан. Содан окудан
куыла жаздап, ofrreyip абырой болганда экесшщ арала- суымен 6ip жолга ен сонгы ескертумен калдырылган- ды. Енд1 келш, мына дулы форумга барамын десе, мек- тебшдеплер! не демек? Басынан сипап “жолыц болсын, айналайын” дем еа белгш, эрине. - Бшмеймш, Жан. Тырысып корешн, эрине. Райды кезщ шалмады ма? - И-и, курысыншы сол! Оган HeciH эуей бола калдьщ? Кыз буртиып окпелей калыпты. \"Мейл!, - деп ойла- ды Дин. - Bapi6ip купияньщ сырын ашуга болмайды. Кейппрек 6ip-aK туЫщцрермш. Ал Kaaip болмайды. Рай ку сез1п койса, манайлатпай журер\". - Жай, эшейш. Bip шаруам бар едь Тек сен ренжи керменп, Жан. бтш ем. Жарай ма? - Ренж1меймш гой. Неге екенш бшмеймш, 6ipaK сол сумпайыдан катты коркамын, Дин. Кейде кубыжык бо- лып TyciMe Kipefli. Кыздын кониин орныктырып, дсм берген Дин акы- рын аяндай басып. Рай туратын улкен уйге карай бет- тсген. Айналасын барлай журш, уйдщ ауласын Teric шолып шыкты. Kipe6epic алдына уймелескен урпек бас ойын балаларынан езге ешмм кезге шалынар емес. Неде болса, мына юшкентай кершшершен сыр тартуды жен Kepin таяй тускен. - Балалар, сендср осы уйде туратын Рай деген кокслср1нД1 бшеспщер ме? - Бшем!з. Ол б1здщ агаманымыз! - Нагыз жаужурек батырдын озП Ка'йр ол алыста, жаулармен, ланкестермен согысып жур. - Согысып?!. Жамырай даурыгыскан балалардын ce3i журепн зырк етазген ол антарылып калган. - Из, ланкестерд1 былай тырылдатып (шикш сары бала колындагы ойыншык автоматын кезене устап, 6ip орнында шыркобелек айналды), кырып жур. \"ШекеЫ кызган екен. BeciirrcH бел! шыкпай жа- тып. элден мылтык устаса, бара тура ана сур жылан-
дай зэр-iii экесшен де асып тусер бул. 0 з ойынан ез1 басы айналып, журеп лоблыган Дин шби басып уйше карай кет1п бара жатканын да байкаган жок. Тек кулак тубшде шынылдаган 6ip ащы дыбыстар мен энеукунп зырк-зырк жарылыстар. Коз алдында быксыган кызыл кошкыл кальщ туман. “Ладкестер дейдг Кайдагы ланкестер? Алыстагы елде куйin кеткеш канша онын?.- Бул кандез ездерш кездесуге шакырган Жаннын доста- рына залалын THri3in журмесш де. Онда кайтш кездес- пек? Жо-жок! Олай болуы мумкш емес, ” деп ез-езшен ширыгып, куб1рлеп бара жатыр едг Ауладагы гулдесте шпнде езше сондай 6ip жанашыр сез1ммен антарыла карап турган жзбек шашты, суйшмд1 кызды да кермедк елемедг Экрандагы найзагай ушкындарындай сансыз сэулелер селкшдей билеп ала женелд1 де, манадан бер- ri сыргып етш жаткан KepiHicTep кшт узш п, жогалып Kerri. - Жэ, жетер бугшге. СНз шаршадьщыз бiлeм, Дин. Тыныгыцыз ендь Ci3re ani кеп эл жинау керек. Ойьщыздьщ жалгасын ертецге калдырайык. Бектщ нускауымен eKi ж т т жайлап келш, мандайындагы кункагарды т е н т . Жана байкады, кункагар дегеш iuiKi жагы лорингофон icnerrec тетк- терден туратын “жазу” аппараты екен. 0 з тустарында алкымнын тусына койылган лорингофон аркылы ды- быс толкындары, ягни сейлеген соз жазылушы едг Мы- нау сол аппараттьщ жетиццршген Typi болды гой, cipa. Демек, ми талшыктарындагы ой толкындарын жазумен бейнелерд1 де бере алатын курал. “Бул кай кез? Кай жер 03i? Адамдардьщ 6opi таныс емес. Tinflepi де 6ip турл1 тусЫказдеу. Bip сезш укса, 6ip ce3iH укпайды. Кандай ел болды екен сонда? Батыста булардын тш н бшмейтш ел болмаушы едг Ал мына- лар KiMсонда? Жалгыз Бектен баска 6ipfle-6ipeyi мунын
