Б. Мұқаев. Өмір арнасы

д ы ц ш е п п м ш i3Aen, бас к а т ы р ы п ж а т к а н болар. вст|'п ж аты п екеулп’з де у й ы к т а п калам ы з. Бозарып тан атады. Мен ж еш ме кетемш. Олар кала бередк Енд1 кайтып Ко- рым га келмеучм де м ум кш . Келгенм ен бул екеуш кайта таба алам ы н ба? А ж а р д ы н басы ж ас, ке ш л б 1л д 1рген 6i- реумен к о са ктасы п кете барады . К айткенде де тглдесу1м керек. Б ул ен сонгы м ум ю ндж . Е н сонгы! Енд1 турам ы н деп д ай ы н д алы п ж атканд а элдеюм ке- л т , eciKTi т а р гт ы . К о р к а б а стад ы м , i'h i Im м узд ап журе бердк Коз алды м а т у р i ж ам ан, внкиген дэу кар ан ы н бен- neci келдк Коз1ме кы п-кы зы л кан елестеп кеттк Карш а- дай бала у й д i басы на кетер!’п, ш ы н гы р ы п ж аткандай ку- лагы м ш ы ны лдайды . Секемпил журек кеудемд1 жарып ж 1берердей тепш лей бастады. О рнымнан тура салып ки- iiiin а л гы м к е л д к б]‘р а к к а л а й еке н ш к ай д ам , ко зталуга дэрм еш м ж е тп е й тш тэр 1здк вз]'мд1 ты м э л с!з сезш д1м. Элдею м ecin какты . А ж ар кыбыр еткен жок, ун- ы ктап калган болу керек. Б1раздан сон бейтаныс жан Tepe3eHi акы ры н тана ш ертш -ш ертш ж1бердк — Б ул K iM ?— деген А ж ард ы н урейл1 даусы шыкты. •— М ен гой, А ж а р . М о м ы н м ы н . А ж ар орны нан тур ган да, ундеген де жок. 1 штен ты- ны п мен ж аты рм ы н. «М ом ы ны ю'м?» Ж ы лм ан д а га н ж а­ ман ой кеудемд1 вртеп барады. А ш уы м келдк Б ул, бэл- ki'm , М ом ы н еа'мд1 ж т т т щ А ж а р д ы н куд ай коскан коса- | гы емес, б аска ж ан екеш'н сезгендж тен ш ы гар . Эйтпесе j аш уланаты нд ай, кы зганы ш бюд1ретшдей жеш м ж ок кой. 1 М о м ы н м ы н деген адам терезеш ж а й л а п к ан а тагы ') ш <?р т т i . А ж а р о р н ы н а н ту р ы п , терезенщ ал д ы н а барды. Л — Неге келдщ? — Сепдер коры кпад ы ма, бклейш деп... Сен кецлр.Я Аж ар. Мен юшкене аздап кызулаумын. — Ж а р а й д ы , бары п дем ал. Т у н н щ 6ip уа гы болдьиш Ертен кенлпп каласын. — .А ж а р , м аган решю’мешк Рею ю м енсщ бе? А йтш ьн| Ажар, айтшы! 100

— Ренж1меймш, барып дем ал. Бара foh. — Менщ айтайын дегешм... Сен Kernip менП— дед1 (Момын кайталап. Екеуi де 6ip сэт уназ калды.— Менщ Ькыларым келш тур. — Койшы, кайдагыны айтпай. Бала болып кеттщ бе? — Рас, айтамын. К ец ш м босап тур. Ажар мен жаткан жакка карап кояды. Жалтыз кабат ' фезеден сырттары адамнын. даусы анык ест1лед1 екен. — Ертецнен бастап сен б!здiii уйге кемшп келмесен, мен кунде-купде iiueMiH. — Койшы, айналайын! Барып дем алшы, ертен сойле- ежк. Ауырып турмын,— дед1 Ажар жопелдеметш. — Жарайды,— дед1 Момын. KeTin бара жаткан болу рек, оныц аяк алысы, сонар кардын сыкыры есткадк m a p орнына келш жатты. 0з1м жуз1н кермеген бейтаныс ж1г1ттщ кылыры кул- iмд1 келМрдк Баска уакытта болса, мшдетт1 турде ку- ер ед!м. 03i кызык ж1гп' болар, шамасы. MiHe3i бала 1ИЯКТЫ ма деймйм. Corri кезец келдк Ажармен мшдетт1 турде свйлесу1м рек. Уакыт 6ipa3 болын калран uibiFap. Ол уйыктап млса ояту уят. Орнымнан калай турып кеткен1ме езм'мнщ де таным р. Ес жиранда б|'р-ак бшд1м. Ажар жаткан тесекке де '■ Tin улгершпш. Суранак, колым сумандагм, онын бас п'ына карай жылжып барады. Бул iciмнin. кате eKeiiin мемш, 6ipaK колымды керi тартып алатьшдай куш жок. >дым ерк1мнен тыс дулей кушкё тэуелдк Мше, Ажар- ;.iA шашын устадым. Ол басымм жастыктан жулып алды. • — С1зге не керек? — дед1 урейлене дауыстап. j — Маран... MaFan ештеце Keperi жок,. Апыр-ау, кемсендегетм бе шынымеп. TyciM емес не ilcii осы? К.ожл1ме каткан муннын. музы калай рана ер- §[: Kerri, енд1 Mine, даусыма дмр1л араласкан. Орнынызра барыцыз! Баланы оятасыз. — Ажар, мен...

Тутыгып калдым, он. колыма буг!н 6 ip нэрсе кершген болар, тары да кетершп, Ажардын басына карай жыл- жып барады. Он колымды карып ж!берд! де: — Ш ырьщыз уйден!— дед! ашулы дауыспен. — Kemip!н!з, Ажар! Мен... — Орнынызра барып жатьщыз! — Мен... Мен 6 ip нэрсе сурайын деп ед1м. Ол шошынып, тесектен Tycin кеттк Карангы уйде, эйел мен еркек онаша калганда, «сурайын» деген создщ баска марынага не болып кетерш кайдан б!лешн. 0 3 iM де катты кысылдым. — Энггме... Энп’ме сурайын деп ед!м. Ол менен кауштенд1 бщем, шамдандырмайын дед! ме, эдепюдегщей уркектемей сабырга KeuiTi. TeceKTin 6ip шетше отырды.- Сэл кшрютен кешн: — Сураныз, сосын барып жатьщыз,— дед! сабырлы дауыспен. — ©31н туралы толыгырак биейш деп... — Мен туралы бьлетш ештене жок. Дешм сау, кез1м кара, ел катарлы тырбанып, TipuiLiiK е тт журм1з. 1\\а- нараттандыныз ба? Ол эп-сэтте сабырын жогалтып, езшен-оз! мазасыз- дана бастады. Баласын кымтап жауып, устше купэйке- ciH кш'п алды. Ол маран 6 ip жакка кеткел! турран сек!л- дент кершдк — Тары 6 ip сурак... Сурарым бар едк— дед1'м асып- сасып. Ол ундеген жок. Лэм демеген куй! шам жакты да, плитанын алдына барып, манаты орнына 6 ip т!зерлеп отырып, комiр сала бастады. — >KiriT... куйеу... Жолдасынызбен ажырасып кет кеназ бе? — И э ,— дед! куб!рлеп.— Болдыныз ба? — Сонан сон,— дед!м мпшрлеп,— мына к!шкене сэ би... Жасырмай айтшы. М енш рой?.. Ажар орнынан атып турып, маран жалт карады. 102

— Жок! Одан мундай М1'нез куткен жок ед1М, шошынкырап калдым. Шапалакпен салып жеберетш шыгар деп ойла- дым. «Бажалактап дангаза KOTepyi де мумкш-ау»,— де­ ген кудж уялады кецшме. ©йткеш эйелдер ашынганда аянбайды да, аямайды да гой. — Жок! — дед1 ол ершелент. — ©TipiK айтасын! — деп мен дауыстадым.— Сен жасырып турсын,! Ажар бетш басып, eKcin-OKcin жылап ж^бердк Бурк ете тускен ашу мен ыза жанына тыншу бермей осы уа- кытка дейш мазалап келген куйниш оны жыламаска коймады бшем. Соншама ауыр кайгыны осынша уакыт кетерш журу зйел адамга оцай емес кой. Эйел ол емес, божырап босамас дейтш еркек кшджтшщ ©3i мундайга шыдай бермесш тусшемш. Басканы кайдам, оз басым осы Mep3iMHin шшде бордай тозып, т1рпп‘лжтен баз ке- ;iuin кетер ед1м. Ажардын. осыншалык K0M6icTirine, мой- ымас мойылдыгына кайран каламын. Оньщ орнында бор- емж зйел болса, езш осы калге душар еткен жанды 1 ерген сэтте айкайын салып, алкьшына жармасудан тай- шбас едп Tinn', ондайлардын басына ic тускен куш-ак одына шырак алып Tycepi анык. Ажар ше? Мен оны бу- in Fana шыидап ryciHin, танып отырмын. Ажарды тез мытып кету1ме оны ез наркымен багалай бы мегенд^м ■ беп болтан шыгар. Из, мен оган сырттай гана кызык,- ым. Керк1не гана гашык болдым. Мен Ажарга емес, су- 1улыкка табынган екенмш гой. Б1здщ опык жеп журетш- Lii'iMi3 осындай думб1лезд1г1м{зге, жылтыраганга :нгзыгып, жаксы мен жаманды айырып тани алмайтын | умшел1г1м1зге байланысты екен-ау. «03iM 1здеп тауып ламын»,— дегешмд! Ажар умытпаган шыгар. TinTi, ал- ,ипкы жылдары келед1 деп куткен де болар. Апыр-ау, Ьпда мен де Ажардьщ сонынан 6ip сэттж кызык ушш А ''Р Д 1м бе? Жайсанньщ катыгездт маган да, TinTi, искаларга да тэн болтаны гой. Из, из, «саган гашык- 103

п ы н . С е н а 'з TipuiuiiK ете а л м а й м ы н » ,— д еп а л д а д ы м . А ж ар м аган сендк Егер осы создерд1 ш ын кецш м м ен а й т к а н б о л с а м , 6ip р ет 1зд еп к е л е р ед1м. У м ы т п а с а м , оныц хатына да ж ауап кайтармадым. Балсулура уйлен- гел1 ж ургенм ш . А ж ар д ьщ езш ен де бар, ам анды ктан баска еш тене ж азб ап ты . Егер ол екеум !зге ортак бвпенщ ©Mipre к е л г е н ш а й т с а ш е ? О н д а к а й т е р е д 1 м ? Б а л с у л у д ы т а с т а п , к а й д а р ы 6ip к и ы р р а к е т ш к а л у д а о ц а й емес. 9 c i- ресе есуд к д а ц к к а боленуд! арм ан еткен мен си якты ж ел- © кпе ж\\г\\т о н д а й т э у е к е л г е б а р а к о й м а с ед к И э , мен о р ан се н б е с е д iM. T im i, а ш у л а н ы п о т ы р ы п , © р ескел х ат ж а зы п ж !берер1м де а н ы к -ты . А ж ар э л i ж ы лап отыр. О ны ц ж ы лараны — маран ш ак- кан м уцы , ай тка н к а й гы с ы гей, м ейлц TinTi, кар р ы сы -ак болсын. «Тентег1м -ау, меш кандай халге душ ар еткеш щ и б ьп е м кщ »,— A erici келлп отырран ш ырар. К ез ж асы н квлдете бергенше айтары н айтып тастаса элдекайда же- щ‘л б о л а р ед к К а з 1 р не ю т е р 1м д ! б ш м е й д а л б о л ы п о т ы р - мын. Ж у б а т у керек. А п ы р -а у, маран не болтан! E x i ко- лы м нан ж ан кеткендей икемге кенбейдк кетершмейдь К ы сы лы п-кы м ты р ы лы п туры п, А ж арды ц ш аш ын сипа- дым, сосын екпш п колыммен аркасы нан кактым . Ж ай- с а ц Meni а р к а м н а н к а г ы п а л д а й т ы н . О н ы ц о сы к ы л ы г ы н с у к а н ы м с у й м е у н п едк А б ы р ж ы п т у р р а н д й и ме, ©з эре- KeTiM Hin э б е с п г ш кеш у к т ы м . И э , иэ б ул ш ы н ж а н а ш ы р - л ы к т ы к б е л г к !' ем ес, а л д а у , а р б а у д ы ц эц\\с\\. — Ж ы л а м а ш ы ! — дед1*м ж а л ы н ы ш т ы у н м е н , со сы н к у ш а к т а й а л д ы м , к а р с ы л ы к к в р с е т к е н ж о к , 6ipaK ©Kciri басы лм ады , кайта куш ейе тусть Бетеннен киянат кврген б ала к о л д а у ш ы -к о р га у ш ы с ы н кергенде еп'ле тусуп п едк— Ж ы ла м аш ы ! — дед1м кайталап. К е ц ш м босап, д аусы м 4б узы лд ы , алкы м ы м а элдене келш кептелдк Ж ы ­ лап ж1бермес уш ш оны бауы ры м а тарты п, катты р ак кы с- ты м . А ж а р д ы ц д е н е а д1*рклдейтш си я к ты , ею к о л ы н кеу- д есш е ж и н а п , б а сы н т у к ы р т ы п , 6ypice тусед к Ж а с т ы к © з 1 н ен cyftriM к е л д к Б а с ы н к в т е р м е к б о л ы п , е ю к о л ы н 104

ез1*ме карай тартып ед1*м, ыркыма кенбедк 03i юшкентай болганмен, эжептэу1р каруы бар екен. В1'лeri соншалык Ж1*т'шке болар ма! Керемет жудеген. Сенте тура сыр 6eprici келмейдь Кандай кайсар эйел ед1 ©3i! — Койыцызшы! — дед1* ол б|'раздан сон кеудемнен жайлап итерш. — Жыламашы! — дед1*м ез1ме карай тартып. Ол ун- деген жок. Эдепюдей карсылык та керсетпедь Азап атаулыны 6 ip сэт умыткысы келд1 ме, колын бос ж 1бе- pin, басын кеудеме койды. (Еркектщ кушатына тускен эйел кайсыны да, Kaciperri де 6 ip сэт умытып кетед! гой). Bipaic солыгын баса алмады. Иепнен жайлап ке- терд1м, карсыласкам жок, ei<i кезшен кезек-кезек суйд1’м. Кездщ жасы осыншалык ащы деп осыган дейш ойла- ган емес ем, журектен шыгатындыктан, осындай ащы бо- латын шыгар. Адамныц кез жасынын дэмш алгаш рет татып тур- мын. Кайгы мен кашреттщ соншалыкты ауыр екеш'н шындап сезгешм де осы жолы болар. Мен in куш бугшге дейш шындап киналып, i<ypcin6ereHiM рас. Ктм бктсш, Ажардьщ кез жасынын дэм! менщ тандайымнан ешка- ujan кетпес. Ойткеш жасырганы кеп жумбак. ем1рдщ мэн!н эйелд1'н кез жасынын дэм! уктырган тэр1*здк Мен ез]‘м yniin жаналык ашкандаймын. — Ажар, сен меш Kemipmi! Kemipiui, жаным! Кандай куштщ эсер еткенш бшмеймш, сез1мге тнер сез айтып, Ажардьщ бетшен, алкымынан суйе бастадым. — Ж 1берщ1знл,— дед1 сосын булкынып. Кеудемнен итерш Ж1берд1 де, лып eTin орнынан турып кетть — Жатып демалыныз,— дсд1 Ажар каткыл да- уыспен. — Bipaa энпмелесейпшп. — Йемене магам экелген жаксы хабарыныз бар ма? — Жо-жок! — дещм абыржып. Ол мен in неге келге- шмд1 бiлiп койды ма деп кауштенд1*м. — Жок болса, жатьщыз. Ерте туруым керек. 103

