А. Естенов. Періштелер патшалығы

шик-шик етш, шдерше сущтп кеткендеп кимылдарын айтсаншы. Bip булган етш гаймп болган езш ен улкен култе куйрыктары гана кез алдывда турып калгандай. - Кап, фотоаппаратымды тастап кеткешмд1 карашы,- дейд1 Дастан eKinin.- Катырып суретке Tycipin алатын. Суйк1мд1 «туткындарды табу оиай болганмен, олардын мойнынан тузактарын сыпыру 6ipa3 эуреге салды. Эйткеш букш денеЫ луп-луп етш, жанушыра ыткыган жэншктердщ колда туруы киын-ак. Ал узе салуга Кыликаранын тузагы кай 6ip осал жштен бол- сын.Узшмек ту г ш , жеушендше иири д е коймайтын лйбек жштер. Кыл мойындарын сыккан тузакпен алысып ж у р т , булардьщ ниетш тусшбеген i<eH6ipi- не саусактарын да кыршытып алды. Соньщ бэршде «обалымыз канды кол браконьер (Дастанньщ co3i) Кыликарага» деп, оны сырттай сыбап та жур. Несш айтасын, тузакка тускен тышканнын бэрш куткарса, зая кеткен 6ip дорба асыктьщ ececiH кайтарар едьау. YcTiprriH устш деп тышкан ш дерш тузактан тугел тазарткан сон, булар юшкентай езекшеш кулдилай ке- лш , манаты Кыликара кеткен жакка тартты. Ендай ойла- ры «экю аншынын» i3iH екшелей отырып, онын курган тузатын тук калдырмай жинап алу. - К е г п к ,- дед1 бул icTi д е 6ip perri кылтан досы Асан- ды асыктырып - Енд1 тек ана браконьер уепрттен 6epi туспей турып, уйге жетш алайык- К езш е кершбеу1м1з керек кой. EKeyi жыра-жыра, езек -езек п куалай букшендеп отырып, уйге тарткан. Келе сала Дастан ойланбас- тан койны-конышына icTen алган тузактардын бэрш ошактагы отка тастады. Одан Kopin Асан да осылай icTereH. Сейтсе бул Ь дерш жасырудьщ уткыр жолы екен. Оган, эрине, туе ауа ею 6eTi шикандай боп до- лырып алган ш еш есш касына epTin, ботадай боздап Кыликаралары келгенде, барып 6ip-aK кез жетюз- ген. Сейткен де досынын тапкырлыгына риза болган.

0йтпегенде ше? Ештецелсрш керш-бшмей-ак, караптан карап турып, карадай жабысып, айырылмай туртан мына бэлекорлардын кезш е ол тузак туссе бггкеш гой. Онсыз да кадалган жершен кан алмай коймайтын олар олсе айырылар ма будан сон. Эуел1 э дегеннен: «Сарышунатын кайтарып бер1ндер, тузак м енщ балам- д ш , ол тузакка тускен олжа со н ы ю » - д еп шуйлжкен Кызыл бет келшшек келе-келе енд1 баска эуенге ойыс- сын. Оган себепкер Асаннын апасынын байыпты ce3i едь - Уйбай-ау экем-ау, сонша тышканды булар кайтедь nicipin жей ме? Экелсе, жатпас па efli осы уй де шашы- лып. Ит жейщ дейтш иттщ бэр! opicTe. Ал карандар, тауып алсандар, 6i3-aK урлыкшы болайык. Б вдщ бапалардын Heci бар айдаладагы б1реудщ тузатында. - Жок, ещп жер жутты ма, кекке ушты ма?! Кеше KemKicin тана курган тузак танертенпсш жым-жылас. Не казыгы, не ж!б1 жок дейдк Сумдык ем ес пе? - Казыгы суырылып, бэлюм...- дей бергеш сол едк Кызыл бет келшшек кушп Kerri битом, Асанньщ сезшш аягын жулып экетп. - 0 й , ку шешек, айтып туртан сезш карашы-ей мунын. Бэрш тып-типыл гып куртып келш. Мына ульщ ба, зэл1м болганда зэл1м, мыстаннын мыстаны тымпиып алып. Ей жарайды, дурыс катылмай 6ipeyi жулынсын, TinTi екь yuieyi жулынсын. Сонда калганы кокке уша ма?! - 0кем-ау, енда оны не деп болады. Булар алса айт- паймыз ба. Жазыксыздан жазыксыз балаларды тш де- геннен не туседк бекер. Осылайша жайбаракат кана басу айткан апасы мен Кызыл бет келшшек сут nicipiM уакыт салгыласты. Кы- ликараньщ uieuieci болмаса, муньщ апасы нш кайб1р карсы дау дейсщ . ¥рсысынын Typi жанаты. 0 к ем д ей дь ау. Онысын не тусшш жаткан Кызыл бет жок. Аузынан ак ит Kipin, кек ит шытып, Дастан екеуш жерден алып, жерге салып 6iTTi.

- Жэ, жетер ендь э к е м д е г е н элден уакытга апа- сы етеп н сшке орнынан козгалы п- Буйырмаган не- cin шыгар. Кайтесщ болымсызга жуйкещп жукартып. Мына кара тентегщ аман болса, устар тагы б1разын. Кел одан да быктырып отырып 6ip шай iuiefiiK. Сол мун екен Кыликаранын ш ешесшщ кара дауылы сап басылып, улкен KiciHin ынгайына кеше бергеш-ак. Кызыл бет келшшектщ кэршен канша жасканып, тагы 6ip дау-дамайдьщ туарынан канша с е з^ е н г е н - мен д е Дастан 6ipaK алган бетш ен кайткан жок. Ендь ri андыгандары тек Кыликаранын адымы тана болып алган. BipaK енд1 энеукунгщей тузактарды суырып эуре болган жок. Тек шшц аузына койьшган тузактын кьштасын гана баска жакка бурып, немесе тартып калып, туйш деп кетш отырды. Бул Дастан екеушщ кой ш етв де туш мен толганып жатып тапкан жана амалда- ры едь Тагы да эдеш кысастыкпен ютелген эрекет еке- нш сезд1рмес ушш осьшай шешкен. Бул куш шац-шун урыс шыга коймады. Канды кол тузакшыларыньщ ащы унш д е ести алмай дал бол- ды. Кыр басынан eKi шш салбырап оралган Кыликара кара дорбасын анадай жерге атып урып, уйге Kipin жок болган. Содан кайтш т ебесш керсеткен жок. Асан туш мен Кыликараны, онын эк еи Мержанды ойлап жатып, кез иге алмады. Оны кайран калдыратыны оныц эке-ш еш есш щ кылыгы болатын. Кершшершщ бул кылыгын Дастан да Tiirri акылына сидыра алмай элек. «А на торсык карныныц iiui толган арамдык пен каскейлж ш ыгар,- дейд1 ол Кыликарага епйге тусш ,- Эй тп есе тып-тыныш ез бетшше журген жэщцктерде Heci бар? Ана дап-дардай шеш есш айтам-ау. Бала- сын тыюдын орнына... э к е а одан еткен. Юм екен деп журсем , кеше керд1м гой. Осыдан уш -терт жыл бурын б й д щ корыкка келш, папама екпелеп кеткен анау Tepi алушы екен гой. «Кайырымсыз, табигаттын берш турган Heci6eciH б1зден кызганып, кызгыштай корып...

жалгыз озщ жеуден шыккан муи13ЩД1 к ер ер м ш :»- деп ю жшш кеткен сонда ол. Кейшнен папамньщ казасын да ол езш ш е жорып: «Эне, каншама ан мен кустын KHeci ж1бермедЬ>- деп сэуегейситш коршедк «Дуниеконыз неме, 6ipep шелмекке сатып алмак екен гой менЬ>- деп папамньщ сондагы булкан-талкан болганын керсен сен. Сойтш журген экеден не кайыр...» 1ргелес отырган корпи уй дщ бар MymeciH тайлы- туягымен т е п е тугендеп болып, олар жайлы апасы мен атасыньщ, досы Дастанньщ козкарастарын жш- ке Ti3in, кенш таразысынан 0TKi3in болганша тебед еп жулдыздар да суркы кашып, сенуге айналган шоктай бозкулдене бастаган-ды. Ю ршпнщ калай айкасып кет- кенш бшмейдь Тае боп катып калыпты. Кулагина алые буалдыр сагым арасынан элдекандай 6ip дауыстар талып жеткендей. Басында туешжаздеу кангыр-KyHrip еткен ун 6ipTe-6ipTe жакындай келе айкындала берген. Ещц мулде кулак тубшен шыккандай, зор дауыска айналып, тасыган селдей екпшдеп барады. - 0й , бокмурын, иен телн жаткан таудьщ тышканына деШн кожалык ететш сен KiMciH-ей сонша?! КайДан шыккан мыктысын, этесш... Мержанньщ даусы. ©лдешмге жекш турган секций. Онсыз да жуан таргыл даусы жер астынан шыккандай гуж-гуж eTin, элдеюадщ iuiin-жеп барады. Асаннын кез алдына оньщ кап-кара боп тупккен суеты Kecnipi келш тура калды. « 0 щ м бе, TyciM бе?». © him деш н десе, 6api бульщгыр, тым комесю елее кана. Tyci д е т и десе, ап-анык гур-гур еткен Моржанньщ даусы кулагын жарып барады. - Уксамасан тумагыр, ит-куппк! Туп-тура экесшщ аузынан Tycin калгандай зэкунпппн карашы-ей мунын. Шытырап дейд1 гой!.. Тапкан екенещ коркытатын акымак адамды. Балага зэкун журмейдк Бала болган сон... - Ал озщ1з ше?! Ана кольщыздагы суыр мен какпан ше? Оган да зан журмей ме?! 53

«Дастан гой мынау!» Тесектен калай атып турганын бшмей калды. EciicreH 6ip-aic атырылып, сыртка шыга келсе, карсы алдында абажадай болып М ержан тур. ©«i каракошкылданып тунерш кеткен. Онсыз да туксиген кальщ кабактары туюш. Eip буш рде муньщ атасынын жанында турган Дастанга шуйлитп, аузын аштырар т е с . Осы калпында зообактан шыгып кеткен ашулы арыстан аумаган. Ж етегшде курен ат, 6ip колында кара дорба. Иэ, кундепсш Кыликараньщ иыгынан туспейтш кара атдорба. Дорбаньщ аузынан нэн суырдьщ ек! баш- пайы, кара кылшыктанган култе куйрыгы шыгып тур. - 0 й , таска кыстырылып, елш калган суырды да кызганады-ей, булар ...- деп куйш-nice бастаган Мержаннын сезш атасынын окыс шыккан ектем уш y3in Kerri. Ол Kici аса 6ip катты ашынганда болмаса, eMipi дауыс кетерш сейлемейтш биязы жан едк Cipa, атасынан мундай каткыл м1нез кутпесе керек, Kepminepi селк eTin, сап тына калды. - Сен д е жеткен екенсщ, Мержан! Балан болса, жаз бойы iHiHe су куйып, езен бойындагы сарышунакты кырып болып,енд1 кырдагысынатузаккуругакепт. 03iH какпан салып, суыр аулауды бастапсын. Ka3ip олардын Kymiicrepi эл1 жас, толык аяктанып, ауызданбаган кез. Тым болмаса соларды обалсынсан erri. 0з1цде де бала бар. Канагат карын тойдырады. Нысап деген болу керек кой 6ip уак. Imin-жеп, шаш етектен пайда тус1руден тар- тынар уакытын жеттз емес пе?! Bip жылпостыгынньщ i3i басылмай жатып, колынды тагы канга малгын ке- лед1. Шынымен мына богынмен жасты баладай туйс1к болмаганы ма кеуденде?.. Атасынын кэрлене, соншамай Kefiin, таусыла айткан сездер1н одан spi тындауга Мержаннын шыдамы жет- пед1 бшем. 0 й , ci3fli д е аксакал д еп , улкен деп... Бос сез, был- шыл 6api, oTeciH...- дегендей б1рденелерд1 танауынын астынан м1нг1рлеп, арсы-rypci адымдай, адырандап кете барган. 54

Асан атасына мундай риза болмас па. Мурнынын астынан мщпрлеген Мержаннын бейшара кейпш керш, айызы канып-ак тур. Атасынын устараньщ жузщ дей ет ю р л т н е к е ц ш судай тасып, Дастаннын касынан 6ip- ак шыккан. - Жок, бупай болмайды. Ka3ip барып, корыкшыларга айтамын. Какпанды алу керек. Сейтсе бул елш уйыктап жатканда кызык болыпты. Кундеп эдетш ш е елен-аланнан турган Дастан Кылика- ранын тузагын «тугендеп» ж урсе, М ержан устш ен Tycin калыпты. Оньщ езш ен д е ерте турып, атка кеткенш ол кайдан бшсш. «Эп, бэлем, уш-терт куннен 6epi негып олжа жок десек, сендер екенсщ дер гой жайгап журген!» - деп шап 6epin желкеден ала туседь Bip колында суыр салынган кара дорба, 6ip колында аттын шылбырына коса устаган TeMip какпан. Муны кергенде Дастан да аянсын ба. Кершшершщ каскейлшше шыдай алмай, ол да ашуга MiHin, Мержаннын кансыздыгын, аяу дегещп бшмейтш каныпезерлшш бетш е басса керек. Осылай- ша итк-тартыска тусш , кызыл кешрдек болган eKeyiHiH даусын екшнп 6ip кырдан ат экеле жаткан мунын ата­ сы естш , ара туседг Сейтш осы еЫктщ алдына алып келген 6eTi екен жанагы. «С енin атан болмаганда, мен д эу жудырыктын астында калар ма ед1м, ю м б ш сш ,- д ей д ь - Ширыккан ашудан болар 6ipaK мен одан тук те корыккам жок». Сол кун1 ойдагы ауылдан мамасы келген Дастан туе ауа корыкка - ез аулына кайтып кеткен. Кетерш- де де корыкшыларга айтып, Мержанга айып салды- рып, какпанын алдыратынына сещнрш Kerri. Асанга: «Корыкпа, оган дейш Кыликараньщ тузактарын ез1н «тугендеп тур» деп тапсырган. Досынын бул тапсырмасын 6ipaK бул орындай алмады. Жок, бэлекет Кыликарадан, оньщ дню э к е а - М ержаннан корыкканынан емес. Кайта олар атасы мен будан коркып, epTeci куш тан атысымен, ойдан-кырдан

