Б. Мұқаев. Өмір арнасы

Оныц жакындыгын енд1 рана сезгендей журег1 м ел- ж 1 редк Ажарра карсы журд!м. — Кайда барамыз? — дед! ол. Мен «б1лмеймш» де- гендей ьщрай таныттым. Кайда барсак та маган 6 api6 ip едк Тек жанымда Ажар журсе болганы. — Жайсац арай шыкпай турранда кетш калайык,— деп бет!ме карал, кулана кул!мареп койды. Екеум1з ка- льщ араштын арасына Kipin кеттж. Bipa3 журген сон Ажар алра озып, гул теруге Kipicii. Мен де букшендей бастадым. Коп узамай карангы тустк Мен жинаран гул!мд1 Ажарра берд1м. — Ракмет! — дед1 ол куанып. Б!з аяцдап отырып, ашык алацра шыккан кезде, толыксып туран ай кекжиек- тен аркан бойы кетершген едк— Енд1 кайда барамыз,— дед! ол. Мен ун-туншз журе беруге болмайтынын енд1 рана тусшд1 м. Аз рана уназджтен сон энг1 мемд! бас­ тадым. Ай суттей жарык. Эредек-эредекте сыбырлай сойле- cin, кауышып туррандарды керш каламыз. «Кедерг! жа- самайык»,— дейд1 Ажар. Барытымызды ©згертем1з. Ауыз жаппай сойлеп келемш. Осынша сездщ кайдан та- былып жатканына 03iM де танмын. Аркам козып. кеу- демд1 желж баурап алган. Сейлей берсем деймш. Айтып келе жаткандарым — улылардын аузына сирен тусетш сунрыла создер тэр1зденедк Ажар унс!з. Энг!менщ оны кызыктырмаганын кеш урып, кеншм- iiiH ayipi тез таркады. Екеум!з 6 ipa3 жерге дешн ундес- кен жокпыз. Манары жасаран жобам жузеге аспай кал- ды. Бул кезде Ажар менщ кушагымда лэззатка мае бо- лып балкып турура THic едк Кысыр эцг!меге кызырамын деп жоспарымнын кул-талканы шыкты. Енд1’ не icTey ке- peKTiriH ©3iM де б1лмеймш. — Сен менен корыкпайсын ба? — дед1 ол б1 раздан сон кулю аралас унмен. Тусжбей калып, бетгне карадым. Калжьщы деп уктым. 50

.— Жекпе-жек калганда мен еышмнен корыкпаймын. — Батыр екенсщ,— дед! ол мырс кулш. Калжыцым- нын кешлдепдей шыкпаганын TyciHin, кысылып калдым. Осыдан кешн екеум13 6 ipa3 жерге дейш унс!з журдж. Эцпмеш Ажар бастады.— Кей-кейде мен ©з1мнен жшрке- HeMin. Жатып алып, кез жасымды келдетш жылагым келедг BipaK ©те катыгез, катты адам болуым керек, ко- siMHeH жас шыкпайды. Кашан болсын енсем басылады да турады, конШнде 6 ip мыскал юрбщ жок, адал адам- дарга тура карауга именемш. Кей кезде сондай адамдар- га жыным келедк Ойткеш олар бакыттын, куаныштыц парный б1лмейтш думше сияктанып турады. Тукке ту- с!нбей дал болдым. «Мундай кощлс1з эцпме не yuiiH ке­ рек. Тып-тыныш келе жаткан кыз аяк астынан езгерт, кайдагы 6 ip кошлаз эцпмеге кештк— Эйел деген сез1 м- н1н, кулы гой. Ал сез1 м деген алдамшы, опасыз, баянсыз. Тез кел!п, тез кетедк Кандай жиipкeнiштiI — Ci3re не болган? Ол беп’ме карап, езу тартты да, жай гана курсшдк Мен не дер1 мд1 бтмей кысыла берд1 м. Ажар да шеиплш сейлей коймады. — Bipey ренж1тп ме смзд!? — Саган К1*м ренж^се де 6 opi6 ip емес пе? — Жок, 6 api6 ip емес, ол им болса да жазасын берер елт. Тентек,— дед1 ол, мурнымнан устап тартып-тар- тып койды. 1шсшдей еркелетт турган сиякты. Онын бул кылыгын жаксылыкка жорыдым. Егер ол менен ypince, мундай эрекетке бармас ед1 гой. Жайсан каншама жак- сы сез айтканмен, оган еркелемеа анык. — Шын айатмын,— дед1 м токтай калып. Ол колым- нан устап, алга карай жетелей жвнелдк — Keperi не, арандап каласын. Мен ушш кам жемензз. KiM ол, айтынызшы. К,оя гой енд1,— деп жш -ж щ ш ке саусактарымен 51

колымды кыса тустк— Ол алыста калды. Шынымды айт« сам, кайда жургенш де б1лмеймш. Ажар токтай калды да, устап келе жаткан колымды ж 1 бере салды. Сонан сои xepic бурылып, калтасынан ора- малым алып, кезш сурттк «Неге жылады? Не жазып ед!м?» TycinceM буйырмасын. Керемет кысылдым. Дэл осы сэтте оган кандай сез айту керекНпн бытей мыктап абыржыдым. Ол K9 3 iH суртш болтан сон лэм деместен аяндап жу« pin кетт1 . Сллешп сэл турдым да Ажарга ыесНм. Екеу- \\пзде де ун жок. Bip нэрсе айткым-ак келедк BipaK не дер1 мд1 бымеймш. Осы кыздын. 03i куйын м1пезд1 6 ipey емес пе екен? Кулу1 де, жылауы да тез. Ол кезше жас алатындай ештене бола койган жок. 0 зш тус1'ну киын. А р акш к жаутандап Ажарга карап коямын. Ол темен карап, аягын санап басып, унс!з келедк — Ол eciMe тускен сайын жылап аламып,— дед1 ол 61'раздаи сои. — Жыламанызшы, Keperi жок,— дед1м даусым бузы- лып. Шынында да жылап )Ki6epe ме деп коркып калдым. Ce3iMHin кулкш болып шыкканын сон тусшд!м. Екеум1з бiраз жерге дешн унс1*з журд1*к. — Институттын екшпл курсында окып жургенде 6 i- реуге гашык болдым,— дед)' элден уакыттан сои ол. Даусы ipiп шыкты.— BipaK ол маган коз кырын да сал- га н жок. Саба к та, баска да жайына калды. Акыры пе керек, кыз басыммен элпге 03iM бардым. Жыладым. Сейтш ж ур1’п apaHFa туслм... 03iM... ©3 iM.. Ажар кемсендай бастады. Карап тура беруд1 ынгай- сыз Kopin, омы кушактай алдым да, жубаткым келт езВ ме карай тартып ед1м, кеудемнен итерт ж1бердк Жыгы- лып кала жаздадым. К,айта умтылады деп ойлады бшем, шепнш кетт! де айбар танытты. Рабайсыз кылыгымнан катты кысыл­ дым. Екеу\\из тагы да катарласып алга журдж. 52

— Мен оган ес-тусЫз рашык ед1 м. Бар кукайына кон- ц\\м. Bipaiv ол мен1 бакытсыз етш, тастап кеттк Мандайымнан ауыр соккы тигендей ecenripen калдым. E ki бет!м кушп-жанып барады. Кеудеме ащы ексж тол- ды. Сонша кун жатпай-турмай дайындалып, емтиханнан отпей калган талапкер сиякты озгеше 6 ip бейхош куйге туспм.Мынау райыр элемде мен тамашалар кызык кал- маган тэр1здц Элдеюмге олердей ашуландым, элдеюм- нщ юм екеш оз1ме де жумбак. — Содан бэрiн де тастап, вз1м oMipi кормеген облыс- ка кетт1м. ©ткен жылы турмыска шыктым. Екшнп соккы тары тид1 мацдайыма.. Бул 6ipiHmiciHeH де ауырлау тид1 ме, Ажардыц айтып жаткан anriMeciH тусшуден калдым. Мен-зен болып турмын. «Элде осы кыз Meni сынау yrniH эдеш айтып тур ма? Басыма осындай 6 ip кудпоч ой оралды. Ажардыц беть не тесше караганмен, ештеце ангара алмадым. Ол маран жакындап келш, езу тартып, колын созды. Ажардыц муцра толы onriMeci ертел1 6epi желжт1рген сицьгр ce3iмнiц барлырын курдымра ж1берген быем, оныц созылган колын устаура ынтам бола коймады. Рен- жш турганымды ол да сездй — Сен элi балаеыц. Балалар куанышты да, кулюш де, бакытты да уыз кушнде KOprici келедк Сондыктан мен ceni жаксы корем1н. Ал улкендерге 6 9 pi6 ip. Олар коркынышты. Оларра 6 opi6 ip, тек уакытша алданыш керек. Б iр сэгпк кызык уmi н олар ештемеден де тайын- байды. Ажар менщ колымнан устады да, алга суйреп жо- нелдк — Кайдарыны айтып, кещлщд1 буздым-ау, тентег!м. Енд1 айтпаймын. Журил, жуг1 решкшП Мен унс1з бас шайкадым. Ол бурылып келш, бет1ме УН^ле карады да, сыкылыктап култ ж 1бердк Бойымды oFani ce3 iM бнлеп алды, ол мазактап кулш тур деп ойла- 53

дым. Кеудемшн тукшршде жаткан акикез ашу бур к, ете тустк — Кетемш! — Ренжш калдын ба? — дед1 ол кулюсш удете ту- cin.— Кетпейсщ, ж!бермеймш. Кел жарысайык? — Жарыспаймын. Жарысатын бала емеспш. — Тентек!— дед! Ажар еюнни колымнан шап 6epin устай алып.— 0зщ коркып турсьщ рой деймш. Журег!м элсйз рана шым етть — Неге? Кдмнен?— дед1м онын. бетше тура карап. — Д1р1лдеп турсьщ рой. Ненщ камшы болганын бтмеймш , оны кушактай алдым да бауырыма тарттым. Ажар мен куткендей кар- сылык жасаган жок. Бар болганы: «Не болды саган? Койшы, тентег!м. Дойшы, айналайын!»— дедь Бул сэтте менде онын c©3iH тусшетшдей ес калмап едь Ажарды бар кунпммен 03iMe карай тарта берд1м. Ол 6ip кнын шаруа- сын тындыррандай «yh-Ь» деп терец курсшд! де, козш жумып, кушагыма кулай бердь Куаты раламат кутыр^ ран сез!м Meni Tynci3 тунгныкка лактырып ж!бердк 10. Kemeri окигадан сон ез-031'мнен абыржи- тынды шырардым. 0лдеб1р кылмысы бар адамдай, оным- ды ©згелер б!л!п коятындай куыстана беремш. Бугш ер- Tenri, Tycid тамакка барраным жок. Ажардын козше тусуден каймыктым. Онын карасын корсем, дегб!р1 м кет1п, каша жонелг!м келед1. Тушмен уйыктай алмай азапка тусДм. ¥йыктай алмай жатканда тан атысымен енламнщ кезше туспей кетт калуга бекшгем. Б1рак уйыктап турран сон 6ip дулей куш ол ниет!мнщ тас-тал- канын шырарды. Мше, ертел1 6epi мен-зен болып, тенсе- лш журмш. Жагымсыз сез!мнен арыла алмай-ак кой- дым. А лэрызып тыныш отыра алмаган сон терезенщ алды- 54