О л ш ам д ы em ipreH ж о к, б щ тесш б а сы н к ы р а п койды да, орны на бары п ж а тты . Н е дер1мд1 бкзмей дал болып, сэл турдым да орныма бардым. «А пар -ау, у н -т у н а з кет- п е к п ш бе? С е й л е с у 1м керек кой. Н е а й та м ы н ? H eciHe ж асы р ам ы н, неге келгеш м д1 айтайы н, оны ж азы ксы з ж эб1рлеген ш ал-кем ш рд1 аям айты нд ы гы м д ы , ертец у л - кен ф ельетон ж а за ты н д ы гы м д ы ол б iл ciн . И э, иэ! К,уа- ньтп к а л с ы н » . — Ажар! О л ундеген жок, басын да котермедь Мен тэсекке ка­ рай 6ip аттад ы м . — И э, айта 6 ep in i3,— дед1 ол, езщ е карай ж ур геш м - нен сезш тенд ьау, ш ам асы. — М енщ неге келгеш м д1 б!лем 1сщ ? А ж а р 6ip нэрсе айтар деп к у т ш ед1м, ол бул ж о лы да унд ем ей к а л д ы . Н е а й та р ы м д ы о й л а п , сэз1’мд1 ж у п т а п , 6 ip a 3 турды м . — Н еге келгеш м д1 б щ м ейсщ ,— дед1м а с ы гы п -а п т ы - гы п .— Слздщ усНьизден ата-енеш з арыз ж азы пты . Тексе- руге меш ж !берщ едь — ТексерЫ з. А ж а р к ур сп -ш де, басы н к е т е р т отырды. — Ж о к , тексерм ейм щ . Ш ы н д ы к к а кез1м енд{ ж етш о ты р . С е н щ i<iH9 H ж о к . Ю н э л 1 а д а м д ы т а б а м ы н !.. — Е н д т калган ы арыз едк Менде нелер1 бар екен?! Ж е р э л е м ге с ы й м а й т ы н б о л д ы м го й . Т ы п -т ы н ы ш icTen ж урген кызм еНм нен ш ырартып ж 1берш едк Тары бастады. — К ,ор ы кпа. К е м е ктесем 1з,— д ед1м. К е ц ш н кетер- riM , ж у б а т к ы м к е л т ед1, ол м енщ се з1 мд! елен к ы л м а д ы . — М е й л 1 , к о л д а р ы н а н к е л г е н щ icTeciH. М е н 6 ip бет! куй ге н б е тп акп ы н , не к у к а й га да уйренгенм щ Б 1зге еш - т е ц е н щ де Keperi ж о к . Т е к ю ш к е н е к у а т ы м , к у а н ы ш ы м аман болса екен. М енщ бар байлы гы м — улым . О л кемсендеп ж ы лап ж1бердк ж уб атайы н деп тура умтылдым. Аж ар уйыктап калган улын куш актап, аи- 106

малап жатыр екен. Тосылып, токтап калдым. Ун-тунш з M0лиiп аз турып, орныма барып ж атты м . Б 1раздан сон Ажар уйыктап калды. Уйкым келер емес, кай -ка й д а гы канрыбас ойлар кия- лымды тылсым TyHFHbiHTapFa алы п каш ады , апарып* апарып адастырып жiбepeдi. 0 ткен ембр1мдп куш б угш - ге дешн idereH 1стер1мд1 еске TycipeMiH. Ж и ы р м а бес ж аска келд1м. Аз уакы т емес. Ш реулер осы ж асы нда мерт болса да ©Mipi ум ы ты лм ас ш аруа ты нд ы р ы п кетедк Ал менщ тындырганым жаныма жубаныш болмайды екен. T im i, данк, шырарар id i былай койранда, адам баласы на кандай ж а к с ы л ы к ж а са д ы м ? EciM- де жок. EciMe Ж ай сан н ьщ irnin алганд а « к ы -к ы л а п » айтаты и co3i тустЕ «Bip рана ш ы нды кпен ©Mip суре алм айм ы з, б!з бул ©Mipflin 6ip кунд ж конарымыз, сонды ктан ко лы н нан к е л т турранда коны ш ы ннан басып к а л ». О н ы ц c©3iniH теркш ш кеш тус1нд1м. О нын сезш щ астарын маран осы- нау буран-бултары сы , memyci3 жумбары коп еимрдщ ©3i укты ра бастаган. «Bi3 ад ам гернплж дегенд! са лы сты р м а- лы турде тусш уге THicni3. Б ул ем1рде тур акты ештеце жок. Э р ш м д ш ©з1не дурыс. С о н д ы ктан да, б алакан , 6i3- дш адамгер!шлп< туралы байымдау, толранысы- мыз шартты нэрсе»,— дейт1н Ж айсан. Ж эне эрдайым осы . с©з1н кайталай беретш. Мен оньщ к алы б ы н а тусе б аста- ^ ганымды дэл к а з 1р аны ктап, анраррандаймын. Enjxi ойлаи корсем, Ж а й са н сеш лдш ерге ©згенщ ты рб аны п Tipi жур;>ч г кара басыныц муддесш, максатын жузеге асыру уппн ра­ на керек екен-ay. Аз рана алданы ш , 6ip c9TTiK к у а н ы ш к а бола адамгернплжтен аттап кету мундайлар yinin tvk емес. М ундай касиеттщ ею талай заман туса будан да зор, TinTi, айтура аузы н барм айтын соракы кы лм ы с ж а са уга итермелейтшш, м уры нды ктап апары п ©Mipi uibiFa алм ас нipiMre лакты ры п жiбepeтiнiн бш емш. Н ар ы ксы з сезш . ©зге ж уртка талкы сы з ©тюзуге себепкер болатын м ыкты м ансапка не болу м ундайларды н кекеш ндег1 арман. Бо- 107

лы п алса, м ысыныц алты нны й багасымен отерш б те д г О й тке ш ж у р т оны н мыс екенш бiлe тура а л ты н н ы й ба- гасы м ен алуга м ш д е гп . А п ы р -а у, мзселе кЫ болуда емес, к а н д а й болуда той... Э л д е ю м куб1рлеген си я к ты , селк ете туст1м . К,ым- к у а т ой ж ерге то п л ге н сы наптай ш аш ы р ап кеттк Т аты да м анаты М ом ы нм ы н деген ж !п т ш ы гар. Басы м ды кэ- терш алдым . О л емес екен, А ж ар к уб 1рлеп ж аты р, туе кер ген болу керек. О н ы н не а й т к а н ы н ту сш б е д 1м. Т ек к ан а: «К е ле д 1 гой ол. Келедп б алапан ы м »,— деген сезш а н ы к ecTw iM . Ж у р е п м е элд ею м б!з с у гы п ал га н д а й ш ы м ете кал д ы . — ¥рм а! ¥рм а деймш баланы! Ш ош ы нганы м сонша, орнымнан атып турдым. Б у т л денемд1 д1ркт биледк К о лы м к а л ты р а й бастады . « Н е icTey к е р е к ? » 0 3 iM e-© 3 iM к е л ге н с о н о сы с а у а л к е л д е н е н д е й б е р д i. Ш о ш ы п к а л г а н д ш ме, те се к ке к а й - ты п беттеуге заукы м сокпады . Состиы п тура беруге бол- м а й ты н ы н да TycineM in. Д а л а г а ш ы гы п келм екке о кта- лы п , бул ниеН м нен тез айныдым . С ы р тта боран улы п тур... Орныма барын, ш алкам нан туеш жаттым. Пеш тщ карсы сы ндагы кабы ргага тускен к у л п н сэуле секектеп б и л е п ж у р . С о л с э у л е н щ Tyci 6ipTe-6ipTe а ш а н т а р т ы п б а р а ж а т к а н с и я к т ы . K©Mip ж а н ы п 6iTyre а й н а л г а н б о л а р ... К енет элдек!м е ксте н д е й болды. Б асы м д ы котерш а л ы п , ж а н -ж а г ы м а к а р а д ы м . А ж а р Tepic к а р а л , б а л а с ы н к у ш а к та п ж аты р , иы гы селк-селк етедь — А ж ар , саган не болды ? О л ж а уап кайтар ган ж ок. Ж а у а п кайтарар деп ойлап ем, 6ipaK орны нан ко згалм ад ы . О р ны м нан тур ы п, тосек- ке ж акы нд ад ы м . Т а к а л келш , акы ры н гана жетелдтм. Б Б рак ол мен ойлагандай ш ош ы нган ж ок. Ж ай лап кана ш а ш ы н , б е т ш с и п а д ы м . K©3i ж у м у л ы , ж ы л а г а н ы а н ы к . — Неге ж ы лады н, А ж ар? 108- •

Б ульты п жаткам келшшек будан apire шыдамады, жылап жгбердк Уйы ктап ж аткан улын тас кып куш актап алган. «Балапаным, медеНм». — Койш ы , А ж а р ! Саран не болды? — деп басы нан сипадым. — Ары барш ы ,— дед1 ол ж а л ы н ы ш т ы унм ен.— Ж а - нымды азапка салмашы. Мен не id e p iмд1 бм м ей тур ы п -тур ы п , орныма келд 1 м де ж аты п калды м . ¥й к ы м келмейдк Б асы ж ок, т у ш ш жок кы м -куат ойлар кайтадан мазалай бастады... Ж е т1м балалардыц талайымен дос болранмын. О лар- дын кайрысы мен K acipeiin кез1 ммен кергенм ш . О лар экесш щ KiM екешн б тм е се де «сорыста елген» деп езде- рш-ездер1 жубататын. Ал ол ше? «Экем сорыста елген» деп айта ала ма? Ол уш ш сорыс деген ертег1.«Ж еН м » деген жексурын сездщ оныц екшгш аты боларын б те м ш . Оз экесшщ юм екешн бтм ейтш жеНмдердщ каареНмен пара-пар келетш не бар екен бул дуниеде!? T im i, олар кылмыскер баска болганмен, кылмысты ездер! ж а- сагандай кы ска ©Mipin кы сы л ы п, кызарум ен е тш зе д ьау. Апырау, езге адамдардай олардьщ куанура, кулуге, ба- кытты болура неге какыеы ж ок? Неге? TaFbi да ш енлм тз сурак келденен ш ы кты . Элдею м «неге, неге» деп айкайлап ж аткан сиякты. К,арап ж аты п урейлене бастадым. Осындай кезде согатын сез1мнщ ку- *ип сурапыл. М ундай сэтте ой деген сез1мнщ к ул ы н а ай- налады. Ойдан туатын мазмун сез1м — сурапы лды н 6ip •шайкауынан калмайды екен. О кыстан оянган сурапыл кпялымды белг1аз 6ip киянра алып каш кан ойды эп-сэт- те куйретт1 де, меш ту н ги ы к к а суйрей ж енелдк Ж а р ь т ы б|'рте-б]‘рте emin бара ж аткан шам сиякты менщ ж а р ы к дуниедег1 сапарым аякталы п келе ж аткан тэр1'здк «Ж о к, жок! Менщ елг1м келмейдП» Б|'рак даусым ш ыкпады. 169

17. ¥ з а к ж ол мен адам ны ц ж уйкесш калж ы ратар кеш ег! ж агд ай м ы ктап ш ар ш аткан екен, катты уйы ктап к а л ы п п ы н . Таре ете тускен ды бы стан ш ош ып ояндым, басымды котерш алып, уйкы лы кезбен алакебеленш тур р ан б елм еш TiHTin ш ы кд ы м . П е ш т щ ж а н ы н д а турран б а л а н ы к в р д 1 м. О л су im neK б о л га н -а у , ш ам асы , кесещ сындырып алыпты, М аган ж аскана, ж аутандай карайды. Козш де урей бар. К а тк ы л д а у сез айтсам немесе кабак, ш ы ты п теЫле карасам , ботадай боздап коя беретш! аны к. О ны ш ош ы тпайы н деген оймен езу тарттым да ж а- ты п к а л д ы м . О л м енщ ©TipiK у й ы к т а п ж а т к а н ы м д ы сезд1 ме, о р н ы н ан к о з га л а ко й м ад ы . Б а сы м д ы корпемен бур- кеп, б аланьщ ки м ы л-эр е ке тш анд уга K ip iciiM . О л не icTepin бктмей 6 ip с э т а б д ы р а п т у р д ы д а , ж у г н р in б ар ы п , б у р ы ш т а ж а т к а н с ы п ы р т к ы н ы а л ы п ке л ш , ж у м ы с к а Kipicri. М ы к ш ь щ д а п ж у р т к есен щ сы н ь щ та - рын пеш тщ алды на ж ннады , сонан сон тай пак орындык- ты терезеге ж а кы н койы п, 93i уетш е ш ы кты да, сыртка кез салды. О н ы н кунд ег! т iр лiг i осы болу керек. n ie u ie ci тан атар -атпастан туры п, кы зм етш е кетедк кай уакы тта ора- латы иы белг1аз. Ш ы м e iin ш анш ы п кеткен ж ур ег1мд1 алаканым м ен к ы сы п алды м . С ы р тк а телм 1ре кар ап турран балара енд1 кайты п караура кайм ы кты м . К е н ш м босап, керемет к у й з е л д 1 м . 0 3 iM e -6 3 iM к е л е а л м а й б е й -ж а й б о л ы п у з а к ж атты м . Элден уакы ттан сон бала элденещ санай бас- та д ы . К о р п е н щ 6ip ш етш энтек кетер ш , оран кар ад ы м . 5ip к ы р ы н а н К а р а га н д а , К ,ан атка к а т т ы ук са й д ы екен. Неге екенш, ж урег1м луш лдей ж енелдь Орнымнан атып турдым. ' Е ш к 1м жокта ж ана тапкан улымды куш актап сушп, маукымды баекым келдь — К улы н ы м -ай ! по

Ол маран урейлене ж ^лт карады. К оры кканды ктан орындыктан уш ып кете жаздады. — К у л ы н ы м -а й !— деп eMipeHin, ум ты ла 6epin ем, eciKKe карай тура каш ты. Л а п еткен аптыкпа сез1м эп- сэтте ада болды. 0 з1м ш н бетенд1'г1мдк «ж аны ж ат ж о- лауш ы» екенд1г1мд1 енд! рана тусшдгм. Кулап калран орындыкты туррыздым да, асыкпай отырып аярымды кид1м. Ол орнынан козралран ж ок- Ме- Hin ка л т еткен ким ы лы м ды андып, ypKin тур. С э л рана кауштенсе, сыртка каша женелмек. Клшкене болранмен бул да адам рой, ж а к сы н ы ц не, ж а м ан н ы ц не екенш т у с ­ теп танымаса да бул дуниеде осындай карам а-карсы ек1 урымныц селбесш румыр кешетшш сэби журег1 сезедк Сезбесе, бейтаныс адамра сонш алык ж аты ркай, ж атсы - на карамас едк MeHin анрарраным — кальщ топтан шет, саяк ж урген бала эдеттен тыс секемнпл эрi сез1мтал болады екен. Секемнпл болатыны — ол куш бойы уреймен ж екпе-ж ек калып, жешсе алмай шаршайды. Ал сез!м талдыктын се- кемиплджтен туары кум эназ. Канат болса рой, ешюмд1 де ж аты ркам ас едк Ол уйге келген конактарра уш рсек. Ойткеш ол коркы ны ш ты н не екенш бш мейдк бетеннщ кукай-киянаты н керген емес. Е н д 1 не icTeyiM керек? Келген ш аруам о р ы нд алм ай- . тын болды. Еш ю м ге де бармаймын, келгешмд{ Tipi ж а н - *”Fa сезд1рмей Kepi кайтам ы н. А ж ард ы тосканым ж ен ш ы - гар. Оран не деймш ? Тунде ш еиилш сейлесе алм ады к, 0HriMeMi3 6yriH де ж араспас, ш амасы. М ешмен сы р ласу- ра бэлендей к ул к ы ж ок сиякты . EpTenriciH не себепы , оятпай KeTTi? Егер ол менен к а у 5птенсе оятып, уш нен шырарып ж1берш, жумысына б1ржола кетер eдi рой. Онын, мунысы мешц кетпейтш д{г1 ме сенгендег{а болар. EciK жакка бурылдым, бала орнында жок. «А пы р -ау, - менен коркып, сыртка шырып кеткен бе? А уы ры п к ал а- тын болды-ау». Б аланы кайты п epTin келмек болып, ор- Ш