келж жинап, артынып-тартынып к о ш т Kerri. Атасы кейюе кешгендей, тым болмаса 6ip ауыз кайыр-кошы да жок. Кайда бет алгандары, не ойлагандары тагы беймэл1м. EKi жылдай дэм-тузы жараскан кершшершщ бул кылыгына кайран калып апасы жур. «Эй, ана Mi- нез, ана кылыкпен юммен шыгыса алар дейсщ со- лар» деп кызыл бет келшшектщ тату-тэгп корил таба коярына езш-оз1 сещпре алмай элек. Асыктары мен ойыншыктарына кыргидай ra in болтан Кыликарадан кутылтанына куанып Асан жур. Кызыл бет келшшектщ эбден запыс кылган кикуынан кулагы тыныш тапкан. Оны да койшы, бэрш ен д е сарышунактарга ракат болды. б зд е р ш е жаудай тиер Кыликара жойыттыц жоктыгына коздер1 жеткен олар ею -уш куннщ ш ш де- ак асыр салып, ауыл манын у-шуга толтырып ж1берген. Кыликаранын журтындагы тышкандарды кореец, тш- Ti жыртылып айрылады. Кулпы, кара жойытты «куып ж)бергендерш» тойлап жаткандай. Оны корген Асан да мэз. Тек анда-санда Моржаннын какпаны мен Кылика­ ранын тузагы, Дастаннын c©3i eciHe тускенде тана ой- ланып калады. «Корыкшылар кайда жур? Неге тез1рек келмейд1? Келе калган кунде 6i3 не демекш з? Кеткен жактарын корсетсек болганы емес пе, оздер1-ак тауып алар. Тескентау асып кетпеген болар. Осы ужымнын жершен шыгып кайда барады? Табады гой» деп озш- 03i алдаркатып та кояды. Содан сон Моржан да, онын баласы Кыликара д а тэубасына келер. Атам болса гой... Уй орнындагы ушщ цш Kopin, imi удай ашыды. Жан дуниеЫ элемтапырык. Бул OMip не болып Kerri 03i?!. Bopi д е кандай керемет едо. T im i былтыр гана жаз бойы атасынын касында, ауылда болып, атка мшдк тауга шыкты, тай уйретп. Ала купиимен ойынын айтсаншы. Курен тайы да, купли Жолдыаяк та сагынып журген

шыгар муны. Э л де куте-куте кудерлерш узш , умытып Kerri ме екен ендйт. Ауылга бармагалы ке-е-оп болып- ты. “E-eh, дэл каз1р атам болса гой!..” Ауыр ойдан ецсесш Tiicren едк карсы алдындагы бет- кейге кез1 т у сп . Осы т1ктен куш узак сырганак тегаазш, ойынын кандырган атасын epTeci уйкысынан оянганда жанынан таппай калып едь Ауылга Kerin калыпты. Муны тастап. “Ауыл суык. 03ipuie осында бола тур. ©3iM арнайы келш, алып кетемш” - деп efli ауылга баргысы келш, кьщкылдай берген бутан 6ip-eKi рет. Ол сезд1 6ipaK ата­ сы етектеп уйлер жакка карап турып айткан. Сойтсе, сол кун1 ол муны сонгы рет ойнатыпты-ау. Bip-eKi апта отпей, уй imi абыр-сабыр болып, булар асыгыс жолга жиналсын. Ауылга, атасына баратында- рын естш, мэз. Алайда, жанындагы нагашы атасы мен енге де улкендердщ к ец ш онша емес. Элденеге ре- Hiurri, кабактары Kip6in, енселер1 TycinKi секш дг Бала к ец ш канша алан болганымен, ойында еш тене жок, атасына асыгып жетсе, уйыктап жатыр екен. Е сж алды, уй толы конак. Bopi д е балу, сабырлы сейлеседь Bip-6ip- лерш кушактап, аркаларынан кагысып, бутан тусш ш нз б1рденелерд! айтады. ©нш еш нде дарылдай сейлеп, ешк1мге д ес бермейтш Хантай агасынын e3i д е 6ip бурышта бук Tycin, у н -ту н а з отыр. ©Hi боп-боз. Жана- ры жасаураган жапалак K03i жиi-жиi жыпыктай бередь Конактардын басы-аягы жиналып болып, дастарканга отырар кезде атам туратын шыгар д еп бул журген асыгып. Bip кезде кеше жакка караса, Kepmi уйдщ кетж кара кызы мунын уш аякты велипне MiHin алып, жол устш де арлы-берл1 ызгытып жур. Ызакорлана, ж упрген бойда келш: - Туе кане! - деп нукып калды. -Туспеймш! Иэ саган, бул ещ п с е н ш ем ес, MeHiKi. “CeHi келмейдГ деп апан маган берген. 57

- Сейлепсщ! Атам турсын каз1р!.. - Тула бойын кер- неген ашумен кетнс кызды итерш, кулата салып, велик- Ti тартып алуы мун екен, ананын аузынан He6ip сумдык сездер Kerri дер сщ атылып. - Иэ, саган, сенщ атан елш калган! 0 л т калган! Турмайды, тура алмайды ендП Мына сезд1 ecTireHАсаннын жулын-жуйкеЫ шымыр- лап, кулагы тас 6iTenin калгандай болды. Бар колынан келгеш, велигше отыра салып, куйын перен ызгыта женелген. Ана бэленщ муп-муздай сездерш ен аулакка кашып кутылмак. - Ана агалар каз1р атанды молага апарып, кемш тас- т ай д ы ... М1рдщ огындай болып сонынан жеткен бул сездер енменш ен erri. К ез алды туманданып, ештене керер емес. Кыстыгып жылай да алмайды. Тамагына элдене тыгылып калгандай, ен е бойын екЫк буды. Bip караса, Хантай агасыньщ жетепнде келед1 екен. Ол муны колынан мыктап устап алыпты. Yh шыгармай, кемсендеп келедь Совдарында каракурым шубырган журт - жанагы аула толы конактар. Алдарында зембш кетерген он шакты жш т. Bapi е з кекелерк Кеттк кыздьщ айтканы айдай келдь Tin-титтей болып алып, бэленщ б э л е а екен e3i. Моланын басында казулы жер де дайын тур. Сол жерге таянган кекелер1 зембшге жабылган кек nynic матаны алып, акка оралган д е н е т теменге Tycipyre KipicKeH сэтте, булыккан yHi жер асты- нан жеткендей ышкына шыкты. - А-а-там-ды неге ке-ме-д1?!. - Атан енд1 осы ж ерде демалады. Bi3 келш турамыз, Асантай... - деп жалын ата курсшген Хантай агасы алга жетеледг - Жур, атана топырак салайык. С ейтсе, бул “уйыктап жатыр” деп журген атасы ке- TiK кыз айткандай, шынымен елш калыпты гой. 0Mip болган сон, ел 1 м -ж тм болатынын кешшрек Хантай агасы TyciHflipin берген. “Адам боп дуниеге келген сон,

елмек парыз. Ол 6ip гана Жаратушыньщ колындагы ic. Алла тагаланын жазуына карсы турар дэрмен, колдан келер шара жок” дейдь Аллага кереп жаксы адамдар екен. Атасын сондыктан ертерек алып кеткен кершедь “Сонда мен де, мына Хантай ага да жаман болганымыз ба?” деген ойга калды. Хантай агасы жаман болса, жаман шыгар, ce6e6i ол iuiefli. Ал бул ше?!. Д эл сол сэттерде Асан расында да жаксы бала болып, атасыньщ соцынан epin KeTKici келш едь - Хантай ага, мен ше?.. Мен д е жаксы бала болсам, атамнын касына барам ба?.. -Жо-ок, Асантай, сен кайда... сен sni д эу ж пзт боп ocyiH керек. Ана Kapi эж ен мен мамавды багуын керек. Атан оларды сен екеум1зге ceHin табыстап K erri гой. Ол уипн акылды, бш мд1 азамат болуьщ керек. Сабакты жаксы окуын керек, - деп , Хантай агасы каптаган ке- peKTi шубыртты д ейсщ келш. Эншешнде салдыр-салак, алкам-салкам журеззн Хантай агасына кез токтата карап отырып тан калды. Мунтаздай костюм, аппак жейде к и т , эю м кекелер сиякты галстук тагып алыпты. Шалбарыньщ кыры пышактын жузш дей. ¥ я н кара шашы да бурынгыдай уйпаланбай, жып-жылмагай кайырулы туратын болып- ты. Муны сол атасын шыгаратын куннен 6epi байкап жур. Уст1не кылау жуктырмайды. Э л п 6ip мунк1п туратын жаман m ci де i3iM-rafibiM. Онын орнына жуп- жумсак 6ip жагымды жупар анкиды. “1шпей жур-ау, шамасы. Бэлк1м, бул да жаксы адам болып, муньщ атасыньщ артынан ана жакка тез1рек KeTKici кел)п жур ме екен?.. Атасын жалгызсыратпас уш4н.” Ол кезде дэл осылай ойлаган. BipaK, Хантай агасы канша жерден жаксы болганымен, елген жок. Э ж есш щ айтуынша: “Кудайга шук1р, адам болып, Ka3ip мал- жанга карап, Tipnirin жасап жур”. 1шуш койып, та- тып алмайтын болган. Кала шеззне кeлiп, 6ip жаздын 1ш!нде булардьщ квшелер)н!н бас жагынан катырып

уй салып алды. Мамасымен epin барып, б1рнеше рет кемектескендер1 бар. Yrti керемет! Ауласы кен. Epcini- карсылы доп куганга д а жаксы. “Сэл шыда, Асантай, келеЫ жумада, кудай буйыртса, коныс тойын жасаймыз. Содан сон маман екеу1щп 6ip- жола Keiuipin аламын” деп ед1 сонгы 6ip келгендерш- де. - Алакай! Бэр1м1з осы у йде турамыз ба, сонда?.. - Э рине, бул ceHiH уйщ гой. Атан жок, ендь.. сен ме- HiH балам боласыц... Хантай агасыньщ сонгы сезш ен кешн Асаннын ойына ауыл эйелдершщ энеуб1р кездеп Cbi6bip-Ky6ip энпмелер1 оралды. “Аузынан Tycin калгандай, аумаган Хантай болып- ты. Ш eшeci келш пе?..” Эзш ш е бутан еспртпеген болып, жанындагы эйелге сыбырлай сейлеген кызыл бет келшшектщ энпмега e3i жайлы екенш б1рден уккан бул елен еткен. “Келмегенде! Ренжшсе, куйеу!мен ренжютй Ол ле­ генде irniceH асын жерге коятын атасына риза шыгар-ау. Казасына келмей, жын урып па, жаман карды. Юмнщ Kyfteyi арак iiimeftfli?.. BapiMi3fliKi д е irnefli. Ондай ал­ тын колды еркект1 кайдан таппак. Мае болып тщце- ген шыгар. Соган бола теркш ш е тура кашканы кай сасканы?!. Жайына кетпей, атасыньщ баласын ала кет- кен1н айтсаншы тагы”. “Соны айтам-ау, балада шаруасы канша? Улкен KiciHiH ж ур еп н ауыртып. Баланы титтейшен жатбауыр етш ...” Казан-ошак басындагы эйелдердщ uienieciH атарга огы жок. Оньщ муны алып кетш, э к е с т щ уйш е ба­ рып жатып алганына 6api наразы. Ш ешесшщ огаш кылыгын сыбагандарын iurrefi жаны куптай тускендей. O cipece, “балада шаруасы канша” дегещц айткан кызыл бет келшшекке iiui жылып калды. Расында, мамасы да кызык! Эке-ш еш есш сагынса, ез1-ак бара бермей ме,

муны эурелемей-ак. Кызыл бет келшшектщ айтуынша, бул “жанында болса, атасы эл1 д е ж уре туртандай екен. Немересшщ жайын катты ойлаган атасынын журек тал- масы козгалып кетсе керек” дейдт Бэсе, сонгы сырганак тегабзетш куш ещ тым жудеу, жаты сольщкы едьау. Атасы сонда муны алып кету ymiH келген болды гой. Illeuieci бермей ж1берген-ау, cipa. Иэ, ауыл эйелдерш щ эн п м е ауанына Караганда солай болган сиякты... Сол куннен бастап бул Хантай агасынын коныс той- ын асыга кутумен болып еда. BipaK, е з колымен салган ушнщ коныс тойын жасауды кудай оган буйыртпапты. ByriH мектептен келсе, uieuieci: - “Сорлыньщ аузы акка тигенде, мурны канайды” деген. Багы ашылмаган бейбак болды бул,- деп бода- бода болып отыр. - Канша жылын арак деген озэзш жалмап, ещп гана адам санатына косылайын дегенде, мына кырсыкты кайдан тап кылдьщ, кудай!?.- д еп зар- ланады. Сейтсе, Хантай агасын полиция алып кетштт Bip топ екш келш, уш н бузбак болса керек. Brrin турган ушн бузгызбаймын деп шыр-пыр болган оны экш ш ш к тен келген екш мен полиция кызмткерлер1 бегемек болады. Сейтш аяк асты басталган арпак-турпак, алыс-жулыс устшде Хантай агасыныц жуан жудырыгы аналардьщ 6ip-eKeyiH жамсатып салган керш едь Содан тэмам на­ ряд жабылып журш , кол-аягын ю сендеп, камауга алып KeTinTi. Бул Асанга мэл1м жайт-ты. в ткенде д е 6ip топ жасакпен, полициямен келш, зацсыз деп шетк1 салы- нып жаткан уйлерд1 бузбак болганда, ауыл адамдары дур сшкшш, тайлы-таягымен карсы шыгып, эзер алып калганын кез1мен корген. Сонда да Хантай агасы наразылык биш руш ш ердщ алдына белсене шыгып: - Бузгыш болсац, бар, эне, ана тау жактагы хан сарай- ларын буз! Зацсыз салынган солар. Мына карапайым 61