на барып, эйелдер дачасын карауылра аламын. Сырты- нан болса да Ажарды 6ip Kepin калсам, 1нпмдег1 uiepiM таркайтындай эсердемш. Б1рак оны тан аткалы 6epi кер- ген жокпын. Айыкпас дертке шалдыккан адам тэр1здБ MiH. Eid удай сез1м кеудемнщ эптер-тэптерш шырарып, 6ipiH-6ipi жещсе алмай, арпалысып жатыр... Не icieyiM керек? Осы 6ip сауал кон^мд! кутт eTTi. Арпалыска тускен eKi турл! сез1мнщ 6ipeyi толык жещске жеткенде рана 6ip туйшге келетшм анык. K,a3ip ойым да, макса- тым да дубэра. Bip туйшге келгенмен, Ажармен TyciHicy киын болар, шамасы. 0зш щ MiHe3i кызык екен. BipTora, салмакты адам болса мен де жешлтектенбес ед1м рой. Bipece кулш, 6ipece жылап, адамнын басын айналдырып ж!бередк Кеудеме жел 6ypKin, желжт1рген де ©3i... «Менен корык- пайсыц ба? Д1ршдеп турсын рой» деп кылымсып турран кьтздьщ HiieiiH тусшбейтш кеще емеспш. Дарсыласса, 6ip леон. В1нрайыма оп-онай коне кеткен де озк Артынан барып шамданраны Heci екен? «Ешюмнен танк жемеп ем, шапалак жед1м 6ip кыздан»,— деп Отежан акын айт- пакшы, беДмнен салып жгбердк Онысын койшы, бэршен бурый жаныма: «Онбаран! Енд! бетще карамаймын. CeHi iнiмдeй Kopin журсем, пасык екенсщ»,— дегеш батты. Сан рет жаман соз естш журсем де, кешепдей корлан- ран eMecniH. Ажар да мазасызданып журген шарыр. Ce3 iM мэсе- лесше келгенде эйел халкы тым осал-ак. Олардын ен 6ip асыл касиет! — KayinTi, катерл1 жолра бастайтын ка- сиет! де осы осалдыры болар. Буран эйелдердщ нэзштшк сез1мталдыры кшэл1 ме, бэлюм! Сез1мнпл эйелдщ жешл- тек келер1 анык. Апыр-ау, бакытсыздык дегеннщ ©3 i жещлтектштщ нэтижеп екен рой. Тунде Ажар «аранра 03iM барып туст1м» деген жок па?!.. Сонда онын турмыс- ка шыктым дегеш де рас па? Жо-жок! Сенбеймш. Сен- riM келмейдк Менщ сез1м1м алдамайды. Ол кайда жур екен кзз1р? 55

Т-ерезенщ алдына бардым. Ажар жок. Лэззат жал- рыз 03i кыдырып жур. Дегб1р1м жогалды. Журег1м шан- шып ауыратын тэр1здк Сыртка шыгып, Лэззатпен сей- лессем бе екен деймш. KiM бтедц бэлюм, Ажар ауырып калган шырар. Кыз-келшшектердщ кезшше беттен алып журсе ше? Куйын мшезд1 адамга сен}м жок. Сэл нэрсеге сыйымды жоралта берсем i<iм болтаны?! Кепет... Кенет эйелдер дачасынан Ажар мен Жайсац шыкты. Колтыктасып шыкты. Сенер-сенбес1мд1 бшмей анырайып отырдым да калдым. Эне, олар аяцдап «Орби- тага» жетть Кара дэу ежелг1 эдеп'мен сейлеп келедь Ажар жымын.-жымын. етедь Ka3ip оларга «кызык» корсетемш. Адамнын журеп- мен ойнаганнын кандай болатынын бiлсiн. Будан кейш артык аскактамайтын болады. Сыртка атып шыктым. Ажар меш корген бойда ток- тай калды, Жайсацнын колын колтырынан шырарып тастады да, одан кашактай Tycii. Кара дэу меш байка- ран жок. Кызга тан кала карап сэл турды да, Э1шмесш жалгастырды. Ажар маран тары да 6ip рет карады, со- сын жападан-жалрыз отырран Лэззатты шакырып едц ол орнынан козгала коймады. Ажар кысылды бтем , ба- сын томен салып, мимырт аянмеи алга журдь Тура ма­ гам беттеп келедк Неге екен1н, алгашкы арыным басылып, eeii< алдып- да дардарып калдым. Кеудемд1 кернеген ыза саябыр тауып, онын орнын жасканшак, уян. сез1м басты. © З1*м- neH-03iM кысыла бастадым. Осы кыздын. 6ip куд1рет1 бар. БеЛме караса болды, кысылып, кызарып берекем кетедк Жана рой, табаныма салып, таптап ж1берердей Tencinin шырып ед1м, eimi сас- калактап турраным мынау. Апыр-ау, ол кандай куд1рет- Ti куш Menin мысымды баса беретш?! Жайсан Meni жакындап калранда б!р-ак байкам, жактырмай карады. Тусi бузылып кетть — Сэлеметсщ бе?— дед1 Ажар, карсы алдыма келш, 56

кул1’м(мреп тура калды. Ашуланып кел1п, демтмд!’ баса адмай тургандык! ме, 6ip ауыз сез айту кушке тустк — Мшезге мырза ж тттер сэлемге саран болады,-^ дед! Жайсан маган тунере карал, тктене жымиды. Жы- доыскыланган кысык кезшде езгеше сус, з1л бар, кулюс! де сондай жексурын. Менщ eciме урланып келт кабатын лт Tydi. Мынау да сол сиякты-ау. Мундайлар катыгез* д|ктщ кай туршен де кашпайды. Ажардыц осындай кор- кынышты адамнын жанына калай ыесш жургенше та­ лым бар. — Слз енд1 кайта берниз,— дед1'м оган эдеш кляс сейлеп. Ол кызарактап калды, бетше тепкен ашуын жа- сыргысы келгелдей «кы-кылап» кулш, колын иыгыма койды да, Ажарга карады. Келшшекке ©3iHiH салмакты- лырын, келд1пн, мелен элдекайда акылды екенш алгарт- кысы келгелдей. Акылдысын ©зшщ!..— Колылызды алылыз! — Балалардыл батыл болганын унатамыл. Деген- мел кей ретте женаз мыктымсл берген жараспайды. Менде оныл кагытпа c©3in ecTin, уназ тура беретш шама калган жок. Аеыл сейлеп, аскактап, дегдарсып тургал жауымныл колын кагып ж!берд1м. Ол магам жалт карады. Жуан мойнындагы тамырлары квгерт, адырайып-адырайып njbiFa келдл eni TyTirin, астылгы epiii салплып Tycin кеттк Tici саргайыл кетштк ЦПюре- йш киiлiп, лпрелш журу1 кез алдау улпн гана екен гой. — Карай гер ©зш. Кы-кы-кы!.. Ал енд1 менщ не Кте- yiM керек?.. Тагы да Ажарга карады. Оныл коркып турганын, олысыл сездiргiсi келмей кулыкка баскалыл тусшд1 м. ^Кыз шырылдап ара тусер» дел ойлаган болу керек. Сен- rin, «екi жен бите шыкпак» кой. Ол максатка жете ал- массыл. Iшiлен мыктап турып урсам, мыла сурымел жы- лал ж1берудел де уялмас. Екi квзш Ажардан алмайды. 1ирак ол бул ойлагаидай арага тускен жок, бурылып кет. 57

Эдетте тулгалы ж1г1ттерд1 iiHTeft жаксы Kepyiui ед1М. Олар улкен ic тындыру ушш жаралган адам сияктанып туратын. Сырттай суйсше карап, кез1 келгенде 1зетдлти- пат керсетуге тырысамын. Алпамса жтттердщ сырткы турпаты рана емес, iiiiKi дуниеа де ерекше жаралган се- , юлденунл едк Дэл осы кунге дешн солай ойлап келгешм рас. Ол ойымнан айнура тура келт тур. Мына ппрюннщ соншалык бейшаралырына жыным келдк Егер бюек сы- банып шыкса, таяк жеген кунде де ренж1мес ед1'м. Б iрак. ондай ерлж мынадан шыра коймас. Домаланып карын байлана бастапты. Шамасы, ©3i отыздьщ ycTine шырып кеткен болу керек, мандайында ею жол терен эж1м жатыр. — Слзге руксат бер1лд1 рой, бара берЫ з,— дед1м онын жынын коздыра тусюм келт. Шамданып шарт сы- нар деп ойлап eдiм, олай болмады. Шынында да корка бастады ма, маран тура карамайды. Божбиып булыкты да калды. Мандайынан бурк eTin тер шыкты, калтасынан бет орамалын 1здеп, таба алмай катты кысылды. Сасканы шырар, ыржиып кулш, адам тусшбейтш 6ip нэрселерд! айтып мщг1рлейдк Болар-болмаска шамданып, морт сынатын ожар мБ нез1м бар, 6ip ашулансам сабама TycyiM киын. Карсыла- сымнын 0p6ip китар ce3i, квцш ме жакпаран кырсыК кимылы сол ашуымды май куйган оттай орнпте бередк Морт мжез!мд1 бiлeтiндep мундай кезде ундемей куты- лады. Мыналар рой бiлмeйдi. Шамасы, Ka3ip улкен ша- так шыратын шырар. Несше тартынамын, мыктап турып урамын да шалкасынан TycipeMiH. Будан кейш ол Ажар- ра жоламак тугкт, карасын корсе кашатын болады. — Мен кетейш,— дед1 ол Ажарра тура караура тай- сактап.— Кун ысып кетсч рой, кешюсш жолыгармыз. — Кай жерде, агасы. Жолыгатын орынды алдын ала белгюеп коялык,— дед1м TicTeHin. Ол маран ала козбен ата карады. BipaK Tic жарып артык соз айткан жок, шу- рыл бурылды да жотасы куж1решп, унЫз кеттк Ажар 58

