Б. Мұқаев. Өмір арнасы

е т т ж аты р. Б ул сеюлд1 Tipi жанды менсшбей mipeHin ж урген ж ок. А п ы р -ау, осы нш алы к менменсуге мунын ка- кысы да ж ок кой. Козге ш н е р ж ум ы с тындырып барып ш алкактаса 6ip ж ен. HeciH бел Kepin, несше жeтiceдi? Бул да кептщ 6ipi емес пе! К алканы н аш улануы орынды. О сы нш ам а уакы т мунын epкeлiriн де, с е р к е л т н де, кете- pin, шыдап кeлгeнiн айтпайсын ба. Онын орнында баска 6 ipey болса, ел д ек аш ан -ак аж ы расы п кетер едн Онын KyHi буп н ге дейш 6eiiHe карсы кeлмeгeнi — езш е деген пeйiлiнiн тазалыры емес пе. Ш ыдамнын да meri бар. Акьг ры жары лды . Д ур ы с. BipaK ертерек, алгашкы жылдары б у п н п д ей жанра тиер сездер айтса, бэлю м М ырзан оны- мен 6ip ш ацы ракты н астында 6ipre тура алмас та едь К ал к а ©те K©H6ic екен. Оны н б у п н Н ашуланранынын мэн! болура керек. И э, солай. Буран дейш мунын бар кемшш- пн Keujipin кeлдi рой. Ойткеш мунын epTenri кундерне сендн Бекер жасытпайын деген шыгар. Сонда Калканын ез1не деген cem M i торалраны ма? И э , иэ! О л жасырран ж о к , ашып айтты. Бейшаралырын 6 eTiHe басты. «Бекка- ли сеюлд} шырарма ж азу колыннан кeлмeйдi»,— дедк O c b i ' 6 ip сез шынылдап куларынан кетпей койды. Н еге екенш М ы рзанны н деHeci ысып кеттБ Кабагын тыржитып, катты тicтeндi. BipaK ашуы таркай коймады. П альтосы ны н ж арасы н T y c ip in , темею сш алды. Колы калты рап, эрен тутатты. Тем ею ш кушыр* лана ею сорран сон кеудесш жетел кысты. А б ай Kem eciH бойлап, дана бабасы ны н ecKepTKimiHe карай ЖYpiп кeлeдi. О л ж акы ндаран сайын алып ескерт- юш улкешп бара жаткан тэpiздi. Ж ет1 тунде жорткан жалры з ж аяура тан кал а карап; TyHepin турран сынды. KYндiз К араганда А бай атасынын мол шпплген тул- расына, кияндагыны киядан шалатын MeftipiMAi K0 3 iHe кeнiлi толып, маж ы рап калуш ы едк Бул жолы ол бас- каш а эсер алды. ¥лы акыннын ж у з 1 сондай суеты, api коркынышты керш дк О л теменде турып сусы катты жансыз бейнеге ж аскана карады. Жолындагы кедерп, 150

!с к а у ы л д ы ц б а р л ы т ы н б а с ы п - ж а н ш ы п , е к ш н д е п к е л е 1ткан алы п тулра дэл каз1р м уны ц озш табаны м ен in к е т е т ш с е ю л д к М ы р з а н е з ш щ с о н ш а л ы к у с а к т ы г ы - , бейш аралырына куйш дк ¥лы атасына ж ы лап туры п н ш аккы сы , к о р т ж урген эдтетЫ зд{г1 тур алы айты п, тарылрысы келдк О л дэл осы сэт онер атаулы ньщ кай саласы нда бол- 4 с ы н о з г е д е н о к ш а у т у р а т ы н K03 i Tipi 6 ip а л ы п т ь щ р е к е к е ш н т у с ш д к М ы р з а н к о п а д а м н ы н э ц г 1м е с ш \\у к а ц б ар д а...» деп б а ста й ты н ы н есш е алд ы , коз а л - ш а е с к е к а з к а й ы к e лecтe д i. О н д а й а л ы п т ь щ ж а к с ы ,|н ж а м а н н ы н 6e36eHi б о лар ы н, кордум ш е д уни елер д щ ц иргщ ей д эр тте лм есш ойлады . Кенет кою регш е, сары ­ ни у я л а д ы . Э л д e к iм н e н Tenepiui к о р ге н д е , n ie u ie c iH 1>ктай ты н ж e тiм б а л а д а й кем сецд еп к а л д ы . О с ы д а н In in K O K ip erin а щ ы O KciK ж а й л а п а л д ы . Т е р е ц к у р с ш д 1 осы дан он ж ы л б ур ы н алран «П о б е д а» сар аты на к а ­ ты. О л езш щ ш арш араны н eндi сездк Коп ж у р ге н д ш 4 , с а н ы с а л д ы р а п , т а б а н ы а у ы р а б а с т а д ы . А я ц д а п Kepi ■ йтты. Уннверситетке тускен ж ы лы ойы ш абан, калам ы ly iip iK э у е ж е д 1. B ip к у н о т ы р ы п п о в е с т ь ж а з ы п т а с - |и т ы н д а, ep Tecin e о н ы с ы н р е д ак ц и я р а а л а Ж Y гip e т iн . lia n ra c a p алб ы р т ш ар ы нд а адам дерен оз м у м ш щ и гш f ырып баралап, аспан шырып ж ур ед 1 екен рой. О сы iii сол 6 ip а к ы м а к ш ы л ы р ы н о й л а са , М ы р з а н н ы ц eKi ii дуы лдайды . Гукке туррысы з кулдВком еш д ун и е а рбн талай адаммен тобелесуге дейш барраны да бар. ! <Ф ж а з р а н д у н и е л е р 1 б а с ы л а б е р се , о с ы Kyui 0 3 i м а л - § о а р деп т ж ш т ж у р е тш кейб1р ж а з у ш ы л а р д ы ц 6 ip i Iйл ы и ш ы г а т ы н д ы г ы н к е й ш т у с т д ь K a 3ip с т у д е н т к е - Де ж а з га н д у н и е л е р ш к а н т а р ы п 6 ep in , к ы л м ы с т а н 1* а ш а л а п а л г а н ж а н д а р д ы injxert к а д 1р л е й д Т O c ip e ce т л к п а с дертке ш алд ы ккан ж андай enceci басы лы п, IM ip e A in ж у р е тш узы н к а р а ж 1г1тке п e й iл i б а ск а . B ip Гзде алы п барран колж азбаеы н л акты р ы п ж ^ е р ге ш 151

у u ii и керм естей кектесш кетш едк О н ы н эдебиетте жо- лы болм ай ж ур ген ф ан ати к екенш кеш н б!лд1. Сондай а ш ы н г а н ж а н д а р д ы н эд 1л, а к и к а т ш ы л б о л а т ы н ы н да K e m ir in т у с ш д к 'Ж э н е с о н т ы у а к ы т т а 6 ip у к к а н ы — кай* Fbicbi к е п пенд е к а й ы р ы м д ы a p i к а й с а р келед1 екен. Сол ж ш ггпен кездеекен сайы н кеп сырдын туш н ш устап, кеуд есш д еп шемен rnepi тар катан д ай бойы жешлдеп кал ад ы . О ны м ен кездеспегел1 не зам ан. О сы дан 6 ip жыл бурын сы рты нан кердк Сура туа'п ш ы ккан тауыктай cyM ipeftin б арады екен. B ip a K М ы р зан оран аяуш ы лы к 61л ю р е ко й р а н ж о к . Э л п ж Ы т о с ы н д а й болура TH ic се- кiлд eнreн. «М аш и н а м ш ш , га л стук та гы п , m ipeH in жур- се ж а р а с п а с едВ>,— деп о й л а га н . О сы к у ш оны ешнде емес, тусш де кергендей эсерде. Кунде керетш адамда- р ы ны н б ар лы гы ш ат-ш а д ы м ан б о лганд ы ктан ба, онын бейнеа елее сею лдене бередк К алы н ойга ш омып, бейкам келе ж аткан. Кенет ку­ л а к т у б ш е н ж е р д е н ш ы к к а н д а й ж е к с у р ы н у н б а ж ете т у с т 1. М ы р з а н н ь щ к о р ы к к а н ы со н ш а — о р н ы н а н к о зга - луга ш ам асы келмей а л е ш п катты да калды. Ж уреп т о к т а п к а л г а н с и я к т ы . О л ес ж и ы п ул ге р ге н ш е сур « В о л г а » ж а н ы н а н ете 6 e p in т а г ы да б а ж ете т у с т 1 де у за м а й б а р ы п то к т а д ы . « В о л г а н ы » кер ген сон рана М ы рзанйы н ж уреп орнына туей , денеа ысып, манда- й ы н а н с у ы к тер ш ы к т ы . Е ю T i3 e c i д 1рктдеп, б о й ы н билей а л м а й -а к к о й д ы . Ж у г 1р ш б а р ы п « В о л г а н ы н » ш оф ерш ты д е п ж {б е р п с к а к кeлдi. B ip aK к ул а п тусердей орны­ нан козгалуга корыкты. — Эй, 6epi кел! — дед1 «В олганы н» алдынгы жагын- да о ты р р ан ад ам . М ы р з а н оны 61'рден та н ы д ы . К атты а ш у л а н д ы . « А т а н а н а л е т !» — дед1* к у ш н е к у б 1рлеп. Т а ­ ры да алдене д е п а кел in едк к а л ты р а п тоны п тур ган- д ы ктан т ш икемге кенбед{. — Э й , к а й д а б а р м а к ш ы е д щ ? — дед1* Б е к к а л и тере- зеден б асы н ш ы р ар ы п. С о сы н м аш и н асы н m eriHAipin, С1*лей{п т у р р а н ж ш т т щ ж а н ы н а ж а к ы н д а д ы . 152

— Да ну его! — дед1 элдеюм. Мырзан арткы орын- ||кта шалкайып, темеш тартып отырган ак келшшект1 п} гана байкады. Оныц даусы таныс сияктанган сон зале парады, ©ш де таныс, кайда кергенш ecine тусь алмады. — Э ,— дед1 Беккали. Сосын машинаныц газын ку- ^йтш, жылдамдыгын ауыстырды да мырс кулдк— Ан . лап журсщ бе? — Жумысыц болмасын! — Жолын болмаган гой, cipo,— деп кулдк Ак келш- IhKKe бурылып, езу тартты.— Жаяу журген адамды i<iм шсшсш. Ал, коне, жарысасын ба? Мырзанга багжая карап, табалагандай мырс erri. I ашуланып, машинанын ecirin Teyin ж1бердд де: — Жогал! — дед1 тштене дауыстап. Кайта-кайта ;Иеп, манаурап отырган келшшек бурсендеп турган ЬГттщ бас-аягына муаркей карап шыкты да, кулш |бердг — Бейшара! — дед1 сосын. — ©ле алмай журш ©шрендейдк ей, e3i,— дед1 Бек- ли. Мырзан ызадан жарылып кете жаздады. EciKTin гкасынан устап, тартып едк ашылмады. Осы кезде пмина орнынан козгалып кеттк Токта! — дед1 ол айгайлап. Зымырай жепелген долганын» соцынан тура ■ жупрдк Аязды куги катты VгiРУ киын. Мырзаннын дем1 тарылып, алкынып кал- -I. Vры иттей жетюзбей кеткен машинага карап турып, срдей ашуланды. Келпшлектщ «бейшара» дегеп c©3i ындап кулагыиан кетпей койды. Keniperi ©ксшке лды. Ол уГпне жеткенде карангылыктын сулбасы еуйы- ||, аспаннын бояуы она бастаган едг Ай акжемделш >ып, ©шуге айналган-ды. Аяздыц зэрi кушейе тускен. Мырзан ©3iiiiH мыктап тонганын жогары кабатка Iopijiin бара жатканда 6ip-an сездк Ботппкасы тон лып катып калыпты. Аягынан ол кеткен, адым атта- 153

FaH с а й ы н T i3 e c i д 1р 1л д е п , к у л а п к а л а ж а з д а й д ы . Элжу* аз дене э л а з ая к ка эж ептэу1р ж у к кер ш д к B ip басып токтап, ею басып аяцдап, унпннл кабатка эрен кетерм- дд. Е Ы к ш н б е п т г К а л к а K y fie y in к у т ш к а л р ы п кеткен болу керек, столга басып койып, уйы ктап отыр. Мырзан K ipe 6 e p icK e б о т и н к а с ы н к а л д ы р ы п , то р ге ш ы к т ы да п а л ь т о с ы н m e u iin , д и в а н г а ж а т а KeTTi. Ж ы л ы уй ге Kip- ген сон T ici-T iciH e тим ей к а л ты р а й бастады . ЕПраздан со н екн а я г ы б у г ы м е й с е р е ш п к а л д ы . E K i 6 e T i ысып, дуылдап жанды, кулагы дызылдап ашыды. Б {р азд ан сон ты р н а к та р ы н ы н к е б е т аш ы п, аярына ж а н к !р д i. E n i а я г ы н б а у ы р ы н а а л ы п , 6 ip у ы с б о л ы п бу* p ice к а л д ы . У й ы к т а й а л м а й ж а т ы п 93iH in м ы н а д а й аязды куш кы ды рраны на — aкы м aккe p ш iлiгiн e ашуланды. B an та л га м а й -а к кез келген жерге уй ы ктай береты К а л к а га ж ы н ы келдк О л б а ж а л актап , беттен алмаса осы уакы тта ж ы лы уйде м ауж ы рап уйы ктап жататынын ойлады. K e л iн ш e гiн e к а т т ы ренж {ген к у ш yH -TyH ci3 KeTin ка- л а т ы н . К а л к а н ы ц K e m ip iM ci3 к ы л ы к т а р ы н да K einipe бе* peTiH ж э н е ол е зш е к а н ш а л ы к т ы к а т а л б о лган сайын со н ш ал ы кты ы к ы л а с таны тура ты р ы саты н. B ip re турран он 6ip ж ы л д а н 6epi о ны н K©3i 6ip а к и к а т к а — К алканы ж ек коре алм айты нд ы р ы на ж eттi. К о р п е м е н б а с ы н 6ypKeHin, K03iH ж у м д ы 6ipaK дэл о сы со тте eciHe к е ш е д е г! OKHFa о р а л д ы д а, а ш у ы кайта к о з д ы . Ш ы к ы р л а т ы п TiciH к а й р а д ы . Д а л а г а бекер шык* каны н, К алка урыс бастам аганда, осы уакы тта тып- т ы н ы ш у й ы к т а п ж а т а т ы н д ы р ы н та р ы да eciHe а л д ы . «К ур ы сы н ш ы , тукке турм айты н нэрсеге бас ауырта бер м еш н»,— деп ойлады . Te3ipeK уй ы к та п к а л у уппн студент кeзiндeгi к ы зы к к у н д е р ш — К алкам ен калан т а н ы с к а н ы н eciHe т у а р д ш . Ym iH m i курста окиты н ж ы л ы Н ико льск базарынын т у б ш д е г? ecKi ж а т а к х а н а д а н о р ы н т н д к B ip белм еде се* ri3 ж {г!т. М ы р зан терезенш туб ш д ег1 то се кп иемдендь 154