халыктын енбеп н канаумен, алаяктыкпен келген акшага салынган аумагы атшаптырым, уш-терт кабатты зэул1м ордалар занды екен д е, б1здщ мына вз колымызбен, 03 мандай тер1м1збен салган аядай кужырамыз зансыз екен, э?!. - деп ед1 эш мш ш к адамыньщ кезш е шукып турып. - Коркасын, э?.. - Сен мына кара халыктан корык! - Халыктын каргысы атады сендердк - деп итпен кугандай кылып, жолга салып ед1 онда кепш ш к. Бул жолы журтка бшд1рмей, дабыра кылмай жасырын, дай- ындалып келген болды гой. Кап! - У й ше? Yftfli кайт-ri?! - дед1 Асан тебесш ен жай тус1ргендей мына сумдьщ хабардан eciH жана жигандай болып. - Kafirymi ед1?.. Бульдозермен итертш, киратты да тастады, - дейд1 кемсевдеген niemeci. - Кайран есш енбек!.. Орнынан атырыла турган бул ушкан бойы осын- да жеткен. Келсе, кеше гана аршыган жумырткадай жутынып турган уйдщ орнында ушщц гана жатыр. Iiui кан жылап отыра Kerri. Бэршен де бурын Хантай агасына жаны ашыды. “Коныс тойын тойлаймыз, 6ipre турамыз, бул сенщ уйщ” д еп ед! -а у мэз бола турып. Хантай агасыньщ ашулы кимылын кезш е елестет- Ti. И э, ол ашуланса, тау козгалгандай болары анык. Кала жакка “елш ш кке” барып келгендердщ экелген хабарларына Караганда, жагдай киын кершедь Хан­ тай агасыньщ соккысы тиген зш мш ш ктщ екип мен 6ip полицейдщ миы шайкалган, эл устш де жатса керек. 0 c ip e c e , полицейдщ 6eTiHiH 6epi карауы еюталай дейдь Сондыктан Хантай агасыньщ жуык арада камаудан бо- сай коюы да негайбыл екен. “E -e-h... атам болса гой!..” Ол Kici Tipi болганда, бэлшм Keneci 6ip келгеншде мамасын да, езш д е ауылга алып кетер ме ед1. Бул да ауылда ез1мен даярлык сыны- 62

бында окыган достарымен 6ipre журер еда. Мундагыдай еншмге кулю де болмас едь - Айтан Асан, - деп мунын аты-женш атап танысты- ра бастаган апайына: - Жок, апай, MeHiH атамнын аты - Дэу1т. М ен Дэугг Асанмын, - деп ер е турегелгеш бар. - Неге, маман сеш осылай жаздырткан. MiHe, Айтан Асан, журналда 6ipiHiui турсьщ... Тагы да мамасы екен бэрш булдарш журген. Bi- piHiui сынып окушыларынын Нз1мше муны нагашы атасынын ес1м1мен 6epin койыпты. Ал бурын ауылда нелшип сыныпты бул Дэу1т Асан болып окыган. Сол-ак екен, сыныптагы жыртакай балалар муны “Атасынын баласы”, “тег1н бшмейтш бала” д еп келекелеп ала женелсш. - Балалар, кане, тынышталындар! Н еге кулеандер? Асан жаксы бала. Э льак жаксы д ос болып кетесвдер. - Жок, апай, MeHiH жаксы болгым келмейдИ - деп салганы тагы д а карап отыра алмай. - Неге?! - деп танданды апайы бутан антарыла караган куш. - Жаксы адамдар тез елш калады! -Кой, Асан, олай деме. Оны юм айтты саган? - Хантай агам айткан... Будан кешн мугалимаапайлары сыныптагы бар балага булардьщ отбасынын калага жанадан к о ш т келгенш, уйлершежакынмектептщжоктыгынан,алыстагыларына апарып, алып келетш адам болмагандыктан былтыр 6ip жыл оки алмай калгандыгын тэптш тей Tycitmipin кетin едь BipaK ол сезге токтайтын балалар бар ма. 0cipece, 9He6ip жыртакай сайкымазактары эл1 кунге дешн жыртандап, мазак кылуларын коймайды. Мамасы жер-кокке сыйгызбай мактайтын каласын аса унатпаушы едк Енд1 мулдем жек Kepin Kerri. 0юмдер1 тасбауыр, эпербакан, эж есш щ т ш м е н айтканда “законник”. Уй бузгыш. “Зансыз” деген сездерш е миы 63

жетпей-ак койды. Баска 6 ipeyaix жер( болса, Хантай агасы ала жаздай уй салып жатканда, кайда журген ол бэле!?. Ауылда булай емес кой. Кайта асар жасап, барлыгы жабылып кетед1. Ауылга не жетсш! Ауылды ойласа болды, езегш е от тускендей, атасы eciHe орала- ды. Eh, ийркш, дэл Ka3 ip атасы болса гой!.. Онда 6api де баскаша болар еда. Айтпакшы, ол жалгызсырап жатыр- ау. “Келш турамыз” деген Хантай агасынын жаздай уй салудан колы тимеда. Енд1 камаудан кашан шыгарын 6 ip кудай бшсш. Кой, каласы да, e 3reci де курысын! Окуды ауылдан- ак окыр. Онда агалары да, достары д а кеп. Myгaлiмдepi д е таныс. М эш и н еа де аз. Ешюм мазак та кылмайды. Курен тайы мен Жолдыаягы да касында. Аты-женш, те- п н д е euiKiMезгертпейдг Муньщ Дэу1т атасыныц бала- сы екенш ондагылардьщ 6opi бш едг Хантай агасы бо- сап шьщса, e 3i 1здеп келер ауылга. Осы 6ip TyftiHfli memiMre келген Асан, енд1 еш ой- ланбастан автобекетке бет тузедг Онда е з жецш мэшинeлepiмeн Kipemi болып журген ауылдас агалары кеп. Солармен ауылга ж е т т алса, болганы. Тамырластык Сары ала кузд1н тамылжыган жаймашуак куш. Ата­ сы биыл 6 e ciH m i сыныпта окитын немерес1мен бак imiHfle серуендеп журген. Э ж есш щ сырмакка салган ою -ернег1ндей сан алуан туске боянып, кез жауын ала каз-катар каулай ескен агаштарга тандана зер салган Абзал кенет: - Ата, мына кызыкка каранызшы, - дед1. -Е-е, ол не кызьщ, балам?.. Мен ешкандай кызык Kepin турганым жок, - деп кулана жымиган атасы онын касына таянган. - Мына тал-теректерд1 айтам. Былтыр гана Tin-тиггей c e K ^ i efli, енд1 бойлары сорайып, жапырактары жайы- лып, айналасындагы шыршаларды басып озып KeTinTi.

Таяп келш карамасан, шыршалар TinTi байкалмайды да. -Иэ, балам, онын рас. Кара агаш, терек, уйецю тез бой алатын еа м та л агаш. Ал шырша, карагай, самыр- сын секции кылкан жапырактылар ете байыппен, баяу еседь -Сонда, терек, уйецкшер уздж окушылар да, шырша­ лар нашар окушылар сиякты болтаны ма? -Жо-ок, олайша екшеп, бага беру ж ен бола коймас, Эбеке. (Салмакты м эселе козгар кезде атасы муны осы- лай атайды). Keнкiлдeй кулген атасы терен 6 ip эн п м е бастардагы эдетш ш е, немересш аркасынан сипай касына алып, жиектеп агаш орындыкка жайгасты. Халкымызда “O cipe кызыл тез онар” деген накыл бар. “Шабан уйрек бурын ушады” деп те жатады. Кызылды- жасылды турге eHin, кез жауын алып турган мына тенге жапырактарынан айырылган бул агаштар куш ертен-ак бар керк1н жогалтып, сойдиып шыга келедк Сонда ай- наласына, бул тещрекке м эц п жасыл рещ мен жаркырай ен 6epin, spi ауасын тазартуга cenTiriH типзетш де осы шыршалар болады элк Ол кыстын катал ызгарынан да корыкпайды. Бойы баяу ескеш мен, тез1мд1, 6epiK, коршаган ортасы уш ш пайдасы мол агаш. -Олайболса...менщтенеу1мкер1сшшеболыпшыкканы гой?.. - дед1 ушкарылау ойынан ынгайсызданган Абзал ез катес1н тез1рек Ty3eTKici келш. - Дэл солай. Жалпы, буларды адамга тецеущ орын- ды-ак. Осы болмысында булар да туп-тура адамдар сиякты. -Сонда калай?.. -Адамдардьщ ш пнде д е нагыз азаматтары жэне азаматсымактары болады. Азаматсымактары, ягни eTipiK азамат болып кезге TycKici келетшдер1 дэл мына тал-терек секйвд унем1 алга шыгып, ок бойы озынкы журедь Барлык жерде д е 6ipiHini болуга тырысады... жэне солай болады да. 65

-Ал азаматтары ше? -Ал азаматтары мына шыршалар сиякты жайшыл ыкта кеп кезге шалына бермейд1. Жанагы азаматсымактардьщ тасасында eлeyciз болып журе 6epyi де мумкш. Олардыц алмас кылыштай жаркылдап, кеш бастар сэт! - катал кыс мезгйп сынды ел басына кун туган сын сагат. MiHe, сондыктан да олардьщ табиги жаратылысы мына жа- сыл шыршаларга уксас, кайтпас, кайсар болып келедг -Абзал! Атасы мен немересш щ т э т а эвдтмелерш бузган Абзалдьщ командалас достары екен. -Кетак! Бол, тез! Бупн 6-шы сыныппен ойнаймыз, - деп , футболка шакырып тур. Атасынын сезш е уйып отырып, байкамаса керек, opipeicreri аланкайга 6ipa3 бала жиналып калыпты. -Бар, бара гой, - дед1 ж узш е кимастыкпен киыла караган немересш аркасынан каккан атасы. - Ойнап калындар. Ka3ip кун кыска. Шамапыдан кейш-ак кас карая бастайды. Мен д е 6 ipa3 бой жазып кайтайын. Kepi кайтарда согармын. Орнынан жайлап кетершген атасы 6 ip оцтайы кел- генде, немересш е тек, тектш к жайлы да Tyciiuipin, кулагына куйып коюды ойлап бара жатты. “Иэ, жара- тылыс сырыньщ купия к и т сол туп тамыр мен тек- те жатыр гой!.. Шырша, арша дегендер де тамырын теренге жайган тек и урпак с ек и щ касиета агаш кой, жарыктык.” М андай тер - Ата, мынан каранызшы! Былтыр отыргызган кешет1м... О-о, менен бшк боп кетштП Жасыл желек жая бастаган жас алма агашына кызыга караган юшкентай Олжастын унш де танданудан repi куаныш басым. 0 з eH6eriHiH жанганына масаттанып турган сиякты.

- бек еш жаксы, кулыным! Д емек, купм1 жаксы. Был- тыр жаз бойы уакытылы сугарып, жаксы карагансын, - деп атасы оны аркасынан кагып, кетермелеп жатыр. - Ал мен ше?.. - Аузы буртия калган Олжаска атасы ан-тан. - Сен немене? - Мен неге еспед1м? Э н п м е ауанын жана авдаган атасы е р ж а з езу тар- тып: - Сен д е естщ , - д еп тусщ щ ре бастады. - Былтыр балабактын даярлык тобында едщ , биыл 6 ipiHini сы- ныпты б т р д щ , MiHe. Ойьщ ecin, акыльщ да толысып келедг Амандык болса... - Бойым ше?.. Мына караныз! - Алма агашынын туб1нетура калган н ем ер еск еб есш е койган алаканынын кырымен квшеттщ дщ ш сызды. Расында бойы мэуелеп кеткен кешегтщ тубш ен гана келед1 екен. - Кулыным-ау, бул жемю агашы гой. Ол тез ecin, мэуелеп, тез1рек жемю 6epyi керек. Сейт1п, “сыйга- сый” дегендей, сенщ en6erimii актап, биыл болмаса да, келер жылы саган кап-кап алма сыйлауы THic. - Алма! Келер жылы алма бере м е маган!? Алманы ecTin мэз болган Олжас бой жайын эп-сэтте умытып, ж уз1 бал-бул жайнап шыга келдк - Иэ, кулыным, амандык болса, келер жылы бул кешет1нн1н ж ем кш жейт1н боласыц. Бул - сен щ ез кольщмен отыргызган алгашкы ж ем к агашьщ, алгашкы мандай Tepin. Жараткан нем буйыртып жег1зс1н д е. Ол уинн сен биыл да муны жаксылап Kyrin-баптап, жаз бойы сугарып туруын керек. Д 1щ мен жапырактарына каскей зиянкестерд1 жолатпауга THicciH. - Ата, мандай тер деген не? - Э -э, мандай тер деген бе? Мандай тер деген - сенщ осы жемш агашыньщ жайкалып есуш е теккен Tepin, cinipreH адал енбег1н. Атамыздан калган “табан акы, мандай тер” деген се з бар. MiHe, ала жаздай осы бау-

багымызды кутш-баптап, сэры кузде жинаган жемкд- м1з екеум1здщ табан акы, мавдай TepiMi3, ягни ездмздщ таза енбепм1здщ телеу1 болып саналады. Демек, ез1м1з erin, он м п е а р д ж , ез1м1з жинадык. Ешюмнен сурап, та, сатып та алган жокпыз. Рас кой? -Иэ! - Ендеше, б ш п кой, табан акы, мандай термен тауып жеген асган дэмд1 ештене жок. Бакыт дегенщ де сол - ецбегщнщ жануы, мандай терщнщ жемюш жеу деген сез, балам! Атасынын саликалы сездер1 кещ пш е канат 6iTipreH кшкентай Олжас колына шап-шагын KyperiH алып, алма агашыньщ тубш копсытуга Kipicin Kerri. Юшкен- тай HeMcpeciHiH кулшынысына к е ц ш суйсш ген атасы да кетпенш иыгына асып, саяжайдын eKiHUii жагына аяндады. “Иэ, раббым, юшкентай багбанынньщ тала- бына 03iH медет бере гор!”