оны мазактагандай т ш н шырарды. Сосын маран жай- рандай карап, кеудемнен сук саусагымен энтек TypTin ж1берт: — Хулиган! — дед1 култ. — Кшэм жок, езшен KepciH. — Анау кунг1 айткан журналист агай осы. — Мейлп.. Ажар мешмен таласкан жок. Айтатын соз1м кеп-ак едп Ажардын жанында жалрыз калып, ашуым басылран сон, жуптап журген сез1мнщ барлыры парыксыз кур Minripre айналып кеткен секьл- денд1 де, айтпарымды ipnin калдым. Айтпак болраным- ньщ барлыры — жалрыз калып, жабырып жатканда ой- лап тапкан оз1ме рана жубаныш болар арзан создер екенш енд1 тусшд!м. — 0зщ керемет кызганшаксын рой, жацагы ж т т KyfteyiM болса, кайтер едщ? — Bopi6ip куып ж1берер ед1м. — Тапкан екенсщ,— дед1 Ажар, Tepic бурылып, вкпе- леп калды. Онып касакана осындай кылык танытуынып себебш бьлемш. Tepic айналганы кулыры, жубатсын, ку- шактасын дегендеп'ск Мундай кулыры, кылыры болма- са, кыз атаулы бараланбас та едп Ажарды бас салып кушактай алдым. — Ой! — дед1 ол селк етт. Окыс оянран сез1мнщ эсе- pi ме, бул кылрымнып ерс1лirin умытып кетт1м. Оны кы- са туа’п: — Жаным! — дед1м узд1ге сыбырлап. — Ж1берцл,— дед1 Ажар кабак шытып. Менен жшр- кенгендей тыжырынып, басын бурып экеттп BipaK онып бул кылырына бэлендей мэн бере койран жокпын. Есы- лерт1м Ажарды сую. 03iM тусшбейтш 6ip нэрсеш Minrip- леп, епкейе берin ед1м: — Не деген уятсыз адамсып,— деп кеудемнен нтерш чпбердк Апсыз туррандт ме, шалкалактап жырылып кала жаздадым. Ж ырылып калганда маскара болар едп 59

Лэззат манаты орнында 6i3re урлаиа карап, эл1* отыр екен. Бет1м ду ете туст1. 0з'1ме де обал жок. Тапайдыц тал тусшде, елдщ козшше кызды eci дурыс адам бас сал* майды той. — Сен немене,— дед1 Ажар дыкданып.— >KiriTTirin устап жур ме? Жаньщды коярра жер таппай журсен, кыздарра бармаймысьщ! Булар бетше куле карасац, eci- pin кетед1 eciin. Басым салбырап Tycin кетть Оньщ бетше тура карау- ра дэт1м шыдамады. Шыдамымды тауыскан дулей сез1м- нщ опасыздырын оплап, куйзелт турмын. Егер алдам- шы сез1мн1н арбауына туспесем, Ажарра жолар ма ед1м. Сонын KecipiHen KOKiperiMe от тустк Ол отты сонд!ру мум- к1н емес. Ажар жанарыдай тетен мшез танытып, менен алыстаган сайын ол от маздай тусетш тэр!здк — Ел-журттан уялсан кайтер едк Bipey-Mipey Kopin койса кайтесщ? — дед1 ол даусын жумсартып.— Сеш Ымдей Kopin журсем, ecipin келе жатырсын рой, туре. К,ой, айналайын, уят болады. Kipin кетер тесш таппай кысылдым. Ei<i бет1м — от. Уи-тунс1*з кетш калудан баска жолдыц ж о ры н бшемш. Bipaic табаным жерге жабысып калгандай козгала ал- маймын. — Ж ур, кыдырып кайтайык,— дед1 Ажар элден уа- кыттан сон. Ун-тунЫз Laecin журе берд1*м. Лэззат б1зд! кермеген адам болып, Tepic бурылды. Онын жаныиан оте бергенде, Ажар токтай калып: . — Ж ур, Лэззат кыдырып кайтайык,— деп едк ол: — В iреудi кутт отырмын,— деп кысыла кул!мЫредь Ажар оны кыстаран жок. Екеум1з «Орбитадан» шырып, калын агаштын арасына юрдш. Кун баткалы 6iраз уакыт болса да эл\\ жарык. Батые жак кокжиек алаулап жатыр. Оттын табы сиякты кызыл ар ай сагымдай бульшдаиды. — Ертец кун жылы болады екен,— дед1 Ажар. Мен

ундеген жокпын. Бар болтаны — алаулап жаткан кек- жиекке карап койдым. Осыдан кейш ол да, мен де унде­ ген жокпыз. Калыц шалгынды Kemin, калыц агаштын. жыкпалына терецдеп Kipe берд1'к. Б]‘раздан соц ымырт уЙ1‘р1лд1. — Неге ундемейсщ?— дед1* Ажар кенет токтай ка- лып.— Саган не болтан? Иыгымнан устап, ©зже карай тартып калды. Мен ба- сымды кетерген жокпын. Акырын гана курсшд1м де, 1*л- бiп алга журД1м. Ол лэм-мимЫз кала бердк Iлбiп ж ур т келемш. Ажар кетт те калган шыгар. Соцыма бурылып карауга батылым жетпедк «Жо-жок, ол кетпейдЬ. 0з1’мдКв31’м оеылай алдап коямын. К©ш- Л1'мде куд1'к те бар. ЖурЮмд1 баяулата тусНм. Осы мен неге кеюрейемш? Ажарга ренжитш жешм жок та гой. Ол кейб1реулерге уксап, беттен алып, шаба- ланган жок. Сабырмен туеiнд1рд1. Айкайлауга да, ттдеп ж1беруге де какысы бар ед1. Катты айтпаганы — Meni сыйлаганы, жасытпайын дегендепа шыгар. Жайсанды да бекер жазгырдым бтем. Ургашы корсе урынбай жу- peTin еркек болушы ма ед1* joftipi. Опын кшэсн — кезшщ баскага емес, Ажарга тускеш ме? Кыздыц ©3i кылымсып турса, eci кеткен еркек кашпайды гой. К анта акылды- мыз десек те акылсыз iске келгенде пендешшктщ шыр- мауынап шьта алмай каламыз-ау. Иэ, Жайсанды бекер кiноладым. Булжген ештеце жок. Жайсан оган кызыкты, сонына туст1‘, мен килптм. Бар болтаны осы гана. Кай-кайдагыны ойлай берет1гим жаман. Болар-бол- маска бас ауыртканша будан кейш не icTey керектшш ойлауым керек-ау. Булан журе берсем оны Жайсацныц кагып кет>м де мумкж. Жешске жету ymiH уакытша ше- п'ш'с жасауга тшсшн. Бш'к терекке жегпм де токтай калдым. Ажар мешц сонымда басып томен салып, аяцдап келед1 екен. Маган терг-бес кадам жетпей ол да токтады. Екi11шi терекке йркасын суйеи, уназ турып калды. 61

«Несше киналасын., саган 6 opi6 ip емес пе?! Бекер алданба. Ол б1реудщ некел! эйелк Онымен тардырьщды| косактау мумюн емес. Сондыктан бекер булшбе де, кыз- ранба. ЕИр сэгпк кызыкка бола жанталасып ж у р т , бе-! керден-бекер кыртиып, кiнэмшiлдeнy — акылдылык емес. Колыц жетпегенге кш эзсу— акымакшылык. Кате- леспе! Кателеспе! Ce3 iM деген алдамшы. Онын мазмуны кун сайын езгерт отырады». Дэл кулагымнын тубше келш, элдеюм сыбырлап сойлей бастаран тэр1здк Дауыс Ж айсацдш не уксап кеттк Кулагыма «кы-кы-кыларан» жексурын кулюа' келдк Селк етш, Ажарра жалт кара- дым. Кимылсыз эл1 тур. «Аз кундж кызыкты болар-болмаска кишлжщдеспей- ак есте калардай рып 9ткiзyдiн орнына бара таластырып, бедел ©с1 рмек ниетпен жорта булданып, жынданып кете- л\\ кейб1 реу. Кызыкты кыздырура юршкен екенсщ, ен дурысы— аз кундж cepiriHMeH кимас болмасан да, сый- лас болура мшдетт1сщ. ©йткеш ол саган бойындары ен асыл, ен i3ri, ен ыстык сез!мдерш сыйлайды. Сыйласу керек. Будан кешн сыйласа аларын ешталай». Бейтаныс 6 ip ун ез кеюрепмнен шырып жаткан сиякты. Жайсаннын «кы-кылаган» кулюсш естшм. Апыр-ау, сейлеген баска емес, ез!м екенмш рой. Сонда менщ тазалык деген киел1 урымды елт1 рмек болтаным ба? Ажарра деген асыл сез1 м1 м ше? Махаббатым ше? Махаббат атты акжолтай нэрестемд! ©з колыммен тун- шыктырып ©лт1рмекшн бе?! Жо-жок! Ажар келш жешмнен тартып калып едк селк ете туе- TiM. Даусым шырып кеттк — Жо-жок! Мен емес!.. — Саган не болды, Багдар? — Ештене болган жок,— деп Tepic айналдым. Ол карсы алдыма келш турды да, бурынры эдет1 мен мур- нымнан устап : — Тентек! — дед! ем!рент.— ©кпешшн карай гор езппн. Коркытып ж1бердщ рой. 62