тмеде к1тап окуга жагдай жок. Тустенш алган сон ырзан оку залына кетедк Dip кун1 карсы алдына козынын асырындай рана ак- ры кыз келш отырды. Мырзан оньщ кос ©piM бурымы- , киген кшмше карап, окура биыл тускенш б1лдт Ол лзра 6ip рет бажайлап карады да, кайтып назар аудар- н жок. Фолькнердщ «Шу мен аярлык» романынын | зырына тусш, бас кетермей узак отырды. Bip кезде I рып езше урлана карап, кысыла кул1мс!реп отырран !нары кызды кердн Оку залында екеушен езге ешюм лмапты. Мырзан кыздыц мына кылырын жактырмады. — Уакытыцыз канша болды? — деп сурады кыз. •трзан OFan тацыркай карады. Кыз энтек езу тартып, пн тайдырып экегп. — Атыц KiM? — дед1 ол кул1мс1реп. -т— Калка. ; Кыз Мырзанра унады. B ip a K оны алдаура, арбаура I .1 бармады. Сол сэт ол Мырзанра корраныш, камко- • жок жет1м лактай тым бейшара квршд1 жэне де eciHe | ылда, алые арайындарыньщ колында калган жалгыз Фындасы туст1. Кенш бузылып, жаны жабыркады. •г.лдан кешн кызра назар аудармаура тырысып, каба­ ла таре тушп, к1тапка шукшиды. BipaK ол элденес1 >•■ алрандай, ен neri3ri шаруасын тиянактауды умыт- | !идай елегзи бастады. 03.i табынып окитын Фолькнер I ’ -оны алдай алмады. Кдтап окыган болып, кыздын ^илына карады — ол алдындагы дэптерге гулдщ жэне lypeKTiH суретш салып отыр екен. Мырзан катты кы- I ллды. KeTin-ак калрысы келдк BipaK сусы катты тер- |*viuiHin алдында отыррандай козгалура дэрмен! жет- | ii. Ж тт тщ ауамын аударрысы кeлдi ме, кыз куреждь гырзан селк етп! басын кетерш алды, Калка ©зше к..скана карап, муцайып отыр екен. Элдек1м селебесш I л кеудесже такап туррандай абыржыды. Жанагы 6ip к^ркынышы сешлген сон ец жакын адамыныц урлыгы- I in уетшен тускендей 03-©3ineH абыржи бастады. Мыр- 165

з а н н ы ц е ц ш д е п Q3re p ic T i к ы з да б а й к а д ы б м е м , ж ы лы уш ы р ай езу тар тты . О л осы сэт взш туц ги ы к к а батып бара ж атканд ай сезш дк Эрекет ж дсам аса, сол курдымга б1рж ола баты п-кететш дей эсер биледк — Т у н и i и, 6 ip у а г ы б о л д ы , неге к а й т п а й с ь щ ? — дед1 к а т у л а н ы п . К ы з к ы з а р ы п кеттк М ы р за н га тур а кар ай ал- май а л д ы н д а гы к а га зд ы ш и м ай л а й бастады . Элден уа- к ы тт а н сон б асы н кетер д к Э лд е н е а й тк ы сы келгендей ыц- г а й т а н ы т т ы , 6ipaK у н д е й д о й м а д ы . Б у р ы н -с о ц д ы 6ipeyre гаш ы к болып кермегендш тен, ол Калканын. толганыс- то л к у ы н , озш е к ы з ы к KepinreH к ы л ы к т а р ы н ы ц еебебш T ycin e койган ж ок. К ы з катш ез анш ы ньщ торына тус- кен е л п е п ц л а гы ce кiлд e н д i. О л К а л к а н ы ка тты аяды... О д а н 6epi т а л а й у а к ы т е ттк K e 3 i ж а у д ы р а г а н Kim- кентай кыз уш баланын, анасы болды. М ы р зан eiriHiui кы р ы н а аунап т у с т г К вз алды на жа- н ар ы на м ук у я л а га н , ю ш к е н та й ак сары кы зд ы ц бейнес! келд к Е з у i не к у л ю у ш р ш д к « С е н щ сол к у ш м аган га­ ш ы к б о л ы п о т ы р г а н ы ц д ы к а й д а н б ы е ш н » ,— деп езу тартты . «К ай д ан бкпешн» деп элденеше рет кайталады. К а й т а л а п а й т к а н с а й ы н ж у р е п е л ж 1редк С е й т т ж аты п уйы ктап кеттк *** Т ац атар -атпастан «тур да тур» деп ж улкы ла п оята- ты н К а л к а б у п н оиы м азал ай койм ады . М ы р зан туе э л е тш д е 6 ip -a K о ян д ы . Ж а й с ы з у й ы к т а г а н д ы к т а н ба, денеш д е л -са л боп а у ы р л а п к а л ы п т ы . А я к -к о л ы 6ipe>7li- к ш д е й и к е м ге к е н б е й д к EpHi Ke6epcin, т ш то б ар сы п, к а т а л а п к а л ы п т ы . ¥ й к ы с ы ш а й д а й а ш ы л ы п кетсе де о р н ы н а н т у р г ы с ы ке л м е й eciHen у з а к ж а т т ы . Т у н д е п то- сын окиганы ойлады, кез алдына «Волганы ц» арткы орындыгында аягы н айкасты ры п салы п, темеш ш епп оты рган ак келш ш ектщ бейнеа келдк «А пы р-ау, кай­ д ан KQpin ел'т со л к э ш р д Ь . B ip a K к а й д а н к е р ге н ш есш е Tycipe а л м а д ы . ¥ й ы п к а л г а н оц к о л ы н к и м ы л д а т а бас- I ZA

1Ы. «Бастыгым меиi 1здеп, аласурып жаткан m b iF a p . где, эйтеуip, 6ip келерсщ-ау деп булыгып отыр ма |н? Тындырарсын!»— дед1 орнынан турып жатып. ,ре-сэре болып 6ipa3 отырды да, темею тутатты. «Па- рдщ» ащы тутш! кургап турран ецешш ертеп кете здады, кеудес1н жетел кысты, ол ей кашкан колымен шын жауып, туншыра ж©телдь Сосын ас уйге барып су in, кайтып келш диванра кисайды. «Калкара кпын болып жур-ау. Мен осы уйдщ аз ндш конары сияктымын, еш нэрсеге кемег1м жок. Б1р |цырактыц барлык шаруасын Калкага аударып, сен- Iiin бос журмш. Апыр-ау, ес юретш жаска жетйм, i жур1ам не журю, *©3iM катарлы адамдардын. 6ipi |ндай жазушы, 6ipi ралым. Ал мен...» Мырзан еденге 1'елрен ecid алашара карап отырып, терец курсшдк Ац1лазджтен арылгысы келш, ыскыра бастады. 9у га кощлд1 басталран эуеннщ соны кайрылы, мунлы рынра уласты. Мырзан 03iiiin осы 6ip халше тусшбейдь Кашан бол- .-.II кеншн муц басып, мына дуниенщ кпяиатын коп кер- ф жусалы жандай Tynepin журетМ Heci? Ол неге езге оттай болар-болмаска каркылдап турып кулмещи? ■; олар кулкипц ©зш Йршшктщ княметш умыту унпн •дан жасап алады ро й . Д э л булай тоц-торыс жургеш «ге корсеткен кыры?! Элдеюмдерге ренжшм екен я-, бул дуниеден баз кешуге какысы жок кой.Ол ен, }дымен ©3iliiu адамдык парызын урынура Tnic емес пе?! ^ниеден карадай тунллш, туперш журуше не жосык?! пол корам мушелерiне ортак 6ip рана эдшдж бар. Сол |:лдп< тургысынан караса университет 6iTiргелi 6epi i жур!'с1 — езгелерге жасаран киянаты екен, я р н и , ба- §П1 тургаи эдшетаздж осы емес не! Бул — ©згелердщ лиен кун керуге дардыланран торышардыц й р ш ш п . реудт нашар шыгармасын корсе,«халтура, халтура» и шырылдап коя бередк Мейл1, халтура-ак болсын. рак жоктан repi осы жаксы. Олар шама-шаркынша 157

енбск е тш , © зд ер ш щ м ш д е тт е р ж етеп ж у р . О л а р д ы сы- н а у кер ек. А л сен ш е ? К л м с щ © 3i? 0 зге ж у р т сею лд1 аз у а к ы т алданыш болар д уние емес, бар ж ум б а гы н теренн не жасырып, 6eTi ш ы м ы р л а п ж а та ты н у л ы тещ здей тун- риык сыры бар у з а к гу м ы р л ы ш ы гар м а ж а зу д ы арман- дайсы н. Ж е щ л -ж е л ш нэрселерге эуре болгьщ келмейд^ ©зщдл у л ы м а к с а т y m iH ж а р а л г а н а д а м м ы н деп е с е п т е й с ж . М э с е л е ге о сы т у р р ы д а н к е л ге н д е , сеш кез келген ул ы н ь щ к а та р ы н а ко ю га болар едк B ip aic асырыс ©Tin ж а т к а н у а к ы т т ы н . ©з т а л а б ы бар. И э , иэ ©нерге де­ ген терец талрам ы ц ceHi актай алм аса керек. Д огам га ка­ ра б асы ц н ы ц р ухани м азм уны емес, сол м азм уннан туа- т ы н н э т и ж е кер е к. О й л а н ы п к е р н п , о сы ж а с ы ц а д еш н не б т р д щ ? К анаратсы зды ц ацыры, мше, менменджтш и i р i м i не э к е л ш т а с т а п ж 1б ер д к С е н со л nipiM HeH ш ьна а л м а й м а л т ы р ы п ж у р с щ . © 3iM д еп к е ю р е к к а к п а га н м е н , е з г е н щ б а р ы н к е зге ж м е й , icKe а л г ы с ы з к е р е сщ . Адам у а к ы т — т е р ге у н п н щ а л д ы н д а э р к а ш а н ж а у а п беруге т и 1с. В у м ы р д е г е н н !ц ©3i у а к ы т т ы ц са р а н бер ген несиесг А п ы р -а у , о сы а к и к а т т ы неге т у с ш б е й с Ы С о н а н сон эке- лж парызынды кайда коясыц? Сен сэбилерд1 жаратка- ны ц д ы емес, соларра ж а са га н ж а к с ы л ы гы н д ы — кам- корлы ры ц мен уйреткен тэрбиецдк экел!к махаббатынды м а к та н ы ш ет. С ен олард ы ж а р а тк а н ы ц yuiiH оке емессш. Т у Ы н у кер е к. 9 к е л 1к п а р ы з ... А д а м y u iiH б у д а н ©ткен к и ы н м ш д ет те ж о к. Э к е л ж п а р ы з ©зщ ©Mipre экелген т© л щ д { ж а к с ы к е р у м е н , eM ipeHin с у ю м е н е те л м е й д к Ал сен болсац уш кы зга эке болдым деп, бук!л мшдетиий орындагандай пешлде журсщ . Ауыртпалыкты Калкана артып, балалар туралы мулде умыттын. Кабж етаз б1реулердщ кулдш ем еш дуниес{н окып отырып, каныцды in lin e та р ты п су р л а н ы п , керемет куш н е сщ . Д э л сол сэтте ш ы гар м а авторы кар сы алд ы нд а тур са аянбасы н, ая- м асыц анык. К аб щ етпз адам кайдан ш ырады? Осыны о й л а д ы н б а ? К а б ы е т а з д щ т щ т у б ! т э л 1м а з д щ т е ж а т к а н ж о к п а ! К у ш е р тен ©з у р п а р ы н т а у а н ы аз, т а л а б ы кы с- 158

6ipey болып цшкса ще? Kim кэнэл1? Оран езщ сиякты к бупнп куннщ уэй1м1мен гумыр Kemin жургендер id- лг? Иэ, солай. Сен енд1 езщ ymiH рана ©Mip cypin жур- генщд! ойлануыи керек». «Иэ, солай»,— деп куб1рлед1 Мырзан орнынан турып йтып. Бойын кыодсыныс ce3iMi биледь Туске дей!н як сершпей уйыктаганына жыны козды. Кызметшен u iiK K e H iH рйлап, кысыдды. Оятпай кеткещ y m iH Кал- ра ренжщ. E c iH e келшщегшщ: «Сен езщнщ кабшет- |д1г1нд! жасыру y m iH езгенщ жазранын эдей! менсш- йсщ»,— деген c© 3i T y c T i. 6л осы сот езщ шынында да бшетаз бейшара жандай c e 3iH in , куй!не куйзелд!. t’ p T e n r i кунге c e H in , сергелдецге тускен пакыр. Саган ы керек»,— дед! кущрене дауыстап. © M ip i босамас f c журек шыгармын деп ойлаушы ед1, жок ез1лмес, члмрс жан болмайды екен. Ол KynipeHe берсе егЫп *г©рш 61л1п, тундег1 жуз1 таныс ак келшцдект! кайда •ргенщ ойлап, взш алдарката бастады. «Сол кэшрд1 |й'дан керш ед1м?» B ip a K есше T y c ip e алмады. А с ы р ы с |уынды да ас уйге к!рд1. I Бурын Калканы осыншалык катыгез деп ойламаушы Eneyi канша режтсе де ертенднде-ак татуласып ке- I •in. Калка кайтымы тез жан. Айтарын айтып таста- }имен, соцыра ©3i кысылып, кипактап журетш жэне ол куйеушщ кецшне каяу салатын эрекетке барран ес. Оныц 6yriHrici Мырзаннын кутпегеш — муздат- i>nu кацырап бос тур. Ол шкафтын imiH актарды. «Му- |>1сы neci?»— дед! тацыркап. «Элде...» К©з алдына Бек- Алидыц бейнеа келдк Басын кетерш алды да тещрегше §»з жуг1ргп — муздаткыш та, шкаф та аркалыгы жок i i орындык та тым жат кершдк ол езш бвтен уйде Тргандай сезшш, бойы муздап кетп. CyMipeftin сэл 1 рды да суметЫп жатын бeлмeciнe келдк Пальтосын ft:in жатып KBKiperi каре айырылардай курешдк т!с1н мшырлатып кайрап, кезш жумды. B ip a K 6ipa3 уакытка i йiн кеудесш кыскан ашу таркай коймады. О л кезш