ХИКАЯТТАР

0JIIAPA 0TCE... Oniapa мезги... Он алты жаста едЫбй. Омара втсе, вруге журген емкий... Кеншийк Шах жэне тубекке огыру Вася ексуж щ оны-муны сауда жасап, дукеннен шыккандары сол, алдыларындагы калтарыстан Шах шыга келдг Оны суканы суймейтш досы да б1рден тж сь Hin, унжыргасы Tycin сала берген. Осы ауданньщ ездер1 куралпас балаларын айтканына кещцрш, айдаганына журпзетш онын шын атын булар бшген емес. Улкен- ximi 6spi осылай атаган сон буларга да Шах. - Э-э... «байдын балалары». Маршруттарын 03repin KeTinTi гой, бугш?.. Ал кане, 6epi... 6epi келвдер?- Куакылана жымсиган rnerip кездер1мен iiuin-жеп, uiipe- nin тур. Элгш де Васяньщ акылымен осы сумырайдын K©3ine туспес ушш к ундеп ж уретш жолдарын езгертш, тем ен л 6ip кошен! айналып келш xipin ед1 дукенге. «Маршрут» д еп мукатып турганы сол. - Бармасак, не ктейд1? Екеухйзге ani келе кояр дейсщ б е? - дед1 бул тыриган ку суйек, кус тумсык Шахка еш тене карап. «Шах болмай калсын, ¥зы н сирак!» - Жок, Д ос, ол бэ-ле-е. Тагы да жалгыз емес кой...- Кез киыгымен бетон дуалдын аргы бурышын мензеген cepiri шби басып, амалсыз aMipuiire карай бурылган. - О-о, капшыктарын ток кой бугш. Э -э... Ырэ, у й -ш тер щ акша алган-ау, э ? ..- деп жылмиган Шах алаканын жайды. Ал кане, маган берер нелерщ бар? Колдарынмен бер еа н дер ме, жок элде жолдарынмен?.. Осы сэт сондарынан екшелей жеткен шикш сэры бала кимелей сезге аралассын. - Калталарывда, мынада - жиырма, мына карада - ед у тенге ыздашь бар! Алгандары нан, туз... кэюр-

шуюр. Ал мынанын лимонын тугелдей тэрю леуге бо- лады - 0ктемс1ген шикiл сэры эй-ш эй жок Д осты н жол дорбасына кол салды. - Кет-ей! )Ki6ep! Менменси билеп-тестеген сарыны итерш калуы мун екен, етбеттей ушып туей . Осы сэт п куткендей дуалдын аргы бурышынан шыга-шыга келген уш-торт урпек бас бутан карай тап берсш д е. - С то-о-оп !- Ентелей келш калган оларды Шах колынын сыртымен кешн ысырып, алара к ар ады - 03iM ... - Уйде, карындасым ауырып жатыр. С о ган ...- деген Достын тамагына ексж тыгылып, даусы д1ршденщреп Kerri. - Ей, сен неге езщ нен юшкентайларды жэб1рлейсщ, э?.. 0 лер ме едщ 6ipep лимоннан? Карап кой буларды. Шахтын квз1нше «енер» керсетпек. - 0 3i гой...- У спне тен1п келген одан кезш алмай касарыскан муны Вася cepiri «кой, токтат» дегендей боп, жен1нен тарткылап элек. - Keperi жок, Шах. Д о с байкамай... - 0 - э , байкамай?! Байкамай баска жолга Tycin кетес1н д е р ,бай к ам ай м ен 1н д о с т а р ы м д ы ж э б 1р л ей с 1ндер. Байкамай ертен мына маган - Шахка сею р ер ан дер сендер. Ал оньщ атын жамылып, ездер!нд1 коргаганда кудай курлысындар. - Жо-жок, Шах. Bi3 асыгып... уйде Kyrin отыр. 1здеп калады каз1р. Д остын карындасы ауырып... Оньщ бас-аягы жок, киюы кашкан сездер1н мардым- си тындаган анау кек1рейе аспанга иек какты. - Экендер! Шахтын жайылган алаканына Вася сарт етщзш жи- ырма тенгел1кт1 урды. - Мше, осылай женге келу керек. Текке сезд1 кобейт1п... Ал сен ше?

EpiKci3 Д о с та элп н де дукеннп кайтарган елу тенгел1кт1 калтасынан суыруга мэжбур болды. Бар ойы - мына тас кенеден тез1рек кутылу. «Бастан кулак садака!». Мунымен кутылмайсындар. Бупннен бастап екеущ - счетчиктесщ! - Не у ш ш ?- Васяньщ жаны шыгып кете жаздады. Калай «не ушш». Маршрут езгертш, Шахты галошка отыртызбак болгандарын ymiH. Кепе-кершеу б1здщ к ен тп 1 жэб1рлегендерщ уцин. Бул деген барып турган басбузарлык, нокайлык! Ол ymiH мына кикар каранын жон TepiciH сыпыруга да болар едг BipaK, эттен адамгерш ш к, достык деген бар. Мен одан аттап ете ал- маймын. Оншалыкты надан емесшн. TyciHiicri ме?! Осылайша cepiri екеуш тукыртып алган Шахтын кояр шарты да онай емес екен. О л - 6 ip аптаньщ ш ш де мьщ тенгеден а к та тауып, айып твлеу. - Эркайсын 6 ip-6 ip кусоктан. TyciHiicri ме? Сонгы мерз1м шшденщ 6 ipi. Улгермейд! екенандер, 6irri! Корага юрд1м дей б е р в д е р !..- Сук саусагын кекке 6 i- лей Васяга кадалды.- Opi карайгы кундер1нд1 мына досына дурыстап тушщцрерсщ езщ. - Онша акшаны кайдан табамыз? Omip унщдП Ол сендердщ проблемаларын. Эй­ да, марш! Кол-аяктарьщ аман-сау кеткендерще ракмет дендер. Ka3ip эйт деш ш ш мына шиебершер итше талауга дайын. Ты гы ры кган ш ы гар жол Унжыргалары тусш , eKi cepiK лажсыз in6 in келедг Tic жарып лэм-мим дескен жок. Эркайсысы е з ойынын ж етепнде. 1штей булыгып, iuiTefi туйшуде. Вася мен Д ос жакын кврнплер. Bip кешенщ бойында. Аралары уш-терт-ак уй. Булар кешш келгел1 биыл екшнп жыл. 1Дос. сыбайлас деген магынадагы жаргон. 72

Алгашында баласынды ма, жок калага eTi уйренсш д eдi ме, эке-ш еш еа Д осты ешкайда шыгармайтын. Дукенге де 03flepi барады. Басында TinTi KeKeci муны мектепке де e3i epTin барып журетш. Келе-келе бул кластас бала- лардан кысылып, уялатынды шыгарды да, 03 бетшше журш-туруга дагдыланып едг Одан осы Васямен та- нысып, жаксы д ос боп Kerri. Соган epin, дукенге, анда- мунда шыга бастаган. Шах eciMfli жанагы бэлекетпен д е осылай таныскан- ды. Керыпсшщ айтуынша, ол осы аумак балаларынын атаманы. Бул ещ рде оныц айтканы - зац. 03iH таны- майтын, бшмейтш бала жок. O cipece, тентекгер мен урыншактар. «Калада элдею мдер raicin , соктыгыса бастаса, е а н д е болсын, Шахтыц атын айтсан, бызып к етедЬ - деп Вася бутан о бастан-ак ескертш те койтан. Онысы да зая кеткен жок. Кшм KHici, элде журю-турысы, жок тур сипаты Ki- ржпей ме, эйтеу1р, кала балаларынын 6opi муньщ сырт- тан келгендйтн б1рден б ш п , иектей бастайтыны бар. Сондай ею-уш жугермек откенде аялдама жанында суйкенш, соктыгыса бастаган. Epirin журген жepгiлiктi балалар. Шамасы мына буш р деп базардан шыккан бо- луы керек. Бул болса, жер ту б ш д еп казак мектебшен кол1ктен келйске ауысып MiHin уйш е жете алмай келе жаткан бет1. - Калалыкпын дейсщ б е ? - О лплердщ 6 ipi муньщ басынан аягына дейш сузе карап, кекете кулш к о я ды - Кайда турасьщ? Ол ещ рден к1мдерд1 танисын? Сонгы сауал Вася KopuiiciHiH акылын eciHe туарген бул ойланбастан, алгашкылардьщ катарында Шахты ата- уы сол екен, аналардын к улю а д е, талкысы да сап тыйы- лып, жылыстап кете барып едь Б1рак сойткен «камкоршыларынын» мынасына тус1не алмайды. Откенде д е 6ipfli-eKi рет осы Вася eKeyi дукенппден кайткан оны-пуныларын оган 6epin, жолга тускен-дк Онда ол «шылымдык б!рдене калды ма» деп 73

сыпайылап сураган секиад е дг Byrmrici мулдем белек. Васяныц кулыгына ашулы ма? Олардын кезш е туспеуге тырыскандары рас-ты. Енд1 кайтпек?.. Ана 6ipey жалак сэры да кыстырылысып, бэлеге калганын карашы. EKi ортада жазыксыз cep iri де бул ymiH кушп... Мунын атын тубекке отыргызу дейдо. Ол жазылмаган зак. Ай- ыпкер е з кунэсш осылай eTeyi тшс. Д ос уш ш ол тансык ем ес. BipaK та... - Вась, ал егер а к та таппасак ше? Онда не icrefifli ол 6i3re? - Онда 6 irriK. 0M ip баки Шахтьщ шохасы болып етем 1з. - Шоха? Ол не? - Калай десем екен. Кул, малай деген магынада. Ол кайда жумсап, нендей тапсырма берсе д е, бас тартпауга ™ icni3. Жанагы жандайшаптары сиякты. - Колшокпар-робот десещш. - Иэ, дэл e 3 i! Айтылды, 6 irri орындауга мшдетп. Ода баскадай эрекет болмайды. - Тапкан екен колшокпарды!.. - Н е ютейм1з?- дед1 айрылысарда iiiiKi ашу-ызасын эзер тежеген Д о с к ер н п сте барлай карап. - Бшмеймш.—Вася амалсыз иыгын комдады - Эжем пенсиясын алмагалы кашан. Жалгыз мамамньщ табы- сын е з1н бшесщ... Тыгырыкка т1релген Д ос KopmiciHe калай кол ушын берудщ жолын таппай дал. ЭкеЫ болса жок. Буганасы катпаган е з1 жалгыз. Кенет онын коз алдына тем ip жол вокзалындагы жукнй балалар келе калды. Олар да осы о здер вдей -ак балалар. Эпкесш ауылга шыгарып сала барганда KopreHi бар. Оздершен д эу каптар мен семкелерд1 KOTepicin, акша тауып журген колды-аякты жукнн бала булардан да кезд1 ашып-жумганша жуз тенгеш кагып кеткен. Бар жогы eKi д эу жол сомкеЫ мен 6ip капты вагонка дейш ж етюзш 6epreHi унин гана. Кунш е ондай жуктщ каншасы тасылады десещ ш . Орта 74