н ы м н ан тур д ы м . О сы кезде ш ы м ы л д ы к тьщ тасасы н а жа* сы р ы ны п турран б аланы керд1м. Бетш буркегенмен, де- несш е ш ы м ы лд ы к ж етпей к ал ы п ты . О ньщ бул кылыры к у л к ш болранмен, кенш м е каяу салды. Бетен емес, ез ур кы м ез1мд1 ж а тсы н ы п, ж ау коредк зэреЫ уш ы п коркады. М енщ соншалык. коркы ны ш ты , ж е к сур ы н б о л га н ы м б а? И э , иэ! О л осы эр екетш щ бар* лырын а с к а н д а н ы ш п а н д ы к п е н icTen т у р . © й т к е ш мен оньщ к у л щ с ш ур лар ан , м анд ай ы на сор ж а м а га н коскей п е н д е м ш . М е н щ KecipiMHeH о сы к у н г е д е ш н не корм ед! б ул! К орген киындыры мен к а ш р е тш щ айрары— кемтар аяры. О ны н корген киянаты мен е с т е н ауы р создерщ дэл Ka3ip ж урег1м м ён с е з т отырм ын. Б асканы былай койганда, туран анасы А ж ард ы н да оны 6ip к е зд е а р а м б е з к о р ге н щ , ж и р е н г е ш н , к а т т ы к а п а л а н - ранда ж ею ре урсаты ны н бклемш. Ш ы нд ы кка келеек, дэл каз1р к а н ш а м а е з ш п , еш ркеп тур сам да келе-келе о с ы с е з 1 м н щ б э р ! ecKipin, о н ы у м ы т а т ы н д ы р ы м к э м ш . © й тк е ш бул ем1рде кайры да, кор кы ны ш та, т!пт!, бакы т та бэр! де уакы тш а. И э, дэл солай. Аж арра да, балага да ш а р а п а т -ж а к с ы л ы р ы м н ь щ т и м е й т ш ш TyciHeM iH. Т !п т 1, олар м ен1н комег1мд1 керекс1'нбейд1 де. (6Ы м д{ со нш а­ л ы к к а д {р а з ж ан д ай сезш д1м .) К еудем нщ терен ту к - т р ш д е п элдею мге деген аш уым козып бердк Э л д е ю м н щ а н ы к KiM е к е н ш б ш м е й м ш . Б э л ш м 0 3 iM болармын. Б у р ы н QMipixe к е з д е й с о к т ь щ д еге н ж ш б о л ы п т у р а д ы дегенге сенб ейтш м ш . М ун д ай TyciH iKTi м алд аны п ж ур - геш м — ш алые басып, ж аны лы спаганды ры м нан ш ыгар. Ш а л ы е б а с а т ы н д а й да е м е с ш н , к у н д е л щ ^ ©MipiM б е л г ш б!р тэр тш п е н отед1 — к ы зм е ^ м е келем ш , кеш ю еш е ш кай - да б у р ы л м а й уй ге та р там ы н . Р ед акц и яд ар ы ж 1г{ттерд!И б1разымен осы мэселеге байланы сты талай рет кы зы л кещ рдек болы п айты сканы м бар. T ic к а к к а н 6ipeyi ай- ты п едк «бепктен белщ ж ана ш ыкты, ж аны н аман бол- са, есейе келе та л ай -тал а й кездейсок ж агдайларра уш - 112

ы райсы ц»,— деп. С о н ы ц ай ткан ы келд1 де ш ы к ты . О й л а - маган жерден Ажарра кездеспм. Мше, 6ip сэттпч кы зы кты н телк 6ip сэттп< кы зы кты н курбаны болтан коррансыз сэби менщ алдымда тур. 0 Mipi егш м есш н деп ойлауш ы ем. М уны м бекер екен, кез1мнен жас ш ы ры п кеттк Ж лпт болдым дегел1 6epi K03iMe ж ас алганы м осы ш ытар. Б 1реулер мундай ж ар- дайда катты куанып, мажырап ерекше сез1ммен аттанар едй О ндайлар мундай ерлщтерщ эрдайым м актаны ш пен айтып журедк Аж арм ен енд1 кездесудщ ж ен! жок. Bopi6ip екеум|'з ш е ш ш п сойлесе алмаймыз. Тунде ол кещ лш е каткан шемен шер, кол-KOcip мунын актары п, акталры сы да кел- ген болар. М ун ш акпараны уялраны рой. У я л р а н ы — бо- тенд1г1мд1 бепме басканы. Екеум1зд1 ш атастарран сэби- дщ енд1 кайты п 6 1 з д 1 ж ар асты р а алм асы н iuiiM сезедк Осы мен неге отырмын? Б улай омалып отыра берген- ше дукенге барып, бар акш ама балага кш м-кеш ек, кон­ фет, велосипед, ойынш ык сатып экелешн. О нын куанран- ын, кулгенщ 0 3 к©з1ммен корейпшл oip. — А й н алай ы н ,— дед!м eMipemn.— Сен eciKTi !л in отыра тур. Меи саран велисопед экелш беремщ. Ол ундеген жок. Ш ы м ы лды кты н тасасынан да ш ы к- пады. Ерю н демалура коркатын сиякты. Б iр кесе муздай су iujTiM де, плащ ым ды KHin, сы ртка ш ы кты м . Ж ер д ун и - .енщ 6api аппак, кар эжептэу1р ж ауып калы пты . Т аб и гат- •'гын мшез1 адам нын тардыры сиякты тез к у б ы л с ы ш -а у осы. К у ш кеше ми-ми болып е з Ы п ж аты р ед1 мына жер. Ш ынылтыр аяз бет кариды. Ж е л ш н ш ж ука кшммен жолра ш ыкканымды кормеймшщ. Д укен нп келш ш ек менщ ботен екешмд1 б\\лц[, бас- аярыма сузще карап ш ыкты да, кияк мурт ж 1гпке бурылды. — Алматыдан 6ip ж урналист келе жатыр дейдк Элг1 салдакы туралы кэзитке макала жазатын корщедь — Оны шмнен ecTUin? ИЗ

— Ж о р аб ай д ы н e3i айтты , кэзитте ж олдасы м бар дей ме? Э лг1 ж урналист! сол ж олдасы ж 1б е р ттк М ен б а р л ы гы н да т у с ш д 1 м. Е ю бет1м ертенш журе бердк О лард ы н эд пм ес!н тьщ дап тура беретш шама к а л м а д ы .Т е з 1 р е к шырып к е т у ге т ы р ы с т ы м . Ж олдык, а к т а калдырдым да, баскасына балара оны- м уны ал ы п , а р ты н ы п -та р ты н ы п к ай ты п келд!м . О л в з!м е н -е з! оты р екен, eciK аш ы лр ан кезде «м ам а» деп орны нан ы р ш ы п тур д ы , келген бетен адам болган сон, бурыш ка карай каш ты. 9 келгендер!м д! белм енщ ортасы на уш п койдым да, б алар а к а р а д ы м . О л вело сипед тен коз ал м а й д ы , сук, саусарын сорып, состиып тур. — К е л е рой, айналайын. М ы н а л а р д ы с а р а н э к е л д 1 м. О л имене басып, ж аны м а келдн Колы нан устап, езн ме к а р а й т а р т ы п е д 1 м, к а р с ы л ы к к е р с е т п е д к KOTepin а л ­ ы п бетш ен суйд!м . С у й е р 1мд! суйгенм ен катты кы сы л- дым, к©щ л1мд! купт! еткен м уннан айы га алм ай -ак кой­ дым . ¥ р л ы к ж асаран ж ан сею лд!м ш . — А т ы н KiM, а й н а л а й ы н ? — Бардай,— дед1 ол м урны пы сы лдап. А ж а р д ы н б алан ы н аты н неге ж асы р ы п ж ургенш енд1 б1лд!м . Ж у р е г!м л уш л д е й ж енелд к Б ардард ы ж ерге т у а р д !м де iiie m iK aip in , бетнколы н ж уд ы м . Э к е л ге н к ш м д е р !м д 1 K H ri3 in ед!м , ол м онтиы п суп-суйю м д1 бала болып шыра келдк Бардар эр тур л ! к о н ф е гп тойраны нш а ж едк eKi кал- та сы н а то л ты р ы п са л ы п алы п, калр аны н столды н уст!не а п а р ы п койды да, ycTiH газетпен ы к ти я тта п ж ауы п т а с т а д ы . С о с ы н Meni у м ы т ы п , в е л о с и п е д п е н эур е б о л ы п neTTi. В е л о си п е д а д у р ы ст а п ж у р г!зе а л м а й к а р а терге т у с т к С е й тс е де ол дэл осы сэтте ©те б а к ы т т ы едк Б ар - д а р д ы н к у ш 6 yriHre д е ш н м у н д а й к у а н б а г а н ы н !ш !м сезедк 0Mip бойы а р к а л а п ©тер а у ы р п а р ы зы м н ы н а л гы 114

шартын жасаганыма куандым, енсемд1 баскан 31л сал- мак жещлдеген тэр1здк Бардар мен1 жатыркауды койды. Бар арманы орын- далгандай ерекше куанып жур. 03i борша-борша болып терлеп кеткен. Пальтосын шешюзбей койды. — Бип-бип! Машина келе жатый, басады, каш, каш! — дейд1 айкайлап. Мен оньщ кошлш аулап жорта коркып, бурыштан-бурышка кашып журмш. Бардар бул кылырыма шек-сшеа ката куледк Екеум1з 6ipa3 ойнадык. Бардар шаршады б1лем, ве- лосипедтен тусп де: — Машина шайшады, дем алсын,— дедк 03i жат- ыркамай келш менщ алдыма отырып алды да, конфет жей бастады. Т а н калдырраны конфеттщ кагазын мен Kepin журген балалардай лактырып тастамай мукият буктеп, калтасына салып койды. Ол 6ipa3 конфет жедк жерде б1рде-б!р караз жок. Бардармен сойлесудщ peTi келгенш тусшд1м. BipaK энг1меш неден бастарымды б1лмей тосылдым. 03iM шеш- iMiH таппаран талай сурак, коцшмде жатыр. Олардын 6ipAe-6ipeyin Бардардан сурараным жок. Баланыц кецшн жасытпайын дед1м. — Юмнщ баласысын, Бардар? — Мамамнын. — Папан кайда? —Папам алыста. — Папанньщ аты юм? ^ — Папамнын аты папа. Суйет1н койсетешн бе? — Коне, керсетшк Ажар менщ сурет1мд1 кайдан алып жур екен? Оран ескертюшке ештене бермеген сиякты ед!м рой. Элде Бар­ дар Ажардыц бурынры KyfteyiHiH cypeTiH сактап жур ме?! Ойым сан сакка жуг1рш отырранда, ол емпендеп Оарып, тосектщ бас жарын аударыстырып, элденеш !здей бастады. 1здеп журт тапканы — т©рт буктелген караз. «Мэдениет жэне турмыс» журналыньщ мукабасы екен. 115

М отоциклге м ш ген кеуд еа толы орден, доцгелек жузд1, кы сы к коз ж iгiт акспя кулш тур. Багдар ж т т т щ суре- Tin с у к са уса ты м е н н у к ы п KopceTin: — М ш е, м ы нау — менщ папам ,— дед! м асаттанып. С о с ы н cypeTTeri ж 1 г 1т т 1 ш е ш л д е т ш с у й е б а с т а д ы . К © н - ьи'м бо сап к е тт!. Б а гд а р д ы к у ш а к т а й а л ы п , кезш ен, м урны нан, кул агы н ан суйд1м. Д анаты м ды куш актап суйгенде де дэл м ундай куйге туспегеп ш ырармын, бэл- KiM. M e n in о р н ы м д а ж у й к е О бос ботен 6 ip e y б о лса, ег1 л ш ж ы лап ж1беру1 м ум ю н едк — M enin п а пам н ы ц м а т а с е к ш бай,— дед1 ол м ак- тан ып. — Сеи Meni тани сы ц б а,Б агд ар ? — Т а н и м ы н ,— дед1 ол к iбiр тiк ар алас унмен куб!р- леп. К еш л ж ы кпасты кпен айтканы н тусн п п -ак турмын. — Мен кiммiн, бжсец айтшы. С ен ар асы ц,— дед1 ол менен тез1рек к уты л гы сы келгепдей сыцай таны ты п. — О л а й емес, ж а п ы м . М ен — сеш'ц п а п а ц м ы н . Д а у с ы м б узы л ы п ш ы к ты . А й т п а й -а к кою ым керек ед1, шыдай алмадым. — Ж о к ,— д е д 1 ол к а б а к ш ы т ы п .— М с н щ п а п а м , Mi­ ne, м ы нау. Ж у р н а л д ы ц м у к а б а с ы н д а г ы Ж1*п’г п KepceTTi. М ен не дер1мд} бм м ей сасы п калды м . — М ы н а cypeTTeri ад ам менм1'п го й , ж а п ы м ,— дед1*м, даусым бузылып ш ыкты. О л м е н ш 6eTiMe т а и к а л а ,у з а к к а р а д ы . С о с ы н к у а н а к у л ш ж1берд1 де, м ойны м наи к уш а к та й алды. М ен оны бауырыма кыса тусемш, ш аш ынан кушырым канбай л !с к е й м i н. Э л д е н у а к ы т а н сои ол Menin б е л м е тары да тепле узак карады. — M e n in п а п а м б а с к а ,— д ед 1 сосы н кеш'н сы б ы р л а п . К а зб а л а п T y c iнд!р!п, к© пiлiн ж асы ткы м келмедк Огам ш ы н э к е с ш щ м м е ке н ш тусш д 1’ре а л м а сы м д ы , 6o pi6ip сенбесж сезд1м де ундеген ж окпы ы . не

Екеу\\пздщ кушарымыз 6ipa3 уакыт жазылран жок. Багдар мойнымды босаткысы келмейтш тэр1здк — Мамам енд1 жыламай ма?— деп сурады ол 6 ipa3 уназдштен iceftin. Онын. не себсггп булай сураганын ка- пел1мде тусше алмай, кандай жауап берер1мд1 бшмей абдырап калдым. — Папац келгенде жыламаймын деген... Bip дулей куш журег1мд1 солк етюздк Кысылгандыш болар, мандайымды тушр-тушр тер Tecin шыкты. Koid- рег1мд1 алапат жалын ортеп барады. Суык, уйде отырып, аркам жшси бастады. Экешз QMip суру узак сапарда арык атка жайдак мшгендей киын Tiiin жур-ау Бардарра.. Мынау кукай, киянаты коп т1ршшк оны эбден зэрезеп кылып болтан рой. MeHin ©3i к©птен куткен oneci екенд1г1ме сенбей турса да осында калуыма, эке болуыма карсы емес. Аз гана румырында экешз ©Mip сурудщ киындырын жаны- мен тусшген тэр1здк — Сен енд1 кетпейсщ бе?— деп сурады ол, ундемей калранымды жактырмаран болу керек, ушнде кобал- жу бар. — Кетпеймш, жаным. Алматыга барып, саган алма, конфет, кауын-карбыз экелш беремш. — Алматы кай жакта? Алыста ма? — Алыста, жаным. Тым алые. Ол терен курсшд1 де, мойнымды каттырак кыса устн — Маган машина экелш бейпп,— дед1 куларыма сы- 'ырлап.— Белесебет аярымды ауитты. — Макул, жаным. Машина да, трактор да экелемш. — Самолет ше? [ ■— Самолет те болады. — Мен мамамды самолетке о ти ры зы п , ву-у деп ас- anFa ушып кетемш. Ол шулд1рлеп сойлей бастады. Кш-юшкене бола ту- ■ 117