а ш к а н ж о к , о р н ы н а н да к о з р а л м а д ы ; б е т ш щ к а н ы да ш ы п , с у п -с у р б о л ы п T icT e H in т у р ы п © зш кез к е л ге н пен д енщ TenKiciHe T ycin , тэл к е гш е айналран м усэш р жан дай сез1нд1 де, со н ш алы к элш зд1гш е, бейшаралырын, н а л ы д ы . К у а н 'ы ш ы с а р к ы л р а ц ш ерм енде к © н ш н шерл ©KciK буды . Ш а ш ы н ж у л ы п ал а р д ай кос ко лд ап устад! да, ж а н ы к и н а л г а н ад ам д ай ы ц ы р сы п , с ы л к етш отыр; кеттк Tyci каш ы п, ун -тун а з узак отырды. « 0 з 1м ... ©3iM к ш э л 1 м ш » ,— дед1 элд ен у а к ы т т а н со д ip iл а р а л а с к у ш ш н т ун м ен. « А к ы м а к б о лы п, кол жет пес б ш к к е у м т ы л р а н ш а ©згелер к у с а п к у т 1 р ш ш к ymii т ы р б а н ы п , т ы р м ы с а б ер ген д е, м у н д а й к у й ге т у с п е с ед!м А к ы м а к п ы н !» — дед1 ы з а л а н а а й к а й л а п . А ш ы н ы п оты р ы п с т о л д ы с а л ы п к а л д ы , со сы н и л е к т е н ш ж а т к а н 6ai к ш м ш eciKKe к а р а й л а к т ы р ы п ж {б е р д к « 0 з 1м ... езй к ш э л 1 м ш . 0 м {р д е ж о к т ы 1здед1м. К,олым ж е тп е ск е ум т ы л д ы м . 0 d i n ж у р ш т у б ! ж о к т у ц р и ы к к а б а ты п кеттчм С а у а п ! С а у а п бо лды »,— дед1 тары да айкайлап. 0 ; д аусы нан 03i ш ош ыды. K©3i босара ж акта, аяк кшмдер ДЩ ар асы н д а ж а т к а н м а л а к а й ы н а тустк С о сы н мен-зе1 болы п сэл оты рды , колы д!р1лдеп, темею алы п тутатть да, ойра шомды. Ж асы отыздын алтауы на келш тк Осынш а уакыттьи 1ш ш д е т у к т ы н д ы р м а й б у г ж oiTep ic T i е р тец ге к а л д ы р у мен ж ур е 6epinTi. 1уы р ы к ж а с пек артпа жерде тур 0 з1н ж ас ce3iHin, ар к ан ы кенге салы п, келер кундерш е! ум !т кут>ч акы лсы зды ры ньщ салдары екен. 03i кура л ы п та с ж 1г!ттер д щ 6ipi та кты , 6ipi бакты болыпты. Кун кеше ©зше имене карап, «агалап» тураты н балалардьп бi разы ж у р т т ы ц аузы н а !л iHin, ал ш ан д ап ж ур . Солар д ы н б ар лы р ы 03i о й л а й ты н д а й ж о лб и ке емес. Ш аба* а т т ы к а м ш ы ж у р г !з б е й д к А л т ы ©piM б у з а у Tic к а м ш ы н ы н з а Ь а р ы н а н а я н ш ы л , а я н ш а к а т к а н а к о р ы к с а ке рек. Б у л М ы рзанра аян ш ы н д ы к. С о н д ы ктан ол ать ш ы та б а стаган ж а стар д ы н барлы рьш б1рдей ж о кка шы рармайды. B ip aK канаратсы зд ы ктан туран меимендп 160

i ит!н дерт осы 6ip акикатты ешкашан мойындаткан Lee. Енд1 ойлап корсе, ол киялындагы турырра орме- п емес, самгап жетпекнп болыпты. Мынандай ойшылы щ курдел1 заманда ондай бшкке самгап жетудщ мум- н eMediriи есепке алмапты. Сейтш журш ©зш жогал- Ljn алганын енд1 рана бмгендей болып отыр. Астамшы- ык, жасаймын деп, каншама асыл уакытын текке к т п алган. 0з пешенесше жазылран румырдын енд1 ' 1ншауы калды? Бэльлм 6ip жыл болар, немесе он, I иырма жыл калган шыгар. Жанын салып жанталас- | шмен, боска откен кундершщ, жылдарыныц карымта- ,-мн кайтара алсын ба? Апыр-ау, уакытын бекер ж1бер- |ей тырбанып журген Беккалнды неге кшэлайды? Оныц | « окушысы бар емес пе? Адамдардын талгамы мен iyciHiri б1рдей деп к\\м айтты? Журттыц бэрше «Доктор Фаустус» пен «Сотые пен бейб1тпллж» рухани азык бола 1 шайды. ©peci бшк шырарманы туешу унпн epicTi ой |грек кой. Ал ei<iHiu бiрiы сен неге «Доктор Фаустусты» жымайсын деп кжэлаура euiKiMHin какысы жок. Муны Нырзан бжедг Ол мыстьщ алтын наркымен ©тж жур- йнше, Беккалп еекжджердщ ce6enci3 дэржтелетждь *же кушнедк 1Дмд1 кжэларын, юмге тшеерш бжмей • лзеурады. Эдегш кезде сын субъективпзмге Tyciri кет- h деп ойлайтын. Долына калам устагандарды дэржтей- Keft6ip сыншыларды кжэл1 санайтын. Олар Мырзаира разарлык у л е т р ж отырган жан сеюлденетж. Kefiinri ^акыттарда k im кержгеннщ рецензия жазгыш болып ■ лганы оны тары куйжд1редк Осындайлардыц Kecipinen |*акталура Tiiic шыгарма датталып, сыналуга Tnic туын- яы дэржтелж жатады. «Сонда калай, здебпет кержген- |нн ойыншыгына айналрапы ма?»— дейд1 кушнж. ©3i i icIh кайрап журген екБуш шыгарма сыналгалы 6epi бул inKipinen кайткандай болтан. Суркай шыгармалар ■ ■ ыналып-ак жатады. BipaK татуы жок дунпелердщ нэ- liipi азайганныц орнына кебешп бара жаткан спикты-. 161

Нашар шыгарма ертенген жерге ecin lubiFa беретш арам шеп тэр\\ЗА\\, отаган сайын каулай туседг Мырзан журек айнытар жарымсщз нэрсе шкендей тыжырынып басын энтек шайкап койды да, омырауын туймелей бастады. Жолай асханага сорып, тамактанып алуды ойлады. EciKTi 6eKiTin, сыртка шыкты. Тундеп аяздыд зэр! сынран, жапалактап кар жауып тур. Ол жорары карады — аспан тым томендеп кеткен сиякш. E c iK алдында 6 ip топ бала атКыласып ойнап жур. Мырзан оларра 6 ip сот кызыга карап турды. «©Mip осылардш-ау»,— деп ойлады. Булардай кезшде ойын емес, шаруа бакты. Кыстыд какаран аязды кундер1 тау- дыц етегшде тогайдан аркалап бутак таситын. Уйге жеткенше саусары удай ашып, кимылрэ келмей калушы едк К,атал тардырдьщ киыншылыктары адамды кайрап, кайраттандыра тусетш болу керек. Мырзан сол киын- шыльщтардын 6 ip iH e мойымайтын, мойылдай 6epii< болатын. Калжырап шаршап, калшылдап тонып келсе де бала болып боркемж м1нез таныткан жер1 жок, ше- m e c i жумыстан кайтканша отты маздатып жарып, су ысытып коятын. Экеа eciH e тускенде рана сыртка шырып кет1п, булырып жылаушы едк Жылап турып «кекемд! кайтара гор» деп кудайра кулшылык ететш. B ip a K д1ш катты кудайдыц оран MeftipiMi Tycin, т1лекцп бола ал* мады. Бейнеа елеске айналган к©кесш кут1п жургенде, ойламаган жерден б©пел1 болды. B ip a K куанган жок. Куанудыц орнына жанына жазылмас жара тускен жан- дай кайрырды. Шешес1не деген к©нЫ енд1 кайтып жы- лымастай суынды. Шадырарын сум согыс шайкаган жес1р отауга куаныштыд орнына кайры экелген шшкене сэбид1 де жек керш журдЬ K,a3ip ойлап керсе, Уятгул- дщ бетшен улкен болып 6 ip рет те суймеген екен. Кдрын- дасына деген кедшнщ тоды тек бертшде, merneci кай- тыс болтан сод рана ж1бш. BipaK сум сорыстыд жанына салган жаракаты — бармактай рана тас квюрегшщ теред тYкпipiндe жасырыдып калып койды. Шемен боп 162

'•айланган осы тас киналган кезшде куш бупнге дешн перш коздырып, ж1герш жасытады. Мырзан мунысын кеден туа жетлм калган, шешеден он екще 6ip гул! шылмай жатып айырылган шерменде кызра сезд1рген мес едк Жалрыз суйеу-суйешштер1 кайтпас сапарра ттанран сон, ол б1рнеше кун бойы бул дуниенщ озде- Нне тиесЫ кызыры саркылрандай, бейне 6ip кайтып obiFa алмас кердей шьщыраура тусш кеткендей бей-жай уйде журдк И р ш ш к Tipi адамньщ езшп, ecenripen куре беруше квнбейд! екен. Куаныш та, кайры да жэне баска осылар сешлд1 урымдардьщ барлыгы т1рпилж кейтш аякталас драманьщ мазмуны екенш Мыр- ан саналы турде сезше коймаран. Оны сол 6ip кор­ ней каранры шьщыраудан адам баласына тэн стихиялык •рекет алып шыкты... Шеше казасыныц о баста айыкпас- уай боп KGpiHreH кайгысы сешле бастаран кезде 6ipHeme f*H бурын мэш де марынасы да суйылып жэне де осыраи lieftin жат санап келген карындасыньщ жакындырын ту- де, oFan ыкыласы оянды. ©з бакытын ана курса- ында жатып жалмаган KyH9ci3 шермендеге колынан келген жаксылырын жасаура тырысты. BipaK... 6ipaK ол |лаксатына жете алран жок. Бесшнп курсты бтрер кылы Уятгулден айрылып калды. Ол карындасыньщ a6ipin рана K e p in кайтты. BipHeuie жылры табысынан кырымдап журш жинаган акшасына алдынгы жылы шасы мен карындасына ecKepTKim орнатты. Кикулап жупрш жургендерге карап турап, кощл1 ■ бузылды. Осындай думанды, балалык шактьщ кызырын ■ (гойламаранын ойлады. Балалардьщ мына дангазасы |>ган тым epd api жат коршдб Басы салбырап iлби ба- ып узай бердь Журш келе жатып езшщ жалсыздьтын >йлап, квцш кобалжып, алкымына жас тырылды. «Еш- ш'ш ата-анасын канжыгасына байлап журген жок 1кой», - дед1 жубаныш Аздегендей. BipaK жексурын ce3iM ■ журегше кижш турып алды. 163

Ж о л а й а с х а н а га со к ты . Iiu i у л ы п тур са да аска тобе- Ti ш а п п а д ы , а л г а н к о т л е т ш ш у к ы п ж е п , ы с ы р ы п тас* т а д ы д а, ш а й iuiTi. Ы с т ы к ш а й д е н е с ш щ к у р ы с к а н -т ы - р ы с к а н ы н ж а з ы п , м а н д а й ы н TepmiTTi. А сх а н а д а н бусанып ш ы кты . Ж ы л ы жерден терлеп ш ы ккандш ме, аялдам ара ж еткенш е то ны п калд ы . Троллейбус жуык, арада келе койм аган сон, ж а я у ж уре бермек болып турранда, кез1 к о л ты к та сы п келе ж а тк ан аласа бойлы кексе еркек пен бэйге аты ндай ж ар аган су н га к бойлы, бадана коз ак келш ш екке тустк К о ш лш жш ркеш игп ce3iM билед !. О сы д униед е м э н г ^ к к а л а т ы н д а й алш ац б а с ы п , ш i ре Hi п келе ж а т к а н е р к е к т щ ж у з ш е коз то к та т- пай, онын езшен озып кеткен карны на ж ауы га карады. Д э л осы сот бейтаны с ж ан оз б асы ны н аз кундш то я т-к а н а га ты yniiH езгенщ б акы ты н тонатан караниет ж а н д а й б о л ы п к е р ш д ь М ы р з а н ы з а л а н ы п , TiciH к а й р а - ды. Сосын ол аяуш ы лы кпен ак кел1ншекке карады. О н ы н ж узш е н м ун табы н корем1н деп ойлаган. Кел1ншек ©з T ip u im r iH e аса р азы ж а н д а й ж а й р а н к а та д ы . Б1зд1 кердщ дер ме дейтш дей ы н гай таны тад ы . М ы р занны н денес! аязды KyHi сы ртка ж алан ш ык- к а и д а й о кы с д!р еттк I llэнтiк кары н еркек пан. Троллейбус кутш бурсендеп тур та н адам дарды та б а ла та н д ай са м ар к ау к©з тас- тайды . Ол М ы рзанны н келш ш екке теЫле караганын ж акты р м ад ы бшем, каб ак ш ы ты п, ж 1ги тщ бас-аягы на коз ж уг1ртт1 де, м урны н ты р ж и тты . С о сы н миырынан к ул ш , езш ен 0 ж е птэу1р енсел1 эйелге буры лы п, элдене дедк А к келш ш ек о лпы -со лпы кш нген бейтаныс ж iriткe ж алт карады да ж ы м ы н еттк Аррым актын устш де жар- биып отырранын м актаныш туткан баладай масайрап, к е л ш ш е к т ш к о л т ы р ы н а н у с т а п , н п р е н ш т у р р а н шэнтш кар ы н еркекке к у л ю а келдк «А дам деген азы на мэз боп, с о н ы а л д а н ы ш е ту а р к ы л ы ©Mip сур е д 1 екен р о й »,— деп о й лад ы . Т у н д е ©зш т а б а л а п кеткен а к келш ш е кке енд1 164

п караган жок. Ол маска киш, ар деген эд1л сот- шып журген адам сеюлдендк ,фзан троллейбус™ куткен жок. Калтырап тонып да ак, келшшектщ жымыскы кулю ойнаган жузше Iay ушш кенсесше жаяу тартты. Троллейбусты тура берсе жас келшшеггн «аспандагы айдан, ч кызганатын» шэнтж карынмен шэлкемдесш ка- ын бьлдк »лда келе жатып искусство элемшде ак келшшек i маскалы жандардын барын ойлап, ызасы козды. лдына Беккалидын жэне де баска б1реулердщ ток I келдк Солардын устем болып бара жатканын 1лды. Bip топ адамнын алдында Беккали сеюлдВ н айтысса езшщ уятка каларын, халыктыц калам шдарды кад1р тутатынын ойлады. ©зш осы сот i туманный, арасында жол таппай адасып журген ■ Усезшдк «Иэ,— дед1 ол KypciHin.— K im бакытты соныц C03i акикат. Ал мен...» Коюрепнен локси ;ген ыстык агын кемешне келш т1релд1 де, тас- атып турып калды. Ол ез даусына e3i туншыкты. тардыц жолы 6ipey. Олар ауыткымай, адаспай .лмен тура журедк Ал акымактар жол тандаймын , Рiп барлыгынан макурым калады»,— деп куш- онда калай, елермен болу керек пе?» Осы 6ip «кемейже келш кептелш турып алды. Буган дейш ул сауалдын жауабын таба алмаган. K,a3ip де й жобаларын битей кысылды. «Иэ,— дед1 ол.— мен/ик алгы кундерше сенген адам ymiH ец жаксы ул сездщ магынасып т1р1шлжтщ кадырын уккан гана бмуге T n ic. ©йткеш ©Mip ешюмнщ еркелши мейдг Сэл калгып кетсен-ак кулайсыд. Бул бол- «н зады. Иэ, дед{ ол 03 ойыныц тиянактылыгын купта- н ниетпен.— ТокмейБншлжтен елермендж жаксы. )дамга гана жарасады». ©лерменджтщ баска да 165

синонимдер1 толып жатданмен, ол здеШ осыны далап алды. Бул сэтте оныц iiiiKi мазмуны мен аласапыран сез1мше осы 6ip сез рана лайыд ед1. Онын KeniperiH ашу биледд «Мен шмнен кеммш?»— деп ю ж ш дд.. - Университета жада 6 iiipreH жылдары эдебиет рылы* мында турен туспеген тыд тым коп болып коршудл ед|. Жетекип усынган тадырыптардыд 6 ipiHeH-6 ipmin артык болып KopiHreHi де рас. Мырзан алгашды 6 ip элетте солардыц дайсысын таддап аларын бымей 6 ipa3 уадыт журш далды. К,оррау дайда дашар деген оймен жетек- miciMeH хабарласпай еледш жазып, жатып алды. Ырак поэзия деген тект1 онер оран бетш бермед1 жэне де Кдлданыд аз табысы дут болмаран сод, доргап алуды жон дерш, Сешлбек Сарынтаевда барды. Сешлбек оны жылы дарсы алранмен, оншалыд ыдылас корсете дой- мады. Амандыд сурасдан сод «болашарынан ум1т куте- тш шэюртшщ ай барып, бекер жургенш» айтып, 6ipa3 урсып алды. Мырзан дысылды. Устазыныд урсып айткан жылы C03i оныд осал жерше доп тидд эйтпегенде дар- сыласудан да дашпас едп Алдына келген адамды далай тутдындауды б1летш экю устаз дызарып отырран ж1гггп KonipTin мадтап, ecenripeTin тастады да «адтуальды» тадырыпты ардалатып ж1бердд Жалган мадтаура ма- сайраган Мырзан ©3 i жазушы деп мойындамайтын адамныд творчествосын зерттеуден бас тарта алмады. К,атты сыйлайтын устазыныд кодшн димады, сонан сон адрырттыдпед пендешшк жасады. Bip жылга жуык уадыттыд irnmne жуз елу беттей дуние жазды. Онысын Сешлбек одып Kopin, аздаган кeмшiлiктepiн корсетш дайта дарап, толыдтырура кедес бердд «Жулдызыд жан- ды»,— деп Кдлда дуанды. Bipan ол дуанган жод. Улксн жумыс тындыррандай емес, дайта дылмыс жасагандай сезшд! 03iH. Оныд ойынша, бул жазушыныд творчество- сы зерттелуге емес дек дана сыналура тшс болатын. Адыры ол 03 едбегшен бас тартты. Жазранын 6eTi булк 166