есеппен терт-бесеу-ак детеншн езш де терт жуз, бес жуз тенге. Ал 6 ip аптада... Шах эз1решлден осылай кутылуды ж ен керген ею дос ертеннен бастап, icKe xipicyre с е з байласып, уй дь уйш е тарасты. - Тэуекел! 8з1рше! - Ертенге д ей т , Вась! Танертен, сепзде! - Куп болады, таксыр! «Адамга сенуден калган замам» Вокзал басы кумырсканын илеуш дей кужынаган халык. Тау-тау боп уйш гентендер мен ю лен 6 ip алабажак д эу семкелер. Bip-6ip жук тасыгыш кол арбаларын зыр кактырып, кустай ушкан ж ш ггер. Э р ею дж самайлары жтЫ ген кара домалак балалар д а бой к ерсетш калады. - Э й , бала, 6epi карай!.. -О ны нш ы вагон! - Квитанциян кайда?!- дескен кикулы дабыра. Ертемен ер тел етт, ек тн деп -ак кeлгeнiмeн, табыс таба кою онайга сокпады. Жолаушыларга жалданып, жук тасу да жолда жаткан «батпан куйрык» ем ес екен. Э , дегеннен-ак буыншак-тушншек кол ж у п кеп 6 ip ег- делеу эйелге таянып, тшге келе бергендер1 сол едк - Ей-ей, к етвдер кане, бул ж ер ден !- деп такырбас, кара танау 6 ip бала жетш келсш ,- Апай, экелпцз! Мы- надай жолбикелерге сенбещ з. Аузьщызды куншыгыска каратып, анкитып кетедк 9з1м1з-ак... Тендей-тендей ею д эу жол семкеш ею иыгына ийп, калган сю-уш еуш кос кабаттай колына алган ол маймандай басып ж енеле бердк Буларды шыбын курлы елейтш емес. - Кап, мына каранын корлыгын-ай, э! Апай, к емек ...- деп ек1нш1 жолаушыга умтылсын. - Эй, шурегейлер, айтылды гой сендерге! Кане, жандарынныц барында табандарынды жалтыратывдар! Э й тп есе...- Сондарынан шыккан гужш дек дауыстын

neci бетьаузын тук баскан д эу карын 6ipey екен.- Дабай, гмшит!- деп TyKipiriH шашырата ыскырып, Вася екеуш ол маннан тыксыра тем ip коршаудьщ сыртына 6ip-aK айдап ш ыккан,- Сендей алаяктар той мына енбеккор балалардыц обалына калатын. Kecip-кесепаттарын ездерщ е, аулак! - Агай, 613 алаяк емесш з. Жук тасып, табыс тапсак деп едйс. - Эйда, эйда. М унда сендершз де жетед1 жукш тер. Орын жок. М шисэ устап кетпей туртанда, курывдар одан да. TeMip жол манынан кешлдер1 су сепкендей басылтанымен, табыс табу жайлы yM irrepi oni узше коймаган eKeyi сол куш каланын 6ipa3 жерш шарла- ды. Жук коймалары, кетерме сауда орындары мен ба- зарлардан ештене калдыртан жок. TinTi мэшинелерге жанар-жатар май куятын станцияларга д е й т адактап шыккан. Оларда д а келген мэшинелердш багын ашып- жауып, бензин куйып дегендей кызмет корсете лыпып журген балалар кеп. М эшине иелерш щ эркайсысы эр калай а к т а усынып, оларды разы кылуда. EipaK 6ip де 6ipi буларды жолатар емес. - Сендердщ м м екендер1нд1 мен кайдан б1ле- MiH. Кашып-пысып журген бузакы кылмыскер шыгарсындар,- дейд1 сонты 6ip онаша станция кызметкер1- Ертец м!лисэлар к е л т , сендер уш1н мен1 жауапка тартып журсе, кайтпекп1н, Мына жеп отыртан нанымнан айырылар жайым жок, когершшдер! «Аш кулактан тыныш кулак». Ракмет кемектер1не! Bip байкагандары ондай жерге Kipy ymiH де та- мыр-таныс керек екен. Экес1, атасы немесе баска 6ip жамагайыны, TinTi жакын Kepmici аркылы жен ушынан жалгасып барып, орналаспаса, «адамга сенуден калган мына заманда» (бензин куюшынын ce3i) мулдем бей- таныс буларга бегде б1реулердщ MeHipi тусе коюы eKi- талай KepiHefli. Ондайларды KepiciHme, кангыбас кезбе- 76

лер санатына косып, урке карайды екен. Ещи ж етпегеш осы едь Табан акы, мандай термен акша табу сергелдещ екь уш кунге созылып, акыры сэтЫз аякталган. Шахтын ке- ciicri Mep3iMi болса такалып келедь Д ос езш ен бурын Васянын жайын ойлап, киналуда. Обал-ак. 0 3 i уш ш отка Tycin... Зейнетакыдан дэмел1 Kopi э ж е а д е акша беретш орынга eKi-уш рет салактап барып келген. Ондагылар да ауыздарын ку ш еппен cypTin отыр дейдк Ш ешесшен батып сурай алмайды. Жасканудан бурын байкус ше- шесш аяйтыны аян. Мунын OKeci алыста, жолсапарда. ОжеЫ - ауылда. Ш ешесшщ кевдпш алан eTKici келмейдь Сурай калган кунде «оны кайтесщ» д есе, не демек. Кандай ата-ана муншама акшаны баласына сураусыз бере салсын. Сылтаудьщ д а peri жок. Ен болмаса, сабак Ke3i д е емес, «анаган жинаймыз, мынаган жинаймыз» деп б 1рдене ойлап табатын. Санасында 3He6ip бензин куюшынын кешеп yHi: «Адамга сенуден калган заман!». Ауыр колка - До-осс! Вася гой. Д ос куанып кетш, сыртка ата женелдк -Д о -о с , б1русыныс ба р ,-д еп Kepuiici муны онашалай берген - Ауырлау, эрине... 6ipaK carri болып кетсе, Heci бар. Бэршен бурын Шахтан оп-онай кутылып, басы- мызды арашалап аламыз. - Ол кандай усыныс? Н е icTeyiMi3 керек? - Келес! кеш еде туратын Эли-бабаны бш есщ гой. Соньщ усынысы. Элгш де Э ли буган вз «идеясын» айтып, 6 ipnecin кимылдауга шакырса керек. Ол пэтерге тусу жоспары екен. - Bi3 екеуш з карауылда турсак болды. Баскасынын 6opiH Оли e3i катырады. Жоспары барбарос жоспа-

рындай, дап-дайын. Жобасына дейш сызып, белгшеп койыпты. - Жок! Атама, ондайды, Вась! Курысын. - Д ос, тындашы, нем1з кетедг ¥рлайтын ол. Bi3 тек... Ол бэрш бш п-пщ пп отыр. Уй иелер1 - коммерсанттар. К еш етунде гана Туркиядан келген екен, жеделхат алып, ауылга к етттк Уйлерш де жалгыз 6ip эйел калса керек. Ол кущрз жумыста д ей дг Сагат алты-жетю1з келмейдь - Жо-ок, Вась, кой, саган н е болган? Енд1 калганы... - Д ос, 6 i3 тек сырттап карауылдап кана турамыз. Екеум1з кеш снщ ею бурышынан. Болган-б1ткеш осы. Ал олжаны тендей белшемйз. Сыбайластардьщ салты бойынша. Б1зге куны мьщ тенгелж 6 ip-6ip дуние бол- са ж етш жатыр, бы лай,- деп сук саусагымен кешрдепн Киган Вася жалынып-жалбарынып жанын кояр е м е с - Д оспы з гой, мен ушш тым болмаса. Менщ жайымды неге ойламайсын сен?! Д остын е зе п шоктай жанып журе бердк Васяньщ аянышты xaai ет бауырын е з т бара жаткандай. Keciicri мерз1мге дейш салыктан кутылмаса, курдымга кетке- ш. Оны коргап, араша тусер ю \\н бар. Шахка косылса, оньщ колшокпары болып, 6 ipep жылда кеше кезш, жол торыган шпанага айналып шыга келер1 даусыз. Досы- на деген аяушылык с ез1мш калай бивдрерш бшмей кан жылап турып: - Жарайды - деген сезд щ аузынан шыгып кеткенш д е андамай калып едь Эли-баба «операциясы» Талма туе. Аядай кеше бойы тым-тырыс. Тырп ет- кен жан жок. Кдлын бау аркылы кызыл шатырлы уйге таянган уш еу каулай ескен танкурай тасасында демде- piH басып отырып, жан-жакка барлау ж урпздг Айнала, уй маны кулакка урган танадай. Bopi де Элидщ жоспа- ры бойынша.

Э не,- дсд1 од буган он капталдагы дуалды пускай сыбырлап, сешн постын. Сол бурыштан агаш дуалдын жамсары аркылы аргы коше бойын с у з т отырасын. Аялдама жактан алда-жалда Кызыл кофталы осы уйдс гуратын толык зйел Kopine калса, ыекырып белы берест. Васянын мшдел де дэл осындай. Онык! сол каптал. Сол тустан корин-колан, 6ipey-Mipcy келш калмауын Ka.'iaia.ia>. Аулага онлай 6ipcy-Mipey Kipc калган жаглайда будар бак шпиле жасырынбак ойнап журген бола калмак. Eki сыбайласына кыска-кыска тапсырма 6epin, ез орыпларыма жайгаскан олардан 6opi ойдагыдай дегеп белп алган Эли мысьпсгабандап кызыл шатырлы уйгс карай бет алды. Yjikch уйдщ тыл жак кабыргасыма суйеуш узын саты тур. Бурыннан турганы, олде Эли- бабанын куш бурый дайындап койганы беймо.'йм. Сол сатымен жогары кетершген ол зп-езтте лып етш, шатырга енш, жок болды. Айтуынша, уйдщ iiui- нен шатырга кетершетш TeciK бар. «Бурым бул уйде м е н т досым Сузи турган. Пэтердщ шп-сыртын бес саусагымдай бшстЫм содан» дейд( ол. Койнындагы тросе жштщ комепмен сол тес1ктен 1шке енбек. 0pi карайгысы сот емес. Кунды-кунды деген асыл заттарды 6ip сомкеге icrcftai дс, злг1 oii тускен тросстын ушына байлайды. Сонан сон oii жшпен жогары ормелеп, шатырга шыга;1ы да, сомкшп тартып алмак. Birri. Дос сыбайласы Эли-бабанын эккш1пне расында кайран калган. Bopi де сонын айтканындай, айнала- сы он-он бес минуттын iniiHjie-ак томам болды. Доу алабажак coMKCiii мыкшпя котерген ол жынысты калын бак imiMen кел1п, б|йк дуалдан 6ip-aK ыргып, от уйпнш ауласына тускен. Осы жерде, Элндщ жертолссммдс оты- рып, олар олжаны бол icyre Kipicri. I» шалдырмас yuiin, коп порее алган жокпын. Онайда турган бокебайлар мен екм-уш бы.пары куртеше.

бас кшмдер гана - деп жолбасшылары табысын ортага жайып салып жатыр. Мына байлыкты керген ею достын кез1 жайнап Kerri. - О-о!.. Ал калагандарывды тандандар. Тек 6ipaK... буп киш дерш ездерщ кимейЫндер. Онда узакка бармаганымыз. - Bi3re Keperi де а к т а .- Вася Элиге ум п тен е кадалды. Онын бул карасы «акырына деш н 6 i3fli езщ куткар» ле­ генд! ацгарткандай. - Онда к етп к !- деген ол ею -уш бас кшм мен 6ipep куртешеш жеке-жеке eKi шагындау свмкеге салды да, Вася мен Доска устаггы. - «Тем1рд1 кызган кезш де согу керек». Калган тауарды жертеленщ 6ip бурышындагы агаш жэииктщ imiHe тыгып тастап, уш еу i кара базар кайдасын деп тартып 6epciH. Онда Э лидщ ж ездеш ютейда екен. - Эли, ши шыгарып алмаймыз ба? Мумкш 6ipa3 кун, i3 жасырып... - Акымак!- дед! ол Вася сыбайласына миыгынан карай кулш - EciH дурыс па езщ нщ ?.. Пэтер иелершщ келуш Kyrin, алдыларынан шыгарайын деп пе едщ? Оданша осы дурыс. Олар келш, уйтш-буйтш, одан зат- тарын тугендегенш е бул дуниелер баратын жерше ба- рып болмай ма? - Сонда калай?..- Д о с та сыбайласынын эккшгше тан-тамаша. - Олар?.. - Эли-баба журген жерде i3 калмайды. Ол жагына еш кумэндарын болмасын. Кулып сау, еак-терезе 6yn-6yriH. Пэтер imi тап-туйнактай. Э р зат ез орнында. Уй иелер1 неден секем алады. - Санамай ма? - Тауарларын санап, эйел1 eKeyi канша сатканын, кон- тейнерге канша калдыргандарын есептеп, б ш п , тубше жеткенше кай уакыт. Тек ауыздарына 6epiK болсандар 6 iTKeHi.

Кара базардын 6 ip бурышына ш н е бере: - Сендер осы жерде купндер. Тобырымызбен кезге т у су г еб о лм а й ды .М ен к а з!р ,б !р д ем д е,-деп са п ы р ы лы ск а н кальщ адам HenipiHe суцпп кеткен жолбасшылары шы- нында кеп тостырган жок. - Улестерщ е зд ь е з свмкелер1цде. Ka3ip д е, жол- женекей де автобус imiHfle ашып, эуестж жасап журмендер. Ал жолдарын болсын! Сертке 6epiicriKTi умытпандар!- деп тас тушн боп тушлген жудырыгын жогары кетердг Булар да онын кимылын кайталап: - Тастаймыз!- д еп уэде 6epicTi. ©йтпегенде ше, осы icKe Kipicep алдында ушеуш щ бас бармактарынан кан шыгарып турып, 6ip-6ipiH ешкашан сатпауга ант бер- гендерш калай умытпак. Оны да уйретш журген Эли- баба баягы. Алгашкы сынак - Эп, мше нагыз кекжалдар деген осындай болуы керек! Йемене, эйтпесе, кашып-пысу деген ер жйттке кол ма екен. Адам жейИндей...—Булардьщ ездер1!здеп келгенш керген Шах Te6eci кокке жеткендей куанып калды.- Жарайсьщдар, кекжалдарым! ТерлеНндер, жайгасындар. Алакеленкелеу уй iiui дым тартып, кок nci муцю п тур. Жупыны тактай устел, тактай отыргыш. Сатал-сатал, коне еден тесеш ш тер уст! ыбырсыган темею кораптары мен элдекандай 6 ip коксыктарга толы. Кабыргалар да кунпрттенш, кептен адам колы тимегеш байкалады. Бурыш-бурыш салбыраган тозац суцгшер. Эйтеу1р, кайда караса да, бул у йде эйелдщ жоктыгы кезге урып- ак тургандай. Ецсеш баскан 6 ip суп-суык кецш пздш , жайсыздык бар. - Мамаша куш-туш жумыста. Колы тие бермейдь Окасы жок. Кецш таза, пешл дурыс болса болганы,- Достьщ уй iiuiH т!нте сузш , сурецшз KepiHicTeH TiKciHin