ра акы лды свздер айтканы на риза болып отырмын. Ул- кен а д а м д а р д а й со й л е й д к Ш ы н д а п QKcin керм еген кар - ш адай бала м ундай сез айта алм ас едк А ж ар д ьщ келетш у а к ы т ы да болы п к а л га н екен-ау. О л к е л ш , Б агд ар д ы н , устш д е г1 кш м дерд1 керсе, 6ip жан* ж алдын, басталары аны к. Тум асы нан ер, намыской жан еаркегенд1 котермейдк К езш е туспей турып кетейш. Онын, ж удеу ж узш , муц аяларан аяныш ты жанарын кер- riM к е л м е д к О л тары да ж ы л а й д ы . А ж а р д ы е ка тк е н д е табары м ж о к кой. Бардар ж ы лап ж урм ес пе екен? Алдап кеткеннен баска амалым жок. — Б ардар, сенщ а к ы л ы н кеп ко й,— дед1м оны кысып к у ш а к т а п .— Сен улкен ж 1г!тсщ . О л 6ip нэрсеш сезд1 ме, то м сары п ундемей калды. М ен кандай эрекет ж асарымды б тм ей абыржыдым. Бетш ен суйеш н деп ем, басын ала каш ты . Сасканы м нан бас салы п куш актап алдым да, алдыма ж аткы зы п, жей- д есш кетерд1м . О л к а н ш а ты п ы р л а га н м е н ж1бермед1м. Ж а л а ц а ш кар ны н акы р ы н д ап ш ер гпм де, ш еш лдетш суш п ем, ол сы кы л ы к та п к ул ш ж1бердк — К ытырым келедк— дед1 кулю ге тунш ы га дауыс- тап. Кеудемнен ж айлап итерш, куш агы м нан сытылып шы ры п кетт1'. М а н а р ы д а й емес, м аран с а л к ы н . В ело си - педке де бэлендей кул кы жок. «Сенщ алдап кететш щ д1 б й л ге н м ш » д е ге н д е й а у з ы н б у р т и т ы п , Tepic а й н а л д ы . — М ен А лм аты ра бары п, саган самолет алы п келе- мш . М акул ма, ж аны м ! | — С а м о л е т т щ Keperi ж о к ,— деп к у б 1рледк Ш а т т ы к | у я л а г а н K0 3 i K ip T H in , ж у з ш м у н к о л е н к е ш б а с т ы . « А п ы р - I ау, не .icTeyiM кер ек? М унд а не бет1ммен калм акпы н? , Б а л с у л у мен К а н а т ш е ? Ж о -ж о к , neTyiM ке р е к!» Я О рны м нан туры п барып, Бардарды жердей кетерш j а л д ы м да, м а н д а й ы н а н с у й д 1м. Te3ipeK T y c ip in ж 1бер- Ц м екпп ед1м, ол м ойны м нан капсы р а к у ш а к та п , ж абысып айы р ы лм ай койды. М енщ кеткел1 турганы м ды тусш ген-'И дей. К у р сш ш кояды . К уа н ы ш ты , бакы тты сэттщ ш ы рак*|| 118

ай ж ы л т етш тез е ш кенш е к уй зе л ш , к а п а л а н ы п тур р а- ы аны к. B ip aK ж ы лар ан ж ок. — Сен тез кел! М ен сеш кутем ш . Сен тез келмесец, [амам екеум 1з ж ы л а й м ы з,— дед! Б агд а р к у л а гы м а ыбы рлап. К©з!м нен ж ас ш ы гы п кеттк О ны ж ерге тусВ >in ж 1 б ер д !м де, а с ы р ы п - y c ir in eciKKe б е т т е д !м . — М а к у л ! Ж а н ы м !— дед!м м щ г1 рлеп. О ран соцры ет д ур ы ста п к а р а р ы м -а к келд к BipaK, к© з1м н1н ж а с ы н о р се ту ге к а й м ы к т ы м . С у й р е т ш п с ы р т к а шырып KeTTiM. EciK алды нда кетш м келмей к е н ш м ко б алж ы п, 6 ip a 3 урдым. Уйде ким астай кым баты м , ештенеге айы рбас- алмас асылым умыт калран сиякты. К вн ш м д ! эзэзш :ез1м а р б а й б а с т а д ы . А л ы с т а к а л г а н ту р а н ж е р , т у р а н >алама деген ce3iMiM с а л к ы н д а й б а ста р а н т э р 1з д к О с ы н - а б1рж ола, б1р ж ола к а л са м д ейм ш . К©з ал д ы м а К,ана^ лмньщ бейнеа келдп « П а п а , мен ceHi сагы нд ы м рой. ^з1рек келсенш П »— д ейтш сеш лд1 ол. Б елг1с1з 6 ip а л а - 'т к уш суйрей ж в н е л д к А за б ы б атпан ауы р ойдьщ ыж ым ын тартып, басым салб ы р ап /улке н ж олга бет ал- л. У й д е н т а я к т а с т а м ж е р у з а п б а р ы п с о н ы м а б у р ы л - л, ю ш к е н е те р езе ге ж а б ы с ы п , м е не н коз а л м а й Б а г - 1 тур. О ны ц м унлы ж уз1 к е ц ш м е б1тпес ж ара рандай теред-терен K yp cin in ж 1берд!м. Б агд ар р а узак гаура T0 3 iMiM ж е т п е д к ш у р ы л б у р ы л д ы м д а , ы с к а я к - ран сонар кар д ы с ы к ы р л а т ы п , ж у г1р ш ала ж онелд1м . .1 8 \\ В кпем ©шкенше ж уг1рд!м . B ip кезде ею саны м I д ы р а п , д е м 1 м 6iTin к а л д ы . « А п ы р -а у , о сы мен к а й д а 'Ь-'-РЫп б а р а м ы н ? Ж а у к ур а н д ай Ж Y гip гe н iм к а л а й ? » IjrMiriMAi б а сы п а л м а к б о лы п к ш р д {м де, б у р ы л ы п со- Р |м а карадым ; ауы лдан 6 iраз узап кеткен екенмш . |н ш а м а ж уг1ргеш ме танм ы н. Сонш ам а неден урейлен- 119

д1м ? Ж у р е п м 6ip ic a y im i сезгендей м азасы зд анад ы . Б о й ы м д ы ж а гы м с ы з , ж у м б а к ce3iM билеп а л га н . B ip a 3 тур д ы м , 6ip кезде денем тона бастад ы . Te3ipeK тем1р ж ол бойына ж етш алу к е р е к т т н б1лемш . B ipaK елденем ум ыт калганд ай елегзи беремш. Неге булай? Б у л А ж а р м е н к о ш т а с п а й к е тк е н д ж те н бе е ке н ? О сы мен неге ш ош ы нды м ? А лд ы -ар ты м а карам ай каш а ж енел- г е н i м к а л а й ? Ж о к , б у л ж\\г\\т а д а м г а ж а р а с п а й д ы . А ж а р ­ мен ко ш тасы п xeiyiM керек. О сы туш н ге б е к н ш м де жебей басы п ауы лга бетте- д 1м. Б ар ойым А ж ар м е н ж о л ы гы с у , со цгы рет т 1лдесш , к о ш та су. И э , 6i3 ж о л ы гы с а м ы з. С о н д а не дем екш н? К ай ты п бара ж атканы м д ы айтар м ы н-ау м щ прлеп. А п ы р -а у , мен оны ко ш тасу у ш i н гана 1здеп келе жатка* ним ж о к кой. Б а гд а р д ы ц б о лаш агы тур а л ы ceйлecyiм iз к е р е к uibiFap. У л ы н ы ц eciMin ж а с ы р г а н ж а н м у н д а й эц- п'меге бара кояр ма екен. « Б 1зде ж у м ы сы ц болм асын, басы м ды каты р м ай ары ж у р »,— десе, кай те м ш ? Ж о -ж о к, Багдар туралы ауыз' аш уга каким ж ок менш. О ныц экеН де, rueuieci де А ж а р . М ен ш е?.. О сы мен ол екеуiH iн к ь MiMiH? К,арсы алд ы м нан еткел бермес ар налы езен ш ы га келгенд ей о кы с к ш р д 1м. К о л созы м да ж а тк а н к а р а т а а уы л га карады м . О л м аган со нш алы к ж ат opi суы к бо- л ы п квр ш д к М ен ез1мд1 А ж арм ен кездесуге емес, лау- л а г а н о тк а т у с у ге бара ж а т к а н д а й се зш д 1 м. Д енем д! д1р1'л билед1‘. Э лд е хат ж а зы п калд ы р сам ба екен? О сы дуры с бо- лар. А лм аты га барган сон агым нан ж ары лы п, узак хат ж а з ы п ж 1б е р е м ш . Е ге р ол MeHi ж а т с ы н б а с а , м у м к ш д ш н тауы п, та гы келемш . И э, иэ, Багдардан безшуге какым жок. Б у л ойым е з 1ме ете д ур ы с ке р ш д к И ы гы м н а н баскан ауы р ж уктен б1рж ола куты лган д ап боным ж е тл д е п кал* ды. Ш у гы л буры лдым да, тем 1р ж олга тарттым. Неге eKenin б ы ш е й м ш , к а т т ы а с ы к т ы м . 120

Туе элетш де ш ар ш ап-ш алд ы гы п тем 1р ж ол станц ия- сына ж е гп м де, ш а л а -ш а р п ы та м а к та н ы п ал ы п, А ж ар р а хат ж а зуга KipicTiM . Ж о л д а келе ж а т к а н д а оран ай тар co3iM коп с е ю л д е н ш едк к а л а м у с т а р а н кезде о й ы м ш а - ш ы рады да кеттп А я к асты нан о й лап та п к а н д а р ы м сон^ ш ал ы к арзан opi алдам ш ы с©здер тэр 1здендк «А ж а р д ы ж ы лты р с©збен алдаура какы м ж ок. Оран ж урег1м нен ш ы ккан создерд1 рана ж азуга тш е ш н »,— деген ойга ток- талдым. М ыцтап киналдым. О ныц уетше жол тосып отыррандар api-6epi ©тт^ к©п кедерг1 ж а са д ы . K eft6 ip ey- лер1 «м ы п а у не ж азы п оты р » дегендей алд ы м д ар ы к а г а з - ра у щ л ш ке лш к а р а й д ы . К д н ы м д ы эбден к а й н а т т ы . К анш а сарат отырранымды б1лмеймш . Т алай п а р а к к а га з ж ы рты лды . 0з1м нен о сы н ш алы к тундлген емес ем, осы ж о л ы e n ip cn ж ы л а п ж 1 б е р уге а з -а к к а л д ы м . 0CTin не жазарымды бшмей басым каты п отырранда, поезд ке- л т к а л д ы . Ен, сонры п а р а к к а г а з ы м а « А ж а р , м е ш к у т щ - дер. Келем ш »,— деп ж азды м да, конвертке салы п, почта ж энпгш е тастадым. О сы дан соц ен киы н ш аруам (мткен- дей к у а н ы п к а л д ы м . Е ю а у ы з c©3iM ©3iMe к а т т ы у н а д ь к Ж у р е г 1мнен м унан а р ты к ш ы н с©з ш ы к п а й т ы н д а й б о лы п кврш дк Козгалы п бара ж аткан поезга ум тылдым . , Алм атыра жеткенш е коз алдым нан терезеге ж абы сы п, * ©ткен-кеткен адам дардан к©з алм ай, м е л и т турран к а р - гадай балапы ц муцлы 6 enneci кетпей койды. М ун уя л а- гап коз кею репм е кад алар канж ар тэр!зд! ш ош ы нды - р ы п , м а за м д ы к е т 1 ре бередк « Н е г е Faria 6ip к у н ж а н ы н д а t болмадым». Енд1 каш ан кездесем1з? Бэлю м , кездеспес- ni3 де. И э, б у л да м у м ю н . М ен i мен in к у т ш т у р р а н ы н ю м 6ijiciH. О л к е л е д 1 д еп, у м т н у зб е й с а р р а й ы п , ж о л ы м д ы т о е а д ы -а у . О п ы е ы у iи i н А ж а р д а н т а л а й т а я к та ж е р . M eni ум ы та алар ма е ке н ?! У м ы тп а й д ы . У м ы т у га тш'с .ем ес. Со нд ы ктан мен м ш д е гп турде оралам ы н. П о е зд з у л а п келе ж а т ы р . 0Mip m ip K iii де о с ы н д а й ж уйр1к*ау. К©зд1 а ш ы п -ж у м р а н ш а а гы п ©те 1пырады. 121

0 м 1 р д щ ж у й р ж т ж ш , я гн и , тез ©Tin к е тк е ш н к©з ж ум ар ш агы м ы зда рана аны ктап, ацраратын шырармыз, бэлюм. К а л г а н у а к ы т т а еш тенеге де м эн бермейм!з. K e n m U iri- Mi3 осы «м эн б е р м е у и п л ж т щ » с а л д а р ы н а н ©M ipiM i3fli м энпзд енд 1р т алы п ж ур м !з-ау. K © 3 iM а с т ь щ р ы к а т а р д а п ы р ы л д а п у й ы к т а п ж а т к а н ш а н а ш к а р ы н р а TycTi. « Б 1 р е у л е р б у л © м !рден к а л г ы п - ш улр ы п е те д ь а у ,— деген ой ке лд к— 0Mip деген де туне- м ел. А д а м б а л а с ы сол ту н е м е л д щ 6 ip к у н д ж к а н а к о н а - ры . Конады да аттанады ». С о н ш алы к аз уакыттын. ш ш д е канш ам а ш аруа ты н- дырамыз. ТецдесЫз ж аналы к ашамыз, ж аксы лы гы - м ы з д ы Н з б е л е п т а у ы с у , TinTi, м у м ю н ем ес. О с ы н ы н , б а р - лыры а д а м ymiH, а д а м н ы н б а к ы т ы м ен ж а к с ы т у р м ы с ы , ж а к с ы л ы к ymiH. Ж а к с ы л ы к к а у м ы т ы л а ж у р ш 6ipiMi3- д i-б ip iм iзд iн ж ы лататы ны м ы з, ж а ул ы к ж асайты ны м ы з калай осы? Ж о кш ы лы кта максаттас, ж актас екешн сезш- ге н а д а м д а р т о к ш ы л ы к т а 6ipmeH-6ipi неге б е з!н е д 1 ! Н е ­ ге ? B i3 осы ар алды ндары ж а уа п к е р н п л ш м {зд 1 неге ум ы ­ та 6epeMi3? Н е ге ? А к ы н М . С ветло вты н, «К о м м унизм д е т е к а к ы н д а р г а н а ©Mip с у р е д Ь д е ге н э з ю м е н а й т к а н се - зiнiн улкен астары бар. И э, коммунизмде тек ж аксы а д а м д а р г а н а ©Mip с у р у г е т ш с . BipaK... BipaK к а р а б а с ы - н ы н а м а н д ы г ы ymiH г а н а т ы р б а н ы п , Н р н л л ж етер то - г ы ш а р л а р д а н к у т ы л у м у м ю н б е? С о л а р д ы н 6ipi ©31м ем есп1н бе?!... Егер кар а басым у ш ш ж а н таласы п ж урген п а к ы р бо лм асам , со р акы к ы л м ы с к а барар ма ед!м! О ны ай тпаганн ы н езш де А ж арм ек кош тасуга, ж аны на медеу бо лар сез а й т у га ж а р а м а д ы м . М е н KiMMiH? А л м а т ы г а к е л г е н ш е д е л -с а л ею ecTi к у й д е н , ж и р е ш ш - Ti, о га ш -сез1 м нен а р ы л а а л м а д ы м . К в н ;ш м д 1 м у н л ы саз элдилеп, элденеден шошумен болдым. О р к е м су потерей а я л д а м ага беттед1м. Ж у р е п м ш ан - ш итын сиякты. Бэлю м , ауырып калган ш ыгармын. К у- рысы нш ы, ауы рм айты н ленде болуш ы ма ед1? ! Ж ер ба- 122