Бурылдым да \\лбт алга журд1м. Бес-алты адым уза- ганша ол ундеген жоп. — Багдар, найда барасын? Кайда барарымды 0 3 iM де б1лмеймш. MeHiKi ез ба- гамды арттыра туспек ниеттен туран наз рана. Егер Лжар наз1’ргщей ебектемесе, жорта тунерш, бэлсшбеам анын. — Бардар, тонта деймш! Тоитамасымды б[лд,\\ ме, жуг1рш нелш, нолымнан ус- тай алды. — Кайда барасын? Басымды — }Ki6 epmi,— дед1м насанана булкынып. — Ж1бермеймш! Бетпе-бет келш турды да тeciлiп парады. бурып экетш ед1 м, сынылынтап кулш ж 1 бердь — Коя рой, тентег1м. Bip жолры ашуынды маран пи! Менде ун жоп. 1штей толранып, толнып турмын. Осы- нау жым-жырт тыныштып, мыпау жарыптын тун менiи толнуымды 6ipTe-6ipTe кушейтш барады. Кызбен онаша палран ж 1гыне устемд1гш жург1зетш сурапыл сез1 м дэл na3ip Meniu де журег1мд1 б1ржола жаулап алды. — Неге ундемейсщ, тентег1 м? Ол мойнымнан иушаптап, басын шалпайтты да, нозш жумды. Кенеттеп 6 ip ежегпк пайда болды. Аш белшен калай нушаптай алганымды 03iM де б1лмей налдым. Ол сели ет1п, козш ашып алды да, беНме урпектей парады. Оосын 6 ip нолымеп беНмнен жайлап сипай бастады. Жу- periM елж1реп, epin бара жатпан сияптымын. Меш 6 ip- жола еамнеп тандырып тастарысы келд1 ме, екшесш кетерш, ершмнен жумсап суйдк Еажайып сез1 мге боле- ши, балбырап барамын. Б1реуд1 суйгеннен б1реудщ суй- геншщ жер мен коктей айырмашылыры барын бiрiншi рсч сезд1 м. Кандай рапат! Eniumi рет мундай эсерге 6 0 - ленбесшн де. Тары да суйсе деп Нлед1м. Тары да... тары да... Bipan меищ Нлег1м пабыл болмады. Жацагы бiр эсерге туОм- 63

де боленгендеймш, осыныц барлыгы да тусмм тор1здк Тажап! Туп-тунык тунгиыкка батып бара жатырмын. Ек\\ ду- ниенщ шекарасында турран екест1 адам сеюлд1мш. ©зге тугы ©3iM тусшбейтш 6ip нэрселерд1 м1гшрлеп, Ажарды cyftin турмын. Ол да элдене деген болады. Оныц осы TyciHiKci3 уш ee3iM-epTTi орнпте тусер жел сиякты. — Бардар, жаным... TemeriM менщ... Keiuipe горни мендей акылсызды! — дед1 ол шашымды, бет1мд1 сипа- лап турып. Тагы да элденелерд! айткысы кeлeдi. BipaK мен кадалып сушп, аузын ашура мурша бермеймш. Bi- раздан кешн ол «жаным» дегеннен баска свзге тiлiнiн. HiceMi келмейтш дорежете жеттк «Ой, жаным! Ой!» Шашымды уыстап устап, тартып жатыр... 11 — Тура туршы, Бардар. Токташы. «Орбитага» жакындап калган кезде Ажар колтыры- ма жармасты. — Болмеге не деп барамын? Кайда болдым деймш? — Олар уйыктап калган шыгар. — Ж ок, уйыктаран жок. MeHi кутш жатыр олар. — Сенщ кайда жургешцде олардын кандай жумысы бар? Ажар ундеген жок. Ko3iMe козш кадап сэл турды да, жегил KypciHin, басын кеудеме койды. Мен онын кобы- рап кеткен шашын мипаздай сипап, жан-жарыма коз жуг1ргпм. Шетю дачаньщ алдында уш адам тур екен. Сагат T\\'Hri 6ipre дешн уйыктамай журген шмдер екен? Олардын бул турысы меш бэлендей куджтещире кой- ган жок. 64

— Коркамын,— дед1‘ Ажар элден уакыттан сон. — К1мнен? Бейтаныс ушеуге тары карадым. Ажар жауап берме- дй Бейне 6ip менщ журег!мнщ кагысын тындап турран адам тэр1зд1'. Дем алраны да есДлмейдк «Коркамын деген адамы Жайсан шырар. Анау ушеу- дiii. 6ipi сол ма екен? Осылар б\\зл\\ андып жур-ау». Осы 6ip суык ой денемд1 д{р етюздк Сонда жабылмак, па? Жо-жок! Жабыла алмайды. Ажарды юмнен болса да KopFaypa шамам жетедк Енд1 будан кешн ол Ажардын жанына жакындап KopciHini. Ажарымды ешюмге де бер- меймш, ешюмге де!.. ©йткеш менщ журег1м Ажарсыз сокпайды. Ол MeHin журег1мнщ кагысын peneymi. — Елдщ бетше налай караймын енд1?— Жагамнан устап, 031'не каратып алды да,— жанымды азапна сал- дын-ау. Не жазырым бар ед1? Нен бар ед! менде! — деп сшкшей бастады. Ол ашуланып отырып ауыр-ауыр сез- дер айтатын шырар деп кауштене бастадьш. Емрак Ажар мен ойларандай шаптыниан жон. Жагамды босатып ж ь 6epin, коздер1 жаудырап, тесте карап сэл турды да, мой- нымнан кушантай алып, жылап ж1бердк Мен катты абыржыдым. Оныц коз жасын cypTin турып жыламауын втжд1’м. Оны алдамайтындырымды, суйетщд1г1мд1 жэне уйленетшд1'г1мд1' айттым. BipaK ол жубана коймады. B i- раздан сон, барып: — Енд1гэр1 мундай соз айтпа. Keperi жон. Ондай соз- д! сенщ аузыннан eciiriM келмейдк— дед1 наткыл унмен. Мен онын неге булай деген in тусшген жоипын. Bi3 аяндап «Орбитага» жегпк те, ен шеткч орындык- ка жайгастык. Айырылысатын уакыттын элдекашан бтш кеткенш 6meMi3. Б iрак. 6ip-6ipi м1зд1 кия алмай отырмыз. Онын тонып калган колын кайта-кайта суйе беремш. Ол басын нырыма суйеп, уншз огыр. Араюдж жумсак алаканымен беНмд1 жайлап сипайды. Мен OFan козгмнщ киыгын салып коямын. Ажар бщте-б1рте ара- рып, акжемделт бара жаткам аира карайды.

— Кандай р акат!— дед1 ол узак уназджтен кейш Te6ipeHicTi унмен.— Ешюм кедерп жасамайды, жым- жырт тыныштык. Ешюм ренжкпейдь Бакыт деген осы шыгар, шамасы. Осылай отыра берер ме едк нпркш. — b \\ 3 j x i KiM куады, отыра берешк. — Ж ок, тентег1 м, дэл осылай отыра беру MyMKiH емес. (Ол женлл курсшд1 де, бурке тусть Костюм1 мд1 memin, иыгына жаптым). Адам уакытша гана бакытты бола алады. Егер адам эр куанган сайын езш бакытты- лардыд санатына коса берсе, ол угымнын магынасы жо- йылып кетер едь — Сонда калай?.. — Сонда солай,— деп кулд1 ол. Сосын сук саусагы- мен мурнымнын ушын басып хнбердь— Сен муны тус!- нуге жеткен жоксыц эль Сыкылыктай кулдк Мен манагы ушеуге жалт кара- дым. Олар «Орбитаныц» екшнп шетшдеп орындыкка келш отырыпты. Бейтаныс жандардан секем ала баста- дым, 61‘рак оны Ажарга сезд1рмеуге тырыстым. Ол уше- улн байкаган жок. — Ертен екеум1з туралы буюл санаторий бiлeтiн бо- лады,— дед1 ол кулюсш юлт тыйып,— барлыгы MeHi юнэлайды. Анау келшшек жап-жас баланын басын ай- налдырып алыпты дейд1 гой, тентепм. — Ж ок, айтпайды,— дед1 м аптыгып. Ажар мырс кулдь Ангырт сез1‘ме ез!мнщ де кулюм келдь — Бузылган эйел атанатын болдым. Мейль айта бер- ciH,— дед1 ол дыкты дауыспен.— Менщ журепм тас емес ер!мейтш. — Куйшбени,— дед1м жалынышты унмен.— Б1зде ешюмнщ жумысы жок. Б1з кылмыс ктеп журген жок- пыз. Мен сеш... Ол алаканымен аузымды жаба койды да «айтпа, ке- peri жок» дегендей басын шайкады. Буырканган сез1м- Hin acepi ме, колын суйе берд1 м, суйе бердгм. 66

— Тентепм менщ! Сенщ обальща калдым рой мен. Карап журмей басынды эуреге салдым. 0з1м де... ©3iM де...— Жылайтын адамдай кемсецдедк Мен оны кушак- тай алып, сыбырлай бастадым. Бар айтканым — 6ip-aK ауыз С03. «Жо-жок!» — Сенен ажырарым келмейдк Маган не болран? ©31М де б1лмеймш. Тентепм менщ! Сенен баска ешкТ шм... ешюм1м жок. Басканыц Keperi де жок! — Жаным! Ажар! — Не айтасыц, тентепм? — Кетш калайыкшы! — Кайда? — Б1здщ уйге. — Жо-жок! Олай деме! Енд1г!эр1 мундай сез айтпа. Саган ешкашан жамандык ойлагым кeлмeйдi. Сен ба- кытты болуга Tuicciu, тентепм. — Жок, мен бакытсыз боламын. — Keperi жок, айтпашы. Алаканымен аузымды жапты. 1ле-шала колын тар- тып алды да, орындыктын екшнл meTiHe сыргып кетп. Сыбырлап 6ip нэрсе айтты, не дегенш тусшбей калып, бе- TiHe карап ед{м, ол томсарып, Tepic бурылды. Такап ке- лш калган ж т г п енд!' байкадым. Ж урепм ц\\р ете калды. — Орецкец бар ма? — дед1 ж ш т. Бас шайкадым. — Йемене мылкаусыц ба? — Ол темею тартпайды,— дед1 Ажар кабак шьггып. — Оны сенен юм сурапты? — Багдар, кайтайык. — Эй, сен неге жауап бермейсщ, а? Ж1пттщ бетше барлай карадым. Шетю дачада тура- тын сары жалак екен. Унем1 терлеп, кызара бертт жу- jiCAi. Кулкiсi даракы. Тамак iuiin отырганда асхананы басына KOTepin кулепш бар. Бул кылгыньщ келкпмЫзд1- rin айткан адамга дурсе коя беретш дерекг Бугш imin алган сеюлдК 3* 67