пей улкен адамнын. алдына апарранына жзне 03i аса д1рлейтш устазынын, кощлшектше ызаланды. Енд! йтып оньщ алдына бармаска беюндк Сарылып журш пзтан ецбегш лактырып тастады. Оны балалары 6ip- t> парактап алып, самолет жасап тауысты. Осыдан соц *ырзан «енбек» жазура отырган жок, бурынрыдай жа- т тастай салайын деп желшпейтш де болды. «Бул *гниеде айтылмаран, жазылмаран ештеце калган (ж»,— деген тушнге келдь Ендк мше, биткел1 турран аспирантура да жайына |лды. Ол эдебиетке уш кайнаса сорпасы косылмайтын р мекемеге кызметке турды. Мырзан алгаш бул iciHe oKiHin журдк Оныц устше ||ллканын. сездер1 камшы болды да, тып-тыныш жумы- |ш тастап, жанталастьщ ортасы — радиога барды. Он- ii коп турактамай, орын ауыстырды. Университет б т р - W/fi ауысумен жур. Ол басын котерд1 де, асырыс сабылып жаткан адам- |фга карады. Кеудесш муцлы сез1м баурады. «Алда- Ышы бар адамдар бакытты р о й » ,— деп куб1рледк Осы |т ез1н осы адамдардыц устшен кун керш журген жан- | й сезшш, бусанып терлеп кегп. Opi еткен, 6epi откен- ■ 'РДЩ 6opi токтай калып, ©зш табалап урсатын сиякды. \\\\ ток, кондл жандарра тура караура кысылып, басын ь шн салды. Тез1рек кецсесше жетш алуды ойлады. 1 — Ж 1гтм ,— дед1 элдеюм жолын кес-кестеп.— Алые- келш ем. Осында балам ауырып жатыр едк Мырзан басын кетерт алды да, карсы алдында тур- ш каба сакалды картка карады. Бейтаныс лигггпн, жсы басты ма, анкылдап турран карт кысыла кул!м- |редк I — Госпитал дегенд1 ертел1 6epi 1здеп... Казак бала- 1 1болгап coil,— деп кум1лж1дк Бейтаныс карттыц абыржып турраньтна к \\л к \\с\\ кел- М. «Ауылда болса р о й , буйтш кумшж1мес едк Мойнына шпзеец де госпитальга жетшз дер едЬ,—- деп ойлады. 167

Ж*пТтщ ©Hi жылыранына куанды ма, карт кайдан кел- ген1н, кай тума болатынын, баласынын аттан кулан, аярын сындырып алганын калдырмай айтып шыкты. Мырзан улкен шыдамдылыкпен оныц с©зш белмей тын- дады. Сосын барып картты бастай женелдк Госпнтальга тура апаратын кешеге жетюзд! де, калай барудыц жен- жосыгын тусшд1рш, кетуге ьщрайланды. Шал тары да элдене айткысы келгендей сынай танытты. BipaK унде- ген жок. Колындары дорбасын колтырына кысып алды да, кетш калды. Мырзан онын сонынан узак карап тур- ды. Неге екешн, к©нш котерЫп, куанып турды. Адамга жаксылык жасаудын соншалыкты куаныш экелерш ту- С1'нгендей болды. Ол 6ipa3 журш барып бурылды да, тусалган аттай к!б1рт1к аянмен узап бара жаткан картка тары карады. Картты куып жетш, госпитальга дешн шырарып салгы- сы келш турды да, бул райынан айнып калды. «Кайры деген адамды эрекет жасаура мэжбур етедк ал адам эрекеН аркылы шын мэншдег1 ©MipAi сезшед1 екен рой»,— деген с©з тшшц ушына келдк «Ал эрекетаз адам карап журш, каран калады. Мен сиякты»,— дедй Бейтаныс карт KeuieHin мушсш айналып кеткен сон, 1л- repi ЖYpдi. «Эрекет, эрекет»,— деп ©3i кызмет ктейтш кецсенщ алдына келгенше 1штей сан кайталады. *** Мырзан — ешюммен шенплш сойлеспейтш томага- туйык 6ip жан. Кенседе отырранда да, кешеде журген- де де imi ауырран адамдай кабагы 6ip жазылмайды. TinTi, осы мекемеде кызмет ктейд1 дегеш болмаса, ез- гелер кусап ертеден кара кешке дешн сарылып отырган кун1 жок. Калрып-шулрып б!раз отырады да кетш кала­ ды. Элдеб1р асылын жоралткандай басы салбырап, кезш жерден алмай журед1 жэне де eniKiMre косылмай жал- рыз жортканды унатады. Баскалар осы яигИке тусше алмай тан. Не ойлаганы, 168

ндай макеаты бар? Мекеме басшысынан сескенбейтш! |лай? Элде арка суйейтш 6ipeyi бар ма? Мундарылар ы такылеттес сурактардын шенпмш 1здеп эуре. Эркш Нише кустаналар, 6ipaK олардын б!рде-б1реу! Мырзан палы райбат сез айтура жок. Кай-кайсысы болмасын [гже» жЫттщ эдептен тыс еркшдшн жактырмайды. »йте тура imKi толтаныстарын сезд1рмеуге тырысады. ткеш ездер1 б1лмейтш, Мырзан арка суйейтш «мык- б нын» каЬарынан сескенедк Эдетте мансаптан домел! икене адамдар кумэнгшл болады ро й , оларды « K e c ip i l irr кетер» деген салкын ойдын, сескещйрш тастайтыны Кс. Bip кы зы ры — Мырзан ш ы ры п кеткен сон, нег!зг1 1члме басталардай 1степ отырран жумыстарын ысырып г ’фш, 6ipiHe-6ipi карайды. Олардын ешкайсысы да топ Иарып шырура жок. Кайтадан icKe юршедк Олар мур- |ынан шаншылып, жумыс icTen жаткан адам болын ке- 1нуге тырысады. MiHe, уш айдын жуз1 болды, Мырзан \\ лгел1 алып-кашты эцпмелер! пышак KecTi тыйылып, ; ;j-'6ipiiie деген сешмш жоралта бастаран ж!пттер сырт- hи сыйласып, нитей кинасура коштн Оларды сескен- Црген — туйык ж1пттщ шамадан тыс еркш дт жэне етбарып туратын кабарындары з\\л . Алрашкы 6ip элетте ундарылар оныц жазылмайтын кабарына, муц шоккен анарына карай, квцшнде таркамас mepi, ортаймас айгысы бар кусалы жан шырар деп журдь Ke3i келген- ' огам жылы сейлеп, кулд1руге ниет еткендер1 де рас. Ирак туйык ж1пгп эзшге жыгу, жадыратып кулд!ру мкin болмады. Элдешм езше барыштап эз1л айтса, лбырап T y c in кеткен басын шалт KOTepin, элпге окты йн кадап, сазарып отырып алады. Э з\\л айткан жан •йда ть!гыларып бшмей кыбыжыктап, саскамнан тарт- ларын аударыстырып, бугежектей калатын. Сопдык- п болар, олар кикар жшттен жасканады. Ол Kipin •vie жатканда кауырт жумыска кiрiсiп кетедк Мырзан \\< riciMCn иыктарынан ауыр жук тускендей енселерж -»тередк

Бупн твтенше 6ip жардай болды. Мырзан iuiKe юрд! де ecin алдында к1д1р!п, бас котермей жазу жазып жат- кандарга тесте карап, сэл турды. Сосын ез столына беттеп бара жатып, отыррандарра дауыстап сэлем бердк Ymeyi де бастарын квтерш-квтер!п алып, энтек езу тартты. — Бастык !здеп жатыр,— дед! 6ipeyi кул!мареп. — 1здесе, ©3i келсш,— дед! Мырзан. Жанары ж!г!т- тщ бет!не лып етт, кан ойнап шыкты. Сасканы болар, тартпасын аударыстырып жатып, элдене деп мн^рледь Онын не деген!н ешк!м тус!нген жок. Осы кезде телефон шылдырлады. Трубканы кетерген ж!г!т абыржып, орны- нан турып кетт!, миырына жагымсыз кулк! уялады. — 03i келд!,— дед! ол Мырзанра жаутандай ка* pan.— Бастык шакырады. Трубканы Мырзанра усынды. Калган eneyi елендеп, бастарын кетерд!. — Ало,— дед! Мырзан. Бастыры ауыр сез айтты 6i- лем, онын Tyci бузылып кетт!. Трубканы суык жымиып, жанында турран ж!г!тке усынды да, орнына кел!п отыр- ды. Ж!г!тт!ц Tyci кашты. «Мэке, бул... Мен»,— дед! ол кум!лжш. BipaK оз!н!н Мырзан eMecTiriH айта алмады. Бастыры айтарын айтып болтан сон даусы бузылып: — Мен Аррынбаевпын рой, Мэке,— дед!. Жуз! нарт- тай болып кызарып, терлеп кетт1‘. Сосын ызындай бас- таран трубкага урейлене карап турды да, колы д!р!лдеп, орнына койды. Мырзан KniHe бастады. Осы кезде кабарынан кар жауып, Мэкен Kipin келд!. — Подумаешь,— дед! ол столды тарсылдатып урып.— Жанын бага алмай жур!п кыр керсетед!, еще! Мырзан оран жалт карады да: — Абайлап сейлещз,— дед! TicTeHin.— Мен торга ка- мап устайтын ан емесп!н. Б!лд!н1з бе! Ci3 зоопаркты баскарып отырран жоксыз,— деп суык жымиды да ек\\ бет! долыра курен!т!п, калшылдап турран бастыгына 170

<езшщ сурын кадап, м1з бакпай мелшшп катты да кал- т,ы. Мэкецнщ мысы басылып, абыржи бастады, зклдк шбарлы даусы бузылып кеттк Мырзан лэм деместен л ы р ы п журе бердк «Акымак!»— дед1 eciKTeH шыра бере кушне южшш. \\шуын баспакшы болып темею тутатты. BipaK ашуы голастай коймады. Бастырына ен. Heri3ri ce3i айтылмай алран сеюлдене бердк 0з icmin бурыстырын бше тура, 1шулы болрандыктан, кшэсш мойындагысы келмедк !\\айта ececi кеткендей кушндк Бастырына ауыр-ауыр оздер айтып тастаранына екшдк «Дегенмен,— деп ойлады ол,— ©3i 6ipa3 абыржыды. Ьудан кешн з1ркидемейтш болады. Кдмшн, KiM екешн 5ijjin журсш. Кайта дурыс ктед1м. Айрайра бассам, ол гса карап калмас едЬ>. * Адамныц купи — сусы. Tici каттыдан сусы катты мы- Iьш. Бул заманда кулырына курык, бойламайтын пен- /Ч.снi кушпен жецудщ к и ы н д ы р ы н , T iiiT i, мумкш емес- лпн ол б1лдк ал енд1 менменагеннщ мысын суспен басу- \\ а болатынын жэне де ce3in, езу тартты. Жацагы уш жичттщ G3iM деп к©1ирек кагып жургеш оран белгш, 1ардыц сондай бола тура ©зшщ алдында Kiuiipeiiin, .уйбендеи кететшше тус!нбейдк Олардын куйбендеук ишшк танытуы — жалтактык емес, бакай есептен туран кулык па? Солай болар. 0йткеш есек дэмел1 жан эрка- шан жаксатты K e p in r ic i келш, шлш турура кумар. >Кзне сондайлардыц тасы ©рге домалагыш. Болып ал- I* пиша 1зет'1, иггипаты кеп. Болып алран сон, ceHi кайдан ] !\\<>рдiм ден уркт турады. «Япыр-ау, осы адамдар не боп барады? B a p i есуге кумар, мыкты мансаптан дэмелк Осы катерл1 дерт ауа аркылы жайылып бара жаткан кок па?» Кей кезде осындай кендлаз ой кещлш бузып, жаксы мансап ymiн жанталасып жургендерге елердей южшедк Юниц Tyciniriiune, мансапка ез куилне анык сенбеген идам рана кызыкса керек. «Апыр-ау,— деп ойлады ол,— 171

калам уста га н адам га кы зм ет неге керек? О ны ц манса- б ы — к а л а м ы ем ес п е ? Б у л д ун и е д е к а л а м н а н куд1ретп м а н с а п б о л у ш ы м а е д 1 ? Б е к к а л и д ы с о л а р д ы ц 6ipi деп ееептейдк B ip ретте оны: «С ен дары нсы здарды н санын бастауш ы алаяХ сы н»,— деп секкеш бар. «Коре алмай- сы н»,— деген Б еккали кы зарактап. «Сен м ансаптын ку- л ы с ы ц . И э , к у л ы с ь щ ! М ы к т ы м ансап са га н е зщ н щ сор- л ы л ы гы ц д ы , ж а зу ш ы е м е с п п щ ц буркем елеу у ш ш гана к е р е к » ,— деп ю ж ш г е н М ы р з а н . А р а г а б а с к а л а р Tycin, екеуш щ дауы осымен аякталган. М ы р з а н о н ы — у н и в е р с и т е т ' 1‘л д а л д а л а п ж у р ш эрец б тр ге н м е н , езш ен «озып кеткенЬ упин жек кермейдь к е уд е сж д е к ы з г а н ы ш та ж о к. TinTi, ол к ы з га н ы ш деген уты м д ы тусж б е й д к А дам езш де ж о к асы лд ы керсе гана кьвган б ак. Ол элгш щ адам кулер лж дуниесш мактан корж, д аны ш пансы ганы н ж акты рм айды , аш уы келедг «Б ейш ара, тукке тур гы сы з нэрсе ж азган ы н а мэз. ©нерд1 пайда табуды н кезж е айналды ры п ж урген алаяктар»,— дейдк О еыдан к е ш н -ак оныц ты нш ы гуы киын. Элденеге мэз болып, ж айр ацд ай кулш бара ж аткан элдеюмге ce6enci3 у р ы н г ы с ы к е л ш , ©ш TyTirin кетед1. Н е ге еке1Йн e si де бж м ейдц бул © M ipA i— тар кам ас той деп угаты н, е з у ж е н к у л ю у з ж м е й т ж м у ц с ы з ж а н д а р д ы к@рсе ж ы н ы ко зад ы . 9 лп 'л е р д 1 т о к т а т ы п а л ы п , бар битер ащ ы с©з1мен *плдеп, кб ш лж бузы п, ж ы латы п янберпЫ келш турады. О л acipece бетш э л е м 1ш теп бояп, к а з д а ц к а г ы п бара ж а- та ты н к ы зд а р га ©ш ж эне де унем ! соларм ен ш атактасы п ж ур е д ц о л а р д а н т а л а й рет с©з де е с т ш . BipaK ш ш с у ш койган ж ок. «М ейл1 алдана берждер, сендер беткбаста- рыцды бояу ар кы л ы адам туты н аты н зат екендер!нд1 дэлелдеп ж урсж дер. Ж ур епм айниды, карагым келмей- Д1», дейди «Адам ны ц сонша акылды бола тура акылсыз Хке y n ip б о л а т ы н ы Heci?» Б у л М ы р з а н т у б ж е ж ете алм ай ж у р г е н сурак. « Э л д е а д а м н ы ц ж а р а т ы л ы с ы , т а б и г а т ы