сып, Tipi ж у р г е н д е р д щ д е ш с а у ы ж о к т а ш ы р а р . Э р ю м - н щ 6 ip к е с е л , 6 ip д е р н б а р . BopiMi3 а у р у м ы з , ж а н ы м ы з - дыц ж урттан ж асы рган ж аракаты бар. .1 9 «К ,ы ск а ж ш к ур м е уге келм ей ж у р ге н д е » 6 ip ж ы л арып ете ш ы кты . К днш ам а ты ры сы п, та л а п та н га н - мен К,орымга барура еш кан д ай м у м к ш д 1г 1м болм ады . Эдеттегщ ей демалыс та алм адым . Тапсы р м аны орында- май барраным уш ш кызметтен босатып ж 1берд1 . Ж ай сац акыры дегенше ж еттк М енщ Корымра барран хикаям ды ecipin ж е тю зш тн Редактор ете к а та л адам едк B ip ауы з сезге келген ж ок, «ары зьщ ы зды ж азы ц ы з, c i3 тэр 1зд 1 адамдарды устап отыра алм айм ы з»,— дедк Э рец-пэр ец- мен баска редакцияра кызм етке орналасты м . Бардар мен А ж ар д ы ум ы тура ты ры сты м . А лр аш кы ретте, келген бойда ею рет хат ж азы п, ж ауап ала алм а- ран сон оларды м азалай бергенд1 ж ен керм ед1м. B ipaic Бардардын мен кет1п бара ж а ткан д а гы м уц уяларан кезк ж а д а у ж у з 1 е ш м н е н ш ы к п а й к о й д ы . M in e 3 iM де е з г е р ш кетп, эзю -калж ы н дегенд1 ум ы тты м ; бурын Канаты м • мен Б а л сул уд ы алы п, кы д ы р ы п к а й ту ш ы ед1м, ол да к а л - ды. С ы н ы кка сы лтау 1здеп, Б алсулуд ы ю н э а з ж а згы р а - . тынды шырардым. Ж ум ы ска да кулкы м жок, летучка сайын жазган, дапындаган м акалаларым сы налып ж а- тады. А лраш кы кезде буран ш ам даны п, ш ы дам ай орным - ' н ан т у р ы п к е т у ш 1 ед!м . К е л е -к е л е eTiM у й р е н ш к е т п , б ы л к етпей оты ра берем ш . Ж а й ы м д ы ecnepin, есептесетш адам жок, ж ана редакторым да суы к. «О сы ны бекер ал - ды м -ау кызметке» дегендей карсы кеп калганд а тунере карайды. Осы жолы ком анд иро ваны эрен бердк Ж аксы ‘ материал экелмесем, ж ардайым ныц киы н болаты ны н ес- кертш ж 1бердк 123

M ine, мен Корым ра келе ж аты р м ы н. Бардарра, А ж ар - ра деп а л г а н б а з а р л ы гы м бар. Б а л с у л у д а н ж а с ы р ы п , 6 ip ж ыл бойы айлырымнан жырымдап ж инаган акш ага Бардарды ц тапсы р ы п ж 1берген ойы нш ы ктары н саты п алдым. К уаны п калаты н болды. Кы сты Kyui Бар- д ар р а ж ы л ы KiiiM, о й ы н ш ы к с а л ы и ж 1 б е р т ем, алран шырар. Б ы лты р р ы д ай емес, аспан аш ы к, кунн щ кы зуы ш ам алы , кесйле е о з ы л ы п ж а т к а н т у л д ы р с ы з д а л а н ы н эр ! ж о р а л - р ан ; KepiKci3 , с у р к а й . Б у л ©nipre б 1 р а з д а н 6 epi ж а н б ы р ж а у м а га н -а у , cip9. Ж о л бойы ндары ш ем еле-ш ем еле с а ­ бан басы ла койм апты , кауды рлап кеугп, копсып ж атыр, жел ту р с а т у т а л а к а й б о лы п у ш а ж © не летш тэр !зд й К у н к а к та га н , 6 h ik ш абы лран бидай баясы сап-сары болып, сояу араш тай сойдиы п-сойдиы п тур. E riH i оры лган ал- капты как жарып ж аткан кара жол машиналар журе- журе тапталып, тактайдай такырланып калыпты. К е ц ш м ал ы п-уш ы п, асырып келемш . Бар ойым — те- 31 рек ж етш , Бардарды кору. Осы ж олы оны ж аны м а алы п, ауданды аралайм ы н. Редакцияны н ж ум ысын да б т р е м ш . Каш анры ж уртты н коры болып журе бермек- ш н , Q3 iM H in зор е к е ш м д 1 т а н ы т а р м ы н -а у к а й т с е м де. У л ы м н ы н к е ц ш н K©TepeMiH. А ж а р да к у а н ы п к а л а т ы н болды. Т е з1рек жетсем екен. Б 1раз ж у г1рш алдым , ж о са-ж о- са боп терлеп^ eHTirin к а л д ы м . BipaK т о к т а р ы м к е л м е д к Ж о лд ы н бел ортасына енд1 келгенде, ж ук машинаеы к у ы п ж е ттк © TiH Kipen бары п то ктад ы . К аб и над а оты р- ран к ы р ы к та р ш ам асы нд ары ж ы лты р бет, аксур ж !г1т терезеден басып ш ырарып: — Бол, оты раты н болсан, тез ш ы к !— деп ж ау куы п келе ж аткандай асыктыра бастады. Кузовка колымдары ж у п м д ! тастай-тастай салы п, ырш ып ш ы кты м . М аш ина- н ы н у с т ш д е у ы л ж ы е а н ж а с к е л ш ш е к ж э н е 6 ел\\ б у г !л г е н щ уйкедей кара кемш р отыр. Баска уакы тта болса маш и- н а н ы т о к т а т ы п , к а б и н а д а оты рран ж !г !т т 1 согер ед1м. 124

Бул жолы ондай тет1р мшез керсеткешм жок. Керемет acbiFbin, к у а н ы п келе ж а т к а н д ы к д а н болар. Б а р б о л та н ы , кемшрдщ кулагы на: — К абината неге о ты р м ад ы ц ы з?— деп а й к а й л а п ед 1 м, ол б е п м е б а г ж а я 6 ip к а р а д ы . — О еы ны сы на да ш ую р . П ерм е бала алм ай кетсе не б е т ш айтар ем. Ол ж анында отырган келш ш екке дарап койды. К елш - ш ектщ eui нарттай боп кы зары п кеттк Болонье п л а щ ы - ныц етепмен пзесш жаба бердк Опьщ «перме баланы ц» бетеш емес е к е н д т н сезд1м. К а р ы н д а с ы болар. — Кэбецкеге перменщ уш нд еп келж отырса жон едц— деп келшшектч мецзедк— Б 1зд1 койш ы , ж аяу да кете берем1з. М ен ундеген ж окпы н. Теа'ле кар ап келш ш ею п у я л т- п а й ы н дед1 м. М ашина Ажардьщ уйпнц тусына токтамай кеттк К а- бинаны ц тобееш ур ы п -ур ы п ж 1берш ем, «перме б ала» терезеден басыи ш ы гары п, айкай салды . — Ж ыбырш ым ай тыныш отыр! М а ш и н а б е л 1 м ш е к е н с е с ш ш а л д ы н а б а р ы п б i р - а к. токтады . Ж ерге кар гы п т у с п м де, кем ш рге ко м ектеспм . — М ын жаса, балам. Ойбай, акырып! — М ойньщ а!... М ойньщ а м ш п з ,— деп «перме б ала» д ар акы лан а к у л ш нмбердь TepiMe сы й м ай а ш у л а н ы п турсам да, сабыр сактады м . А уы л д ы к жерде соз ж ата **ма?! А ж ар мен Б агд а р д ы у я л тп а й ы н дед1м. Yp ren и ттщ Copine кесек ала ж у п р с е м клм б о л т а н ы м ? О н ы -м у н ы м д ы KOTepin, А ж ар д ы н , ж а т а г а н там у ш н е карай аяцдадым. К в ц ш м алы п-уш ады . Багдар менi коре * салып тура ж упретш сеюлдендк А уы л адамдары арты- ны п-тарты нган бул юм дегендей тура калы п, сузж е ка- райды. Б алалар д ы ц кез1 кол ымда гы тор толы алм ада. О л а р га 6 ip -6 ipAen алм а у л е с п р п м келш тур д ы да, б ул райы м нан кайты п калды м . «Б агд ар д ы н 0 3 in in yjiecTip - - rein дуры с болар» деген ой келдк Б а л а л а р д ы ц алд ы нд а 125 \\

мереш у стем болып, м аркайы п калсы н. Кез алдыма ж ар ты сараттан сонры болаты н окираны елестетем т — кездер! ж а у т а н д а га н 6 ip топ б ала Бардарды а л к а к о та н корш ап алып, алма жеп отыр. О рталарында Бардар тур. А л м а т ы ж э н е к а л а д а н к е л ге н п а п а с ы т у р а л ы танража- йы п эн ам е айтады ... Е з у 1ме к у л ю у ш р т д к А ж ардьщ ж атаран там уш езгермеген, сол калпы . Е а гш д е кара кулы п тур. К е ц ш м д ! зангарлаты п келе ж а ткан ш атты к ш аялап калд ы . С у ы к ой сап етт1. «А ж ар мен Бардар ж о л а уш ы л а п кетпед1 ме еке н ?!» — Б а л а м , к iм д i [злей ж у р с щ ? Ж а н ы м н а н ©те берген кем ш р то к та й к а л ы п ; «б ул к а й б а л а » д егенд ей 6 eTiMe б а ж ы р а й ы п , б а ж а й л а й карады. — М ы н а у й ге к е л ш е д !м ,— д еп м щ п р л е д 1 м. © 3 iMAi к а л а й т а н ы с т ы р а р ы м д ы б т м е й с а с т ы м . MeHi б у л туйык- т а н к е м ш р д щ ©3i ш ы р а р ы п а л д ы . — Е -е ,— дeдi ол ернш пуш титы п. А кы р ы н рана кур ­ а н т ко йд ы .— K iM i ед щ ? K im е ке ш м д ! eндi с у р а м а й т ы н ш ы рар деп ед1м. К,а- п е л 1мде не деп ж а уа п берер1м д1 б т м е й кы сы лы п, кы за- рып кетт1м. М ан д ай ы м нан тер ш ы кты . — Е , б а й р у с -а й !— д ед 1 KeMnip MeHin ж а у а б ы м д ы тоспай, сосын терен кур сш д к «О сы неге курсш е бере- дП » K enm iM e к у д ж у я л а д ы .— А ж а р сорлы 6 ipeyA i к у т т ж ур уи п едк Б айр ус-ай!... >KyperiM лушлдеп Kerri. Тапдайын такылдатып, ба- сын шайкап турран KeMnipre шошына жалт карадым. — К,ой, ш ы р а р ы м ,— д ед 1 кем ш р тары да к у р с ш ш .— О л со р лы ны н Tipi ж ур ге ш болм аса... М ы на перме бала да кы д ы н д ап... Ж е г м мен ж е а р ге маза берд1 дейм 1сщ . E K i к у н н щ 6 i р i н д е ... 0 3 i 6 ip а д а м с у й е р к ы л ы р ы ж о к не- ме екен! А ж а р д ь щ б у р ы н гы Kyi^eyi дей ме, немене... Ол свзшщ аярын жумбактай бтрдо де бурылып, ба- жырая карады. «Жакыны болсан ©3 in де бшесщ ро й » 126

дегендей ме, ж о к элде а н ы к -к а н ы р ы н менен 6 w ric i ке л - ген д ей ме, aftTeyip c©3 i е ю у д а й . — Ол бейш араныц ж аны енд1 тынш ыды. М угал 1м бала кы д и ы п кы р со цы нан к а л м а й ж уруш п едк.. А к ы р ы оран да буйы рм ады . О, сорлы ! Бары ж анбаран байрус! Ж анын, ж эннатта болсын! Кемгир кемсецдеп ж ы л ап ж 1берд1 де, ор ам алы ны ц ушымен кезш сурте бастады. М а н д а й ы м н а н а у ы р с о к к ы т и ге н д е й , б а с ы м Monripe- д,\\, K03iM к а р а у ы т т ы . Ж ырылып к а л а р д а й т е ц с е л ш т у р - м ы н . К е т е р ге н ж у г !м к о л ы м н а н Tycin KeTTi. Y n -у л к е н , кы п-кы зы л алмалар ш аш ы лы п, ж а н -ж а кк а дом алап ба- рады . К,ара си р а к б ейтаны с б ала ш а ш ы л р а н алм ара карай емпецдеп ж уг}рш келедк — К о й , А й б а р ж а н , 6 ipeyiH-aK а л ! Б ар д а р р а э к е л ге н рой. Кой, ш ы рары м ! С а р а н алм а та б ы л а д ы . У й !.. Д у н и е ж алран деген осы. К ем ш р 6 ip т 1зерлеп о ты р ы п, ш а ш ы л р а н а л м а л а р д ы ж инай бастады. К ара сирак бала улкен алм аны ц 6 ip e y iн алы п, ом ырауына уйкеп-уйкеп ж 1берд1 де ком арайлана ауыз салды. — Босам а, ш ы рары м . BopiM i3 де 6 ip к у н д ж к ы з ы к т ы к и я а л м а й с у й р е т ш п ж у р м 1з рой,— д ед 1 к е м ш р о р н ы - нан тур а 6 epin.— О йб ай, б ел1м!.. С о н ы н д а к а л га н ж а л - рыз ту я р ы а м а н б о л сы н д еп Д л е . KeKiperiMe от Tycin к е тк е н т э р 1з д 1\", денем к ы з ы п , eni ’^ б е т1 м д у ы л д а п ж а н ы п б а р а д ы . Т а м а г ы м K y p F a n , т Ы м т о б а р с ы п , а у з ы м а с ы й м а й д ы , 6ip к а д а у а г а т ы ж о к к у м ' д алан ы н тосш у за к ш иы р лап, олерш е ш ар ш ап кeлiп, тыныстау уш ш тура калган адам сияктым ын. Кемш рдщ 4 тосы н хабары а к ы л -е с 1м д1 ад алап ж 1берд1, oncin ж ы л а п к а р а ж о л д ы ц у с г ш е ы з е р л е п о т ы р а к е т т 1 м. О л эл\\ с е й - леп ж ур. Ж у б а ту унин емес, ж ы л а ту уш ш сейлеп ж урген т э р 1зд 1 . Б о с а м а , ш ы р а р ы м ! Ж у р , у й ге Kip. Б а р д а р мурал1*м 127

бала eKeyi Ажардын. Ka6ipiHe кетш едк келш калар, тур, шырарым. Жыларанмен Аж ар т1р1лмейдк IyeMnip колтырымнан демедк Эл1м курып калыпты, орнымнан эрец турдым да онын, сонынан журд!м. Ол калтасынан 6ip топ юлт алып, 6ipiHeH сон, 6ipiH кара кулыпка сала бастады. Эрец дегенде ашты. Аядай болмеде бэлендей ©3repic жок, барлык дуние орын орнында тур, 6ipaK былтыррыдай жинакы, таза емес, ыбырсып шашылып жатыр. Эр турл1 ойыншыкта есеп жок. Мен ж1берген ойыншыктын 6iрде-б1реу! керш- бейдк К©шл1м одан сайын кулази тустк Мына болме соншалык суык opi жат коршдк — Басына барып кайт, шырарым. Карындасыцныц Ka6ipiHe 6ip уыс топырак таста. Суйретш п сыртка шыктым. — Эй, Айбар! К,айда жоралып Kerri жацары? Уйбу, бет1м-ай, жанымда тур екенсщ-ау!.. Кемшр саскалактап, бетш шымшыды. Ецкешп барып кара, сирак баланыц сарал-сарал бетшен шолп-шолп ет- Ki3 in суГпп алды. Бала тыжырынып, 6 eTiH cypTTi. — Аранды epTin бар, айналайын. Ажар тэтецшц бейь ti'h корсет. Бала лэм демей жол бастады. }Kypici кызык, ©KHieci жерге тимейд1 екен, менен бiраз озып кетед1 де, тосып алады, сосын тыпыцдап жуНрш кетедк Bip топ бешттщ карасы KepiHiciMeH ол маран карай- ламай жуг1ре жонелдк Куйбендеп журген ек! адамра же- Tin, бiр-ак токтады да, колымен мен жакты нускап, элде- не айта бастады. Ересек адам бойын жазып, маран карап сэл турды да, кайтадан куйбендей бастады. Бардар козралран жок, менен коз алмай карап тур. Кдмге уксатарын б1лмедгау деймш, таныса, папалап ту­ ра ж\\т1ретш шыгар. Ол колындары 6 ip кесек KipminTi аярынын астынатас- тай салды. Таныды-ау деймш. BipaK орнынан козралран жок. 128