тш нде сейлемейдг Кап элгшде сурап калмаганын караты. Бэлмм, баска материкте, баска галамшарда жаткан болармын” - деп ойлап улгергенше гайыптан табылган жумбак бала кайтадан балбырап тэтп уйкыга ж у р т кеткен едг Ертеншде Дин уйкыдан сергек оянды. Кен белме iuii жап-жарык. Айкара ашылган терезеден жуп-жумсак жупар леп еседг Бала куншен жанына ыстык, тещз леб1 сиякты. Оган косыла легаген жасыл аршанын Hci де та- ныс. Туп-тунык, балдай ауа. Сол бала кунп ез туган жерш- дегщей 6spi де. Олай болса, мына айналасындатылардьщ xini неге баска? Мен осы кайда жатырмын? Осы туста Дин даусынын каггы шыгып кеткенш абайламай калып еда. - Б1рдене дедвдз бе? - Алдындагы юшкентай гана терт бурышты есептеу аппараты icnerri тактадан элденелерд1 тере отырып, ежжтей тш каткан Kemeri Hyp деген xcirir езше сураулы кешппен карап калыпты. Кеше гана езш тусше алмай дал болтан яапттщ мунын тш нде “сайрап” отырганы баланы тандандырган. - Мен кайда жатырмын? Бул кай жер? - деп, сауа- лын нытарлай кайталап. енд1 Нурдын сауатын байкаута кешт1. - Бул Жер атты таламшар. Дал каз1р турган жер1м1з Жер шарынын елушнп координатындаты “Эз” деп ата- латын уст1рт. Мекенжайымыз сол уепртке орналаскан гылыми орталык калашыты. - Жер екеш басы ашык нэрсе гой. Бул кай ел, кай мемлекет? - Текке ширыгасыз, азамат Дин. Сабыр Ty6i сэры алтын. Ci3re ani кеп HapceHi басынан, тшД элшпеден бастаута тура келедг Жер жузшде Kaaip 6ip-aK ел бар. Дуниенщ кожасы адам тана. Болды. Олардын 6api ортак тщце сейлеп, 6ip тана максатка жумылтан. Осы кезде сол капталдаты кабырта eciK баяу жыл- жып ар жатынан BeicriH ак т а мандайы кершдг
- Жэне ол тш, азамат Дин, - деп квтерщю унмен сейлей nipfli, - жалпыга ортак тш. Оздердщ замандагы эсперанто TiniHe уксас. Буп сезд1 еспген боларсыз. Эсперанто жайлы мэселе сол заманда-ак колга алынган. EipaK эр елдщ кер1тартпа шовинистершщ KecipiHeH ортак мэмшеге келе алмай, эрюм оз елше бура тартып, акыры аяксыз калып койган. Бул тшдщ Heri3i де сол эсперанто Heri3iHe курылган. Бек пен Нурдьщ мына сездер! Динге кектен тускендей эсер erri. “Сонда ез гасырындагы дэу1рлеген жеке-жеке мемлекеттер, езшдж салт-сана, эдет-гурыптары бар улттар мен нэсшдер кайда? Барлыгынын курып 6iTKeHi ме?” - Жок, азамат Дин, ci3 ойлагандай ештене де курып бггкен жок. Улттар мен нэсшдер, эр курылыкты, эр ен- fliicri мекендеген елдер де непзшен езд1-ез орындарын- да. Тек адамдар санасыньщ жетшуше, адамгершшктщ дамудьщ шыркау шепне жетуше байланысты олардын арасындагы атам заманнан келе жаткан жнс, ягни алауыздык жойылды. Будан сон жана дэу1рд1н одан api уздшшз дамуы yuiiH жаппай б1ртутастыктын кажегтш келш туды. Сейтш, ipini-ycaKTbi мемлекеттер жалпыга ортак 6ip гана жуйеге кеипршдй Осыдан кешн элп мемлекеттерд1 белш-жарып, жеке-жеке жшктеудщ e3i ойга сыймайтын дуние болып шыга келд1 де, олардын бурынгы атаулары мен жуйелер1 де уакыт керуенйпн тасасында калып койып, умыт болды. Эрине, муньщ 6api 6ip-aK кунде, гайыптан орнай калган жок. Абзалы, барлыгы да тусЫ кп болуы yuiiH бэрin эршен, шздщ Keuieri еткен кезендервдзден бас- тауымыз керек. Сонда ci3re барлыгы угыныкты бола- ды. Сонымен жшттер Keuieri эцпмем1зд! эр! карай жалгастырайык. Жанындагы Нурга кас-кабагымен нускау берген талым euai актесекте жаткан балага бурылды. - Ал ci3, бэрш аспай-саспай, рет-ре^мен еске Tycipyre тырысьщыз. 187