— Слрецкем жок. — Неге жок? Давай, жерден казсан да аренже тап. Таппасац штаныцды ш еш т алып, жалан бут жК беремш. — Ж ур, Багдар,— деп Ажар жешмнен тартты. Мен козгала коймадым. Сары жалактын сезте ашуым келт, эрен, шыдап отырмын. Ун-туьюз кетт калуга намысым ж1бермейдк Мынау дау-дамайсыз ж1бере де коймас. 111а- мына тиер сез айтсам, мынанын, морт сынары анык. Жекпе-жек келсе тайынбас ед1м. Каракшыдай калкиып eKeyi эне отыр. — Дап-дардай адамсыз, каргадай балада нещз бар? — Каргадай? Ха-ха-ха. Ойбай-ай, imiM-ай!.. Карга*- дай балада дап-дардай болып сен in езщнщ нен бар? Ха-ха-ха!.. Курдасымды сагынсан, мына 6i3re неге кел- мейсщ? Ха-ха-ха!.. Будан арыга шыдайтын шамам калмады. Даланы ба- сына котерш каркылдап кул т турган сары жалакка атылып ж етт бардым. Менен мундай шалт кимылды кутпесе керек, ол бетш коргалап, шалкактап кеттк Кан- дай куштщ тежеу болганын бтмеймш, акылга кенбей кететш колым кетерьлмедк — 9й,— дед1 ол ес жиып алган сон акырып.— 0й, экеннщ!.. Мына кэнден куипк элше карамай ургалы жур, ей, менк Урганды Kepceieflin мен саган. Жеиш тур1не бастады. Онын бул кылыгы маган сон- шалык кулкш кершдк Бул тебелеске заукы жок адам- нын кокан-локысы. Сусымен женбек кой. Керерм1з. Арашага Ажар жупрдк — Жолымнан былай тур, таптап кетемш,— дед1 еары жалак южш ш. Ажар одан каймыккан жок, енмендеп маган тура умтылган жш ттщ кеудесшен туйш-туйш ж1бердк Оны осынша кайсар деп юм ойлаган. /KiriT урып ж1берердей «ой» деп шжшш колын кетердк BipaK, Ажар ыкпады, TinTi, жасканшактаган да жок. — Уятсыз! 1 68

Сары жалак оньщ ce3iH кулагына кыстырран жок, Ажарды итерш ж1берк Ол тэл\"пректеп барып кулап тус- Ti. Сары жалакка умтылдым, ол да талтандап карсы журдк Тебетшдей ынгай танытып ед1м, imiH басып, бук- шие Tycri, он колыммен екл K03iHiH арасынан урдым. Ж у­ дырык катты тид1 бкаем, eceuripen калды. EKiHmi жуды­ рык тагы тидк — ¥рма! ¥рма! Багдар! Ажар жеткенше тары да 6ip жудырык жумсап улгер- Д1М. — Ойбай, экецнщ-ай! Таспен урдын рой, э ?! — Тез кет! — дед1м жуг!рш келт, Meni кушактай ал- ран Ажарра ашуланып. — Кетпеймш! Мыналар ceHi жазым етедк Сары жалактыц 6eTi кайтып калды. Аузына тускен созд1 боратып, южшш тур. Тура умтылсам, каша жоне- л)ч де мумюн. К,ап, Ажар болмаранда жазасын берер -\\д1м. Дегенмен, оран бул аз. Орнынан кайтып турмастай етш уруым керек. Ei<iHmi рет ешюмге де жоншз урын- байтын болады. С©з укпайтын дулейлерд! тек жудырык, капа акылра келт1редк Анау екеудщ жетш келт, жабыла кетерш б1ле тур- гам да арынымды баса алмадым. Ажардын кушарынан «орра босанып, сары жалакка беттед1м. Ол басын кор- !”аи, терic айналып кегп де, букшшп тура калды, жум- сак, жершен мыктап турып тепт^м. — Тары керек пе? Ол уидемедк TinTi, козралран жок. Осы кезде екинш ж т т жупрш жеттк Комекке келмей жалрыз калган адамныц к1м екешн бтд1м. Жайсан. Сол. Анык сол. Мы- наларды айдап салып, ©3i кызыкты сырттай бакылап отырмакшы рой. Корсетерм1н сараи «кызыкты». Комектесетш адамныц келгенш керген сон сары ж а­ лак ecipin кегп. — ¥ста! Корыкпа! ¥стап ал! Ж ырып алып тепкмей- Mi3 HTTin баласын! — деп cepirin кайрап кояды. Мыпа- 69

нын да тебелеске ыцгайы жок, екен. Жакын келмей ка- шактап жур. Ажар маран мыктап кедерг1 жасады, кай- та-кайта колыма жармаса береди Мен одан босана са- лып, уруга ынгайланран карсыласыма умтыламын. Мы- на екеушен жещлмеаме коз1м эбден жеткен сон, ecipin KeTTiM. Кдшып ж у р т кемекке келген ж1г1тт1 мыктап ту- рып 6ip урдым. Жудырыктан кашамын деп аяры шалы- нысып омакаса кулады. Кенет элдеб1‘р ауыр, катты зат тобеме сарт ете тустк Басым айналып, кез1м карауытты. Ажардын шьщрырран даусын естш м . Кез1м сэры жалак- тын колындары бшеудей агашка туст1. Тэлт1ректеп ба- рып нуладым. 12. Ею кун бойы басымды котере алмай сулк жаттым. Журег1м лобылып кетерые береди Тамакка т э б е т ! шаппайды. Караран дэр1гер «миын шайкалран, козралмай жат» деп кеткен. Ажар келген сайын орным- нан турура эрекеттенемш, бiрак, эп-сэтте басым айналып, квз1мнщ алды туманданып, ештенеш коре алмай ка- ламын. Ажарда ес жок. Куш бойы менщ касымнан шыкпайды. Белмеде баскалар отырранда сыпайы; дэр1 iuiKi3in, су 6epin, шырып кетедп Екеум1з онаша калганда адамнын журег1 теб1ренер сездер айтып, шашымды си- пап, бэйек болады да калады. Осындай кездерде оны жалгыз улын элпештеген анага уксатамын. «Ажардай жары бар еркек армансыз шырар»,— деп ойлаймын. Сон- ры ею кунде мен Ажарсыз т1ршшк ете алмайтындырым ды сезд1м. Ол сэл кеш1ксе мазасыздана бастаймын, уайымра батамын. Bip рет терезеден караймын деп ба­ сым айналып кулап калдым. Ажар келт тургызып алды Бугш ол KemiKTi. Орнымнан турура коркамын. Кешел! 6epi 6ip тушнге келд1м. Одан айнымайтынды- рыма бек сешшимш. Ажардын карсы боларын бптемш. 70

BipaK, жещстщ 93iM жагында болатындыгына сешмд!мш. Иэ, мен Ажарра уйленемш! Одан баска адамнын. Keperi жок. Орнымнан турран сон Ажарды аламын да, ауылра кетемш. Алдын ала эке-шешеме хат жазып Ж1берем1н. Олар куана берсш. Бэлшм, экем карсы болатын шырар. Бул жолы мен оз журег!мнен баска ешк1мд1 де тыцда- маймын. Ажар ymiH киындык атаулынын барлырына да конем1н. Маган онын кел1с1м! рана керек, иэ, иэ ол келЕ сiмiи береди 0йткеш Ажар махаббат атты нэрестесш оз колымен елНре алмайды. Еашык бола б\\лу де бакыт. Басына конран бакытты ешшм теппейдк Ондай бакыт- тын адамды екшнп рет 1здеп келмеуч мумкш. Kefl6ip адамдар басына конран бакыт кусын у р к т п алады да, ез араттырын eci шргенде TyciHin, QMip бойы опык жейдк Ажар ондай акылсыз емес. Бакытсыздык дегеннщ не екешн ол жаксы бшедк Иэ, ол ен алдымен бакытсыз бо­ лыгт кердк Элдеюм eciK какты. Бул — Ажар. Мен бул куш онын саусарыньщ тырсылын да таннмын. TinTi, екшесшщ ты- кылын да ажырата аламын. Кейде Ажарды каршадай кез1мнен танитындай эсерге бвленемш. Онын кулшск yni, журш-турысы маран соншалык етене. Bip сэт Ажар шешеме уксайтын сияктанады. Коз1мд1 жумып, екеуш катар елестетемш. Жо-жок! Уксамайды. Екеушщ мешрБ Mi, маран деген ыкылас-ниеН рана уксас. EciK тары тыкылдады. Журег1м лушлдеди Коз1мд1 жумып, уйыктаран адам болып, тым-тырыс жатырмын. EciK сэл ашылды да, Ажардын басы квршдк Ол белмеде бвтен euiKiMnin жорын керген сон, imne шрди Колында 6ip шок гул жэне тор толы алма. А ярынын ушынан ба- сын келш, MaFan тесше карай сэл турды, e3yine кулш ушршдк Мен К0з1мд1 сырырайтып, онын калт еткен ки- мылын андып жатырмын. Ажар гулы графинге салды да, алманы тумбочканын ycTiHe койды. Сосын менщ уст1мд} кымтан жауып, мандайымнан акырын рана суй- дi. Дэл осы кезде мен оны кушактай алдым. 71

— Ой! — дед! ол селк ет т. Сыкылыктап култ ж1бер- Д1,— Тентек! Зэремд1 ушырдын рой. — ©зщ неге Kemirecin? — Жалрызсырап калган екенсщ гой, тентепм. Рен- жи KepMemi. Енд1 будан кешн кешшпеймш. Алаканымен бет1мнен жайлап сипай бастады. Мен оныц бьлепнен устай алдым да алаканын аузыма жа- кындатып, акырындап суйд1'м. — Мен саган гул экелд1м. Саган алма алайын деп ба- зарга барсам, гул сатып жатыр екен. Кызыгып кетт1м. Караты , кандай тамаша! Кып-кызыл. — Тамаша екен. — Карнын ашты ма, тентепм? Басымды шайкадым. Ол орнынан турып барып, eni ’ алманы жуып экелдк Кып-кызыл 6ipeyiн тандап маган бердк — А ж ар,— дед1м алма жеп отырып. — Э у ,— дед1 ол енкешп. Сосын мандайыма Tycin кеткен шашымды дем1мен урлей бастады. — Мен eKi кун ойланып, 6ip токтамга келд!м. Ажар басын шайкады. Ол Menin не айтпак болганым- ды б1рден тусшдк Жен!л KypciHin, Tepic бурылды. — Эбден басым катты,— дед! кажынкы унмен. — Бас катыратын дэнеме жок. Уйленем!з! Ол селк ет т , маган жалт карады да, тагы бас шай­ кады. | — Сен аз oMip суре алмайтындыгыма к©31'м жетт!. Жатсам да, турсам да тек с е т ойлаймын. Тек с е т !.. Басымды кетерт отырдым да, б!лег!нен тас кып ус- тап алдым. Ол босанып кетпек болып булкынып ед1’, ж!- бермед!м. Катты жуг!р!п келген адамдай алкыныи, ап- |U тыгып сойлеп жатырмын. Ажар колга тускен куралай-Я дай д!р-д!р етед!. — Ажар! Ажар деймш!.. — Айтпашы, койшы... Keperi жок. Сен эл1'... Сен эль.. {Я