отырганын ацдаган Шах жуып-шайып, акталгандай бо- лып жатыр. «Дегенмен e 3 i аса е с а з бала емес-ау, э!.. Шешес! куйеуш тастап, баска 6ip жасырак spi калталы 6ipey- ге ra in Kerri деунп ед1 корни эйелдер. Рас болганы гой. Э к еа бул кушкке шыдай алмай ш к ш к к е салынып, акыр аягы жумыстан куылып тынса керек. Осыньщ 6spi муньщ кабыргасына калай батпасын. 0 ткен-кеткен ба- лалардан «жылу» жинайтыны д а содан болар бэлюм». Достыц жанашыр ойын: Ал кане, алындар!- деген Шахтыц даусы бузып Kerri - Мэ, Д о-осс, сен не унжырган тусш ...- «Жарылкаушысыньщ» усынып отырганы 6 ip тал шы- лым екен. - Жо-жок! Кажет емес... - Не, 6i3fli менсш бейсщ бе?! - Жок. - Э л де сен гана акылды, б1здщ 6opiMi3 акымакпыз ба? Онда ал мынаны. Ж нтгпгщ кайда? - Бэлюм, катын ш ыгар?..- деген шикш сэры куйыршыгы туншыга шикылдады,- TeKcepin керешк те. Оньщ уытты ce3 i намысын жаныган бул Шахтыц колындагы шылымды жулып алып, аузына атып урган. Элдею м сырт е т ю зт , тутаткан оттыгын тоса койып еда, айналасындагылардан KepreHiH icTen, енкейе бере ашу- мен карбытып сорып-сорып жiбepyi муц екен, колкасын капкан ап-ащы бэлеге какалып-шашалып, K03iHeH жас шыкканша булыцты да калды. Муны керген езгелер кыран топан. Шик-шик, карк-карк купкire кемшсш де. - Кулмендер! Окасы жок, бэрщ д е осындай болгансындар.- Бэршщ езуш жигызган Шах кана кулген жок. К айта:- MiHe, азамат!- деп аркасынан ката мадактап жатыр - BopiMi3 д е сауатымызды осылай ашканбыз. Сарбаздар санатына косылдын деген осы. Бул кезде с е р т ш ц аягын кушпас ymiH сактана ерш

типзген Вася досы касындагы шиюл сарынын камкор басшылыгымен iuiKe соруды м ен гер т жатыр едь - Та-ак, кекжалдар, алгашкы сынактан егп ц дер. Нагыз кекжал болу уш ш эл1 каншама сындар бар. Кдз>Р сонын еюнпнсше кеш еш к.- Устел астынан сопан ет- Ki3in, 6 ip узын мойын шишаны жупып алган Ш ах K03i жайнай отырып, алдындагы кара ала-курала ыдыстарга булкшдетш куя бастады - Бул онша киын да емес. Жэй гана буы бар сусын-шарап кана. Жуз1м шырыны. Бул сусынды 6 i3 тугш пайгамбарлар да ш кен . Пайдасы жок болса, неге iuieai олар? К ец ш щ н ecipin, кэйш экелетш сусын. Opi шел басады. Осы сэт Tepri уйден: - Э й, жугермек! Экел 6epi, влДремшщ?— деген таргыл дауыс ж етп д е, селк ете урпшскен Вася мен Д ос 6ip-6ipiHe антарыла караскан. - Батя гой, са сп а н д а р - Мэн-жайды сыбырлай тусщдарген Шах: - K a3ip!-деп шикш сарыга ым кагуы мун, алдындагы шарап толы каганак ыдыстьщ 6ipiHe жабыскан ол лыпи женелдг - М э, мынаны колына устатып кой - 1шшде жарым- жартылай шарабы калган ш елм екп д е коса устатты.- Кайта-кайта кылкылдап мазаны алмасын ендк.. Шахтьщ уйш ен жан д у н и е а езш е, басы зещ п шыккан Д ос касындагы Васяньщ 6 ipfle-6 ip сезш ecTireH жок. Коз алдында жадагы 6 ip сурещлз KopiHic. Колкасын капкан кок nci мен тамагын кырган элдекандай 6 ip кер- мек дэмнен ж уреп лоблып, тула бойы калтыраган 6eTi уйге ж е т т , тесекке кулаганы жадында. Жер ушык Bip eciH жиганда, сандырактап, кушп-жанып жатканын ангарды. Кып-кызыл шок боп жанган кун дэл мандай тусына тоне Tycin, ортеп барады. 0 3 i жудырыктай гана. Ортенш жана-жана калганы осы

болса керек. «Тез1рек жанып 6iTce екен». Э лпнде осы куннщ аргы жагынан кимешеп агарандаган эжесш керген сиякты еда. Шок - кунге жанып кеткеш ме? «Эже!» деп ышкына айкайлагысы келеди 6ipaK уш шыгар емес. «Эж е-е!!!» тынысын 6iripin, мше муны да енд1 ып-ыстык ерт е з шарпуына орай бастагандай. - Д ос, айналайын кушм сол, к е зй ш ашшы. Не бол- ды саган? Э ж е а ме, элдею м туу 6 ip жер тубш ен дауыс сала муны 1здеп шаркурып жургендей. «Э ж е-е!!!». Ышкына айкайлай алмай, киналып жатып кезш ашып алса, касында eci кете жан ушырган тэтесi отыр. (Эжесш щ колында ескен бул шешесш осылай атайтын). Э ж еа жок. Дэл тебеде шакырайган электр шамы. Жанагы жудырыктай гана шок-куш T3pi3i осы-ау. - Не болды кушм?.. Туе кердщ бе? Э ж евд1 неге (здедщ ? Туу, денец TinTi кол ти п збей кушп тур гой. Cyra Tycin пе ен?.. Сансыз сауалдарын жамыратып ж у р т , тэтей дэр1 imKi3in, мандайына салкын орамал басып ебек. - Кой, ой-бай, жедел жэрдем шакырмасам болмас. Басы зш батпан. Ж уреп лоблып, локси береда. Ана- сы зыр ж упрш , су мен шылапшын тасып элек. - М унда, 6epi карай... Жакпайтын б1рдене жеп пе ен?.. Канша айтам осы, кошеден ештене жеме деп, кудайдын зарын кылып. Дэрщен басыньщ оналар Typi жок. Д1ршдеп- калшылдап тоцып жатса, т э т е й «кушп тур» дейдь TyciHin болар емес. Сэл д е болса, жаны тыныш тауып, уйыктап калганы, жок элде тальщсып кеткеш беймэл1м, 6 ip K63iH ашеа, жедел жэрдем келген екен. Ыстыгын елш еп, инес1н nicin, 6ipep парак кагазын жазып 6epin, жолга тускенше «уй твдз-буй п щ з» деген Kenecrepi де таусылган жок, эйтеу1р. Олардьщ сездерш е Караганда, KayinTi ештене жок кершеда. Жай гана етпел1 тымау-сы- мау с е к ш и б1рдене. Казф калада жаппай жапондык ты- мау ж у р т жатса керек.

BipaK Д ос олар айткандай, ею -уш кунде оналып кете коймады. Yftin-Terin жазып берген 6ip кора даршерш де iniin, айткан ем-домдарынын бэрш жасап- ак жатыр. ТэтеЫ сол уш ш жумысынан руксат алып, басы-касында ебек болып жургел1 д е ею-уш кун етп . Бастапкыдай д1ршдеп-калшылдап муздаганы сэл-пэл басылганымен басыныц 3enyi тыйылар емес. ДенеЫ д е зшдей 6ip салмак езш-жаншып тастагандай эл1 дел- сал. Тек эйтеу1р сандырактауын койган. Т э т е а соган ш ую рш ш к етуде. Абырой болганда, эйтеу1р, ештене сезбеген сынайлы. Cipa, Шах бэлекеттщ «исш сезд1р- мес ymiH» деп шайнаткан шеп тамырыныц купи болса керек. Ох, зэндем! BeciicreH бел1 шыкпай жатып бш мей- т1н б э л е а болсашы езш щ . YiuiHUji KyHi кешюлж ауылдан артынып-тартынып э ж е а келген. - Баланьщ бабын таба алмайтындарын бар, ауыл­ дан ала кашып нелерщ ба р ? !..- деп келе-ак келшшщ ею аягын 6 ip етжке тыксын д е .- Ауылда-ак оки бере- т1н баланы каладан б т р м е с е , адам болмай калатындай «epeci еседа, окуы сапалы, м эдениетп орта, андак та мундакдеп... Сондагы жетюзген ушпактарьщ осы ма?!! ©ткенде эпкесше косып зшберетш адамсындар той. - Мен жалгыз болып... Кунд1з мына кызга бас-коз болсын д еп... ©Keci болса жок. Келген сон... - Йемене, сеш каскыр жей ме? Айдала ем ес, ел irni. - Ой, апа-ай, буп кала гой. Кунде 6 ip сумдыкты ecTin, тебе шашымыз тнс турады. - Кудай сактасын, ештене ж о к !- Осымен сеш мен эц п м е тэмам дегендей келшш жайына калдырган э ж е а енд1:- Туй, кулыным-ай с о л !- д еп немересш е уш р ш п , асты-уст!не туссш. Алаканымен мандайын басып, та- мырын устап, аузын ашкызып, т ш мен тандайын Kopin:- ©йбуй-уу, байкус бала-ай, онбай ушынып калыпсын г о й ,- дед1 бас шайкай отырып,- Бул каланда адал не бар дейсщ , Tafiipi-afi. Аттап баскан сайын Ti­ es

зшген кэуапхана. Мал бауыздаудьщ не екешн бшмей- т1н олардьщ e n c p i калай адал болмак, кэуаптары кайтш дурыс болмак. Кой, кешю шапак батпай турып, жер ушык бсрмесем болмас. Келе гой, кулыным, киш. Бул каланьщ ожетханасынан бастап, кэуапханасына дешнп дуние бггкенш тугендеп, 6ipiH-6ipiHe сапыры- лыстыра сейлей журш, эжеЫ Досты суйемелдеп тыска алып шыкты. Алгашында Kepmi-коланнан 6ipey-Mipey Kepin кала ма деп кысылган бул: - Э же, кереп жок, айыгып калдым. Ертен-ак шауып кетем ,- деп Kepin едк ез дегеншен кайтпайтын эжесг. - Кой, кулыным, болмайды, о не дегенщ . Жур деген сон жур. Касиетщнен айналайын кара жер бар дертщнен ада кылып, дэтке - куат, жанга - шипа б ер еди - деп кояр да коймай еснс алдындагы бак imiHe алып келдь - Kici аягы баспаган мынау 6ip шалгынга жат. Эуп, т с а м ш л э ! 0 3 in медет бере гор, жаппар нем! Етбетщнсн жат та, «Кара жер мен кетере алмадым, сен котер» д е - HeMepeci айтканын штеп, дуалы создер1н кайталайды. «Кара жер мен кетере алмадым, сен кетер». Кепш таза ауа, шеп н ш мен дымкыл топырак Hci сарайын ашып, бойын сергтгкендей болтан Д ос езш жаксы ce3i- Hin, орнынан ширак кетер1лген ед1. Э ж е с 11пн бул жолгы кер1пкелдш1пне Достын турйрдей д е кумэны калган жок. Неден екен1н д еп ба- сып, айтпаса да, ушынганын дэл тапты-ак. Жер ушык берген кунн1н ертен!не ер1пне ушык шыгып, эж ес1: - Айттым ем ес пе? Э н е, ушык сыртына шыкты. Ещр кулан таза айыгады,- д еп е з сезш ныктай тускен - Бул 63i Heci бар, к1рпияз бала. Анау-мынауды кетере бер- мейд1. Сонымен уш-терт кун дегенде бул ойынга косылып, ауруын умытып та Kerri. Анысын андап, HeMepeciHiH жа- нында 6 ip аптадай жаткан емш 1 эж ес1 ауылдагы мал-жа- нына алавдап, кеше амалсыз аттанып ед1. Канша кимаса

да, муны е з1мен 6 ipre алып кете алмаган-ды. ТэтеЫ айы- рылар емес. 0 Keci болса, телефон шалып, ani 6 ipep апта кеипгетшш хабарлаган. Э к еа калай келед1, TaTeci муны солай атгандырып салмак ауылга. Буп - ене мен келш арасындагы KeciMfli б т м , пайымды бэтуа. «Сол к ек еа Te3ipeK келсе той, mipKiH!» «Корыкканга кос кершу» Кун жексенбг TaTeci eKeyi танертецп шайларын imin болып, дастаркан жинап жатыр едц 6ipey руксат сурап, eciK какты. Кекем болар деп, алып-ушып, сырткы eciicri ашып калса, карсы алдында кокала кш мд1 милиционер тур. - Учаскелш инспектор, милиция лейтенанты - Жузгенбаев! Достьщ ж уреп зуылдап, 3apeci зэр тубш е жет- ciH. Колын шекесше койып, i3eT бодйрген оны алта Tycipin, Tepri белмеге карай мензед1 де, 6ip буш рдеп ез болмесш е койып Kerri. «Неге келд!?! Муны устаута келген шытар. Онда... Алдымен meuieciMeH сойлесш , баласын не уппн туткындайтындыгын тусщ щ ретш б о ­ лар бэлюм...». Bipi Kipin, 6ipi шыккан осындай урейл1 ойлар маза бе- рер емес. Купаты - Tepri уй жакта. 03ip m e бетен-бастак эц п м е жок сею лдь Лейтенант жайбаракат амандык- саулык сурасып, тэтесш сезге тартып отыр. «0 -ha, б 1рден коркытып, уреш н алмайын деген ай- ласы гой, cipo. Кой, жаманат соз ep6iMeft турганда, тук бшмеген Kicime тайып турайын. Тек байкатпай». Асытыс-yciric кише салып, кешеге шыккан ол ес таппай б1рден Вася кернпсше карай умтылган. Ойы оны да ертерек сактандырып, акыл косу. Какпа алдын­ да карсы жолыккан Васянын капершде дэнеце жок. - KerriK пе? Дайынсын ба ? - деп ыржиып келедг Саган не болган? Тусщ бузылып... Ауырып калдыц ба тагы да? 87