Тагы да мандайына кешеп сап-салкын лорингофон- ды аппарат кипзш п, кемекнп экран icKe косыпды. Сол- ак екен, cayneni экранда таныс KepiHicTep сыргып журе бердг Мше, авансценада Райдын, тулгасы. Балан жшптщ дсне GiriMi сомдалып, кесектене тускен. Туксиген кабагы мен уытты жанары экесшен 6ip аусашы. Устшде жапырак тустес эскери жейде, бкпепн шынтагына дешн сыбанып алтан. Деген шаш ал десе, бас алатын кандыкоз жендетгщ езг Эп десе болды, тмда болсын бас салгалы тур. - Кеттж пе?! Куректей колдарымен Диннщ 6ip-aK уыс болган саусактарын сыкырлата мытып алып, алга TycTi. Уйрешшюп эдет1 бойынша аузы сезден босар емес. Ай- тары да сол 6ip эуен, 6ip мактан баягы. ©ткенде ею-уш ай бойына жогалып кетш, оралган бетт Алдьщгы куш гана келген болатын. Тагы да сол сынактан оралдык де ген сон, энеукунп балалардын энпмеЫ жайлы Ticжарып ештене дей коймаган. Рас болса, аузына сез турмайтын беспенщ ез1-ак айтар 6ip куш деп туйш, iuiTeH тынып кала 6epin едт Сол досы кеше аяк асты муны жаттыгу орны- на шакырган. \"Тамаша тэсщцер мен He6ip трюктерд1 KepeciH” - деп, бар жан-тэнш сала кызыкгырган сон, ел1ктеген болып, келнпм берген болатын. Ондагысы кашан экесшщ тапсырмасын орындаганша досынын айтканын еш етпей кешлжен шыга беру, эбден сешмь не Kipin алу (экесшщ акылы). Енд1 мше, ерсш-карсылы сапырылыскан ыгы-жыгы халыктьщ ара-арасымен досынан 6ip ел1 калмауга ты- рысып, ентелеп келедк Желке жуш куд1рейш, букен- букен жорткан арлан каскырдай куржиген Райдын ау- зында тыным жок. 188
- riah, цпркш, десещш! Б1здщ ядролык сэуленщ купли керсец. Кез алдында кереметтей болып cipecin турган He6ip камалдарывды кас-кагым сэтте-ак шырпы тутаткандай лап eTKi3in, кызыл кошкыл жалынга ай- налдырады да жiбepeдi. Лаулаган жалын сейшген сэтте карасан, элпндеп кез алдында турган He6ip зэугпм мунаралар мен коргандардьщ 6ipi жок, тып-типыл! Досынын мына сездершен Диннщ журеп суыл- дап, туда бойы турлппп Kerri. “Не тантып Kerri мына муттэшм?!. Сынакты сонда булар зэугпм мунаралар мен уйлерге жасай ма? Ядролык толкын? Лазер сэулеа сынды жойыт болды гой ол да. Мынадай кандездердщ колына тиген нэрсенщ 6api жойытка айналар-ау. Буйте берсе, ещц аз унде мунын 03iH де бейбгг елден жемтж i3flen тамюкшеген белНржке айналдыруы да киынга сокпас. Кенеттен оган Рай досы, ауыздандыруга алып шыккан белНртш ерткен арлан каскырдьщ езшдей елестеп Kerri. Ол - арлан, бул - белНрж. Расында ауыздандыруга ертш келе жатпасына юм кепгл? - Мамандардьщ айтысынша, - дейд1 ол езеурей Tycin, - кешн эбден жетщщртген бул карудын TypiH эуе KeHicTiriHe шыгаратын кершедк Белгш 6ip нуктеге орналаскан космостык станция аркылы оньщ кулпмен карсыластарымыздын 6i3re карсы койылган барлык зымырандарын туп-тукиянымен кулш кекке ушыруга болады екен. Сейтш, жаудын ез каруымен 63iH уратын боламыз... Зэушм уйдщ геменп кабатына келш KipreH сон, тисе шаншылган узын баскыш аркылы кулдилай ке- лш, аумагы ат шаптырымдай кен залдан 6ip-aK шыккан. Байкауынша, бул - жердщ астынан казылган алан бол- са керек. Айнала шрескен терт кабыргадан баска сэуле тусер санылау жок. Терезе деген о, баста жобада бел- гшенбеген сиякты. Аланды туу бшктен тенген алып прожекторлар жаркырагып тур. Зал iuii гурс-гурс, таре- таре, шак-шук кескшескен айкас. EKi-екщен 6ip-6ipiHe