Булыгып калдым. Онын не айтпак болганын тусш- д1м. «Сен элк.. баласын». Онын айтпак болтаны осы рой. Бул сез маран «сен мугедексщ» деген сиякты есДлдь Ею бетчм дуылдай жонелдь Алдын ала жуптап койран «акылды» сездер1мьпн барлыгын умыттым. Ажардын аякталмай калган жалгыз ауыз ce3i Meni ei<i куннен берi ширыктырып, шабыттандырып, енд1 б1рде сонау 3 aHFapFa шарыктаткан тэтт1 киялымды б1ржола кynpeTTi. — ©лемш! — дед1м ыстене южшш.— Саран уйлен- бесем, асылып ©лемж! Ажар меш кушактай алды да, к1‘шкене баласына емь ренген анадай к©з!мнен, мандайымнан, neriMHCH, бет1м- нен суйiп, куб1*рлеп сойлей бастады. — TemeriM! Енд1 ондай сезд1 айтпашы! Мен1 кор- кытпашы. Енд1г1 калган аз рана уакытымызды oMip бойы умытпайтындай етш етк1зей1кшi. Будан кейш мен осы кунпдей бакытты бола алмаспын. Жаралы журег1м- нiн емшici болтан, TemeriM Menin! — Сенс1з ©м1рдщ Keperi жок. Егер болмайды десен, Ka3ip-aK... К,аз1р-ак... Ол алакапымеп аузымды жауып, кез!ме жет1м козы- дай телм|’ре карады. Дэл осы сэт ол маран коркыныш- тын курсауына тускен корраны жок куйтакандай кура- лай сеюлдешп коршдк K03inin шарасы жаска толды. Ол маган урейлешп емес, арка суйер корранышындай, ка- терден куткарып алар арашашысындай телм!ре карап эл1 отыр. — Семен баска е п п т ш суймейм!'н. Ертен,— дед1 ол даусы бузылып.— Ертен-ак 6opi умытылады. ©зщднозщ кинама. Жок! Ешкашан... 0Mip бойы умытылмайды. ¥мыт- паймын. Жатшы 03in. Жата койшы. Саган ашуланура бол­ майды. Жатпаймын. Кетемш!.. Егер келампш бермесен... 73

— Ж аксы,— дед1 ол кеудемнен жайлап итерш.— Тек ашулана кермешк Алдымен жазылып алшы. — Жазылмаймын! Жазылгым келмейдЕ — Койшы, тентепм. ©шн. сурланып Keni гой езшнщ. Аздап уйыктап алшы. — Уйыктамаймын! Уйкынын. да, ден саулыктын да Keperi жок. Егер... — М акул, макул,— дед1 ол мешн. сез1мд1 белю.— Ер- тен де кун бар гой. Мен ешкайда кетпеймш. Капсыра кушакдап отырып: — CeHi ешюмге бермеймш!— дед1м алкына сыбыр- лап.— Ешюмге!.. Уйге хат жазамын. — Жо-жок! — дед! ол урейленш.— Аеыкпашы. тен­ тепм. Тура туршы. — Болды, 6iTTi. Жазамын! Ажар егш п жылап ж1бердЕ Мен абыржып калдым. — Неге жылайсын? — Жай эншешн,— дед1 ол кул1мс1реп. Осы кезде болмеге «акылшы ага» Kipin келдЕ Кушактаеып отыр- ган б\\зл\\ керд1 де, абыржып калды. Б1рден шыгып кетуге ынгайсызданды бюем, Tepic айналып, элденесш 1здеген болып куйбендей бастады. Ажар сыртка тура кашты. — Ой, безобраз! — дед1 ол кабак шытып.— Оп-эдем1 немеш кулд1рудщ орнына жылатып... Ой, безобраз!.. Эд1с б1лмейсщ. Ургашынын кад1рш аягын аксак, квзш сокыр болса тусшер едщ. — ©TipiK кулгеннен шын жылаганы жаксы. Ол меню бепме багжиып 6ip карады, 6ipaK ундеген жок. Шыгып бара жатып: — he! Ой, безобраз! — дед!. Уншде ризашылыктын, суйсшгендютщ белriei бар. Ол шыгып KeTiciMeH «жаналыгымды» жетмзу ушш, экеме хат жаздым. 74

13. Орнымнан турралы 6epi мазадан журдай болдым, болмеге сыймаймын, элденемд1 жогалтып алган- дай елег1зим1'п де журемш. Ажарды кермегел1 eni кун. Me тамакка бармайды, не сыртка шыгып бой жазбайды. «Кайда жур екен?» Анау кунг1 жолырыстан сон ол «ауы- рып калган шыеар» деп ойларанмын. Ен жакын курбысы Лэззаттаи сурап б1лейш деп сан окталдым, 6ipaK ба- тылым жетпей-ак койды. Ол да маран салкын кезбен карайтын секмдк Бурын кездескен жерде кул5ма'реп турушы едн Е Ki куннен 6epi б5рнеше рет ангарраным— Лэззат меьп керсе, бурылып кетедь «Апыр-ау, не жазы- рым бар? Элде Ажар eKeyi ренж1сш калды ма екен?» Не icTepiMAi бышей басым катты. Осындайды адамра кудп< уГпрсек. Тукке туррысыз ойларра берш п, ез1мнен- 03iM абыржимын. Ажар б!ржола кетш надран сияктана- ды. >Kyripin отырып онын белмесше баррым-ак келед{. Б iрак, батылым жетпейдк Byrin ертел1 6epi сан рет окталдым. Bip марте зйел- дер дачасынын алдынан кайттым. Ажар туратын белме- niit Tepe3eciiiiH тусынан элденеше рет ©TTiM. Откен са- йын токтап, терезеге караймын, 6ipaK кыбырларан Tipi жанды кормед1м. Еркектердщ ерекше 6ip касиеН — шыдамсызды- гы. Бул журе жабыскан катерл} дерт Topi3 Ai. Шыдам- еыздык кауыпты-ау дейтш аурудан да жаман. Ажар квршбей кеткел1 берi осы дерт меьп иектей бас- тады. Жататын мезгы жеткенше сендел!п сыртта журе- MiH, кос-кос болып кыдырып KeTin бара жаткандарды андимын. Неге екенш, кыздардын барлыры осы кезде сырттай Караганда Ажарра уксайтын сеюлдене бередь Муидайда журег1м атша тулап, басыма ыстык кап шап- шып шыгады. ¥зап бара жаткандардын соцынан елбен* деп тура жупремш. Bip-eKi рет уятка кала жаздадым. Осыпын 6opi де шыдамсыздыктын Kecipi. Ажарра дегеи 75

махаббатымнын куштшгшен mbiFap, бэлшм. Иэ, иэ, осы щкэрлж меш бурын-сонды басымнан кенлрмеген жум- бак куйге душар еттк Мектепте окып жургенде Бэшш деген кызга гашык болтаным рас. BipaK каз1рпдей куй­ ге туспеген ед1м. Осы куш меш мыктап мазалап журген кызганыштан туган сез1м болар. Солай шыгар. Ажарга коз TireTin еркек коп. Кызганыш деген пэле махаббатпен 6ipre туады-ау деймш. Байкаймын, кеудеме кып-кызыл шок Tycin кеткен сиякты, алау-жалау болып, ортенемш де жатамын. Боза- рып тан атканша аунакшып уйыктай алмайтын болып журмш. Аз куннщ М и д е кез1м шушрешп, жудеп кетым. To3iMiM будан артыкка жетпейд1' ендк Шыдамнын да шеп бар. Б уйтт ©з1мд1-оз1м кинап, кыржиып журе бер- генше б1ржола тындырып, 6ipaK кайтайын. Бэлшм, Ажарга керек адам мен емес шыгармын. Онын меш ба- лаеынатынын бiлeмiн. Ол эдеш кашактап жур. «Bip-eici кун коз1не к©р1нбесем кенш суиды»,— деп ойлайтын болу керек. Жо-жок! Мен максатыма жетпей тынбай- мын. Жайсанньщ «кы-кылаган» кулюш кулагыма шаншу- дай кадалады, суйшмаз судш1 коз алдыма кел in, кол­ бецдеп турып алды. Мазактап кулетш сиякты, кеудесш кагып, улагат уйретт тургандай. Ашуым козды. Ыза- корланып Ticiмд! кайрадым, жудырыгым енд1 ашылмас- тай тас болып жумылды. Барамын! Барамын да сабап кетемш. Онын зэб1 рше кэнетш бейшара емеспш. Анау кунпшн ececiH кайтара- мын. Б1реулерд1 айдап салганнын кандай боларын корсе- TeMiH. Енд1 кайтып бул санаторийге келместей етемш. Ом ip бойы меш умытпайтын болады ол. Жо-жок! Акылмен iciey керек. Кушке cenin, кушене беретш заман откен. Тек купине гана сенген адам орка- шан утылады. Сондыктан да ешшмшн козше туспей Ажардын белмесше барган тшмдк Ен дурыс жол осы. 76

Сонан кешнпсш жагдайга к,арап керермш. Из, менщ соцры туш Hiм осы. Inip тусе белмеден шыктым да кипалактап, снпалак- тамай эйелдер туратын дачага тура тарным. 1\\анша ба- тылмын дегежммен де дачата жете бере журепм лушл- деп, аз-кем уакыт к!д1р1п калдым, касиегп шекара аркылы TbiHbic-Tipm^iri ботен, купиясы кеп жат мемле- кеттщ жерше откел1 туртан жан сияктымын. YcTi-басы- ма караймын — кпген KniMiM кентл1ме олкы сотып тур, аягымда шац баскан коне туфли, шулыгым мыктап шрлеген екен, тусш ажырату киын, шалбарым мэз емес, кыры жок. Мына сурымды nepin, «ботен мемлекеттщ» кшэмнпл халкы iujiH басып, c u e d катканша кулетш тор1зд1. Санама еалкын ой сап ете калды. Из, кулюге се- |беп 1здеп жургеи эйелдер мына сыкпытымды корсе мш- дегп турде эжуалайды, бедел1мд1 тушредь «Эйелдер мемлекетппн» киел1 табалдырытынан аттау унии киiм- 1мде кылаудай KipmiK, козге шалынар Min болмауга Tuic. Эйел дегендер б т м , болмысы белек жаратылыс кой. Олардыц ойы да, TyciHiri де... 6opi де баска... Алгашкы арыным жогалды. Бурылдым да керi кайт- 77 тым. Белмеме барып, барымды Knin, кайтып келемш. М е­