ма?! Бэлюм, бул киял шапшандырындай жыл- ■ пен ерлеп бара жаткан дамура \\л е се алмаган- I туатын шырар. Адамга сол дамудын, нэтижёЫнде >кататын мыц сан жаналыктыц барлыгы тансык. 1ык атаулыра адамныц уйiр болатыны — эршм р 6ip нэрсе 1здейдк ездер1не сол, ofneyip, 6ip нэр- жетпейтшн 6iлед1 де жана дегенге умтылады. нэрсе олардын ж о р ы н ы н орнын толтыратын нып турар, бэлюм. Элде адам ойлауды койып Iа? Мумкш емес. Бул, бэлюм, ой арысынын ©мiр эан эл\\ де болса баяулырына байланысты жайт )». I жургендш ме, жок элде окыс c e 3 iмнiu acepi ме, ынан жан кеткен тэр1зд1, T i3 e c i д1р1лдей бастады. лгылып калатындай сезжтендк токтай калып, те­ зе карай едк таяк тастам жердег1 орындыкка кез1 Ляндап барып, жайлап отырды да, куздж пальто- ^кагасыи кетердк Кантардын какаран суыгында пальтомен 6 y p ic in отырран ж 1 г 1 т к е a p i - 6 e p i ©Tin miдар тан кала карайды. фзан e3ine сузюе карал, эрi еткен, 6epi ©ткендер- ланып отыр. «Meni мае дейтш болар,— деп куб1р- дуылдап ашып турран куларын укалап отырып.— эра жаяу журген адам да жазыкты болар. Сен буздыц деп камап кояр». Темею алып тутатты. ||)зан узак отыра алмады. Кантардыц шакар аязы чан, койны-коншын т1м1ск1лей бастады. «Аяз екеш а жылы жер ЬдейдЬ,— деп куб1рлед1 де, жарасын ры KBTepiii, 6урiсi11, букшие туст1. (>ынок, шо ты, а? i{ желкеане кел1'п, теале карап тургап буюш са- 'iiipre жалт бурылды. Ол эдетте карт адамдарга pjii iic коймаушы едк осы жолы устамсыздык жа- ) пне жанашырлык таныткан кемтрге алара кара- су hpc' Iiлin opнынан турып, су Miрейin кетш калды. Р узап бара жаткан ожар ж11птке жасаураган 173

нурсыз жанарын кадап, 6ipa3 турды. Мырзан узап барып бурылды да, тусауы кеалмеген баладай калт-култ eTin бара жаткан кемшрд1 кердк Кеудесше аянышты сез1м уялап, жацары эбес кылырына' кысылды. Кыстыц 6ip тутам куш таусылып, кабары тунжырап iuip TycTi. Кэрл! аяз шакарлырына енд1 басты. Мырзан- ныц exi аяры серешп катып калды, аяз сорып кып-кызыл болган 6eTi шертш ж1берсе жарылып кетердей. Ол 61- рак ушне кайткысы келмедк Алгаш уйленген жылы дым тартып, кул1мс! шс ш ы р ы п туратын юшкене KypKecine жеткенше асырушы едк Ол 6ip алдамшы, отпел1 кезец екен. Дуниеде тозбайтын, есюрмейтш ештененщ болмай* тынын Мырзан кешеушдеп тусшдк Кайта жылтырак нэрсе тез ecnipin, оцай онатын кершедк Ол 6ip сэт Калканы ойлады. Есше екеушщ калай табысканы тустк.. Алрашкы жолырыстан сон, Калка оньщ туракты кер- niici болып алды. Кдтаптан бас кетермейтш туйык ла- итке урлана карап, жымындап кулед1 де отырады. Сы- бырлап элдене айтады. Мырзан кысылады, кызарып сыртка ш ы р ы п кетедк Элден сон Калка орнынзн тура- ды. Ол терезенщ алдында калын ойга шомып, TyHepin турран ж1г1гп алыстан бакылап журедк Бiрак Мырзан оран аса ыкыластана коймады. ©зше жаскана карайтын кызра назар аудармаура тырысты, ол Калкага аяныш- пен карады. Мырзан сол уакытта мундай аяушылыктын кыз ymiH катыгездш екенш жэне де осы кылыктары ар- кылы Калканы азапка салып жургенш тусше койран жок едк ©з агаттырын кеш укты. Bip KyHi ол Калканьщ баска Ж1п'тпен колтыктасып бара жатканын кердк Еш кубылыска селт етпейтш жу- periH сол сэт д1р!л билеген. Кимас дуниеа колды болып кеткендей iuii удай ашыды. Бурын аса елене коймайтын юшкентай ак сары кыз тым сулу болып кершдй Мырзан олардьщ сонынан с\\з\\ле карап, сьлешп узак турды. 174

Осыдан кешн Калка оку залына келмейтш болады. лрзан мыктап мазасызданып журдь Жатакханага ке- лмен шала-шарпы тамактанып, оку залына жупредь 1лка келед1 деген ум^пен жанынан 6ip орын алып яды да, елегзи кутедк EciK ашылган сайын журеп шлдеп, басын KOTepin алады. BipaK кыз келмей койды. /рын бул дуниеде штаптан езге кызык, озге жубаныш ж деп есептейтш. ©зшщ алданып келгенш ж у р е п 1хаббат жалынына оранган сон барып тусшдк Иэ, кБ птан да кудгреги 6ip куш бар екен. Онын сурапыл- 1гы сондай — адам ©зшщ юм екендшш умытый, куйге- к, бейшара, ещц б1рде улкен ерлж жасайтындай щаланып кететш коршедк Осындай сергелдещ коп ею- ,ай Kyidjxi Мырзан басынан кенлрдк Ол Калканьщ !гемен кыдырып жургенш коре тура одан б1ржола ырылып калуыньщ мумкш екендшше сенген жок. ©йт^ h i, Мырзаннын угымынша, махаббат ceкiлдi асыл зГм ешкашан алданбауга THic едк Бурын ешшмге га- ;-Ж болып кермегендштен ол осы тушнге келдг Калка- 1з мына дуниенщ мэш де, магынасы да болмайтынын сшдк B ip a K yMiTi акталмады. Кыз оган бурынгыдай щамайды, карсы кездесш калганда коз киыгын тас- iji, суык кабак, тэкаппар мшез танытады. Адамнын кары арткан сайын арман деген аскар аспандай бе- • м екен. Кыз осындай кылыктары аркылы Мырзаннын мне деген сез1м!н май куйган оттай epmiTe туст1 жэне й алыстай бердк Мырзан Калка нын кун сан ап толып, толыксып, эдемВ 'nin бара жаткаиын байкап, онан сайын ынтыкты. Талай *т жолын да тосты, 6ipaK кыздын карасын корген сэтте Yperi луп1лдеп аузына тьшылады, жуптап келген C03inin pin умытый, берекесз кашады. Кыз cyMipeftin турган 1сык жiгiттi одет табалагысы келгендей жанынан оте ■ ргенде басына емес, эдеш аягыпа карап, мырс куледк BipaK ол кызды умыта алмады. Анда-сапда Kepiri ка- ып жургенмен, сейлесуге батылы жетпедк Университет 175

6iiipep жылы Калкамен оку залында жолыкты. Кыз оныц карсы алдына келш отырды. Мырзаннын журеп лушлдей женелдк Окып отырган штабы жайына калды. Кыздан коз алмай карай бердк Бiрак 03i ойлатандай Калка куле карап, ытипат керсеткеп жок, басын да котермедй Ол бурынрыдан да шырайлана тускенмен, K03i нурсыз api салкын едк кыздьщ жузшде осыдан eKi жыл бурын кер- ген балалык ангырттыктын, сэбшпктщ жуканасы кал- маранын байкаганмен, Мырзан оран пзлендей мэн бере коймады. Алгашкы элетте коншне жагымсыз сез1м уя- лады да, ол тез гайып болды. Калка бас квтермеген сон Мырзаннын шыдамы тау- сылды. — Ы з 6ip жарым жыл бурын осы столдын басында кездесш едж. Кыз оран самаркау карап суык жымиды. Онын квзшде ыза, ашу бар екен. Мырзан катты кысылды. Сасканнак куле бердк — Иэ, — дед1 кыз кекете мырс етш. Сосын кабарын туйш, ызгарлы унмен: — Ci3 соран мэз болып журпз, — дедк Мырзаннын 6eTi ду ете тустк Кабагы д1ршдеп отыр­ ган Калката жалт карады. Элдене дег1сВак келдк Кыз баска еш нэрсе айткан жок, штаптарын асырыс жинап, кетш калды. Осыдан кейш Мырзан взгеше мазасыз куйге TycTi. Bip- неше кун толкып ЖYpдi. Кездейсок кездесш калрысы-ак кслдк BipaK Калка квз1не туспей койды. Акыры батылда- пып кызга барды, кинога шакырды. Калка да бэлендей бэлсше коймады. Осыдан кейш eKeyiHin арасы жакын- даса тустк Кундерш рана емес, тундерш де 6ipre втшзе- тзн дэрежеге жеттк Бiрiншi тун Мырзан упп'н оте колай- сыз болды. Онын ойын Калка да тусшдь 0ксш-ексш жылап ж1бердь.. Кеп уакыт отпей олар уйлендк Оран баскасы емес, екшнп рет кайталанбас асыл ce3iMi кымбат кэршдк «Адам намыс угшн бакытынан безшбейдь Намыс — адамнын еишмнен кем eMecTiriH дэлелдейтш 176

орма FaHa. О л — втчанип, ертен-ак умытылады»,— деп ?лады. Иэ, ол умытура тырысты. BipaK жанра тускен жара пкашан жазылмайды екен. Мырзан Калканы каншалык аксы коргенмен, азапты ойдан арыла алмады. Кайта ол 1деген сайын мендей беретт катерл1 дерт тэр1зд1 эйелше еген молд!р сез1м!мен катар op6in, кордаланып келедь jcipece осындай кундер! Калканын, озте таза келмегеш пне T y c in , керемет корланады. Дэл Kaaip Мырзанды сондай 6ip сурапыл ce3iM сокты. |емi тарылып, булырып калды. «Намыс — ашудын, ашынудын формасы рана. Ол маз- |ун емес»,— деп ойлады ол озш-оз1 жубаткысы келш. Iiрак буран бола кеудесш треукелеген муц селд1реп, Ьшле коймады. Мырзан ymin откегш умытудын, азапты ойдан куты- 1 д ъ \\ н 6ip гапа жолы калып едк *** ' Рестораида адам сирек. Ол шеттеу столдын 6ipme зйгасып, керегт алдырды. Te3ipeK жылынуды ойлап, •; рюмканы 6ipinen сон 6ipiH жеделдетт алып ж1бердк ш озекке тускен сон ба, арактын ocepi к уи т болды. \\f-epin отыррап Мырзаннын бойы жылынып, кабары жа- иллып кетт1. Эр-эр жерден каркылдап, култ немесе дау- ■ jpa сейлеп отырган адамдарга коз жуг1рттй Баска ркытта болса ашуланар едк бул жолы взшщ айкайлап |{( салгысы, 6imerici келт, аркасы козды. Жанына элде- |мдердщ отыруын тхлели EciK жакка жалтан-жалтан lapan, мазасы кеттк Кенет карсы столда отырган уш келшшектщ 6ipeyi Ькылыктап култ ж1бердк Ол селк етш, жалт карады. 1к>з-мейрам болып отырганмен, келшшектщ еншде сал- |ыпдык, коленке бар сияктанды Мырзанга. Онын кулюс! | лдк Култ улгермедц кеудесшен локсн квтертген кулм -087 177

квмейше жеткен кезде жанынан ©те берген ек[ ж!птке K©3i тустк — Жлпттер, — д ед 1 ол орнынан тура 6epin. — Мунда отырындар! Олар Мырзанныц жанына жайрасты. «Апыр-ау, кайда Kepin ед1м?»— деп ойлады ол, уш келшшекке кезшщ су- рын кадап отырран узын шашты эдем1ше ж!г1тке теале карап. 1\\айда коргенш eciHe Tycipe алмады. —Танысып коялык, — дед1 кезэйнек киген ж1г1т. Со- сын Мырзаннын келкпмш кутпей калган аракты уш рюм- кага белш куйды.— Мен с\\зц\\ танимын. Ызден уш курс жогары окыдыныз. Мырзан огам жалт карады. «Иэ, иэ, мынанын eni таныс». — Мына ж'\\г\\т — CaFbiH Таубаев деген жас жазушы. Мырзан узын шашты жштюе бурылды. Кайда KepreHi енд1 еш’не тусп’. Пан ж\\г\\т оган назар аударран жок, ею K©3i уш келш ш е кте . — Мен — Ержан Жаканов деген жас акынмын. Мырзан такылдап отырран кезэйнекп ж1г1гп жак- тырмай калды. «Акынмын дейдь Акынмын дегеш — мен жаксы адаммын дегеш ро й »,— деп ойлады. — Соке, сыншынызбен танысып койыныз. Сагын Мырзанра алара карады. Сосын мырс eTin: — Осы ма?— дед1‘ кекесшд!* унмен. Мырзаннын бет* ду ете туст1. ©ткен ж ы л р ы рецензиясы ойына оралды. Мырзанра CaFbiH Таубаевтын 6 ip anriMeci унаган. Эрине, ол бул шыгарманы мшшз дуние ретшде кабылда- ган жок. Сарыннын ешюмге уксамай, жанаша жазсам деген талабы, ниетз куандырды. Энлменш бас кешпкер1 Сырбаз Мырзанцын бурын-сонды кездеспрмеген бейнеш — гзденедк кеп окиды, 6 ip a K ici нэтижеаз. Сырбаз бей- Heci Мырзаннын еане умтылып бара жаткан 6ip адамды тушргендей болып едк Энпмеш окып шыккан сои макала жазуга отырды. О бастагы ойы — энпмешн ерекшелж- TepiH, жаксы касиеттерш антпак болван. Жаза келе 178

акала езгерт Kerri, мактауынан даттауы артыктау бол- ■; анын eKiHmi кайтара окьтанда б1р-ак.б1лд1 жэне де макаланын, камтьтан мзселеа о баста ойларанындай *лмес, кецейген. Жазушынын, эцг1месш тамызык e c e n T i ра­ на пайдаланып, казак эдебиетшдег! эьшме жанрынын жай-куш, токырауы туралы кен. косшпть Ею кун отырып жазран дуниеш кеп кенпкпей жарык керд1. Ол ез макала- *ын танымай калды — жиырма бегпк дуниенщ уш-ак \"»етш пайдаланып, калранын кыскартып тастапты. Ол «череметтей кушнген, енд1 кайтып колына калам алмастай гундлген. Сарынмен дэл бугшгщей 6ip столдын басында кездесе- | шн деп ойламаран. Ынрайсызданып, кызарактап отыр. ' арынра карамауга тырысып, уш келшшекке бу- , рыла бердй — Ал, мынаны алып ж1берешк,— дед! Ержанмын де­ рен ж\\г\\т. Мырзан саркып iuiTi де, CaFbiH 6ip урттап • ойды. Мырзан онын д1р1лдеген колына, сосын KypeniTin *ёткен бетше карады. Бойы TiKciHin калды. K d in калмак- шы болып едк Ержан ж!бермедк — Жок, болмайды. Бугш еам1зден танранша iuieMi3. г!абытты кут1п шалдырып бггпк. Даяшы кыз ж!г1ттердщ тапсырранын экелш, ортага койды. Ержан уш рюмканы тары толтырды. Мырзан ©si­ mp масацсып калранын сездй К,алыц туманный, арасын- <а отыргандай KQ3i карьтып, уш келшшектщ бейнеа |буалдырланып кершедк Ол 0зше жауыра карап, сызда- нып отырган C a F b iH F a бурылды. Бул ж1г1тт1ц тым аскак- I суы оран унамады. Ашура туншыкты. Кенеттен 6ip иатылдык пайда болды. — Сен,— дед1 ол сук саусарын Сарынга кезеп,— 1аган ренжш журс!н рой, з! Солай рой... Ренжуге какыц I жок. Шындыкты жазраным унпн ракмет айтура тшссщ. Сагын шырт ете калды. — Ш ы нды ры н езщ е!