канжар немесе тапанша кезенш, арпак-турпак алыскан енкей 6ip алаекпе жандар. Bapi де осы Рай шамалас балац жйтгтер. Эр1ректе Tepic карап, каз катар тсзшген 6ip тобы суйрйетей кезд1ктермен карсыдагы кабыргага ш нген каракшыларды 6ipiHeH кешн 6ipiH туйреп, ез енерлерше ездер1 риза болысуда. Сол жак капталдагы жанама дашз жактан шанкылдаган пистолет уш естше- дь Пышак лактырушылардьщ ортасында, эскери кшмд1 6ipey санк-санк етш, аналарга ескертпелер жасап жур. Cipa, уйретунн болса керек. - Дененщ бар салмагын колдын ушына жиып, шалт api серпе сштеу керек. Эйтпесе, ол адам гой, адамнын денесше пышак сугына KipMece, олмейд1 гой. Адам болганда кас жауьщ. Колма-кол ш трмесен, сэл кеппксен, ол ceHi елнредк Шыбын жанын ymiH ышкына кимылдауын кажет... Диннщденеш муздап Kerri. Тебе куйкасы шымырлап, езшщ калшылдап бара жатканын сездк “Адам дейдк Адам неге 6ip-6ipme жау болады?” Кез алдына Жаннын суйюмд1 достарын елестетуге тырысты. Урейдщ не еке- нш бшмейтш жуздерше кулю гана уялаган кекешндеп сол бакытты балалар бейнесш юрш-юрш кадалган анау алмас жузд1 кезд1ктер быт-шыт кылып, тшп- леп жаткандай кершдк Эр кезд1к нысанага, каракшы адамнын журек тусына юршшдеген сайын журен шан- шып, 03eri узш п барады. Басы зецш, тынысы тарылды. Капырык ауаны кармана журш, сыртка ата жонелген. Бул кезде алан ортасында езше тап берген ею балан жйттп eKi жакка “жайратып” салып, масаттанып турган Райдьщ ж т K©3i оны шалып калган. - Токта! Д-и-ин! Кайда барасын? EciH дурыс па езщнщ? Окшелей куып жеткен ол келген eciriH таба алмай анырып турып калган Дивдр колтыгынан кыса устаган Kyfii eKiHmi 6ip куыска карай жетелей женелш едк Тагы да тар кыспактан ©Tin, томен карай баспалдакпен 190
тускен булар 6ip демде аранын уясындай гулеген улкен 6ip кабактан шыга келдь Кабак дегеш найхана екен. Imi толган кек тутш. Кабырганы жагалай жайгаскан ещпрдей жастардьщ эркайсынын аузында 6ip-6ip тутш. Кекшулан ту-пшн будактатып, нашаларын кумарлана со- рады. Буалдыр тутш арасынан манаураган каракошкыл жуздер1 эзер-эзер тана шалынады. Ke6ici Kinripin, ауыр 6ip мун устшде отыргандай. Kefi6ipeyi желпше сейлеп, элденендей 6ip кызык эщчмеге кешкен. Ендо 6ipeyaepi Кызыл кещрдек болып, кып-кызыл дауга T y cin жатыр. Eipeynepi жагалары жайлауга кетш, дацгаза энге басу- да. Антты 6epiK сактаймыз, Майданга 33ip, баптаймыз! Кандай жау келсе де тайсалмай, Душпанды аякка таптаймыз! Эр жердей берекес1здеу басталып, гуршдеген осы 6ip не сезшде, не эншде бэтуа жок елецге жыны устады. Колканы капкан ап-ащы втюр шстен басы айналып, журеп айныды. Бул жерде де узак тура алмай тыска кашуына тура келдь - Булар майданга аттанар алдында кенш KOTepin, бой босатып отырган жалдамалылар, - деп калын жас найшылардьщ жайын тусшд1рген досы да амалсыз ере берген. Онын айтуынша, нашадан кумарларын таркаткан сарбаздар жауга кубыжык кергендей шушйге, кек- Ti ещпендшкпен тшсетш кершедк Бойларындагы була куш те соньщ аркасында еселене тусед1 дей- Дь Байкауынша, 6ipaK элп алдынгы жаттыгу аланындагылардьщ кимылына Рай досыньщ кецш коннимеген секщдк 9з-0зшен тулан тутып, буркылдап келедг - Элжуаздар оншен! 9 a i nicin жетшмеген. Кердщ бе? Ал ертен-бурс1гундер1 дабыл кагыла калса, майданга аттанбак. Мына турлер1мен немд1 б тр м ек ? Алгашкы