- Жок. Одан д а жаман! - Кой! Ол не, не боп калды? Ка-рында-сьщ... - М и-ли-ция...!- Бул сез Д остын аузынан жет1 басты айдаЬар дегеннен д е ypeiijii шыгып едь - Кайда?.. - У й д е д е д 1 бул е з аулалары жакка колын сштеуш сш тесе д е, назарын аударгысы келмей. - Ана лейтенант™ айтасын ба? Вася иепмен мецзеген жакка жаскана мойнын бурса, жацагы формалы жптг булардыц ауласынан шыгып, келеа 6ip уй дщ какпасына Kipin бара жатыр. Ойында ештене жок. Каннен капераз. М уныд неден коркып, соншама суркы кашканын жана сезген cepiri ал келш imiH баса кулеш де. - О-ой, ш еп м -ай ! Ой, кекжалым-ай... Ол б1здщ жанадан келген учаскелж милиционер гой. - А-а-а?!- деген Д о с эл1 д е е з кезш е ез1 сешщаремей ол кеткен жакка ацыра карап калыпты. Оны таныркаткан серптнщ c e 3i ем ес, ана милицонердщ тез KeTyi едг Тан- тамаша. «Ш еш есш е н е дед1 екен?». - 0 з учаскесш деп тургындармен танысып шыгу - онын мшдетк Алгаш келген менттердщ 6api сейтедг - Э -э? С ендердйане д е Kipfli ме? Иэ. Отбасы курамын сурап, юм кайда кызмет icTeftai, окиды д егендей тугел жазып, хаттап алды. Зэре иманыц ушып тура кашпасан, сеш мен д е сейлесер едк C e6e6i 6i3 екеум!з д е ещц олардыц «карауылына» ш н ер жаска келш калдык емес пе? Ягни «етпел1 кезендем1з». - Ал Ш ахгар ше? - О-о, Шах пен Эли-бабалар кара т1з1мге ийнгет кашан. EKeyi д е бесшпп-алтыншы кластан api окуды жылы жауып тастаган «ермндйс» иелерк Ондай бала- лар карауылга 6ipiHmi ш гедь Эйтпесе, тым жаман ба- лалар емес. - Шахтын uieiueci кайда? - О-ой, ол 6 ip узак эщ тме, Д ос. Жур кегпк, мен саган оны жол-жонекей басынан бастап, шып-шыргасын

шыгармай айтып беруге тырысайын. Э йтпесе, автобус- тан Keiuirin каламыз. Кызыл жагалы милиционерд1 Kepin, eci шыкканы сонша бу п н тауга жиналгандарын умытып кеткен Д ос тез уйге Kipin, оны-мунысын алып шыкты да, Васянын сонына ерген. ЕсьдерН Шахтын аянышты жай-кушн тындау тез1рек. - Иэ-э, ете аянышты-ак,-деп бастады cepiri эцпмесш улкен тау ангары на апаратын автобуска жайгасып алып, жолга тускен сон. « б п з г е туган кун...» - Ша-ах! Кайда-сьщ!.. 0лд1м той! - Ka3 ip, каз1р, батя, сэл шыдай т у р ,- Сонты шелмектщ туб1н саркып куйып, экесш е жетуге асыкты. Жана шолмекке ж!берген Шаян да (ол шиюл сарыны осылай атайтын) эл1 жок. Бул усынтан кызыл курен ша- рапты атау кересшдей кылкылдата ciMipin салып, жаны жай тапкан экесш щ куннен кунге катып-семш, Tipi аруакка айналып бара жаткан KecnipiH керген Шахтын iiui кан жылауда. 0 зш ен д е бурын байкус мусэш р ок еан капы аяйды. U leaieci болса анау. Сасык квкек не, ол не, 6spi6ip. Неткен опасыздьщ!.. Мундайда ол баларак кезш сагынып, кайтадан xi- uiipemn кетуд1 ансайды. Кандай бакы пы efli mipKiH. 0 x e c i д е, memeci де жанында. Не iuieM, не кием деген каперше де юрмейтш шолжавдап вскен 6ip уйдщ ерке- ci емес пе efli KyHi кеше. Bopi д е ш ешеден басталды-ау. Не сайтан турткенш KiM бiлciн. 0 зд ер ш де 6 ipre жумыс ютейтш 3He6ipey сумелекпен оуеш болып... Сол немен1 алгаш кергенде-ак суканы суймеп едн Uleuieci э, деп таныстыртаннан-ак жыны курыса, ты- рыса калганы еа н д е. - Шах, бул - Ариф. С енщ аган болады ,- д еп мама- сы канша вбектей, жакындастыргысы келсе де, жылы кабак танытпай койган.

- Одан да rapin болганы дурыс едП.. Мунын кас-кабагына карап жатцан олар ма. Ше- шеЫ жумыска сонын мэш инеамен барып, соныд мэшинеЫмен келетш болып алган. Асты-устше тусе буган да ебек. - Шах, кел, жолдан тастап кетеш к!- дей;п exeyi жа- рыса штипат керсетш. - Ракмет! Балалармен барам. К у т т калады. - Осы сен б1рбеткейл1пщй кашан коясьщ. Улкенд1 сыйлау дегенд1 бшмейсщ. М ш езщ доныз секщ ци..- ше- шеЫ осылайша кетед1 дер сщ 6 ip шешшш. - KiMfli сыйламаппын?.. Ариф сумырай ма, улкен адамыцыз?! - Тарт тшщдП Калай дэтщ барады олай деуге? Еркек б 1ткен сондай-ак болсын. Арага Tycin, басу айтпак болган экесше тел лер Kopi будан бетер. - Сенщ тэрбиен осынын бэрЕ Баланы б е л мен ж1бе- pin... еркек сиягьщ жок, албасты!.. Осыдан кешн-ак отбасыньщ 6epeKeci ушты дей бер. Ш еш есш щ зэрл1 сезш ecxirici келмеген бул тыска атырылып, б е л ауган жакка лагып кете барады. Осы уйлершен 6ipep кеше жотары орналаскан мектеп уш ол кезде жанадан салынып жаткан. Жанын коярга жер тап- пай сенделген бул жапыракты паналаган торгайдай сол курылыска барып тыгылатын. Ол жерде 6ip бул гана емес, тагдыры езш е уксас панасыздар аз емес-Ti. Bip куш солардьщ 6 ip тобы муны орталарына тар- тып, езулершен енин белш , к ец ш н жубатыссын. - «Ер жнтггщ басына не келш, не кетпейдЬ>, шшек. Ен бастысы езщ мыкты бо л ,- деп кенес 6epfli жасы отыздар- ды орталап калган 6 ipi колтыгына кыса турып - Пешенене жазылганды KepeciH- Багьщ жанса жаксы-ак... - М э, мынадан 6ip-eK iH i сорып ж1бер. Ашуын таркап, кайгьщ ж ещ п дейдь- С улу муртты э д е м ш е келген 6 ip i усынган темекщен кушырлана сорып-сорып я ббер т ед1, расында тынысы кешп, енсеЫ кетеринп сала бер-

гендей 6 ip эсерге белендк (Бурын б1рде экесш щ теме- KiciH урлап сорып керем деп , какалып-шашалып, ел in кала жаздаганы бар-ды. Бул жолы ейткен жок). - Бас аман болсын д е, бауырым. Калганынын 6api еткшнп дуние. Аман болсан, бул ем1рдщ ani талай еткелепн KepepciH. - Иэ, «еп зг е туган кун бузауга д а туады». Осылайша бул эл п супу мурттын тобына калай косылып кеткенш д е андамай калган-ды. Мурттын аты - Клим екен. Бупардын к еп ш ш п жумыссыз журген кез- белер болып шыкты. 1ш терш де ана жактьщ «тозатын» Kepin келгендер1 д е жок емес. 1здегенге - сураган. Клим муны касынан тастамайтын болып алган. Куш- тун1 парктен шыкпайды. KacinTepi - сыраханаларды жагалап, кещп кетеру, онаша шыга калган Kicinepfli сымпитып тонап алу. Айла-эдктер1 д е онай емес. Байкастап журш , калтасы калындау, KHiMi дурыстау дегендерге муны ж ь бередь Бул 6 ip сылтау тауып, элпм ен соктытысып, жан- жал шыгарады да, жекпе-жекке шакырады. Бокмурын баланьщ ектемдш н кетере алмаган ойында еш тене жок олар «журсен жур» деп калтарыска келе бере, Клим- дерге колды болып, тутылып шыга келетш. Онашага мумкшдж бермей, шаужайынан алып, куш к е р с ет т жаткандар болса, кемек тагы дайын. Ондайда каршадай баланы жэб1рлегеш yuiiH «жауапты орынга» суйрелш, THicTi жазасын алып, сумпш п кете бармак. Бул кезде uieuieci Арифпен кетш тынган. ©зш ен он шакты-ак жас улкендпт бар егей экеЫ exeyi exi жактап, ездер1мен 6ipre туруга уп ттеп , муныц басы- на бар ужмакты уйш -тектьак дейсщ . Бейшара экесш жалгыз тастап кайда бармак. Оньщ ycTine иттщ етшен жек керетш ана сумпайымен калай 6ipre журш , 6ipre турмак. «Тфуу, накурыс!» Мына сумдыктан кешн экеЫ курт томен Tycin кетп. Бар cepiri, бар алданышы - арак кана. Бас кетере алмай апталап жатып iuiyai эдетке айналдырды. Уйде бол-

маса, керш1лерд1 адактап, таныстардан карызга сурап iuiyre де eri уйрене бастаган. Муны корген улы намыс кысып, тапкан таянганын соган арнап, тым болмаса, экесш ен сонгы жубанышы - арактан айырмауга куш салып багып едС . - Ша-ах! ¥лы м, жалгы-зым!.. - Kaaip, батя, мше, Сары Шаян д а ж етп. Еспкген KipreH шиюл сарыга «апар» дегенд1 ыммен б1лд1р1п, e 3i асыгыс кише бастады. - KerriK, бол тез! Кешке деш н жетед1 сол ермек ету- Атаманыньщ айтканын ею етпей орындап, дашзге шыккан анау да: - О -го-о!- дед1 кол сагатына у ц ш п - Т уе боп капты гой. - KerriK! Сол жактан 6ip нэпака туспесе, такыр таза боп калдык. - «Ер азыгы мен 6epi азыгы жолында» деген. - 1ске сэт де! Туткиыл торуыл Мектепте ею-уш жылдай таэквандо ушрмесше катыскан, урымтал айлаларга хабары да, машыгы да жет:к Шах ушш Климге еру аса киынга соккан жок. Сонында сеш мд! колдаушы турганда ол неден жаскансын. Анау-мынау деген e 3i катарлы б1рдьекш жшггсымактарды жалгыз езьак сшейтш кете беру ол ушш уйреш ш кп нэрсе-тш. Клим оны бул жагынан да каккан жок. KepiciHine, тапсырма 6epin, элдеюмдерге жумсап койып, онын кимылына e3 i сырттай суйсше карап туратын-ды. Араюдйс онашада акыл-кенес ай- тып, тэж1рибесш уйрететш кездер1 де бар. Ондайда кызбалыгын, тым алансыз кететшдшш баса ескертш: - Бул саган жарыс аланы емес, бала, б т е сак болу ке- рек. Карсыласьщньщ кез келген уакытга кару жумсауга 33ip екендшш д е умытпау керек,- деуш-i едь 92

Енд1 мше, тым болмаса касында сол устазы да жок. «Сен жассын, албыртсын. Сенде куш бар, акыл бар. BipaK сол куш пен акылды жумсай б1луге тэж1рибе, OMip тэж1рибес1 ауадай кажет»- дейтш сездерш щ магынасын жана туйсш гендей ме калай 63i. Оньщ д а тубш е жеткен осы Ариф. Иэ, мунын егей OKeci - Ариф. Куздщтамылжыган кундерш щ 6 ipi едь Паркте кезек- Ti тузактьщ1 сэтш кутш отырган. Кенеттен 6ip anyerri кол бш епнен шап 6epin, жабыса Kerri. Жулкына турып, жалт караса, Ариф! Тас кенедей жабысып, устаган колын бурап, артына кайырып алмак. Бул д ес бермеуге тырысып, барын салып багуда. - )Ki6ep, накурыс! М енде нен бар?! - Жок! Жур кане,- деп ол муны улкен жолга карай суйреп элек. - Куры аулак, аманында! Колы мундай карулы болар ма, иттщ. Тас боп жабы­ сып, айырылар емес. - Е-ей, азамат, саган не болды-ей, тапа тал ту сте?- деп 6ip жактан жеткен Клим болмаганда icTiH немен тынарын к1м бшсш. - Сен юмсщ?! Шаруан болмасын б1зде, жайына жур эрмен! Бул баукеспен1 шыжгырып ж есем д е, 03iM 6 i- лем. Ананьщ сонгы соз1н унатпаган Клим: - Ж 1бер!- деп оны кос екпенщ тусынан туй in кеп калуы мун екен, мыгымсыган Арифт!н тас боп каткан колы сылк етш сусып Kerri. Шах токтатып улгергенше Клим ашу eKniHiMeH оны тагы 6 ip ышкынта согып OTin едк К ез inecnec соккыдан корганып та улгермеген анау жел урлеген местей жалбия ушкан бойы жанындагы орындыктын аркалыгынан асып барып 6ip-aK тустг - Шах! Токта! Бурылып жендерш е кете бермек болтан буларды шарылдаган эйел даусы жалт караткан. 1Kici тонау эд1с1н булар осылай атайтын.