— Агайындар! Кызбай жатып кыркысып, кырылып калып журмешк. — Сен взт я\\ классикпш деп есептейсщ. Бьпемш,— дед1 Мырзан калтыраган колын калтасына жасырып жа­ тып.— Мыктапкателест журсщ. 0йткеш сен кайры-касй реттщ езш романтикалык тонмен жазасын. Kacipeni жокка шырарура тырысасын. Бул жалран! Мырзанныц даусы бузылды. Bipey eciin коймады ма дегендей жан-жарына урейлене, жалтандап карай берген Сарынра тeciлдi. Сосын барып мырс кулдк — ©зщнщ элс1зд1гщд1 б1лген адамнан коркаеын. — Былжырама!— деп Сагын орнынан турды.— Ма­ ран акыл уйрететш сен KiMcin езщ? Мырзан езу тартты. Бул жолы кулетш рет! жок едй лап ете тускен ашуын тежеу ymiH кулген болды. Бiрак eiii жылыган жок. — Эдем1 жазура тырысасын. Ал эдебиетке сырткы эдемШктщ Keperi жок. Сырты жылтыр дуние езшщ эр- ci3Airin жасыру ymiH бетьбасын элем1штеп бояган сан- кал снякты. Ержан каркылдап кулш ж1бердк Сагын состиып ту­ ра бергенд1 ьщрайсыз i<opin, амалсыз отырды. Ол Мыр- заннын кэд1мг1дей мае болып калганын енд1 рана байка- ды — eKi K©3i канталап, oni сурланып KeTinTi. Сагын ун- демегендч жен кврд1 де, кысыла кул1мс1редг — Сулулык, эдемыж деген — шындык жэне карапа- йымдылык,— дед1 Мырзан бэсен. унмен. Сосын куйып Ж1'бер дегендей Ержанга ым какты.— Мен саган акыл уйретешн деп отырган жокпын, шпме сыймай бара жат­ кам шер1мдк муцымды шагып турмын. — Айта бер, айта бер,— дед1 Сагын суык жымиып. Акырын рана курешш койды. — Шындык деген— ажары айдай nepimre. Егер оны елш-ошш суймесен, аягына жырылып табынбасан, ол ymiH ку жанынды аямай куреспесен, шындык сенен сырт айналады. Ол сондай нэз1\"к жэне де кас сулудай кшэм- 180 •г

ч!л. Ал,— дед! ол даусын барынша созып,— 6ipev унии шндык каскыр сиякты. Олар шындыктан иманы ушып .оркады. Ойткещ ондайлар бейшара! Сарынныц MiibiFbiHa кулю уялады. Ол бурын-соцды ©рмеген бейтаныс яипттщ мына созше штей косылды. Канары кылырына ьщрайсызданып, 6ip турл1 монтансып 4алды. Ошидег1 сус эп-сэтте райып болды. Мырзанра аскана карап койды. — Жазгандарынды окып журмш. К,аб1легп екенд1гБ е шек келт!рмейм1н. Bipai\\ эл\\ жазушы емессщ. Эдебиет интуиция емес. — Болды!— дед1 Ержан Сагынра жаутацдай карай. I осын мырс кулд1 де оны аркасынан какты.— Сэкец та- | мнтты жас жазушы. Оны осы уакытка дей1н азден бас- |,а euiiviM сынаран жок. I ; Сарынныц ©ni ©рт с©нд1ргендей кызарып, терлеп кет- |и^.Ержанра бурылып, кабак шытты. Элдене айткысы 1елд1, 6ipaK сейлей алмай Мырзанра жаутацдай карап, I у.Ле бердк К,икар ж[г\\т ашуланып, ауыр сез айтып тас- i ар деп KayinTeHin едк ол басы салбырап, ун-туншз туне- , и отыр екен. Элден уакыттан сон колын рюмкара соз- •Г. К,айтып тартып алды да, бар денешмен Ержаира I рылып, ежiрейс карады. — Сен эмоциянын адамысыц. Сондыктан сшкашан i ii нэрсеш эд1л баралай алмайсыц,— дед1 ызрарлы ун- JlpH. — Бi3 де ютап окпмыз, б!з де б1рдеце б1лем1з,— дед[ Кржан кызарактап. — Б1лмейсщ! — деп Мырзан столды салып калды. |и1дыидары рюмка кулап тустк Б1рак оран ешюм назар 1ударран жок. Ержанныц 6eTi долырып, лып eTin кан | тан шыкты. —- Сендейлер даракылыктан езге дымды да бимейдк | . 1лмегенд1ктен ештеце айтпайтын эдебиет жасаура ку- |а р . — Осындай данышпандардан кашып кутыла алмай-

тын болдык. 0здер1 ею жолды дурыс жаза алмайды, сейтш журш акыл уйретедк Ержан еденге шырт туюрд1 де, уш келшшекке жалт карады . Абырой болганда, олар ездершше мэз болып, сыкылыктай кулш отыр екен. Ол т\\KipiriH табанымен суртш тастады. Мырзан катты ашуланды, ею колы таратсыз дррю- деп, ерюне кенбей койды. Ержанра сустана карап, кы- шырлата TiciH кайрады. Айкай салып, оньщ бейшара екенш, кара басынын камын ойлаган тогышар екенш айткысы келш-ак едк катты ашуланрандыктан, тш икемге кенбедк Ол арен деп орнынан турды да жана- жаца апыл-тапыл басып журген сэбидей калт-култ етш, eciKKe беттедк Есжке жетпей токтады да, состиып тур- тан ею ж1г1тке бурылып, залды жантырыктарып айкай салды. — Сендер трагедияны комедията айналдырып жур- сщдер! Барлырын бас пен карын камын ойлатан карау- сындар. Жазушы — жокты 1здеупи азапкер. Ал сендер... Ол тецселш кеттк Кулап калмае уплн керегеге суй- ендк Состиып турран Сагын жуг1рш келш, Мырзанныц колтырына жармасты. — Ары кет!— дед1 Мырзан оны кеудесшен итерш.-— Кайсысьщ тун уйкынды терт белш, азапка Tycin, азып журещ? Byrinri кун такырыбы дейещдер де... Тары да кулап кала жалдады. Куб1рлеп элдене айт« ты да, кемсендей бастады. — Койыцыз,— дед1 Сатын онын колынан устап.— ЖурВиз, кетешк. — Жорал!— дед1 Мырзан оран бажырая карап.— Ра- ламат рухты шырармалар неге жок, а? Сарын сондай дуниелердщ жазылмаранына ©3iH ю- нэлi санагандай кызарактап, томен карады. Мырзан мырс ете TycTi. — Сендер элеуметтж философияны емес, бытовизм- дк куйю тррхшлжтк.. 182

Кеудесш жотел кысты. Тенселш турып курюлдеп жо- еле бастады. К,атты киналрандыю болар, шеке тамыр- ары кегерш, бшеуленш шыра келдк ©3iH душм елд1н, козшше жетесше жете жерлеп тур- а да осы 6ip элжуаз ж!г!ты Сарын керемет аяп кеттк НКацары айтылрандардын барлыгын езше барышталган :ын ecemi кабылдай тура, шындыкды айтканы ушш ку- нактап турып cyftrici келдь Журт маска балап, жирене >астаган жанра к©рсет1лер будан артык курметтщ бол- Атайтынын тусшдк BipaK ол мундай харакетке барран кок. Жотелге туншыккан Мырзан тецселе басып, ш ы р ы п ivCTTi. Сарын состиып сэл турды да, оныц соцынан жу- !рдк *** . ^Ертесше туе кезшде 6ip-aK оянды. Bipey аяусыз са- Г).ш кеткендей денеа сал-сал болып ауырлап калыпты, асы сынып экетш барады. Тырс еткен ун еетшмейдк Сонша imin, не жаныма зор кершдЬ,— дед! куб1рлеп. * Ек\\ шекес1н кезек-кеаек кысты. Рестораннан шыккан соцры эрекеттер! есшде жок. 1 мк-емк 6ip суреттер коз алдына келдк. Сарынды урып н !бермек болып етпетшен жырылранын, оран айрайлап, ж ман создер айтканын бшедй Иэ, сонан сон Сарын ко- repin апарып таксиге салды. Будан кешнгкш умытып калыпты. Иэ, иэ... Элдеюмнщ шапалакпен салып ж!бер~ ген! есшде. Бул жардай сыртта ма, жок элде уйге келген сон болды ма, канша ойланса да есше Tycipe алмады. Кдм шеш!нд!рд! екен? Ккмдерш тап-туйнактай eTin жи- ».ап койыпты. Умытпаса, К,алка Сарынра шаптырып айкайлатан сиякты. «Уят-ай!»— дед! ол кун!рен!п. Рес- ;ораида отырранда айткан создер! есше тустк Bip нэрсе- ’ I булд1рш алган баладай эб!герлен!п, абыржып калды. «Сарын тэп-тэу1р ж!г!т екен. Бекер т!лдед!м». 183

Ол кешеп окигаларды жуйе-жуйес1мен есше Tyciprici келш, узак ойланды. Bipaic шатаса бердр Bip кезде ко- нырау шырылдады. Мырзан туррысы келмей б!раз жат- ты. Конырау eKiHmi рет шырылдаранда барып, орнынан турды да, еакке беттедк Сарынды куткен жок едк Оны керген сэтте тундеп жардаиларды айтып, уялткалы келген шырар деп TiKci- Hin калды. бзше куле караран ж1г1тке шепншектеп жол бердк басын кетерген жок. — Салаумалейкум! — Сэлем,— дед1 абыржып турран Мырзан есплер- естюмес унмен. Сарын аярын memin торге озды. Мырзан кшнгенше болменщ 6ip бурышында таудай болып уй!лin жаткам кггаптарра карап отырды. «Осыныи бэрш кайдан тауып жур» деп ойлап койды. Bip кезде K©3i Джон Апдайктын «Кентаврына» туст1. Осыдан 6ipa3 уакыт бурын жтт- терден осы жазушы туралы ecTin, онын романын окы- рысы келш, [зл е й таба алмаран. Жоралтканын тапкан- дай куанып калды. Мырзан жуынып кайтып келд1 де, куйбендеп диван* ды жинастыра бастады. Будан сон да ютейтш шаруа та­ уып алды. Сарын онын кысылып жургенш байкап, езу тартты. Сосын саратына карап, орнынан турды, калта- сынан жартылык шырарып, столдын y c T in e койды. — Мен кетешн, Мырзеке. Мырзаннын K©3i ен алгаш жартылыкка тустк Жуз1 нарттай болып кызарып KeTTi. — Меню аракка эуеспп’м жок ед1,— деп мюпрледь — Буп’н уйде екеназ, аздап iuiKeHHiH артыктыры бо­ ла коймас. — Сен мен! кеппр,— дедл ол Сарынга тура карап.— Жаза алатындырына кумэн келпрмеймш. BipaK... Мырзан езу тартты да, бас ш а й к а д ы , сосын киналган адамдай кабак шытты. Конарынын жузшш кызарып шы- ра келгешн K o p in , энп'меш ары карай ©p6iTKici келмедь 184

— Мен кайтайын,— дед1 CaFbiH кум1лжш. Сосын ба- м котерш алды да кулш ж1бердк— Слзге ешкашан нж!меймш. — ©TipiK айтып турсын,— дед1 Мырзан кабак, шытып. iFbiH кысылып калды. Акталгысы-ак келдд бiрак, кикар irirrin кытырына Twin алармын деп куджтенш, ундеген ок. — Эдебиет туралы кейЫрек ке^рек энп'мелесешк, ырзеке. K,a3ipme менщ 6ip рана етЫцпм бар. Ол Мырзаннын тунерген кабарына карады да, айтпак >лранын ipi<in, кумыжи бердк Мырзан оны acbiKTbipFan жок, конагынын, эдем1ше мбетше суктана карап, тунере туст1. «Тунде рой LueripT- uiu айрырындай mipenin, менсшбеп едк Осы ж1г1т ез\\ ызык. Жанарын жыра беретик neci?» — Маган «Кентаврды» eid-уш кунге бере турсацыз! 'Мырзан лзм деген жок, орнынан козралмаран куш ты жанарын ушлш жаткан штаптарына аударды. Сол алпы тунер1п узак турды. Сагын тыкырши бастады. ырзанра урлана карап койды. Сосын жупыны болмеде- (коцыркай уб1лерге коз жуг1рттк ©з ушнщ шетелдж б'ельге сыкасып толып турранын ойлап, Мырзанныц гппалык суркай т1ршшгше e3i юнэлщей кысыльтп, кы- ??ып кеттк Элденеден кумэнданып, Мырзанга жалт ка- |ды. Ол манаты тунерген куш мелшшп тур екен. «Bepri- келмей тур-ау, осынша катты болар ма» деп ойлады да ыfып кетуге ынрайланды. Мырзан орнынан осы кезде на козралды. Ун-туназ барып, «Кентаврды» алды да, ш'н актарып карап шыкты. Илдей кагаздарра жыбыр- атып элденелерд1 жазгаи екен. Сагын жакындап барып, укшня караганмен, караздарра не жазылранын айыра лмады. — Уш кун! Уш куннен соц кайтып аламын. Сагын езу тартты да, Мырзанмен коштасып, шырып сгт1. 185

Тундеп imicTeH сои 6eii кайтып калыпты, стол устш- де турран жартылыкда беттей алмай кобалжи бердг Ор­ ан караса-ак болды локсиды. Ею шекеО солкылдап шы- датпай барады. T eM e K i тартып едк K©3i карауытып, басы айналды, журег! кетершп кегп. Ол кешел1 6epi нэр сыз- баганын енд! рана eciHe алды. Кабысып турран карнын аяншактана сипап койды. Элден сон ас уйге барып, 6ip кесе су iniin едк журег! кетерыдн Диванра Ti3eci д1р1лдеп, эрен жеттк Сылк етш отыра кетт1 де, жартылыкка жшркене карады. K©3i карыгып, басы айналды, KypciHin едк аузынан жалын шыкды. «Ап- ыр-ай, э! Сонша шетшдей ненщ icyftiri екен алып бара жаткан? Калкадан уят болды. Балалар сурымды KO pin, корыккан шырар Эй, енд1 аузыма алмаспын»,— дед1 ол K03iH жумып, дем1*г1п отырып. «Ыстык шай iuiceM, басым- ныц ауырраны кояр»,— деп ас уйге келдк Муздаткыш ©3iH мазактарандай элс1з ызындап, канырап бос тур. Мырзанныц журег1 шаншып кегп, иеп кемсендеп, ексжке туншыкты. Дел-сал болып сэл турды да, жатын бэлмесн не барды. Бул жолы TiTipeHreH жок, аракты кырлы ста- канра жартылай куйып, irnin ж1бердк Мандайынан бурк eTin тер шыкты. Буын-буыны босап, тырысып-курысып турран дёнеа балбырай бастады. BipaK арак та онын мун, курсаран жанын жадырата алмады. Эудемнен сон eKi ujeKeciHin солкылдараны басылды. Кезш шарт жумып ун-туназ 6ipa3 жатты. Элден уа- кыттан сон орнынан атып турып, кагаз-каламын алды да жаза бастады. Жазады да куб1рлейдк Куб1рлейд1 де жа« зады. Bip шама уакыттан сон орнынан турып, жазранын дауыстап оки жонелдк B ap i-6 ap i баянсы з! Т у с ш ш 61л, Кулю -эзэз1л, алданыш, бакыт жалган, Талак тастап, тазалык, кiciлiктi, Каскыр болдын, ж анары ц— ж акут жанган. А ж а л мерген i3itm i андып сенщ, Эр сэт сайын алады нысанага. Сен арманды куасьщ, кангы п сешм, 186