урыста-ак cyfteicrepi шашылып, текке б1здщ карулы куштщ абыройын теккеннен баска onepepaepi шамалы. Досыньщ к ец ш н алдаркаткысы келгеш ме, жок шыны сол ма, Рай жанагы залдагыларды даттап, жер кылып келеда. - Кайдагы майдан? Не айтып KerriH езщ ? - Онсыз да зыгырданы кайнап келе жаткан Динге онын ce3i отка май куйгандай эсер erin едг Акырзаманды такап, унем1 аспанды аяктай, жерд1 таяктай eTin журетш оньщ ецменш е окты кезш кадап, iiuin-жеп барады. Ондайга айылын жия кояр Рай ма. - Кайдагы майданы неЫ, ойбай-ау! Ертен тагы 6ip жерден булж бурк ете туссе, алдымен агганатын осы- лар гой. Ана мухиттын аргы жагындагылар дем 6epin, кара халыктьщ бэрш кутырынтып коймады ма. Осы KyHi 6api элдерш е карамай жеке ел боламыз, бостандык, тендш аламыз, - деп аласурып жаткан жок па. Сондай дш1 бузыктардьщ унш туншыктырып, тырп етюзбей отыратын 6i3 емей кiм?!. Делебеш коза езеуреген досыньщ сезш кешеш ба сы на кетере кикулаган серена yHi б о л т Kerri. Ашу устш де, тулан тутып келе жатып, айналасын мулдем умыт калдырып алса керек. Жана байкады, онсыз да еш тап-тар кеше HiH Дрескен халыкка лык толып KeTinTi. Омырауларына плакаттар min, колдарына турл1 урандар мен жалаушалар устаган халык толкыган севдей екпш- деп , кеш енщ аргы жак басындагы ак мэрмэрдай зэутм уйге умтылуда. Кала устш: - К¥РЫСЫНнейтрон зш-зала! - Жойылсын сотые! Согыс базалары мен полигондарга жол жок! - Жер - халыктш! - деген сынды 6ip-6ipiHe жалгаса жангырыккан ектем ун басып Kerri. Колдарындагы жа- лаушаларды кокке булгап, ашына жар салган халыктын жуз1 суеты, eKniaaepi тау суындай ершш едь Осы калыптарымен анау 6ip yitai бузып-жарып ете шыгардай. 192
Олардын ш пнде жасамыс карт та, ер1мдей жап-жас ж1- riirep мен кыздар да, бала квтерген ерлер мен эйелдер д е, ак шашты газиз аналар да бар. Жангырыккан мы- нау ep eyu u i KepiHicTeH Диннщ укканы - булардьщ барлыгынын максаты, анау б оз уйге тыгылган ел билеу- цплерюен талап eTepi тек 6ip-aK нэрсе. Ол -тыныштык, б е й б т п ш к . TipuiiaiK атаулынын кас жауы анау аты жаман жойыт карудын кезш жою. Адамзат баласын уреймен аландатпау. Ертечп урпак - мына юшкен- тай булд1рнпндердщ OMipiH кайгы мен шерге толтыр- мау. Б1зге, жер бетш деп адамзат баласы уш ш Нагаса ки мен Хиросиманын KacipeTi д е жетерлж. Соныц e3i кун1 6yriHre деш н адамзат баласыньщ арына нйркеу болып, миллиондардын журегш сыздатып келедк Он- дай бассыздыкка, ондай айуандыкка ещн жол жок! Дуниежузш щ ак HHerri халыктары турганда ешюм енд1 ондай отпен ойнай алмайды! - Жауыздар! Шулаган шие берш ер! Тагы да бас KOTepinTi гой! Kaaip керерандер квресшерщдП - Жыны устаган баксыдай e3yi Kenipmin, ез-езш ен булкан- талкан болган Рай Динд1 бш еп н ен man берген куш анау лыксыган калын неш рге карай елпендетю суйрелей женелдг - Ka3ip, каз1р... - деп, eHTirin келедг Улкен ала кездер1 кып-кызыл болью канталап, бетш щ Tyri сырты- на шыга келютг Тиин жаландатып, зэрш шаша ысыл- дап келе жаткан эбжылан дерлж. HiH т1рескен калын топтьщ 6ip шетш ала келю таскынды толкынга койып кеткен екеу карсы алдарындагыларды бузып-жарып алга ентелеуде. Алгашкы ектндерй тегеуршд1 д е ешмд1 болганымен, кеп кешжпей тыгырык туйыкка т1релген- дей cipecin, 6ip орыннан козгала алмай тас табандап катып калган. - Буз, жар, итер, кулат! HeciH аяйсын, ей-и, сеш де жптг деп!.. Досынын элжуаздыгына жыны устады ма. Рай колын 6ip-aK сермеп, енд1 жалгыз e3i ентелеп кете барды. Ша-