! Апыр-ау, Бардардыц меш танымаганы ма?! Неге жу- 1мейд1 алдымнан? ТеНле карап, эл\\ тур. Элде меш ^ытып калды ма? Тула бойым муздап кеттй К,оркау коркыныш эп-сэт- Ккеудемд1 жаулап алды. Лаулап жанган отка тусуге а жаткаыдай кысылдым. Эйтеу1р, белг1Нз куш кек- I ткемнен итерш келедк . Дэл осындай куйд! бешт басына келетш адамнын рлыры бастан кедпретш болар, шамасы. 0йткеш бешт- сусы катты. Онын сусы елжке жиналгандардын. бар- тыиыц мысын басып турады. Keii6ipey керге енд1 тус- н турран елжтщ бетше тура KapayFa шошиды. ,амдар елштен корыкпайды, олардын. зэре-иманын ыратын куш — ©лiм рана. Я рни, сшшм де ел1мге д а- in емес. Иэ, иэ! Пенде быкенД1 шубэЫз иландыратын, 6ip ра- , акикат — ©л1м. Бул дуниеде м энгш к ештеценщ бол- (йтынын эршм бшедк Олардыц бешт басына келерде |нлдейтпй де сондыктан. Шалдардын. кулшылык ете ?эетш куд1рет1 к у п т кудайы кейб1реудщ есше осын- йда туседк 0йткеш адам мундайда ойдан туатын |змуп емес, сез1мнен туатын мазмунра иелш ш д ,\\ РОЙ. Бойымды урей билеп алды. Кенет Ажар шыга келш: |ен , сен Meni олНрген»,— деп айкай салатындай зэрем |нты. Куларым шьщылдай бастады. Элдеюм кулген, иэ :б1рлеп сойлеген тэр1здк Селк ете тусЛм. Шошынып Ьн-жагыма карадым. Ешшм жок. Е ici колым д1р-д1р fj\\\\. Тенселе басып эрец журш кeлeмiн. , Бардар маран тура карап, тапжылмай тур. Бейтаныс 1пт эл1 куйбендеп жур, басын квтерген жок. Айбар ме- ■ н кысылды бшем, кулпы тастын калкасына бой жа- лрды. Кемешме элдеСйр катты зат кептелш калган •якты. Дауыс шыгарып жылау KcpeKTirin бшемш. B i­ ll К ушм шыкпайды. Ж ырылып кала жаздап калт-култ

I* Жакындаран сайын журег!мшц кагысы жшлеп, тыны-Ц сым та рыл а туседЕ JКулпы тастыц жогарры жарына Ажардын улкен су. peii жапсырылран екен. К©з1 м тускен сэтте-ак ток сок«| кандай денем солк ете тустЕ Ажар Ka6 ipiHeH шырып, | KyTin туррандай асерге белещцм, журег1 м жарылып не- I тердей катты корыктым. Bip тажал жылыстай жылжып маран беттеп келе жаткандай. Туншырып барамын. Eni аярымда ал жок. ©лгенше irnin, уйкыдан жана турран I жан сияктымын. Е ю кез!мнен ж ас парлап тур. Кемсен- 1 кемсен етемш, 6 ipaK даусым шьщпайды. Канша турранымды бЕтмейм!н, к©з1мд1 ашып алып ;] к©рген1м — ж 1 г1 т 6 ypicin жылап отыр. Бардар иег!н ку- \\ пэйкесшщ омырауына тырып, темен карап ун аз тур. ©л!мше ©3 in себепкер болтан жанныц Ka6 ipiHiu ба- | сына келуден ©ткен коркыныш болар ма?! Tipire жаса- ран киянатын ©телер. Ал о дуниелж жанныц алдында акталу, жасаран кунэцд1 ©теу мумюн бе? блген адам жасамаран жаксылырын KeriH, арманын, KemipiMiH бэ- * рш-бэрш ©3iMen 6 ipre ала кетедЕ Ажардын cypeTiHe екшнп рет караура батылым бар- - мады. Суметю ш келш, 6 ip т1зерлеп отырдым да жакын- j да ушлген T©6 emiKKe кос уыс топырак тастадым. Осымен 6opi 6iTTi. Менщ колымнан будан баска еш- теце келмейдЕ ©лердег1 с©з1мд1 айтып жалбарынайын мейлц 6 opi6 ip менщ зарым Ажардын куларына жетпей- Ai. ©лгендер Kernipe бюмейдЕ Тардыры тэлкек болган, аруым! Сенщ кад1рщдЕ ка* сиетщд! KiM б!лд1 екен?! EuiKiM бюген жок. Хош вист! | гул едщ, 6 ip есерсок жулып алды да, канаратын кан- дырран сон, лактырып тастады. Сен кемел кектемшде солдын да, курадыц, Ажар! Ажарж ан!... Ецюлдеп жылап келш, кулпы тасты кушактай жы- рылдым. Бейтаныс ж1ггг те жылап жур. Колтырымнан демеп, элдене деп мщг!рлейдЕ Онын не айтып жургенш тусш- 130

MiH. Кулпы тасты кушактап, онын алаканга туршдей тш бетш сипалап, егш п жатырмын. — Турьщыз ещи, ег!ле бермешз!— дед! элден уакыт* сон ж{ггг каткылдау дауыспен. Колтытымнан демеп рызды.— Жыларанмен Аж ар енд! оралмайды Бараш iyMi3 жылаудай-ак жыладык кой. Багдар купэйкесшщ туймесш шукылап, томен карап Жыларан сон бетш жумаран болу керек; жуз1 сора- а. Мыктап жудеген. Былтыррыра К а р а га н д а бойы ес- rapi3Ai. 0з1н тэп-тэу!р кшнд1рш койыпты, бутында ежштен жана шыккандай кара шалбар, аягында кез ■ геншн колына тусе бермейтш бэтенке. — Айналайын-ай! 0Kcin барып улымды кушактай алдым да, ею бетБ 4 кезек-кезек шошлдетш суйе бастадым. Онын да ке- ii босап кегп бигем, егш п жылап ж!бердк Мойнымнан гты кысып кушактай алды. — Жаным, Бардаржаным!.. Осыдан баска созге тш м н щ mceMi келмедк Бар бол- 1Ы оны кушарыма кыса Tycin, коз жасын cypTin жа- рмын. Багдар егш п катты жылады. Оран мен косыл- 4 м. Осы жасыма дешн каз!рпдей босамап ед1м. Неге *нш, ©KciriMAi баса алмадым. — Меш умыткан жоксын ба, жаным? Айналайын- А Ол мойнымды босатар емес. Бет1ме тура карамайды. — Жыламашы, жаным! К,оя койшы! ^Зардарра басу айтканмен, оз1м егш п отырмын. — Койсанызшы ендк балага ес болтанный орнына... ' Ж1пт дунк ете TycTi. Басы салбырап, ун аз егш п ырран ол орнынан турып кеттк , — Ж ур, Бараш,— дед! баланын колынан устап. лымды босаткым келмеп едк бейтаныс жгпттен имен- ме, Багдар кушарымнам сытылып ш ы р ы п кегп де, iriHiH. алдына барып, мол Hiп турды. Ж 1 г1т маран кара- 131

ды. Элдене сурарысы келген, сыцайлы. К©з1 мд1 тайды- рып GKeniM де, баеымды тукырттым. — С 1зд1 танымадык, кой? Селк ете тустн Баеымды квтерген жокпын, оран тура карауга каймыктым. Ол мешц KiM екешмд! бшп, эдеГп сурап туррандай кершдк K,a3 ip кез!ме шукып, бар кылмысымды бет!ме басатын тэр!здене бердк Б iрак ол казбалап сурамады, терец курешд! де: — Осылай болды, колымыздан келмед1 рой. Алматы- ра бар, емдел, емге кенбесе операция жасат деп ед1м. Алматыда жан алгыш 6 ipey бардай... Б 1 рбеткей ед|, маркум,— дед! кинала кабак шытып. Калтасынан темеы алып, колы калтырап турып эрец тутатты. — Кетешюш, Момын ара,— дед! Бардар сыбырлап. — K,a3 ip, Бараш. Каз!р, жаным,— дед! ж!г1т оныц кеюлш сипап.— K©3 i жумыларда б1 реуд!н атын атап едь Онысы келмедн Ец соцры сез! сол болды. Кеудемд! кулдаган екс1к сап тыйылды. — Сол адам с!з емесаз бе?— дед! ол элден уакыттан соц. Eiri бет1‘м дуылдап, жанып кеттк — Ж о -ж о к! Ж о к -к -к !.. — Оныц келмей-ак койганы жаксы. Бардарды алып кетем!н деп журе ме деп коркамын. — Баймаймын! Мамамныц жанынан кетпеймш! — деп Багдар шыр ете тусть — Коя рой, жаным!— деп Момын оны кушактай ал* ды.— Мен сеш ешюмге бермеймш. Сен мамацныц жа* нында боласыц. Екеум1'з кунде к ел т турамыз. Бул дуннеде сенен баска ешк1 М1'м жок менш, жаным. Жыла- машы, Бараш! Койшы, жаным. — Кетейшни,— дед! Бардар жалынышты унм енж н riTKe жаутацдай карап. Момын оныц к©з!н cypTTi де: — Кетем!з, жаным. Мен турранда ешк!мнен корык* па,— дед! кул!мареп. Бардар оныц бауырына тырылды. MaFaH' 6 !р турл! сал к ы н ,. урке карайды. Ж ана тана

ойнымнан кушактап, егш п турып жылап ед1\\ Дем сэт- н. шлнде езгерт шыга келдй Мунысы калай? Элде элл е танымай тур ма? Егер шынында да умытып калса, гiлiп жылап, мойнымнан кушакдамас ед1 Foft. Бесжтен бел1 шыкпай жатып кайпл жутып4 кааретке ^ншыккан бакытсызым! Ж алкы суйеу, жалгыз жана- ырын,— анасыз ©тер ©MipiimeH не табарсын енд}? Ец лыр аягы мен де саган бетенмш. Сен ушш ананьщ ор- ы белек. Сондыктан карайып Tipi жургешм саган жу- аныш бола алмайды. Туган экен еке!пмд{ 6 iл, 6 opi6 ip |Цн Meni туган улымдай жаксы кврмейсщ. Саган мешц сйiрiм, махаббатым шеше болмайды. Балапаным ме- iн!.. Keniipe repmi менП — Карацгы Tycin келед}, козгалайык,— дед1 Момын ipa3 уакыттан кейш, Багдардыц омырауын туймелей астады. Ундеген жокпып. Ойым — Ажардыц KaCipimit Засында 6 iраз отыру. Ол TycinreH болу керек, ун-тунпз урды да: — Уйш б т е п з гой,— дед1 ею удай унмен. Бас изед5м. )л баска ештене деген жок, маган тесте карап сэл тур- ,ы да, Багдарды жетектеп KeTin калды. Айбар олардын ||лдына Tycin алып, ж у п р т ала женелд1 С оттын катал у кiм iн ecTiren айыпкердей орнымнан :озгалуга шамам келмей узап бара жаткандарга тeciлe карап, булыгып отырып калдым. Ею колым таиатсыз и р т д е п , иегiм кемсецдей бастады. К©Hi кепкен ку меди- п далада калган ж аралы жан т э р 1з д 1*мш. Багдар аксай басып, эрец ж у р т барады. Ауык-ауык роцына жалтацдап карап кояды. Bipa3 узаган сон Мом- >ж оны мойнына мi11гiзiп алды да жебей басып, узай 5ердй Кеудеме жылы шуак куйылды. Момынныц Баг- (царды кетерш мойнына мшггзгеш маган керемет осср -ттй Дурыстап танысып улгермеген жаны жумбак бей- таныс ж т т 6 ipre туган бауырымдай тым ыстык Kepinin 1 кетт1 . • BipTe-CipT e алыстап; кемесю леш п бара ж а т к а н бе1й33-

неге кез алмай узак карап отырдым. Bip кезде олар коюланып келе жаткан карангылыкка сщш, кезден таса болды. Мынау жалпак элемде жалгыз калгандай кеу- демд! коркынышты сез1м биледк Енд1 оцаша калган соц боздап турып жылагым келдн 20. Канша отырганымды бщмеймш. Дуниен1 со- { к,ыр тун тумшалап алган, карга адымдагы кулпы тастьщ | кулд1 бадам нобайы комесюленш арен кершедк Тун , кулпы таска кара бояуын аямай-ак жаккан. Калкайып турган кара тастыц бейнеа тым суеты, коркынышты да. I К,арсы алдымда жан алгыш эз!решл тургандай денем тургшктТ Дарацгылыктыц соншалык коркыныш экелетшш сез- гешм осы. Tipшiлiк иесшщ атар танды асыга кутетш ce6 e6 iH енд1 туешгендеймш. Атар т а н — ум1т. Атар т а н — жана басталатын ©Mip екен гой. BipaK 6 opi6 ip KacneTTi жарыкты жалмап жутып, кап-кара тун келедг., Элдeкiм сейлеген сиякты. Селк eTin, салбырап Tycin кеткен басымды кетерш алдым да, тещрепме коз жупрт- TiM. Эр-эр жерде томпайып-томпайып каптаган калыц тебешш жатыр, эдемщеп соккан кумбездер мен карауыл- дай калкиган ескертюш тастар да 6ipmaMa. «Адамдар т1рл!пнде гана емес, ©лген сон да 6ip-6ipiMeH бэсекелесш жатады екен-ау». «Тунн1н 6ip уагы болтан шыгар. Кеткешм дурыс бо- лар» деген оймен орнымнан турып барып, Ажардын кулпы таска жапсырылган суретш сипадым. Кенет элде- шм KypciHreH тэр!здендк Бойымды урей билед!. Корык- каным сонша кулпы тасты кушактай алдым да к©з!мд1 жумдым. Узак турдым, кетешн десем кушагым жазыл- майды. Bipey кулдп А ж ар! Ажардын кулюсИ.. Ол с©й- леген сиякты. 134

— Тентеп’м, >Ki6 epmi мен!! Кеудемд! кысып ж1берд1*н РОЙ. — Аж ар! - » деймш куб1*рлеп. Ол жауап берген жок. Кулпы тасты кыса туспм . Ол тары да курсшдк — CeHi Бардар екеум!з узак кутпк. Неге келмедщ? Кепп’ктщ-ау, тентеп’м. Меш умытсан да, Бардарды умы- тура какын жок ед1 рой. Онын кандай Kinoci бар? — Kernip, Ажар — дейм1н куб1рлеп. — CeHin келгешц кандай жаксы болды, тентеп’м. ¥лын куанатын болды. Папам самолет экелед1 деп жур- ген. Ол жакында алтыга келед1 рой, бш есш бе? — Бш емш ,— деймш куб1рлеп. — Саран мен демалыс уйшен кейшп вм1 р1 мд*1 айтпап- пын гой, тентеп’м. ©зщ де сурамадыц. Мен Ажарды кьгса тусемш. Апыр-ау, ку суйеп калган екен-ау деймш. — Мен бойыма бала 6 inn калганын ауылга келген сон 6 ip*aK бшд1м. KyfteyiM еамнен тандырып сабады. Bip ай ауруханада жаттым. Осы киянаты ушш соттасура да болар едк 6ipaK мен оны аядым. Аяган себеб1м — сеш ке- лед\\ деп кутим. Сен1‘н келмейтшщдк алданып жур- гешмд1 бшсем де у м т м д 1* узбед1 м. 0 зщ д1 умыта алмадым. Ажар тары да курсшедк Мен п'Ымд!* кайраймын. — Алдырып таста,— дед!' ол 6 ip куш. Ондай кылмыс жасау менщ колымнан келмедк Айым жакындап кал- ганда «тЫмд1 алмадын» деп тагы соккыга жыкты. Бо- сандым. Одан кейшп eMipiM eMip болтан жок. ¥лым irn- ’теи кемтар болып туды. Акыры шыдамадым. Багдарды кетер1*п кет1 п калдым. Хемингуэйдщ «Адам езгенщ тэл- KeriHe айналу унл’н жаралмаган. Адамды б1ржола кур- тып Ж1'беруге болады, 6 ipaK оны жену мумш'н емес» де­ ген свзш айта берунн’ едщ гой, тентепм. Ажар е к с т жылады. Коз1мд1 ашып алдым. Кап-ка- рангы сокыр тун. Мен кулпы тасты кушактап, е к с т жы- лап тур екенмш. Манадан 6 epi Ажармен емес, онын еле- 135

ciMCH 'плдестш н. О , каа'рет! Кушарым жазылып Kerri. Тэлт1ректеп барып кулап TyciiM де, булыра жылап жБ берд1м. Ауыл жактан естш п турран шу саябырлай бас- тапты. А р аю д ж мынкылдап урген тобеттерд!н ун! тун- шыра естыедк Элдеб1р турпайы дыбысты куларым шалды. Урейле- Hin дыбыс естыген ж акка карадым. Элдеюм таяк тастам жердег! ecni зираттан шырып, карацдап маран беттеп ке- ле жаткан тэр1зд1. Зэрем ушты, козгалуга эл1м келмей, тм-аузым байланып, мешрешп отырмын. «Бейптщ пшн- де коркау каскыр болады» деп еститшмш бала кез1 мде. Дзл каз1р каскырра карсылык жасар кайрат калган жок менде, б;'р тамшы сура зар болып, узак-узак жол журген жандай кажып, калжырап отырмын. «Акыры каскырга жем болраным ба? О , каа’рет!» . Карауыткая бейне зл 1’ ж у р т келедк «Бул каскыр емес шырар», Умгг сэулеа жылт erri. Орнымнан туруга кам жасадым. BipaK ек\\ иырыма ауыр жук артып кой- рандай козгалуга шамам келмедк Турып кетпек болып жанталаса бастадым. Адам баласына тэн касиет — ол TipmUiK уппн жанын салып арпалысады. TinTi, ол ел1мшн ©з1н харакетаз кар- сы алмак емес. 0 летшд1’п*н 61'ле тура 6 ip белп'аз улы куштщ шапарзты тш'п, думанды TipmLiiri кайта баста- лардай алры кундерден умгг е т т , жанталасады. ©йткеш адам умБпен ©мip суред1 рой. Б элю м , бакыт дегеннщ ©31 дамылсыз умггтене беру шырар. Ал мен1н 6ip зауалдын жакындап келе жатканын ко­ ре тура орнымнан турып кетпей, мамыражай отырраным калай?! Ж о-ж ок, жанталасып жер тырмалап отыр екен- MiH. Атып турып, каша жонелп’м-ак келедг. BipaK дэрмен жок. Айкай салып адамдарды комекке шакырсам дей- MiH. Ж акын манда еш ммнщ жорын, даусымнын ауылга жетпесш, Tipi жанныц комекке кeлмeciн б[ле тура умД- тенем{н. - — А-а-й-й1 ч. 136