Ей, бейшара, бакытсыз, кусалы адам! Арман деген немене тусш бейм ш , А рм ан ба элде 6ip баю, ж а л га н багьщ , MeHi алдайды ондырмай туам кей кун, Аз болгандай адасу, алданганым. ©Mip mipKiH, б е л п а з етер 6ip кун. К ам ы кпа сен, таны тпа ерек кы лы к. Босамагын, басынды кетер, курбым, ©л1м д! де карсы алу керек кулш . Онып болды да, иолындары наразды жыртып-жыртып, «ашьтп ж1бердп «©лен емес! Далбаса!» — дед! Нстене ni- кiнiп. Кезш жумды да, нышырлатып TiciH иайрады. Та- ы да iinnici келдп Тартынран жоп. Кезшщ алды денгеле- йп, басы айналды. Журе 6epin нуладыДайта турманшы брлыи талпынып едп басын кетеруге шамасы жетпе- л* Элдене деп былдырлады да жылап ж1бердп Жылап чатып уйынтап налды. *** | EpTecine Калпа жулкылап оятты. Басын кетерш ал^ !|ган Мырзан келшшегшщ шапыраштанран к©зше, суп-сур IГ о л ып TyTirin кеткен жузше жаснана парады. — Онбаган! — дед| Калпа шаптыгып.— Мен сешмен 1-ура алмаймын! Опын не айтып турранын Мырзан алгашны элетте ту- cine алмады. «Не айтып турсын езщ» дегендей, келшше- i11е кез салды. Сосын анадай жерде жыламсырап турран улкен кызы Саулеге бурылып, пинала кул1мс1ред1'. — Не деп турсын езщ?! II. — Онбаган! — Калпа урып ж1беретш адамдай тепсБ |Лп жетт келдк Мырзан жузш суытып ала пойды да, на- ’ ■ арын тукситш орнынан турды. Бетше пан тептп — Шырылдама! — дед1 ол дыптанып. — Ажырасамын! — деп Калпа еплш жылап ж1берд| , .е, стол устшде жатпан наразды алый, Мырзанра усын- ! ды.— Мы наган нолынды ной. ЖеттП

\\ Кемсецдеп турран Сэуле жылагт ж1берд1. Калка жунр in барып, кызды жулкып-жулкып калды да: — Кэзщ аксын сенiн! Жылайды рой маран. Кулудш куанудын. орнына жылайды-ей,— дедк Мырзан келшшег усынран каразра кез жумып турып, сайдактатып кольн койды. Кол койранмен, улкен кылмыс жасап алганда! журег1 шаншып-шаншып кеттк Алдында жаткан кагаздь жыртып тастамак болып колын соза берд1 де кайтып тар тып алды. Ол Калканын 6iTicnec жаулыкка басарынг сенген жок. Ашумен icien журген шырар»,— деп ойлады Сосын оны ызаландыра туспек болып: — Иэ, кол-аяры балрадай б1реуд! тапкан шырар- сын,— дед! мырс етш. «Беккали сеюлд1 машинасы бар б1реудБ>,—деп айтып кала жаздап барып, озш-оз1 тежедр — Таптым! — дед1 Калка шаптырып. Куйеу1не тест рейе карап сэл турды да, долданып келт кеудесшен ите- pin Ж1бердк — Сабаймысын ©3ia! — деп суык жымиды. — Шык! — деп тепсшд1 келшшек, колымен eciKTi кор- ceiin. Ол езу тартты. Кушшп турран Калка келш, кеуде­ сшен eKinuji рет niepin ж1бергенде, ацсыз турран Мырзаг диванра кулап тусть Зэб1рлене тура кулюа келдк Басын KOTepin, тузелш отырды да ,колына тускен затты лакты- рып, булшш журген келшшегше тан кала карады. «Мы- нанын мшезнай!»— дед1 куб1рлеп. Бурын-соцды Калка- дан осындай шакарлык шыгады деп ойлаган емес едк Ол eciK аузында булыга жылап турран кызына бурылды. Миыгындары кулю табы тез ©min, кабагы кабарып кеттг Кызына тары тес1лд1—ол дауыс шырарып жылаура шеше- с1нен имешп, encin тур екен. Мырзанныц квнш элемта- пырак болып, бузылып журе бердк Кеудесш ашу кысты. Калканы урып ж1берерш де, ун-тунс!з сыртка шырып кетерш де бшмей дардарды. Сэулеге карамаура тырыс- ты. ТйршЫктщ сан кукайына мойымай келген ж1п'т кв* и.iлiнiн. босап, егшп бара жатканына таныркады. KoKipe- rine ащы eKciK тырылды. Жылап ж1бермес yuiiH орнынан 188

•тып турды, шаптырып журген келшшегше тушле кара­ ты да ©ктем унмен: — Кой! — дедк Сосын келшшегше сустана карай сэл урды да ауыр козралып, eciKKe беттедк Ш ырып бара жа- ып кызынын. шашынан сипап, басы салбырап бiраз тур- юы. Кеудеа тары да вксжке толды. TepeFi KypciHin ж1бер- i. K©Kiperiней лыкси кетершген жалын KOMefiine келш j :релдь Квзше ып-ыстык жас толды. Ол аягын суйрете расып шырып кеттк *** Бул дуниеде уикыдан азган пенденщ дерл ауыр. Ба- 1 Uj’n да ауырады, журегщ де шаншиды, шошымал бола- I ‘ in, auTeyip, ауырмайтын жерщ калмайды. Кияли болып jvCTeTiHiu де рас. Bipey кiрiп келердей елендеп немесе ма- рызды шаруацды тиянактауды умыткандай елег1зисш, бччынды шipiTin канша ойлан мейлщ, умытканыцды еске жуиру акырет. Осындайда алданыш болар ештеце табыл- jkiapaH сон ашуланура мэжбурсщ. Квзше тускенд1 кира- рып, элдеюмд1 катырып турып тшдесен кон!лiiuiiii кыбы I натын сеюлденед1 де турады. Сол сот ес!ие тускен та- р> дстарынныц барлырын да керемет жек кересщ, ceniii |^йкыцды бузган да солар сияктанады, олардыц дэл ка- pip корылдап уйыктап жатканын, уайым-кайрысыз пакыр Ьке11i11 ойлап, ашынасын да, ашуланаеын. Мынау терткул |дуниеде жамапдык атаулыныц босып ЖYpyiн солардыц г>ойкуйезд1гшен, ягни кара бастыц т ы н ы ш т ы р ы н кексеген мешеул1гшен, жетесшщ мeшeлдiгiнell кересщ. Сен эрпне, Гул кезде жылы жакка ушып кеткен ушршен адасып, ыз- Оары мен ызгары оянран коркынышты мекенде шырыл- ш жалгыз калган шарасыз кус балапынындай бейшара' ын. Сопдыктан езгелерге южшесщ, ез халще куйi11есiн шпе шамадан тыс кшэмнпл де, кYдiкшiл куйге T y c e c in . !\\ияикы кпял коркынышы санкат кврдей карангы олемге юрлатандай суйрей женелдь Ойын адасады. Оймеп Чч 1«9

6ipre 03iu де адасасын. ©йткеш сен ойдыц формасы ра- насыц; ярни TipiuuiiK ету деген ойдьщ елмеуц Bip кезде ecin Keiin шошынасыц, албасты шнпнд! шашы жалбыра- ган кулд1бадам бейне ез\\пл\\ туншыцтырралы келе жат- кандай тынысыц тарылып, туншыра бастайсыц. К,оркы- нышты тудырран сез1м сурапылдан уржкен ой сол сэт сен! талак тастайды. Осы 6ip кас карым сэтте сен азап атаулыдан арылып, сулык жатасыц. B ip a K бул узакка созылмайды, сурапыл сез1мшц еюнпи толкыны келш сок- канда орныцнан- атып турасыц. (Бул б1рте-б1рте шартты рефлекске айналады. ©йткеш коркыныш адамды шартты рефлекске уйретед1). Содан 6ipa3 уацыт 03iHe-e3iH келе алмай ecenripen, ешюм тусшбейтш 6ip нэрселерд! мщпр- леп, куб1рлей бересщ, куСнрлей бересщ. Ес жиып алган сон да журегщнщ дурсЫ бэсецдемейдц цоркыныштыц алапат сел1 енд1 лап берердей урейленесщ. Бул кезде ке- KiperiHe урей алып юрген сез!м мен вз куш!не эл1 толыц келмеген ойыц жещсе алмай арпалысып жатады. Ой сол сез1мд1 кеудецнен тыцсырып куып шыкканша тесекке бет- теуге журепц дауаламайды. Осындай кезде адамга урей yftip. Койныца жылан Kipin кеткендей шыцрырран даусыц шырады. Корцынышты сез1мнщ эсер1нен маркум болган ежеттжт! т1р!лтш алу ymiH каркылдап турып кулг!ц ке- дк Кулесщ де. BipaK ©з кулюцнен езщ шошисыц. Себеп- с!з кулгенще тацыркайсыц, «жынданып кетт!м бе» деп ойлап, шошисыц. Сау адам ушш ©лгел1 жатканыц емес, жынданранын бщгеннен ©ткен коркыныш жок. Ал енд1 осыдан кешн уйыктап к©р. Жанынан yMirri адам тесекке жату емес, т1зе бугуге коркады да, opi-6epi тецселш журе бастайды. .Осындайда есще б1реудщ акымаккершшп ту* cin, ©ртен!п кетердей ашуланасыц, еюнпи жолдасынныц жетес!зд!гш ойлап, керемет кушнесщ. Сонан соц к©п адамныц даракылырын жэне усактыгын, бейшаралырын есще алып, борсыран су !шкендей жшркенесщ. Мырзан пэтерге шыккалы бер! осындай куйге душар болды. Уйцыдан азуына нендей жардайдыц эсер еткешн 190

/сше алмай-ак койды. Семьясынан 51ржола кегпм дел журген жок. Калканыц кылырына орай кырсырып, пэтер- 'о эдеш шыкты. Келшшегшщ 1здеп келш, KeuiipiM сурай- ындырына сендк EpKeri жок, отау eciKci3 уй немесе ес- >ei<ci3 кайык, тэр1здк Сондыктан да Калканыц шыдамы опке жетпейдк Мырзанра оныц ез аярымен келгеш, ар­ ык кеткенш айтып, жылаганы керек. Адам кулыкты щлтасынан шырармайды, журттан урлап алады рой. оул да Мырзанныц ойлап тапкан кулыры емес, уйрен- ен\\. ч Иэ, онын, мазасын алып журген бул емес. Пэтерге фналаскан куыi тынымсыз такымнан кутылран жылкы- •ай езш сергек ce3inin, 6 ip тацражайып шаруа тындыра- гындай-ак кулшынып ед1 жэне де осы уакытка дейш куй- 5ец T ip m m iK T iH . илеушен шыра алмай © 3 iH -0 3 i жоралтып ургенш сезгеи. Мырзан еркшджтщ кад1рш сонда рана гусшгендей болган-ды. Осы TyciHiK санасын б1ржола жаулап алды да, ол озш ражайып шыгарма жазура мш- mrri сезшдь Жазатындырына сенд1 де. ©йткеш аскак :e3iM баурап алран алрашкы 6ip элетте вз1не жетпей журген тек кана ерюндж сеюлдент едк Жазура отыр- jpc бурын жазбак, айтпак ойлары санасында сайрап 1 рды, адамныц бейшаралырын, онын, тарих жэне бол- мыс ушш тукке туррысыз TipuimiK neci екенш керкем нырармасы аркылы KepceTKici келген. Колына каламын Li.iraH сон карацры тунекке туст кеткендей багыт-бар- ; Урынан адасып калды. Буран косымша Мырзан айтпа- п .т сез1м сузг1с1нен рана втшздк 03i жалпы адамзат баласына тел1ген бейшаралык деген урымнын канагат- i ыздыктан, кейб1р жандардьщ мушшл халш корт, ашу- чанып, ашынрандыктан туранын бтген жок. Сондыктан oi'iра алганын орындай алмай ызаланды, жуйкелеп шар- шады. Уйкысыныц кашуына осы жардай себеп болды. Ол алрашкы куш саррайып тац атканша KipniK Оме- ii. Ойына келгенш жаза бердй жаза бердк Т итыры ку- ы н шаршап, калам устаган саусактары жазылмай кал- 191

ды. Жазып отырып калгып кеттк Содан туе aya 6ip-aK оянды да асыгыс тамактанып алып, жазранын окуга кь p id i. Окып отырып ещ сан кубылды. Колжазбасын ая- рына дейш окура шамасы жетпей кулдей рып жыртып, шашып ж!бердк Туш бойы не жазура, не окура кулкы болмай, тецселш журд! де койды. Нак 6ip кеудес!ндег1 ащы запыран туспей кайта-кайта локси берген жан тэ- р1зд{. Жумыстан шаршап келш, уйьщтап калган пэтерш] Hdrirrin шуылдап жаткан мурнын кысып, туншыктырды. BipaK ол ояна коймады. Мырзанныц зырырданы кайна- ды, ызаланып тiсiн кайрады. «Акымак! ¥йкыдан баска не б!лесщ езщ?»— дед! к!жше куб1рлеп. Сосын ж1г1тт1н анкиып ашылып кеткен аузын алаканымен жаба конды. Ол оянып Keiin, козш ашты да, екшии кырына аунап тустк Б 1раздан сон мурны тары да шуылдай бастады. Мырзан жаза алмаранына эл1 танысып улгермеген ж1г1т кшэлщей Tencinin ж етт барды да: — Эй! — дед! дауыстап. Оныц оянбайтынына кез1 жеткен сон т1зерлеп отыра калды да, табанын кытыктау- ра K ip id i. Ж1г1т аярын бауырына жиып алды, Мырзан колын керпенщ астына жуп'рттк Ол шошынып, басын жастыктан жулып алып: — Не болды? — дед1 урейл1* унмен. Мырзан капел1м- де не дерш бымей абдырап калды, знтек езу тартты. Ж!- riT оран тан кала карады. — Неге ояттыц? — дед! сосын eciHen. Мырзан унде- ген жок, орнынан турып, ез тесегше беттедк >KiriT сара- ,тына карады да, басын буркендк Мырзан шешшбестен жата кеттк Kepmici басын ко- (терд1 де колын жастанып, шалкасынан жаткан «кызык» ж!г1тке карады. — Ш а м д ы енпрейш бе? — дед1 сосын уя н унмен. Ол ун д е ге н ж о к . Ж 1г 1т ж е л к е с ш к а с ы п , у н -т у н Ы з 61'раз о ты р д ы , со сы н а к ы р ы н K yp ciH in , ж а т ы п к а л д ы . « Ы н ж ы к » ,— дед! М ы р за н !ш тей куб1р леп. «О сы н ы да ж !г1т д е й д ьа у. С о н ш а ж асы к, болар м а»,— дед1 сосын. 192