Устандар эне, сол, солар!- Касында уш-тврт омондык жiгiтi бар iueuieci Tirrri жандарына кeлiп калган екен. Кашып улгеруге мурша кайда. Тус-тустан анталаган омондыктар кара келтектерш б е зе н т , тырп етюзбедь Сейтсе, мектепке шакырта-шакырта алдыларына 6ip келпрте алмай эбден ыгыр болган ага-аналар комитетш- деп л ер 1здеу салып журш , жумыс орнынан шешесш та- уып алады. Сейтед1 де, отырыска салып, окуды тастап, ел тонагыш бузакылар тобына косылган баласы уппн анасын жазаламак болса керек. «Баланды тауып экелш, дурыстап тэрбиеле, эйтпесе аналык кукыннан айы- рып, жауапка тартамыз». MiHe, олар койган мэл(мдеме- шарттарыньщ узын-ыргасы осы. «Ел кулагы - елу». Узынкулактан булардьщ эрекет1 жайлы сыбыс ест1ген бе, memeci жас куйеуш алга са­ лып, муны i3fleyre Kipicefli. Уйден таппай, осы дема- лыс паркш торуга келген 6errepi болса керек. Муны байкасымен: «MeHi керсе, устатпай кашып кетедь Ал- дымен сен барып, мыктап устал ал. Содан кейш екеулеп б 1рдене гып, мэшинеге тыгармыз», деп , нак суйерше акыл уйреткен д е memeci кершедг «Ебепке - себеп» боп д эл сол сэтте жанынан омондыктар нарядыньщ ете калмасы бар ма? Ауыр соккыдан «миы шайкалган» Ариф айлап ауру- ханада жатып шыкты да, оган жазыксыз кол кетерген, онсыз д а «куйрыгына кылжуыр» байланган белгш басбузар Клим бес жылды аркалап кете барган. - Мына кезекш4 сакшылар болмаса, enTipin ж1беру- ден тайынбас едк - деп memeci деген сотта оны жерден алып, жерге салып, Арифты коргап елш кала жаздасын келш. Жыны одан сайын козган муньщ: - Климнын еш к ш эа жок. Ол MeHi коргады,- деген шыр-пырын кулагына кыстырган жан баласы болсашы. KepiciHme, «6epiHiH бeлтipiгi» муньщ 03i «киын бала- лар» Ti3iMiHe т1ркелш, катан бакылауга алынды. 94

Тау бектерш деп тебелес - MiHe, Шахтын eciMi калага осылай жайылды. Д е- малыс парк1не кущнз сыра irnyre, кеш кш к би билеуге баратын бозекпелердщ 6api буларта ю рш тар,- деп Вася атамандары жайлы эщ тменщ осымен тэмамдалганын ангартып, орнынан козталактай б а с та г а н - Келш калдык, каз1р тусем1з. - Сонда не, паркке баратын жергимкп жйтгтердщ 6spi д е тубекте ме? - KiM $ л с ш ,- Иыгын комдаган cepiri жолдорбасын аркасына асып, е с к к е б еттедй - Bipi - счетчикте, 6ipi - сыбайласы, xemiluiiri - шохасы. Автобустан тускен булар улкен сай ангарын куалай аккан тау езеш нщ тайыздау тусын тауып, сондагы кой тастардьщ 6ipiHeH 6ipiHe cexipin, аргы жагата orri. Васяньщ айтуынша, мына Tix беткейден opi асса, ар жагында кальщ алма бак бар. Ерте ш сетш алма сортта- ры сонда квп кершедк Тау 03cni кекпенбек. Жолына тоскауыл болтан койтастартадеген ашуын байкаткысы келгендей эр тустан 6ip ак кобж атып, буркырап жатыр. O cipece, эне 6 ip Hipi- Mi эжесш щ ipKiT кайнаткан тайказаны секции. 0 зен бойы жап-жасыл ну тотай, кальщ шалтын. Ауылдагы жайлау тершен аусашы 6 ip. BipaK отан жету кайда-а. Ауылда ауа да, топырак та, таги балалар д а мулдем баска. Торы кунанын айтсаншы бэрш ен де. Былтыр жаз бойы жа- нында болып, жап-жаксы бас б ш п калып едц татыланып Kerri ме екен. Экесш щ жумысы болмаса, той ппркш, шуу кара куйрык деп элдекашан ауылда журер едь Ол жактан кошу себептер! д е сол баягы жумыс уплн. Ауылдатыдай емес, эй-reyip мунда кокесше д е, тэтесш е де жумыс та- былып, KOHUwepi жайлантандай ель Кырсык кылтанда биыл KoxeciHiH жолсапары кобешп, тэтесш е карайлаган буп ауылга жете алмай зар болып жур мше. Жазгы дема- лыс болса, аякталута таяу. - Ах-ха, балапандар! Жол болсын!..

Балан киялы мен буткш ой-санасы ауыл жакта бо- лып келе жаткан Д ос аяк астындагы жалгыз аякты сокпактан басын жулып алса, карсы алдыларында eKi буш рш таянган кара кезивдр1юп 6ipey тур uiipcHin. Устш де - омырауында адидас деген жазуы бар ак фут­ болка. Баста - бейсболка. Бутында - балагы т1зеден гана келетш шолак шалбар. Кудды шет елдос турист дерлж. - Bi3fliH бактан алма урлауга келе жатырсьщдар гой, э ? - дейд1 колындагы тал таягын Васяньщ кеудесше ке- зе н е ,- Руксат жок, дэн еде жок. Баса-кектеп... - Кайдагы сенщ багьщ? Бул иесЬ бак. Жылда ке- лш журм1з гой. Бэр1м1зге де ж етед ь- Мылтыктын унгысындай едм енш е кадалган тал таягын жай гана былай ысырып, ез1не жол ашкан cepiri алга карай аттай бергеш сол, анау эй-шайсыз iurreH туйга калып, атган салсын. - Кырандар, алга! Жабылыддар! Керсетейж буларга басынганды. Тус-тустан, агаш-агаш, бута-бутаньщ арасынан шыга- шыга келген уш-терт бала жабылып кеп 6epciH. Лезде сарт-сурт, коян-колтык тебелес басталды да Kerri. Ауылда жургенде 6ipa3 бокс секциясына катыскан Достын жудырык сш тесуден ептеп болса да хабары бар едг Соньщ пайдасы осы жерде тидь Э зш е жауган соккылардан коргана ЖYpiп, енмендеген 6ip-eKeyiH тал- ма тустан ш д щ р ш -ш щ й р ш ж1берш едд батырларын алгашкы арындары сап басылып, корка соктап, едщ ана- дайдан сактана коршалап, анталай бас багуга кешт1. - О-о! Мына Брюс-Ли кайдан келген-ей?! ¥стандар кане! Байландар мамбаны! Кара к озйвдротш щ OMipiMeH6ipeyi желкесше каргып MiHin ед(, онын екшшмен т1зерлей барып кулаган мунын кайта туруга муршасын келпрмей ©3renepi де балга уймелеген шыбындай устш е кона Kerri. Басы мен iiuiH коргай бук тусе буктетш п, жанбырша жауар соккыны кутш т}стенуден баска айла жок-ты.

- Сто-оп, камера! BipaK бул куткен соккы жауып улгермедь Ащы шыккан таныс дауыстан устш дегш ер д е лып-лып кетерш п, тез турып кеткен еда. Бул болса, эл1 де калай-калай ем ес деп, басын кетерместен кезш щ 6ip киыгымен айналасына зер салса, жок шынында тым- тырыс. Жацагы батырлардын 6ipi д е ж ок манында. - Эдалдйс кайда?! Неге жабыласындар, кузгындар!?- деп оларды койша шрген Шах кана жур ортада эдеттепдей билж курып,- Булар юмдер? Henepiufli алды? Кандай еш терщ бар едi? - Багымызга TycTi, баса-кектеп...- д еп мщпрлед1 ез1не тенген Шахтан именген кара кезйш р1кп даусы жер астынан шыккандай болы п,- 0здер1 бастады. - Жарайды. Солай-ак болсын. Неге жабылдырасьщ мына ш иебершер1вд1! Аналарда ун жок. Кара кезгдайрнсп мулдем тукырып калды. - Шамаларын жетпейда, э? Кане, кайсын барсын мына б1здщ «Брюс-Лимен» шыгатын! Шах шынымен муны керсетш тур. Cipo, каракезшд1ржтшщ эл п н д еп с езш ест1ген болды гой. Бэлки бэрш Kepin, кайтер екен деп тасадан сынай бакылап отыруы да кэдж . Абырой болганда карсы жактан жулкынып ен ш м шыга коймады. - Коркасындар, э, коркаулар? Жабылу деген сен- дердей су журек коркактардьщ гана эрекеть Сол ушш айыптарынды телендер д е, табандарынды жалтыратындар. Екпшл рет бул маннан караларынды кермейтш болайык. - Иэ, достарьща да айта жур1ндер, бул ман - Шахтын жерП- деп шикш сары куйыршык та зш деш п кояды. - Ша-ах! - Ш ах!- десш мына eciMfli естжен аналардьщ кездер1 тас тебслерш е шыксын. Колбасшыларыньщ ишаратымен шиюл сары мен Эли-баба олардьщ калталарын Teric Tepic айналдыра

кактырып, бар тиын-тебендерш сыпырып алып, жолга салган. - Кунэларьщнан арылу уш ш калага жалу барасывдар!.. Буп - Сары Шаянньщ у ю \\п едг «Резнденциядагы» решш «Шиебвр1лердЬ> сымпитып жолга салган сон алма багын армансыз аралады. Алмалардьщ Ko6i эл1 кышкылдау екен. Дэлл Kipin калган кейб1ршен жолдор- баларын толтырып алган Вася eKeyi жолга TycKuiepi ке- лш едк Шах: -«Бел1нгенд1 6epi жейдЬ> дегецда б тм еу о п ме ед1ндер?- деп тунжырай калды.- Э лпндеплерщ анау. Bi3 кедin улгермесек, не болар ед1ндер?.. Д ос кайта ма- ладес! Брюс-Ли десе, Брюс-Ли екен. Ал сен болсан,- деген ол енд1 уйге кайтуды 6ipiHuii боп бастаган Васяга шуйлпсп,- 6ip жудырыктан-ак буктетш п тусш, досына комектесуге жарамай OTipix ьщырсып жатып алдьщ. Достык квмег1н кайда?.. Эйтпегенде олардыц эл1 кел- м ес efli сендерге. - Ма-мам урсады. Ушке дешн кайтып келем дегенмш. - Ал онда жольщ болсын! Бара гой, каз1р жанагы жауларын теменнен Kyrin алып, кекене к ерю прсш !- деген шикш сары шикылдай кулш тур. - Иэ, жалгыз кай тасы н - Шах та куйыршыгынын ce3iH костай ту с т к - Д о с - Брюс-Ли б1збен резиденцияга барады. Ол 6yriHHeH бастап, б1здщ топка мушелшке отпек. Ал сен... дезертир, е зщ б т , - деген ол алга Tycin, ездер1 турган кырканы орлей тартты. Онын сонынан ерген шикш сары да карап калсын ба: - Будан былай сеш бузакылардан коргап- коргаштайды екен деп дэмеленбе, торпагым!- деп сес корсетш Kerri. Opi-capi куйде калган булардын жандарына Эли- баба келген. 98

- Д ос, Вась, ж ур в дер ш ь Жап-жакын, мына жер. BapiMi3 6ipre кайтамыз,- дейд1 киыла етш ш . Вася cepiriH кайдан, жацагы жанжалдын устш е Шах д ел келе калганда, Д остын куанышы койнына симаганы рас. T e6eci кекке жеткендей, ewceci к етер ш п , кокиланып шыга келш едг Содан ба Шахтын резиден- циясын керуге деген эуест1к жене берген. - Ж ур, Вась, керсек керш кайтайьщ. Оз1*«здщ бала- лар гой. Мамана, автобус болмай, коп кутш калдык деп 6ip сылтау айтармыз. Резиденция дегендер1 айналасын калыц арша комкерген улкен 6ip жакпар тастьщ куысы болып шыкты. Ат шаптырым 6ip белм енщ аумагындай уцпр imi сап-салкын. Тас кабырганын эр жер-эр жерше Жан-Клод Ван-Дамньщ, Чак-Нористщ, Брюс-Лидщ сурет-плакаттары iniHinTi. Opipeiere сымга тартылган сан алуан кесшщц калакшалар тур Ti3uiin. Cipa, теу- in жаттыгатын куралдары болса керек. Bipme ти п зсе, аягын 6ipiHe жетк1зе алмай, ол калакшаларды тепюлеп шиюл сэры жур. Васяны кешЫмен аягына Эли-баба- ны MiHri3in, шалкасынан жаткызып-тургызып, ырсыл- датып койган. Бул - ш т щ булшык етгерш катайтып, шыныктыратын жаттыгу. Вася cepirmiH бул жакка бет- Terici келмей, кашкактау себебш Д ос жана уккандай. - Соккыларьщ жаман емес екен. Ен бастысы ж ур еп н бар. 0зщ е деген сешм бар. Ендй4 мшдет-аякты гскекосу ягни каратэ, таэквандо эдютерш мецгеру. Сен уш ш ол да киынга сокп ас,-деген Шах буны эл п калакшалардыц жанына экелш, тебудщ б1рнеше турлерш керсеткен. Бул оларды жанын сала кайталап, кара терге TycciH. Осылайша 6ip сагаттай алкын-жулкын болып, эрк!м алуан жаттыгумен айналыскан сон Heri3ri мэселеге Kouiin едг Ол баганагы айткан мушелжке кабылдау paciMi екен. Баягы кан шыгарып, оны араластырып, Дамin татып серттесу. Буган келгенде, Д ос узицц-кеал- д! бас тартып, турып алган.