масы, калын тобырдын осы жак шетш киыстай бузып eTin, боз уй жакка жетуге асыгып, жаны шыгып бара жатса керек. Куйыршык! Кала кожаларына жагынып, кезге тусш калмак кой. Одан колы босаган бул уф деп, epKiH 6ip тыныс алып, сол орнында кетндеп кала берген. BipaK алды-артынан, кос капталдан кеу-кеуле- ген адам таскын 6ip орнында тургыза кояр емес. Сел агызган жанкадай калкытып, алга карай тыксыра ысы- рып келедк ысырып келедг Кеппен 6ipre алып таскынга inecin, алга жылжыган Дин ещй айналасындагыларга зер салып карай бастаган. - Жасасын Бейбггшшк жылы! Жасасын бал бебектер! Бул ез1мен капталдас келе жаткан бала кетерген жап-жас келшшектщ OTKip дауысы едк Аккуба жуз1 ай- барлана Tycin, элдеим дерге лагнет айтып, жаксылыкка жар салып келе жатыр. Анасынын кос иыгына тегшген сап-сары жездей узын шашымен ойнап, сыкылыктай к у л т отырган мойнындагы уш-терт жасар бугцпршш кыздын капер1не ештене Kipin шыгар емес. 0з1мен e3i мынау алау-жалау, д у р л тск ен дуниеге мэре-сэре бо- лып, шаттанып отыр. Кенеттен екшндей келе жаткан ел кшт токтап, арттагылары алдынгыларга соктыгысып, апыр-топыр болды да калды. 1ле элдекандай куштщ куд1рет1мен лап eTin Kepi толкып, сендей cipcKeH сап шайкалып- шайкалып KeTTi. Kepi сергплген Tereypimii толкыннан uieriHin Yлгepгeнi улгерш, улгермегеш алдьщгылардын астында калып, умар-жумар болысты. Саптын алдынгы uie6i у-шу, айкай-сурен мен ашынган ащы дауыстарга толы. Оган коса элдекандай тарс-турс, шак-шук дыбыс- тар кебеш п барады. Осы калпымен мынау HiH Дрескен халыкты 6ip-aK кылгыта салута асыгып келе жаткан аждаЬадай ысылдаган ащы суылдан кулак тунады. Осы туста каггы тагы 6ip лыксып, кешн сершлген топтыц ортасы селкеуленш, калын журт еюге айырыл-
ды да, ар жагынан колдарында 6ip-6ip Kecneicrepi бар элекедей жаланган полицейлер кершдй Кара кузгындай каптап, карсы алдыларындагы жаланаш кол халыкты урып-согып куганын куып, сулатканын сулатып, жай- пап жур. Ер, эйел деп , басы-кезщ бар деп елейтш емес. Жолындагыларды жаппай дурюретш , койша кайырмакшы. Bipax оларынан ештеце шыга кояр емес. BipiH сулатса, eKmmici, екйншсш сулатса, yiuiHiuici жар салып, ерш елене алга умтылган мына Keicri топтьщ бе- т1н кайтара кою онайга Tycneci анык. Kefi6ip карулы ж1- riire p шарт та шурт устаса к е т т , коян-колтык айкаска KipicKeH. Бай-байлаган ащы дауысы жер жарып, аргы жактан тагы eKi-уш тем1р курсаулы жабык машина келш токтай калды. Сол-ак екен, элгшерден жапа-тармагай тускен тагы 6ip тем1р телпекп полицей осылай карай лап 6 e p ciH . Колдарында мылтык, сойыл, KeH6ipi пшдщ тумсыгындай шубалган шлангы суйреткен. Bip кезде эл п сала кулаш п т тумсык шлангылардан пышылдаган ып-ыстык су аткылап коя берд1 д е, алдьщгы шеп- Teri адамдарды жапыра-мапыра 6epi шапшыды. Шыжылдаган ыстык opi cepniimi судын екпшшен жыгылганы жыгылып, кашканы кашып, алгы шеп ыды- рай бастады. Аппак буы буркырап, ысылдаган судын табы бет шарпып жакындатар емес. Кудды аузынан от жалын шашкан аждаЬадай жер бауырлай жоргалап, таяп келедь Судан корганып, елдщ кешн сер тл ген ш пайдаланган манаты сойылды жендеттер енд1 кос буш рден кеп соктыгысып, ереушд1 тобырды ыдыратып аланнан куып шыгуга жан салуда. Арпак-турпак алысып-жулысып, 6ipi кулап, 6ipi турып жаткан сендей согылыскан к ог ти арасында шайкалактай журш Дин жанагы жанындагы балалы келшшекп 1здеди Шырылдаган сэби дауысы кулагына шалынган. Анадай жерде аба- жадай 6ip жендет эл п келшшекп кешн ысырып, ше-