зейтаныс ж т ггт щ ез! о йлаганд ай дж ектеп ш ыра келмей> м ш ез тан ы ты п , у н -ту н О з ж а ты п к а л га н ы н а к уш н д к >еттен алы п, ауы р соз ай ты п тастар аны д ур ы с ед! м ун ан ia . М ы р за н к у ш н ш ж а т ы п , а л а м а н б эйгеге м эсте кте р ш осып, «озады, озады» деп даурырып журетш пысыкаи- ардын, кебейш бара жатканына осындай бойкуйез пен- |[елердщ кшэл1 екенш ойлады да, ашуланды. Ол бейта- 1ыс ж1птке «кой аузынан шеп алмас» жуас болраны 'шш южшдк хЧундай бойкуйездж пен жасыктыктын па- ыктыктан туары оран купия емес едк Мырзанныц кун1 бугшге дешн тусшбей журген 6ip •кумбары бар. Эдетте TipiumiK neciH кытырына THin, ка­ кай берсен ол ызаланады, ашуланады да коркымышты i, мытады. К,оркынышты умыткан пенденщ пирылы белri- »ii. Ал осы Kyari адамдардыц камшыларан сайын кал- иылдап, кажаган сайын калжырай Tyceiini Heci? Олар iere шамданбайды, шамырканып шарт сынбайтыны не- лктен? 9 лде олар пешенеге жазылран пышак сабындай t ып-кыска румырын ын-шынсыз тыныш еттзу ушш рана гырбанып TipiumiK етш жур ме? TipmmiK ету деген Йеме­ не 03i? I miп жеу, кызык кору ме? Япыр-ау, дол булай ой- ?my езщдьозщ алдау, шарасыз бейшаралырыцды мойын- АЬу рой. Карайып Tipi журген адам мен олгендердщ ба- ына орнатылар калкиган кара тастыц айырмашылыгы I айсы?! Адам карайып Tipi турсе, калкайып ол да тур. |('онда 0мipлiк максат не? Мыкты мансапка ие болу не- |ггесе баю ма? Байлык та, бак та жepiндipeдi адамды. А там сшкашан жалгыз ©3i бакытты бола алмайды. Бак и *н байлыктын. багасы адам оны ©згемен болжкенде гана «i >тады. Бальзак 51 жасына дешн не жаксылык керД1? Ол шын Мажиде 6ip-aK ай рана дурыстап OMip сурдк Ал М оль Элюар каншама бай болганмен, 03iH бакыттылар- дын санатына коскан жок. Ол байлыры мен куаныш, кайгысын белюетш— Дoмeнигiн тапкан сон, барып ©3in бакытты санады емес пе? А\\ырзан: н* <ы< н угымынша, ма1н93- ' анка не болу мен баю деген озгеден артыкшылытынды

сезшу аркылы езщдБезщ алдау. Bipey езшщ тещ жок жуйрш, енд1 6ipey тьлшде суйек жок шешен екенш мак- таныш тутады да Нриплштщ кайрысын куаныш деп ка- былдаура дардыланады. Оларды ©Mipre рашык ететш де сол мактаныштан туатын алданыш. Мырзан колын жастанып, шалкалап жаткан куйi осы- ны ойлады. Сосын езшщ Ka3ipri Kici кулерлш халш eci- не алды. Бала-шарасынан безшш, каланын. 6ip бурышын- дары бейтаныс кемшрдщ аядай белмесшде жатканына кысылды. Мунан- кешн терт куннен 6epi кенсе бетш кер- MereHi ойына оралды. Ол 6ip беткей бастырыньщ езш эл- декашан жумыстан шырарып ж1берген!не сендь B ip a K неге екенш, бул жолы кызметаз калранына аса кинала койран жок. Мырзан орнынан турды да аядай белмешн iu iiH ке- 3in, opi-6epi тенселт журе бастады. Уйыктамарандш болар, eni кез1 ашып барады. Шуйдеш коррасын куйып койрандай ауыр тартып тур. Ол мурны шуылдап уйык- тап жаткан ж ттк е тесше карап турды да, курсшш ж\\- бердг, тары да табанын кытыктап оятып ж1берпа кел- дк «Ашынар ма екен, кайтер екен» деген оймен кернп- ciHin табанын кытыктады. Ол оянып кетш, басын кетердк BipaK ашуланран жок. Кайта ол емес, Мырзан кернлсше TenciHin жетш барды да: — Неге ашуланбайсын? — деп акырды. — Уйкым келш отыр,— деп мщпрледд ол. Сосын ба­ сын буркенш, жатып калды. Мырзанныц жыны келдг — М аубас!— дед1 ол айкайлап. B i p a K жшгт ундеген жок, басын сзл рана кетерш, долырып турран кернпсшщ бетше тан адла карады да, кайта жатып калды. Басы жастыкка тиер-тиместен кор ете тустк «Булардыц алданышы бар, ез ic re p iH e кецш толады. Ал мен ше? Мен неге осылар кусап балбырап уйыктап жатпаймын? Неге?» B ip a K бул сурарына жауап таба ал- мады. Ойы арып-арып тоспага токтаран судай ipKfami. Ол одан сайын куйшдк Орнына барып жатты. взшщ калжы- * 194

in шаршаганын енд1бшдь BipaK уйкы шакыра алмады. Бул не азап? Маган не квршд1? Япыр-ай!» — дед1 кунБ min. Жылайтын адамдай катты TicieHin едк ©ш бузы- ып Keni. Ыцыранып екшнп кырына аунап тусть 9 pi аунакшып, 6epi аунакшып узак жатты. Уйкысы : ‘лмеген сон орнынан турды. Жшггтщ жастыгыныц ас- ында жаткан жука ютапка K03i TycTi. Ол корнлсшщ Ki- апты уйкы шакыру унпн окитынын б1лд!. 03i солай ic- есе эп-сэтте уйыктап кететш сек\\л&1 сезшдь Мырзан uieuiiHin жатты да, ютапты колына алды. \\0п окыган жок. KiTanmaHbiH соншалык элЫздшше куй- ндк Басын KOTepin алып, колындагы ютапты пысылдап йыктап жаткан KopuiiciHe карай лактырып ж 1берд1. Сорлылар!» — дед! южшш. Осыдан кейш тыншыга алмады. Ашуга туншыгып, ыстыгып жатканда есше Бальзактьщ «Абсолюты !здеу» !еген noBeci TycTi. «Иэ,— дед! куб!рлеп,— Валтасар члаас омip бойы жацалык !здед!. 0з гумырын сол асыл чксат ymiH курбан етть 1здеген!н о дуниеге аттанар <\\зде гана тапты. BipaK бул туралы ешк!мге ештене айта лмады. Сонда да ол бакытты. 0 йткен! eMipiH боска ет- йзген жок. Мен неге сондай емесшн?» Тагы да 6ip ше- <Mci3 сауал келденен шыкгы. Мырзан еш нэрсеге кыр- ы з екен!н ойлады. Осы сот оны сокыр адамдарды айна пдына барганда окыстан уратын огаш та оспадар сез!м •аурап алды да, езш тым бейшара жандай сезшдь ' Ол тагы да Валтасар Клаас туралы ойлады. Бальзак • шпкершщ емфшен уксастык !здед!. Bip мезет Клаас- гын тагдыры взш ш не уксас сияктанды да. BipaK бул ьындыкты мойындауга корыкты. Куйзелш, кущрешп vpca да келер кундерше ceHrici келцк Бакытсыздыктан л.ирыккандыктан алдагы ©Mipme ceHin, 03iH-03iH алдауга гырысты. «Жок,— дед! ол куб!рлеп.— Валтасар Кла- 1C — барып турган бакытсыз адам. Ол нагыз бейшара! )л eMip бойы жанын салып жацалык !здедп акыры мак- i 1тына жете алмай елдЬ>. Мырзанньщ бойын урей биле- 195

дк Есше ел!м тускенде тосылып, токырап калган ой не­ мей! ашылган тоспа судай екпш алды. Ол урейлешп жа­ тый, адамра берыер румырдыц тым кыскалырын, осы гшшак сабындай келте мерз!мде барлык Tipumin иесшщ жанын салып, жанталасатынын, акыры 6ip куш деген!не жете алмай мерт болатынын ойлады. Коз алдына ку- мырсканыц илеу1 келд!... Канжар устаран элдеюм тен]’п келш калрандай коз!н ашып алды да, басын кетердк А сырыс ки!нд!, сосын тецселт 9pi-6epi журе бастады. Те­ сен оиан соншалыкты коркынышты кер!нд!. Тецселш журш ©M ip дегенн!н T y 6 i жок тунгиык еке- нш, оныц барлык жумбарын шешу y m iH 6ip емес, сан мындаран адам румырыныц жетпейтшш жэне туб1не уш’лген сайын сол туцриыктын терецдей берет!н1н ойла­ ды. Бул дуниеде абсолютты ештенен!н болмайтынын енд1 рана тус!нгендей болды. 0з!шц осыран дейiнгi Teni жок шыгарма жазбак болтан акылсыз эрекетш eciHe алып, кынжыла кул!мс!редк Ол уйыктап жаткан K e p m ic iH e ка- рады. «Бакытты адам осындай болар, шамасы. Алда- ныш, куанышы бар,— деп куб1рлеп койды.— 0з шама- сын бшетш, ез TipmmriHe разы жандар бакытты болуга Tiiic шырар. 0 йткен! бакыт деген салыстырмалы угым гой»,— деп ойлады да, терец курсшдк М ы р зан б©лмеге алараудан ж ар ы к тускенде барып ж атты. - -~ *** М ы р за н о р н ы н ан б е й -ж а й бо лы п тур д ы . K n iH in ал ган сон да бойы ж ы лы нбай койды. Уй neci — кем ш рдщ кай- наты п койган ш айы на да карам ады . Б ул уйден кететш ш айтты да, шырып ж уре бердк Ол мундай суык кысты Алматыга келгол! керген жок. Аяздыц кушт!л!г! сонша — жол бойындары баганалар каре айырылып кетердей мазасыз дыцылдап тур. Ыска- яктанран кар адым аттаган сайын сыкыр-сыкыр •етедк т

аганалардыц арасына тартылран сымра калыц кырау урыпты. Ол аялдамага жеткенше калтырап, тоцып калды. Ав- обуска к1рген сон, да жылына алмай, Tici-Ticme тимей •кылдай бастады. Орталык стадионныц жанынан тусш »лып, ушне карай жупрдк YmiHmi кабатка да ж упрш ыкты. Жуг^рш шыккан куш коцырауды басты. Ар актан Калканыц даусы есткддк — Бул к!м? — Мен рой,— дед1ол кумьпжш. — Менщ к1м? — Мырзан. 1\\алка ундемей калды. Соуле олденеш T y c ip in алган олу керек, келшшегшщ ашулы даусы есплдк Сосын ым-тырыс тынды. Мырзан eciK алдында б!раз турды. Иыдамы таусылран сон коцырауды тары да шырыл- атты. — Саган не керек? — дед! Калка шанкылдап. Мыр- лн не дерш бшмей састы, комешне элдене кептелш кал­ ан спякты. Квзшен молт eTin 6ip тамшы жас шыкты. ежтш туткасын ж1бермей кысып устап, 6ipa3 турды. \\ — Жонщд! тап. Менен баска да б1реулерщ бар ко- шед1рой,—дед! Калка кемсецдеп. Мырзан оныц жылап урранын бшдь Б1раз куттк ЕЫктщ ашылмасына кез1 .еткен соц, аярын санап басып томен тустк Tycin бара 1 т г ы п eciKTin ашылранын кордк 6ipaK кайрылран жок. 'Сол безмен уш кун турран noTepine кайта айналып ф д ы . Уй neci кемnip куанып карсы алды. *** Сагынныц комеНмен жайлы, тыныш жумыска орна- асты. Кызмет1не барады, жумыс аякталранша тапжыл- ай отырады. Ешшмде ici жок. Не кулмейдк не курс!н- £Йд1, тастай катып, TyHepin отырран 6ip жан. Кеш кш к 197

кызметшен шыккан сон дукенге coFbin, 6ip бетелке «порт­ вейн» алады. Соны iiu in , ракаттанып уйыктайды. Бурын- рыдаи алагызыл, мазасызданбайды, керемет дуние жаза- мын дел тыраштанып журген ол жок. Анда-санда 6ip согатын Сарынмен шешглш сейлеспейдк Кейшп кезде ол да келуш сиреттк Оныц енд1 6ipaa уакыттан сон 6ip- жола келмей кететшш Мырзан бпледк 0 м1рдщ заны осындай болгандыктан, буран ол танданбайды. Оран енд1 6opi6ip тэр1здГ -Максаты — ез пешенесше жазылган ру- мырды тып-тыныш журш 0 T K i3 V . Колы боста жатып алып, ютап окиды. Ж орын ютап- тан табады. Бэлен жыл журш жинаган штабы уйшде калды. Кейде сол асыл дуниелерш алып KeTKici де келе- дГ Bipan бул ойынан эп-сэтте айнып калды- Калканын жэне балаларынын кезше тусуге коркады. Кей кезде кешеде келе жатканда олар езш андып жургендей кат- ты кысылады. Сонына бурылып караура батылы жет- пейдк журег! аузына тырылады. Сенб1 сайын «Букунистке» барады. Мше, каз1р де баргалы отыр. Ол уй neci кемшрден карызга акша алып, жолга шыкты. 9деттег1 трамвайдын аялдамасына дешн жаяу барды. Трамвайда адам аз лоне штап дукенше тура апарады. Мырзанра осысы керек. Ол кыздар институтынын тусынан тусш калып, Го­ голь KomeciHin бойымен дукенге тура тартты. Асыккан жок, басы салбырап, аяндап келедк Ол бурынгыдай еш- KiMre суз1ле карамайды. БетГбасын 9лем1штеп бояп, каз- дан карыц кетш бара жататын кулегеш кыздарга Ki- жшбейдк кектенбейдк Кыздар боянура, кызык кууса^, кулуге Tiiic. Иэ, олар сол ушш жаратылран. Ол осылай ойлайды. MiHe, ютап дукеншщ алдына келдГ Салбырап тусш кеткен басын KOTepin, терезеге карады. Адам сирек екен. Куанып калды. Осы кезде кезше улкен кызы Соуленш бейнеО оттай басылды. Ол селк ете туст1 де, бурыла са- 198

ып ж упрш ала женелдк Ж упрген бойы дукеннщ муш- <iне жеттк Бурынып турып шырар есжке кез TiKTi. Ж у - peri кеудесш жарып ж1бере жаздап дурс-дурс сорады. ЕкЛ 6eii ысып, дуылдап тур. Аз жупрсе де алкынып калды, демше туншыра бередк EKi Ti3eci д!р-д1р етедь Сзуле дукеннен кеп кеипкпей шыкты да, ары карай етп. Ол узап кеткен сон барып Мырзан дукенге ж у- |прдк Соуле етюзген ютаптарды дукеннл кыз реттеп койып |жатыр екен. Мырзан ез ютаптарын таныды. Ун-туназ |;келin кыздын колына жармасты. — Мен, мен...— дед! ол кемсендеп. Дукеннл оньщ бе- Ыне тан кала карады да, кпаптарды бере салды. Дукен­ нщ 1нлнде журген адамдардын барлыры унсгз ег1лш тур- ан жупыны кшмд! жудеу ж !гпке тацыркай карай, сос- иып турып калды. — MeHiKi,— дед1Мырзан кемсендеп. К,алтасынан бес омдыкты алып, кыздын алдына тастай салды да, жугБ ап сыртка шыкты. Соуле узап кеткен екен. Ол алып шыккан ютаптарын ; ©юрегше кысып, iuneft егЫ п, козралмай 6ipa3 турды Л узап бара жаткан кызынын сонынан айкайлап, тура i упрдн Соуле еспмед! бьпем, автобуска мшш кеттк Мырзан мен-зен. Кулап калардай тенселш тур. E ki ©3i узап бара жаткан автобуста. Автобус квзден таса гкпран кезде ол колтырына кыскан кпаптарын к©шен!н отасына карай лактырып ж1бердк **# Бгрнеше кун бойы Мырзан мен-зен болды да журдк Лине кайтып барура журег1 дауаламады. Кез алдынан (к пап ©TKi3in турран Соуле кетпей койды. «Букуниске» [Ларрысы келш сан рет окталды, 6ipaic батылы жетпедк Уйыктап жатканда шошып оянатын ауру жабысты. ■i ей KyHi K©3i енд1 Ыне бергенде элдешмнщ «тур, туе бол- 199