Даусым барлыгып шыкты. 0 з ушмнен 03*м шошы' дым. Мен емес, баска 6 ipey айкайлаган сиякты. Кенет элде^м куб1рлеп сейлегендей болды. 0 з 1 ме карай беттеп келе жаткан карайранга урейлене жалт карадым. О сум- дык! Ол маран жетпей токтап, ецкейш, элдене !здеп ж ат­ кан секыдк Мумк1н, мен! уратын тас !здеп жаткам шы- ар. Даусым тары ш ы ры п кеттк Ерю мд! билей алмай чол-аярым таратсыз Д1'р1лдей бастады. Зэремд1 ушырып, жылыстай жылжып, жакындап келе жаткан жумбак де- неге карсы кврсетер кайратымныц калмаранын iurreft мойындай тура, пендешшк ж асап, жерд1 сипалап, кесек :здед1м. 1\\олыма сынган Kipnim ш н д к Улкен катерден j ;утылудын жолын тапкандай журег1м тулап кетп, кеу- \\еме тырылып турран элдеб1 р кеп мандайымнан бурк ет- <ен термен 6 ipre шыкты. Кенет 6 ip батылдык пайда бол- I Ш , колымдары кесект! жакындап келе жаткан карайган- 1; а карай лактырдым. Дуре ете тускен дыбыс есплдк Bi- >ак ол буккан да, ыккан да жок, жылжып келедк Менг Ефардай колып жорары KOTepin алран тэр1здк «Урма» хеп айкайламакшы болып ед1 м, даусым шыкпады. К,орк- Е;аным сонша, басымды корралап, к©з1мд1‘ жума койдым. \\олымдары кесек Tycin кегп. Элден сон квз!мд1' аштым. VlanaFbi карайган бейне не алыстап кетией, не жакындап селмей сол орнында кимыл-козралыссыз катып тур. Ор- (ымнан турып, KCTin калрым келдк BipaK козталура дэрмешм жетпед1. Осы 6 ip бейшара кушме катты куй- iHAiM, етпеттеп жата кетпм де ж ерд1 тырмалап, узак ок- IScUiM. Bip кезде барып басымды кетерд1м. 9лп‘ карайран ^збакпай элi тур. Ашуым келдк Ецбектеп алра жылжы- дым. BipaK ол мен жакындаран сайын mepinin бара ж ат­ кан секклдк А р акЫ к токтап, жан-жагыма карап, т©нЕ periMAeri тырс еткен тысырра кулак туремш. Ту-у алыс- tT.aH ораш сарын еспледк Тунде ©зеннщ сарыны да кор- кынышты болады екен-ау. К 0 з 1мд1 кайта жумамын да i алра жылжимын. Bip кезде енбектей-енбектей карай- § ранга да жетпм. Манадан 6 epi зэре-кутымды кашырран 137

6 ip m eii кулап калган кене кумбез екен. Кенет жакьт маннан коркынышты дыбыс шалынды куларыма. Урей- лешп жан-жагыма карап ед1 м, кез!ме бейсеубет ештене шалына коймады. Адам ушш кезге кершбей турып, за- Ьарын шашкан кубыжык коркынышты Fom Ж ан далба- самен жерд! сипалап, тас 1здед1 м. Тосын ун тары естьлдь Дем1мд1 imiMe тартып, тенлрег1мд1 шолып шыктым. К,а- бары салбыраран кап-карацры тун. Эр турл! зираттар журе жайылып, бытырап кеткен iptai-yaKTbi мал тэр1здк Адам пакырдын шыбын жанынын амандыры ymiH бейшаралык атаулынын кай-кайсысынан да кашпасы анык. Мундай сэтте дана да, бала да б1рдей. Олардын айырмашылыгы — катерден кутылып шыккаи сонгы ко- рытындысында рана. Дана «баскаша б!рдене ойлап табу керек едБау»,— деп еткен icrne квн ш толмай налыр, ба­ ла кауштен куткарран «акылына» мактанып, масатта- нар. Мен де ертецг1 керер кызырым ymiH тек аман калу- ды рана ойлауым керек-ау. Bip кезде кумбездщ ар жагынан элдене жылт eTTi де тез сендк Артынша жыларан баланын даусы келд1 ку- ларыма. Журег1м кеудемд1* жарып Ж1’бере жаздап тепю- лей женелдк Жылт е т т кайта жанран eni нокат маран карай жылжып келедк Мен осынау дуниеден б1ржола баз кешкен жандай ею нокатка теа'ле карап, тапжыл- май отырмын. Элдене жанымнан ж уп 'р т етть Басым мен-зен. Кез1*м карауытып барады. Куларыма жыларан баланын даусы келдк Окыс соккан ce3 iMHin acepi ме, орнымнан атып тур- дым да, ал га умтыла 6 epin етпепмнен TycTiM. «1нэ-щэ-1нэ!..» Бала жылап жатыр. KiM екен оны жылаткан? KiM? Бардар, сенсщ бе, жаным? Сенщ дау- сын рой мынау. Токташы, жаным! Кетпепл! MeHi жалрыз тастамашы, Бардар! Мен с е н т экенмш! Алыстан 1злеп келд1*м, уйге алып кетемш. Токташы, улым! Токта, токта деймш! Эй, эй! Таста м ен т улымды, тастап кет! Ол — MeHin улым!.. 1974 ж. 138

' 6MIP АРНАСЫ Мырзан дэл каз1 рпдей кысылып, кызармаган ыгар. ©3i свйлеп, озгеш тьщдатып уйренген ол алгаш- ы элетте бiлiмдapлыFЫн таныткысы к е л т , Иштваннын, взше пзтуа айтып едк мадьяр ж 1 г!т ©ршелешп кеттк 'актар мен гундер тарихын сапырып отырран конакка 1ырзан ашуланды. Онын деректершщ дэйектш гш е аса енбегенмен, карсы дау айтып, таласура батылы жетпе- т. Осы отырыста Heri3 ri anriMere ©зек болран ел тарихы уралы езш щ тым аз б!летшд1гш 6ipiHini рет б!ржола ойындады. Элем тарихына 6ip юОдей каныкпын доп йлайтын. Орыс, ундк жапон, HeMic, египет, америка лдершщ ©TKeHi туралы 6ipa3 окыран. Мунысына ол im- ей мактанатын да. BipaK Мырзан езше ен каж еги сш кымаранын каз1р TyciHin, ш тей кынжылып отыр. А р а ­ на тусер дейтш Беккали конактыц c©3 iH куптап, муны абаларандай мырс-мырс куледк Араю дж казак тш нде ркш сейлеп отырран мадьяр жiгiткe урлана коз тас- ап кояды. 1- «Осы шынында да Венгриядан келген конак па?» •— *еген кумэн Мырзан квндлш KynTi еткел1 к ат ан . Ишт- заннын тур-тусшде онын баска улттын ©Kini екешн ай- рактап турран взгешелж жок. Кезшде кара к©з1лд1рж. Шетелдж дегенмен KniMi де алабаж ак емес, жупыны — горквз жейде, токыма пиджак. «Осыньщ орнында Век- 139

кали болса ше?» Мырзан конактын энпмесше бас шул- рып отырран Беккалидын жалт-жулт еткен галстугына карады да, мырс кулдк «Бул тесекке жатканда да галс- тугын шешпейтш шырар». Конак жiгiт арат сейлеп койдым ба деп кумэндандц 61'лем, кызарактай бастады. Мамыражай отырран Бек- кали да абыржыды. — Мен айткан тарихи деректерге дауыдыз бар ма?— дeдi конак Мырзанра тжтеп карай. —- Ж о к ,— дед1 Беккали жулып алрандай. — Bopi дурыс. Арнайы айналыспаран сон, 6 i3 елдщ еткен тари- хын бюе бермейм1з. Б1зде тарихты жатка согатын сунгы- ла ралымдар кеп. Иштван онын кенеттен кызарып шыга келген жузше тан кала карады да, тусшбед1 м дегендей 6ip иырын коз- рап койды. Мырзан курстасынын бул кылырын жактырран жок. «Соншама пасык болмаса кайтер едк Ел!мнщ тарихын бюмеймш деуге уялмай ма?! Акылсыз!» П ш р таластыр- ып женбесш б1ле тура, намыска тырысып, эдеш кыныр тартты. — К азак «ак каз» дегеннен шыккан. Жэне бул урым, C i3 айткандай, I X — X расырларда емес, X V расырдын орта кезшде калыптаскан. — C i3 бул пш рпизд! немен д эл ел д ей аз?— Иштван жымиып кулдк— Кандай тарихи деректерге суйенш ай- тып отырсыз? Мырзан мундай сурак койылар деп кутпеген. Абыр- жып отырранда аузына Шокан Уалихановтын аты да туспедк ¥лы Ш окан оны талай рет осындай кысылшац- нан алый шыккан-ды. Жэне де тарих туралы энпме бола калса, ол эрдайым Шокан еЫмш келденен тарта- тын. Бул жолы мыктап муд1рдк Тамары кургап калган сон минералды суды стаканра толтырып куйып, ciMipin iuiTi. Онын бул эрекетш секет керд1 бюем, Беккали куй- шгендей курсшд! де, тебедег! кымбат люстрара карады.

— Мешмше, казак, деген сездщ кайдан шыкканында жэне оньщ кай кезде пайда болганында турган ештене -кок. Баска б!реулер унпн бас катырып кайтем!з, жол- ^астар. Бул сездщ TepKiHiH !здеп жургендер 6 i3 ci3 де 13 емес. Ортак энпмеге кешешк,— деп Беккали делдал- Т.ЫК танытты. — C i3 i<emipiHi3 ,— дед! конак Беккалига карап жы- » 1и ы п .— Казак сезш ак каздан шыгару— мулдем кате. эулай болуы мумкш емес.Ак каз сингармонизм занына :ай турленген кезде ак кас, акас, какас, хакас болып эзгерер ед1 .«1\\аз актан» казак сез1 шыкты десе сенер -aiM. Б iрак булай айтуга болмайды гой. — Ал ci3 uie калай?— дед! Мырзан, оз болжамынын ю л ел азд т н мойындагандай кейiп танытып. — K,a3 ipri Казакстанньщ жерш 6 ip кезде сактар кайлагынан бьлетш шыгарсыздар. — Эрине,— дед! Беккали шалкайынкырап отырып.— Б!лгенде кандай! — Мешмше, казак деген угым кас, сак сездершщ косындысы. Зерттеуш!лерд!н кепш!л!г! осы тужырымды колдайды. Жэне бул IX —X гасырларда пайда болтан. — Дэлелщ!з жок. Кателес!п отырсыз!— дед! Мырзан. Конак жылы жымиды. Беккали каркылдап кулю ж\\- ‘бердь — C i3 кун! бойы дэлелс!з сейлеп отырсыз, ал меню 6 ip рет кателесуге, жо-жок, болжам айтуга какым бар шыгар? — Эрине, эрине!— дед! Беккали оны колпаштай дауыстап. — КенпрШздер,— дед! конак Мырзаннын ашуланып калганын ангарып.— 0 з шындыгынды дэлелдеу унпн кей кезде кызулыкпен калай катты айтып койганынды анда- май да каласын. К енпр^здер! . — KeujipiM сур ай ты н д ай ci3 еш тене булд1*рген жок- сы з- М ы р зан к а л ж ы н TyciHeTiH ж ш т. hi

Беккали калбалактап, оньщ стаканына минералды су куйды. — C i3 маган дэлелщ ж ок дедщ1з рой. Ид с , сак деген создщ 03i дэлел емес пе! Буран сенбесещз, кытай саяхат- шыларыньщ жазбалары н окуынызга болады. Сонан сон монгол шапкыншылырыныц алдында Шьщрысханнын айбынынан сескенген сак тайпасынан тараган рулар 6 ip хандыкка 6 ipiKneKuii болран. Нарыз сактар косылып, улы эм 1рш ш щ екпшш тежейм1з дейдк B ip a K ... — Шьщрысханнын бетщ кайтару кайда! Ол керемет колбасшы болран адам рой,— дед! Беккали тандай кагып Иштван«сешю дурыс» дегендей бас шулрыды да, энпме- ciH жалрады. — BipaK хандыкка таласкан жекелеген адамдардын KecipiHeH бул рулардьщ басы 6 ipiKneft, эркайсысы жеке- жеке эрекет ж асаган . Keft6 ip рулар монролдарра косыл­ ып кеткен. Шьщрысханнын кайарынан сескенген б1здщ арры бабаларымыз Котан ханньщ бастауымен Венгрияга кешкен. Мен Венгрияда туратын мадьяр кыпшактар- ынын тарихын, т ш мен этнографиясын зерттеп журмш. Слздщ халы к пен мадьяр кыпшактарыньщ ©ткен тари- хы 6 ip. Сондыктан меш казак тарихшысы десещздер де болады,— деп кулд! конак. — И г ш ю т icTi колра алган екенс1з. Слздщ зор табыс- ка ж е т у ш з упин!— дед1 Беккали елшлдеп. К,онак онын бул курметш артык керд1 ме, жок элде куанды ма, кысы- ла кул!мс1реп, Беккалира карап, бас шулрып койды. — BipaK амал не, мадьярлык кыпшактар ©з тари­ хын бюмейдь X I X расырдын аяк шешнде олар ©з тш н б1ржола умыткан,— дед1 ол энтек KypciHin. Иштван екеу- ш щ бетше бажайлап карады да, езу тартты. — Bip кезде б!здщ бабаларымыз урпактары ел тарихын, ©з ана тш н умытып кетед1 деп ойлады дейаз бе? ©Mip заны осын- дай. И э, екпрдщ осындай катал заны болады. Ол ею Ж1г1тт1н бетше тары ущлдк BipaK бар купия- сын теренге жасырып машыктанран ею ж!г!ттщ сазарган 142