rinaipin барады. Жана гана каннсн капераз анасынын улпадай мойнында отырган булд1ршш шар-шар е т т , апыр-топыр кайшыалыскан сансыз аяктардьщ ара- сында ес таппай жур. Оган умтылган келшшекп ана телпек-ri жендеттердщ ж1берер Typi жок. Жанушыра ентелеп, алга вте бергеш сол efli, э л п абажадай по- лицей шап eTin, оныц шашынан устай алды. Сейгп д е, сол куш серпе тартып, анадай жерге жалп етюз- дь Сары алтындай жалтыраган майда шаш сонгы рет аспанга калыктай KOTepinin барды да, эп-сэтте уйыкка баткан калткыдай квзден гайып болды. в зе п ертене ашынган Дин екпесш колына алып, сэбиге умтыла бер- reHi сол, кулак Ty6i шын eTin, ту сыртынан тиген ауыр соккыдан мурттай ушты. Оналып улгерем дегенше сап eTin, бурютш е бурген элдеб1р Tereypinai шенгелдер колды-аякка тугызбай дырылдатып экeлiп, телйр торлы мэшинеге, и э кэд1мп жырткыш андарды камайтын те- Mip торга атып урды. EKi буктетшген калпы жандэрмен элгiндeгi шырылдаган сэби калган жакка аландап ию- кию кайшыалыскан кептщ iuiiHen келшшекп, онын суйюмд1 балдырганын идей 6epin едг - Рай! Кенеттен е з K03iHee3i сенбей сшешп отыры п калыпты. Карсы алдында цпренш бш епн сыбанган кара сур тел- neicri досы тур. Кдсындагы ана 6ip мес карын полицей eKeyi 33ipae гана 03i кусатып 6ip бейкунэ жанды дырыл датып экелш, кepшi турган теипр торлы мэшинеге атып урган-ды. Ту сыртынан Караганда аумаган полицей жен- д е п екен-ау. Кайдан алып улгергенш KiMбшсш, колында женд1 бшектей резенке сойыл. Булд4ргесшен 6uieri- не шген онысын шыр айналдыра yfiipin кактыгыстын кызган ортасына карай ентелей берген сэп н де Диннщ дауысын естш , калт тура калган. - бй -и ! Мына ускынын не? Шык 6epi. Не, сен д е ана дангойларга косылып журмющ? Сонымнан калма де- fliM емес пе, саган.
Ж уреп сазып, мынау жарык дуниеден мулдем туадлген бала аза бойы каза болып, жан дуниеЫ куйрей куйзелген куш жанындагы eTi Tipi cepiriHe epin шби берген. Жана гана адамдар таскыны лыксыган кешеде урандар жазылган маталар мен плакаттар, жалаушалар шашылып, кулазып жатыр. Саныраукулак icnerri анау кап-кара бэлекеггщ cyperrepi тапталып аяк астында калыпты. Досыньщ аркасында зообактагы жырткыш андарды камайтын тем1р тордан эзер кутылып, жалба-жулбасы шыккан ycTi-басын ретке келтсре алмай сол куш алгаш рет 03 ушне, е з ауласына урлана KipreHболатын. Ондагы ойы - ен алдымен Жаннын квзше кершбеу. Мунын K03iMeH кергенш ол бшмей-ак та, ееп м ей -ак койсын. « 0 з елв де, ез жер!нде турып, бас бостандыгынды коргап, 03 дегенида орындата алмаудан артык корлак болсын ба? М э саган, адам кукыгы... Диннiн OMipiHfle алгаш рет корланганы д а осы шыгар. Жанга Рай жайында да лэм-мим деп кереп жок болар. Отанын, елш коргаушы пергауын болып KOpiHrici келш журген «eHipereH ердщ» сыры да мэл1м болды. «¥я да не корсен, ушканда соны ineciH». BopiHin 6© HTipiri, Ty6i 6opiniriH жасамай койсын ба? « 0 з ©KiMeTiHe кол ушын 6 e p in , оны коргай алмасан, H eciH e журсщ жер ба- сып, - дейд1 пакырыц. Сондагы ©KiMeTiHin д е, ©3iHiH д е сикы анау, бейкунэ, карусыз жаланаш кол халкын ер, эйел, шал, сэби демей тарпа бас салып, каскырша талап жаткан. Мундай достан не yMiT, не кайыр? 0лдекаш ан ат куйрыгын Kecicin тынар efli. 0ттен , ана 6 ip жэйт...» 03reciH койшы, экес1н1н тапсырмасын орындау жо- лында 6apiH де умытып, 6opiH д е естен мулдем шыгарар ма efli, кайтер efli. Тек коз алдынан сол 6ip ©зепн тал- дырар аянышты KopiHic кетер емес. Топырлаган сансыз табан аяктардын ортасында шырылдай жылаган к1ш- кентай сэби, жанушыра баласына умтылган ©nipi каре айырылган алтын шашты кел1ншек. Ана мен баланын