касымды керд1 м, езу тартым, тарысын тагылар... Bapi табиги, 6 opi унасымды. Тар коридормен алшан басып, Ажар туратын белме- ге беттед1м. Кез алдыма белмеге юргеннен кейiHri бола- тын жайтты елестетемш; MeHi керген бойда Ажар орны- нан ушып турып, ж уг1р т келт мойныма асылады да, эдеттегщей сез1 мге тиер жылы сездер айтып, беймнен мипаздай сипайды. Екеум1з 6ipiMi3re-6ipiMi3 тесте ка­ рал, 61'раз уакыт унОз турамыз. Сонан сон мен оны кы- сып, кушып суйемш. Осы кезде болмеге Жайсан Kipin келед1 де «кы-кылап» куле бастайды. И э, ол шынында да кулдк EciKTin туткасын устай бергешм сол едк куларыма Жайсаннын кулюа шалый* ды. Жатсам да, турсам да куларыма шаншудай кадалып, : маза бермейтш кулю шыккан сэтте мандайымды eciKTin жактауына урып алрандай ecenripen калдым. HeHiн кам- шы болранын бюмеймш, белмеге екшндей юрд!м. Маскара! MeHi ерюмнен адалап, куштеп алып келген киел! сез!м тоскауыл-таска согылран арыны катты судай j кейш cepnmin, шашырап кети. Мен-зен болып, мещрейш j турмын. Сенер-сенбеамд1 бтмеймш. «Апыр-ау, осы мен туе Kepin турран жокпын ба?!» Кез1'мшн алды булдырап, туманданып барады. «К,ы-кы-кы!» Селк ет т, салбырап щ Tycin кеткен басымды кетерш алдым. Жайсаннын тус1 К кашып кетштк элдене 1здеп, калтасын актарып, o6 irep- Я лен т отыр. Ажар кысылран жок, MeHin бул кел1с1 мд! ij жактырмады бтем , Tepic бурылды. Tepic карап турран 1 куй i: — Жогары шык,— дедк Орнымнан козгалган жок- Я пын. Ею кез1м Жайсанда. Ол маган туралап 6 ip рет ка- I раган жок. Коркып отырранын жасырмак болып, блок- | нотына элденеш жаза бастады. Онын калам устаган ко- Я лынын тагатсыз д1 ртдеп турранын байкадым. — Нерып турсын? — дед1 Ажар маган тесте карап. 1 Ашулы екешмд1 ceздi ме, кезш ойнакшытып, жылы Я жымиды. Сосын басын тукыртып, мырс кулд1 де, кезшщ|| 78

астымен маран карап койды. Назымен алдап, арбап ал- мак, кой. Жок, алдаганга арбалатын есалац емесшн. Осынша азаптанганым да жетедк Енд1 шыдайтын шамам калган жок. «Ажар ушш басымды катерге байлаудан кашпаймын» деп журсем... Алдапты, алданыппын! Онын кулю<м де, назы да бурынгыдай желжырген жок. KepiciHme, жшркешшы сез1м1мд! оятты. Шапалак- пен тартып жiбepгiм келш-ак тур. Козралсам кулап ка- латын тэр1зд1мш. — Отырмайсын ба?! — дед1 Ажар орындыктын арка- лырындары кейлекы жинап алып жатып. Жайсан маран ожырая карады: — Сонымен, езЫ з туралы ештене айтпайсыз ба? — ©3iM туралы ештене бтмеймш,— дед1 Ажар кулш. — Муныцыз дурыс емес. Бул деген газеты сыйламау деген сез. — Олай демещз, агай. Газетке халыкдыц cyftiKTi адамдары рана шырура ruic. — К,ы-кы-кы! Адамдардын багын ашу, оларды ха- лыктын суйжысгне айналдыру мына б1здщ колымызда. — Ту-у, Бардар, взщ кандай адамсыц! Отырсацшы,— лец\\ Ажар Жайсанньщ свзше мэн бермеген сьщай таны- тып. Жiгiт тары 6ip нзрсе айтпакка окталып едц Ажар . орнынан турып, маран жакындап келдк Е кеуатдщ кезь Mi3 токайласып калып едц ол жасканшактап жанарын тайдырып экеттн • — Жур, отырсацшы,— дед1 колымнан тартып. Оныц колын карып ж1берд1м. — Бетще карарым келмейдП — дед1м TicTeHin. — Бала!.. Жайсан суйретшп орнынан турды, 6ipaK маран бет- теген жок. «Кврдщ бе, мен ceni коргай аламын рой» де- гендей сыцай танытып, кызарып кеткен Ажарга жаутац- дап карап, езу тартты. — Саган... Саган жаным ашиды,— дед1м кемсендеп. 79

— Сен, бала, былай есщд! жи. Алдымен шаныракка карап алу керек,— дед1 ол сук саусарын шошайтып. — Сен араласпа! Бiлдiн бе? Араласпа! Эйтпесе... — Не керек езще! — дед1 ол 6ip аттап токтап, кор- кыткыеы келд1 ме, TyciH суытты. — Сен... Сен керексщ!..— дед1м оран атылып жетш барып. Арып ж1беред1 деп ойларан болу керек, баеын корраш- тап, Tepic айналды да кимыл-кыбырсыз букшшп турып калды. Канша ашуланып турсам да урып ж1беруге бат- падым. Жарасынан устап, итерш-итерш, бэлмеден шыра- рып ж1берЛ1М. Енд1 келмес деп ойладым. BipaK ©3 i 6ip олермен неме екен, eciKTi жулка тартып кайта кiрiп кел- Д1 де, акырып маран тура умтылды. Калай ашынбассыц, мундайда сабыр сактау мумюн бе?! Сол колыммен жас- кай 6epin, он колыммен iидiнен ынкита урдым. Оньщ шаруасы оеымен 6iTTi, ынырсып, еденге буктелш кулап Tydi. — Бардар! Ажар айкайлап жуг1рш келд1 де, жагамнан устап, жулкып-жулкып калды. Мен оран назар аударган жок- пын, жатама жармаскан колын босаттым да, ынырсып жаткан Жайсанра бурылдым. Ол артык сез айтса, тары да урмакпын. Ашуым сонда рана басылар, бэлМм. Менщ не ойлап турранымды Ажар сезд! ме, колымнан шап бе- pin устай алып: — Бардар деймш, ол кiсiнiн Kmaci жок. Мен туралы очерк жазамын деп келш п,— дед1 даусы д1рыдеп. Оран караран жокпын. Ж 1г 1т т щ арамза п и ры л ы ж ы н ы м д ы к о з - дыра тустк — Тары да керек пе?— дед1м. Ашуланраным eoHuia, кыздын козшше мыктап кор- лагым келдТ Ол ундеген жок. Орнынан ынырсып арен квтерктдк 6ipaK бойын жаза алмай, iiuiii \\етап, 6\\pcin тур. о — Тары да керек п е ?—1дед1м айкайлап. Ол шегш- ьв

шектеп шырып кеттк K®3iM еденде жаткан коныр дэптер мен кызыл каламра туст1. — Уятсыз,— дед1 Ажар дыктанып. Жылайтын адам- дай Heri кемеендедк «Апыр-ау, мынау шынында Ажар ма? Ол маран неге тепсшед1? Сонда оран менен repi Жайсаннын жакын болтаны ма?» Менен неге кашактап жургенш енд1 тусшгендеймш. Дем алысым жшлеп, ашу- ым кайнап барады. — KiH9ci3 адамды неге урасын? — дед! Ажар теп- ciHiri. — Урамын! Тары да урамын!—деп ершеленд!м.— Бул аз оран! Аз! Ондай пасыктарра сол керек. Сен сиякты коршгеншн жемлгше... Сез1мд1 аяктап улгермед!м, ол шапалакпен салып ж!бердк беп'м ду ете Tydi. — Онбаган! — дед1 де жылап ж1бердк— Кет! — Кетемш! Б1ржолата кетемш,— дед1м кемсецдеп. Соеын шугыл бурылдым да, белмеден жупрш шыктым. Басым мен-зен, ушы-киырсыз далада жападан-жал- рыз тенселе баеып, кулап кала жаздап, калт-култ eriri арен журш келе жаткапдаймын. Кеудем алау-жалау, ек- ein-QKcin жылагым келедк Бойымдагы кимас, кымбат асылымды абайеыз тонатып алгандаймын. «Эйел де­ ген— су, су деген — эйел» деймш, Мопасеаннын коп кайталайтын созш куб1рлеп айтып, тынысым тарылып бара жаткан сон галстуг!мд! шешш алдым. Жуг1ре-жу- п'ре дем! emin, дшкес! курыган адамдай суйретып'п бол- меме жепчм де, тосекке сулап Tycin, сулк жатып кал- дым. Ажарды ойламура, Timi, б!ржола умытура тырыстым. BipaK канша ойламайын дегенмен опыц 6eflneci коз ал- дыма келе бередк 6ipece «ренжш калдын ба, тентег1м» ден мурнымнан шымшып уетап куледй енд1 б1рде ун-тун- с!з беДме тесшп, муцайып отырады да кояды. Басымды жасгыктын астыпа жасырамын, 6iрак одан кутыла ал- мадым. Курысын, буйтш журш дем алу мумкш емес, 81

кетемш! Ажарды умыту ymiH кету1м керек. Иэ, ондай женллтек адам тез умытылады. Ертен тан атысымен ке­ темш. Мунда мазанка ушырап, азапка тусу ymiH келге- niM жок. Мен б1реуден корлык керу ушш, ©Kcin, ©юну ymiH жаралтан пенде емесшн. EuiKiMre есемд1 ж1бермей- мш, ешюмге намысымды таптатпаймын. Намыс — менщ туым! 14. Kemni тамакка барраным жок. Ажарта Kepiн- г!м, KepriM келмедк Сыртка да шыкпадым. Bip уакытта «акылшы aFa» келц\\ де: — Эй, бойдак тау копаррандай жатырсын рой ©зщ . Тамакка бармайсын ба? — деп туртюлей бастады. ¥йык* тап жатыр деп ойлаган болу керек. — Бармаймын. — he!.. Ой, безобраз! Т ырылып жатырсын рой, шама- сы,— деп кещалдей кулдп— Квзше туссен, ондырмайды ол ceni. — KiM? Не деп турсыз ©З1шз? Басымды жастыктан жулып алдым. Ол маран тан калрандай баржия карады. — Йемене есЬмеп пе едщ? — HeHi? — Элг1 cenin махаббатыннын байьг келштЕ Осындары б1реуден хат алран дей ме? Содан exi ©Knecin колына алып жеткен екен сабазын. Эйелш еабапты деп ел шулап жур. Ол да 6ip мэжунш екен, эйелш ж1бередк еще са- байды. he, безобраз!.. Ол жастырынын астында жаткан костюмш алып кид1 де ,ес1кке беттедк Есштщ туткасын устаран куйi бурыл- мастан: — Балалык жасап журме. «Ерлкзайыптылардын 82