1 узшен ештене ангара алмады. Ол астынгы ернш тште- t сп, ойланып сэл отырды да, эцпмесш эдепш арнасына .,айта бурды. — М енщ ойымша, нас, сактардыд басын 6 ipiKTip- ен— Алаш хан. СЛздщ халыкта «Ураны мыз— алаш , кере- е\\пз — aFam» деген сез бар гой. «Алты алаш ты ц» тор- Kim де осыдан ш ы кдан деп болж ам ж а са у г а болады . Ж аксы леб!з айтардай желш нш , жадырай бастаган *еккали кенеттен оз-озшен тыкыршып, мазасыздана астады. Ж ан -ж агы н а ал актап , даяшыны 1здед1. Bipaic :шрга келшш ек козше тусе коймады. E 3 yiHe мыскылды • улк1 уШ ршдь Элдекаш ан суысып кеткен досын: — И э , сондай сез бар. Оны мына Бекдали да б 1л ед 1\\— ,сп энпмеге тартып едд досы быж-тыж болып аш ула- на бастады. . , — Осы 6 i3 re тарихтын канш а Keperi бар. B i3 онсыз :иниеттес, мудделес елм13. О дан да б у п н п ш айтайык, чолдастар. Кдйдагы 6 ip керекс!з эн пм еге бас каты рга- •ымыз ж етер,— деп, М ы рзанга кар ап , каб ан шытты. К,о- ак абыржып калды. Мырзан курстасын кытыктай тус- , кенд1 дурыс кердк — Енд! eciMe тусп*,— дед1 ол дауы стап.— А лаш дс- ! (нп‘н1’з Улытауга жерленген А л аш а хан болып ж ур м есш . — И э ,— дед{ ол сыбырлай сойлеп. KiHaci бардай Беккалига тагы жаутацдады. , — Алаш а ханды сен де бш есщ гой, Беккали? — Бшмеймш. Мен тарихка шоркакпын,— деп ж ал- тандап сэл отырды да, турып кеттг Осыдан кейш eneyi энпмеш неден бастарын б и т е й уи-тунпз дагдарып 6ipa3 отырды. Унс1здж созылып бара •каткан сон конак ж 1 п т кенеттен кулш ж 1 берд! де: — Кызык ж т т ! — дед1 басын шайкап.— 0 з елшщ ^ткен тарихын бшуге кызыкпайтын адамды б iрiншi KepyiM. — Ол xcirirri epTeri емес, ертеш кызыктырады. Ер- теш ,— деп мырс erri Мырзан. 143

Е к е у ш щ эн п -Meci ж а р а са коймады. Ж ак сы отырыс* тын, paciMiH бузып алдым ба деп конак кысылды, Бекка- лидыц соншалык кара басын ойлайтын пасыктыгына М ы рзан р е н ж ш . «Донагы н тастап кетш кала бере ме?» О л шынымен кысыла бастады . Bip сот Беккали ез1 н та- б ал ау унпн эдеш осылай ктеген тэр!здендк Бетш е ып- ыстык кан Tem i. «Ж о к , мумкш ем ес»,— деп ойлады ол. «Б ул ай id e y r e оныц батылы жетпейдк Коркады . Кете алмайды». — 0 Mip деген кызык кой. М ы рзанны ц ойы белш ш кеттк О л конагынын не деге- шн тусш е алмай калды да, кайталап сурауга ынгайсыз- данып, жай гана езу тартты. — К арап отырсацыз, Кыпш актардын бармаган жер! ж ок. Азияны былай койганда, олар Европа мен Африка* га да жеткен. М амлю ктерд1 быесгз гой? О лар— кулдык- ка сатылган Кы пш актар. Каир мен Алжир сеюлд} кала- ларды сактап калган да солар — атакты Бейбарыстын сарбаздары .C i3 Бейбарыстын Мысыр султанын елпрш, онын орнына билеунп болганын бшетш шыгарсыз? 0 з елш де бакыт таппаган бейбактын эрекетш кердщ 1з бе! Егер ол кулды кка саты лмай, ©з ж ерш де калса ше? — Бейбары с, Б ей бары с!— деп куб1рлед1 М ы рзан. — ©Mip деген кызык кой,— дед1 Иш тван 6 ipey ecTin коймасын дегендей сы бы рлап.— Ойлал отырсаныз, кеше- гщ де, ертешн де тунгиык дарпянын тубшдей кемескй Сен 6 ip киырдан мунартып керш ген максаты на умты- ласын. BipaK ол жетшзбейдк Кейде мен эз\\ыя\\ ертегшш кешпкершдей коремш. — К еш егш де, ертенш де ер т еп ,— деп куб1рлед1 Мырзан. — И э , и э ! — деп дауы стады конак ж т т . — ©Mip де­ ген ер теп . Еаж айы п 6 ip ep ieri! Сен ертешне зор сешм артасы н. М аксаты на ж е т е т ш д т н е 6ip мыскал кумэнш болмайды . BipaK кем ретте KepiciHuie болып шыгады. Bip кезде печенегтерд1 ете к у ц т болтан деседк 144

Ол кысыла кул1мшреп, ойланып калды. М ы рзаины ц yperi шым eTin ш анш ы п кетст. Алдымен Беккали, оныц соцынан жорра ж е л т дая- ы келдк «Не ктей м 1з? Кайтатын уакыт болды рой»,— 'гендей Б ек к ал и конары на к ар ад ы . И ш тв ан ом ы рауы н .йм елей бастады . М ы р зан ж ал гы з калды . «Б ей б ар ы с, ейбары с!» деп щ б\\рлел\\ ол. «B ip кездерде печенегтерд1 ге к у н т б о л р ан д е с е д к ..» Куларында осы соз калып койды. *** .B yrin ол кун дег1с 1 нен де кеш кайтты . K y h e y in куте- \\'ш T03iMi таусы лран аш ул ы К а л к а eciKTi зар ы кты р ы п »рып эрец аш ты . Э й е л ш щ т у Н к к ен ж у з ш к е р ш , М ы р - ■ н аярын ш еш п ест ен э д е ш T ep ri б о л м е ге ©Tin кеттЕ « Е ц I аксы корраны с— Мкелей ш абуы л» деп тусш етш ол к а ­ пкана кыцырайды. EciK таре ж абы лды . О л шенинбестен р ы н д ы к к а сы л к етпт о т ы р а KCTTi д е , ты м ар ы н ст о л д ы ц пне лактырып тастады. Сосын екшпп орындыкка ая- >«н кой ы и , ш а л к а я туст1. О й ы — э й е л ш ы кты ры п а л у . К алка оран лам деген ж ок. К снж е кызын куш актап, pic кар ап ж аты п калды . М ы р зан оныц ж ы лап ж атк а- ын eKi пыгы с е л ш л д е й б а с т а р а н д а рана б ы д к К а л к а - м\\{ ж ы л а г а н ы o F an п эл ен д ей эсе р еткен ж о к . Б о й ы ылына бастаран соц терен-терец есш ед 1 де, кы лтанак- | шып ©cin кеткен са к а л ы н си п ап оты р ы п , эй ел ш м у к а т - 'сы келгендей: « O h , д у н и е -а й » ,— деп ьщ ы раны п кой- ы. Сосы н бары п: «Ракаттан ы п уйы ктау рана кал д ы »,— i и д а у сы н еозы п . О н ы ц б у л c©3i К а л к а н ы н , ш а м ы н а й бш ем , басы н KQTepin алды да: — К орлайсы ц гоп!.. М азак д агы ц келед1 рой! — В д i шаптыгып. Кенет ецкмдеп жы лап ж1бердЕ— Н е азы гы м б а р e д i? Б а р ю н о м — ©зге к ел п и п е к т ер ге у к ­ ай, малынып Kiiinin, сай р ац дап , тайрацдап ж урм еге- |мм бе? 647 145

М ы рзан рен ж уд щ орнына езу тартты. «Тары не айта- сын» дегендей эйелш е тесш е карады . К уй еуш щ миырын- дагы кекес1н табын Калка ангарды. — 0 з1 м!здей адамдарды н барлыры катарра косылып Kerri. Тарырып ж урген 6ipeyiH кормейсщ. Ал сен... Ал 6i3... Д аусы бузылып, ойларан созш айта алмады. Козшен мелт-мелт eTin узы ш тусш ж аткан жасты сурткен жок. Оны ц не айтпак болганын М ы рзан тусж дк Мажырап отырран к©шл1 ап-сэтте бузылды. Эрдайы м мазалай бе- ретш ойдан арак iiuin кутылрандай болып едк Ойлама- ран жерден К ал к а мунын жаны на тиер с©зд1 T©rin ж1- бердк ©зш ш ар ш аткан , 0 бден ырыр кылран ce3 iM шабу- ылын кайта бастады. — К ой ,— дед1 М ы рзан TicTeHin. Колы д1р!лдеп, теме- KiciH 1здедк К ай д а салранын умытый калган ба, ж ок ал- де окыстан оянган аш уды н acepi ме, таба алмай ауреге TycTi. Эрец дегенде тауып, тутатты. — БШренгенде куд ай дай сы ц,— дед!' К ал ка табалай сейлеп. Аш ы к урыска бет алран еынды.— Эне, Беккали машина^ м ш ш ж у р . Оны ц eci бар. Касы малы дис- сертациясын коррап алды. Енд1 доктор болады. Иэ, болады! К ал кан ы н c©3 i онын ж аны на тидк М ы рзан одан дол мундай c©3 Ai кутпегендж тен, не дер1 н б 1лмей абыржыды. Беккалиды , Касы м алы ны ж ам андараниан ештене шык- пасын туешдк — Кой дед!м рой, кой ендП— дед1 М ы рзан даусы дь р1лдеп. ©min калган темею сш жерге тастап, табанымен езп‘лед1 де, ею нкпеш тутатып, куныра сорды. Калка коп-кою тутшшц арасында калшылдап отырран куйеуБ не тепрейе карап , ш анк ете тустк — Коймаймын! Ж еты eндi, шыдай алмаймын!.. Мен саган бакытсыз болу ymiH тиген жокпы н. М ы рзан столды салып калды да, орнынан атып ту- рып, К ал к а га ж ет 1 п барды.

— Халтурамен айналыс дейсщ рой! А к та ушш адам- шлыктан без дейсщ рой! О сы ма айта алмай т у р р а - ын!? Осы ма?! Демалысы жшлеп, безгек соккан адамдай калтырап- !р1лдеп, ещ сурланып кеткен. — © T ip iK !— дед! Калка шаптырып. Ашудьщ acep i ie, жок элде Мырзаннан кауштенд1 ме, орнынан турып e r r i.— Сен взщнщ каб1летс!зд1гщд! жасыру унпн езге- iu жазганын эдеш менсшбейсщ. Беккали сек1лд1 шы- арма жазу кольщнан келмейдк Иэ, келмейдП.. Келсе, ► уйт!п журмес едщ. Мырзан ауыр соккы тигендей есенпреп калды. К©к- '>еттенш тап-тап 6epin, табалап турран эйелше тура ка­ гора жуз1 шыдамады. Дэл осы созд! баска 6 ip e y айтса дмасы, аянбасы анык едк Калкага не десш?.. Акта деген эзэзщдщ адамды аздыруы мумкш-ау де- |ен ой осы уакытка дешн оньщ санасын уламаран. Ол -кшанын куд’фетш жаца сезгендей болды, коз алдына ытырлаган кок караз, кызыл кагаздар елестедй Шап- ыра сойлеп турран келшшегше шошына жалт карады. илканын эдем1 нурлы жуз1 бозарып, K©3i шапырашта- * ып кетштк Сол сэт жацары кок, кызыл караздар Лырзанра тым суеты, сосын оте жи!ркешнт болып елес- 'едк оныц бойын ботен сез1м биледк Bi3 сурып алган- !!& журег1 шаншып кеттк стол уетшде жаткан ютапты 1ып, ашулана лактырып ж1берд1 де: 147

райтындай калка ж ок. Ол л ап аск а карай ж урдк 5 iрак. оран жетпей бурылып, канырап жаткан кешеге беттедк Аязды ц 33pi катты. Уйден узап шыкпай жатып-ак Мырзаннын бетш шымшылап, кулагын дызылдата бата- ды. Кеш е ж ауран сонар кар тапталып, ыскаяктанып ка- лыпты, кеш енщ K efio ip тусы коктайгак. Ол пальтосынын жарасы н KOTepiri, ж огары карады , бултсыз ашык бол- гандыктан ба, аспан эдеттегщен терендеп, туцгиык тарт- кандай кег1лд1рлешп тур екен. А ярын санап басып, 1л repi ж урдк «К алка буран дешн неге ундемей келген? Элде екеум1здщ арамызга элдеюм от ж акты м а?» Ол карсы алдынан басын какшнтып сур жы лан шыга келгендей селк етш , салбы рап Tycin кеткен басын KOTepin алды. )K yperi тулап кеттр Эзэзы дегенде, есше алгаш тускен адам — Беккали. EKeyi бес жыл бойы 6 ipre окыды. Уыиверситетте журген- де ара катынастары ж а п -ж а к сы ед*1. М ы рзан аузын аш- са комеш керш етш осы 6 ip ж1г1тт1 1штей унататын. Сы- рын соган айтатын, мунын соран ш агатын. K\\THi кешеге дешн байланыстары узшген жок едк Бекка'лиды жазуш ы болады деп ешкашан ойлаган ем ес-Ti. М ы рзанны н угы мы нш а, онын керкем шыгарма ж азуга какысы жок едк Окып жургенде ол «менен жур­ налист шыкпанды» деп куш ренш , безшдейтш. Беккали екьуш очерк жазган сон кудайын умыта бастады. Мырзан эдебиет туралы KyuripT угымды жан- нын б1 рдеи роман ж азы п, ei<i б1 рдей улкен газетке сонын узш ды ерш бастырып улгергенше кушндк 1 здеп барып, колынан ж а зу келмейтшпн, кез келген адам га 6 eTiH бе- ре бермейтш енерд1 кэсш ке айналдырып, пендеш ш к, бейшаралык ж асап жургешн айтты. Беккали да карап кал м ай , табиратыпда ж о к 1*р1л iic корсетш , Мырзанды «карны ток, болашагы бок пакырсын» деп сектк Содан 6 epi eK eyi еш. — «Б ей ш ар а!» — дед1 М ы рзан куб1рлеп. «Адзм ш ы - лыктан азу киын емес екен-ау. Оны осындай адам деп 148

м ойлаган. Адамшылыгы мен арын данкка курбандык in шалды. Онын. максаты — журтка танымал адам бо- Осы рана ма? Неге булан?» — деп ойлады ол. Сосын 13 сорып, кимылдауга келмей калган колын пальтосы- ,щ калтасына салды. «Егер халыкка берер рухани K y m i >лмаса, еткен енбегш, теплген T e p in м1ндет етуге еш- мнщ какысы жок. Окушы суреткерд1 шыгармасынын >лемше карап емес, енбепнщ кунына сай нарыктайды >й. Ал сендер,..»— дед! ол даусын созып. Басын кете- н алды. Кацыраган кошемен 1лбш келе жатыр екен. знан кей'ш Александр Дюманыц торт жуз роман жаз- ны ушш багаланбайтынын, Лев Толстойдыц BipiHini |етр туралы жэне декабристердщ ©MipiHeH романдар «збак болып талаптанып, бiрак колынан келмейтшш )йындаганын ойлады. 03i суретш кунде квретш кауга 1Калды шалдыц суеты жуз1 оган соншалык суйк1мд1 vibin елестедк К©1ил1 кулазып, бул дуниеищ барлык азыгынан жерфен жандай куйге тустк Лев Толстой- ц, кейб1реу сиякты &лермен болса, Bipimiii Петр ту- :лы да, декабристер хакында да роман жаза алатын- •|гыи, 6ipaK онын мундай соракылыкка бармаганын 1кайлап турып айткысы жэне Беккали сек1лд1лерд! ка- ырып турын тмдепа келдй Б|‘раз уакытка дейш ашуы ?сыла коймады. Ашуы саябыр тапкан кезде 03iHin кызбалыгына рен- 1дк Кашан болсын осы, 6ipey сэл агат сейлеп койса-ак 1*1ныр тартады. KemipiMi неге жок? Озгелерге неге ме- 1рлене беред1? Адам кемшшкшз болушы ма ед1?! «амта робот емес, б1рде артык кететш, б1рде кем T y c in ататын т’фшшк neci есебшде карау керек емес пе?! алкамен де T y c i n i c y r e болар едк Онын кызбалыкпен »тык сойлегеш рас. Жарынын 6 ip жолгы назын кетеруБ болар ед1 гой. « И э , ол дурыс айтады. Беккалидын eci ф. Ол квштен кал май T ip in B u K eTin жур. Халык оны айлайды. К,ызмет1 де e c in келедк Кал-кадырынша енбек (49