арасына тоскауыл болган тем ip телпекп дулей жендет- тер. Жан тур1шкпрерлж бул KopimcTep кунше элденеше рет К03 алдынан 6Tin, тунде тусш ен шошытып оята- тын болып алган. Осынын бэрш е тоз1мдшкпен шыдап баккан Дин сол 6ip улкен тапсырманы орындар кунд1 асыга кутумен жургенде оныц да peTi келген-дь Муньщ 03i энеукунп жайсыз KopmicTepfli уакытша болса да, умыттырып, к ен ш н алдаркатар медет едь Бектщ ым кагуымен ж1пттер1 куралдарын жиыс- тырып, Д ш ад жайластырып, тыныгуга жаткызды. Э л п н д е п ауыр ойлардан сэл-пэл тынышсызданып, сандырактап жаткан бала кеипкпей балбырап тэта уйкы кушагына шомып журе берген. Марстан келген мура Кешеден 6epi Диннщ журш-туруына, ептеп белме iiuinae бой жазуына руксат етшген. Бойы да сергек. Уйкысы да каньщ. Орнынан да ширак турып едь Бектщ айтысынша, уйкы Mep3iMiH 6ipTiH-6ipTiH азайта отырып кана калыпты молшерге Tycipyre болатын сиякты. Мына самаладай самсаган аппараттарды да, eKi-уш куннен 6epi тэушгше 6ip-eKi рет кана косып жур. Кдс-кабактарына Караганда 33ipme 6spi ойдагыдай кершедг Жана байкады, бул куралдар адам жуйесшщ жумыс барысын тексеретш компьютер куралдарынын жетиадршген Typi екен. Иэ, oKeci Жек айткандай, дуние болган жерде ocin- онбейтш , дамып-жетшмейтш 6ipfle-6ip TipiiiiniK neci жок. «Kopin тур, улым, коп кеннкпей адамзат баласы да 0 з 1н 1н дамуыньвд ен 6ip жаркын кезещне кадам баса- ды» - деуый ед1 ол. Демек, акыл-ой, парасат дамуынын ен шыркау 6niriHe котершген мына адамдар да сонау 6ip Ke3ri 03 гасырластарынын занды жалгасы, жасампаз урпагы болды гой. «Кобейген ел когермей турмайды». Бул д а экесш щ cyfiiicri макалы болатын. 198
Аявдай басып, терезе алдына келдт Слрэ, Нур болар, белме iiuiH мунтаздай етш , жиыстырып, тepeзeлepдi айкара ашып, желдетш койган екен. Ауа туп-тунык. Бо лар болмас кана майда коныр леп ж уз шалады. 6 з бш- riHe карай баяу тырмыскан кун шугыласына малынган к егиш р кецютйс туб1т ш а тд ей жумсак мунарга бвккен. Bepipeicreri мэнп жасыл аршалар уйыскан тогай уст1нен кезге шалынар-шалынбас кана толассыз сагым кетершедп Кегшхйм сагым булдырай epinin ба- рып, анау кек аспанга уласып, гайып болуда. Эрщ е, сонау кекпенбек тотияйындай езен устш де ерсш - карсылы агылган ак шанкан кемелермен кайшыалысып шагалалар жур. “Неткен жанга жайлы, жумсак климат, мамырайым д уние!” - 0 - э , табитатты тамашалап, тамсанып турсыз ба, Дин? - Белмеге сейлей юрген Нур да б1рден торге OTin, жанына келдп - Иэ, Ka3ip атмосфера да, жер шарындагы ауа райы да мулдем баскаша. СЛздердщ тустарьщызда, Бектщ айтуынша, эрине, 6ip енд1кте аспаннан 6ip тамшы нэр тамбайтын кун ет!не какталган аптап капырык бол- са, енд1 6ip ещпкте куннщ K03i булттан кершбей агыл- тел л нвсерден коз ашылмайтын болыпты-мыс. Содан келш, 6ip жерлер е а м д ж атаулыдан тулдыр да еспейтш, сусыз ку такыр, 6ip жерлер топан мен таскыннан коз ашпайтын дариялы болып келген керш едг Кыскасы, ол кезде ауа райы ете кытымыр, адамзат ушш д е, л р ш ш к дуни еа ушш д е ете колайсыз болганта уксайды. - Ал Ka3ip ше? Бар жерде осындай климат па? - Жанындагы жас галымньщ сезш е тан-тамаша калган Дин жулып алгандай киш Kerri. Кдлайша?.. - Жер шарыньщ Heri3ri континенттершщ климатын реттеу аса 6ip киын шаруа да ем ес едг Е ащ зд е бар ма, ез ксздерппзде экешз Жек бастаган 6ip топ галымдар эй гш 6ip тебе жайында улкен мэселе KOTepin, оны гылым орталыгына айналдыру жолына барларын са- лып, Kypecin баккан ед1 гой. Е ащ зд е болсын, п р ш ш к , 199
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