арасына eci кеткен туседи. Енд1 эйелш куырып жесе де e3 i б1лед|,— дед! де ш ырып журе бердн Тосын хабар катты абыржытты. Шынымды айтсам, бойымды урей билеп алды. Эншейшдег1 батырлыгым да, батылдырым да жайына калды. Дэл каз1р Ажардын ку- fieyi Kipin келетшдей. EciKTi irniHeH кктттеп алмакболып сан окталдым. BipaK ондай «элаздж» жасаура намыс KypFbip ж{бермедк Оданда соккьжа жыгылып, склейш жатканды дурыс кврд1м. Сонда эзэзыиж жасаган юм? Лэззат па? Жо-жок, ол мундай караниеттЫк жасамайды. Ажар екеухпзге доне- кер болтан да сол. Сонда юм? Жайсан. Сол. Одан баска ешк1М де емес. Мана езш есшен тандыра сабамаганымды карашы. Кап! Эл1 талай кездесерм!з. Элдеюм ес{к какты. Мунша урейленбеспш. Дем1мд! iuiiMe тартып, тым-тырыс турмын. Журег1м кеудемд1 жа- рып Ж1бере жаздап тепкктейдк Есж ашылды. Шам жа- рылмарандыктан келген адамнын юм екенш кере ал- мадым. — Бардар, уйдем1сщ? — дед1 эйел даусы. Лэззаттын. унш таныдым. — И э,— дед1м. Bip ауыз сезге тЫ м арен келдь — Неге шам жакпайсын? _ • *«• — Ажар кеткел1 жатыр,— дед1 ол аптырып. — Кашан? — Kaaip. Kyfteyi келшт1 ,— дед1 самаркау рана. Оны Лэззаттщ жактырмай турганын тусшд!м. ЕнД ол туралы айтылмай-ак койса деп и'лед1м. Оньщ карасын кормей жатып соншалык шошыдым. Егер каз1р айкайлап ж етт келсе, журег1м жарылып кететш шырар. — Тез1рек ютапхананын артына бар. Ажар кутш тур. Белмеден атып шырып, ютапханага карай кустай уш- ТЫМ. Лэззаттщ «KyTin тур» деген жалрыз ауыз хабары кеншме уялаган коркынышты куып шыгып, умгг шыра- рын тутатты. Осы умН манаты кикьпжщнщ барлырын да 83

умыттырып ж1бердк Мен код созган арманына карай ум- тылган жандай асыктым. Алдымнан Ажардын Kyfleyi шыга калса да токтамайтын eдiм. Жуг1рт келе жатып аярым шалынысып, етпепмнен куладым. Екi пземд1 жер cypin KeTTi. Еюннп рет тары ж ы ры лды м . Тобырымнын зар каксап ауырранына карамай шокалактап жуг1ре берд1м. Осы жолы кешжпеуге m ic екенд1г1мд1 жан-журе- пммен сезд1м. Муньщ ен соцры мумкшдш, ен соцры тал- пыныс екенш де 61лд1м. Ажар мешмен бiрге кашып кету ушш KyTin тур деген ой санамды б1ржола билеп алды. Бул ой — тек жаксылык ушш туран анкау да балан ма- хаббатымныц т©л1 едк Ажар маран карсы жуг!рдк екеум1здщ кушарымыз айкаса кеттк Тентег1м, мен1'н! Келдщ бе, тентеп'м!? Эйтеулр, келдщ-ау!... Ажар 6ip сез!н сан кайталап, бепмнен, к©з1мнен, мурнымнан шошлдетт сушп жатыр. Алкынып эрец дем алып турмын. Улкен шаруамды бтргендей ©З1'мд1 жешл сез1нем1н. — Тентеп'м, менщ! Keuiipe Kepuii меш, кекпршП — Айтпа ондай сездП Аж ар!.. — Коштаса алмай каламын ба деп коркып ед1*м. Кел­ дщ-ау, ойтеучр. Тентег1м, жаным. Мана бетщнен катты урып ж1берд1м бе? Сен маран ашуланран жоксын ба? — Жок! Жок! Бепмд1 жумсак алаканымен жайлап сипай бастады. — Алданышым, менщ! Бакытым, менщ! Сеншз ©т- Ki3 ren ei<i кушм ei<i жылдай болды рой. Басын элекке сал- майын, умытсын, суысын деп ем. Ж о-жок!.. Bapi бекер- ш ш к екен. 0з1м шыдамадым. Сешмен 6ipre етюзген он кушм... Ол егш п жылап ж1бердк К,у журег1м 6ip пэлеш сезд! ме, кецш м босап менщ де жыларым келдк Кеудемнен лыкси кетершген ыстык агын кемешме кел1'п катты да калды. Ажарра жылы-жы- 84

лы сездер айтып, жубаткым-ак ке'ледЕ Не айтарымды б1лмеймш, 6ip нэрсе деген боламын, даусым езге тупл нз1ме естымейдк Бар болтаны, онын коз жасын сурте беремш.— Мен он кун гана бакытты болдым. Ceni жо- лыктырган кудайга ракмет! — Ажар! — дед1м д е м т п .— Жур кетем1з! Ке- тейжим!.. Ажар бас шайкады. Мен Лзерлеп отыра калып, оныц аягын кушактап, влердеп свз1мд1 айтып жалына бас- тадым. — Койшы, жаным, койшы ендП Туршы орньщнан! Сен менщ аягыма жыгылуга тиic емессщ. Мен ондай курметке турмаймын гой. — Жок! Айтпа ондай создП Айтпа деймш! — Сенщ аягьща жыгылуым керек. Мен in кез1 мд1 аш- тын., тентег1м. Meni oMipre гашык, еттщ. CeHi ешкашан... ешкашан умытпаймын. Сен ше?.. — Мен де.. Умытпаймын!. — Тентепм! Шашымды салалап тарай бастады. — Умытпа менi! Кайда журсец де 6ip плекшщ бо- лармын. Ажар!— дед! элдеюм. Б 1*здi сырттай бакылагт, yniinmi адамныц турганын енд1 сезд1м. Лэззат шыгар, шамасы. «Б1зге плеулес адамдар бар екен-ау». Конш м елж1ред1‘. Дэл осы жолы эдеттепдей урейленбей вз1мд1 еркш сезшд1м. — Каида журсец де бакытты бол, тентепм. Сенщ iipi жургенщ менщ жаиыма медеу. Тек умытып кете кормешП — Ешкашан умытпаймын! Ceni эз1м 1здеп табамын. Ажар,— дед|' Лэззат урейл1 унмен.— Б iреу келе жатыр! Ажар оныц даусын еспмед'| ме, жок элде oFan кт келсе де 6api6ip ме, мен ойлагапдай каша женелген жок. БеДмнен сипаи турыи: 85

— Ецкейнп, жаным, мандайыннан 6ip суйпзшП — деп куб1рледк Мен орнымнан атып турдым. Жо-жок, еш- юмнен корыкканым жок. Ажарды уятка калдырмайын дед1м. Ажардын Kyfteyi «акылшы ага» айткандай есер болса, мундай кезде ecipin кетед1 рой. MeHi урып коя кой- еа 6ip жен, оныц Ажарды да аямасы анык. EKi Лзесш кушактап, буктеттш отырран Ажардыц колтырына жар- мастым. Мен элс1реп калранмын ба, жок элде ол ауыр- лап кеткен бе, кетерш гуррызура купим жетпедк — Туршы орньщнан, тура койшы,— деп жалыныл ед1м, ол элденелерд1 айтып, кубфлей бастады. Е кi кезш менен алмайды. Дэл жарык Tycin турран жерде отыр екенб1з рой. Кап, керш коятын болды-ау! Birri ендД. Мандайымнан бурк eiin суык тер шыкты. — Ажар деймш. Болсаншы ендц келш калды рой. Лэззаттын даусы тым жакыннан есттдк Жалт кара* дым. Ол екпшдеп кeлiп, Ажардын колтырынан устады. — Саган не болды, Ажар? Койшы, жыламашы,— де- л'\\ кемсендеп. EneyMi3 оны колтырынан демеп туррыздык. — УЬ!..— Ажар терец курсшдь— MeHi не кутш тур- ранын к1м бюсш. — Kepin коятын болды-ау,— деп абыржыды Лэззат. — Бара рой, жаным! Тез1рек кетщдерцл' ендц—дед1м мазасызданып. Ол булкынып босанып кетл де, жылап келш, мойнымнан кушактай алды. Элдеюм жетелгендей болды. Лэззат онын колынан шап 6epin устай алды да жетелей женелдк — Умытпа MeHi, TeHTeriM! Умытпа!..— деп сыбырла- ды Ажар соншалыкты аянышты дауыспен. Ж аска тун- шырып, yH-TyHci3 сюешп турдым да калдым. Олардыц карсы алдынан ецкиген 6ipey шыра келдь Бойымды коркыныш биледк «Kepin койды-ау! Эдеш жа- сырынып турран екен рой». Каша жeнeлгiм келдк BipaK орнымнан козралура дэpмeнiм жетпедк — Кы-кы-кы! Мунда тезек терт журсщдер ме? Жайсан! Ацдып жургенш карашы. Б1здщ мунда тур- 86

ганымызды ертерек бшгенде, Ажардын куйеуш ертш ке- луден де тайынбас ед1 бул. Осындай пенделер елдщ ара- сына калай сана сыйып жур екен? Олар кашанры алшан- дай бермек? Шеннм таптырмас кордалы ой ашуымды коздырды. Егер Жайсац 6epi жакындаранда, ашуымды таркатар ед1м армансыз. Ол Ажар мен Лэззатка ш ест кеттк Аксацдай басып болмеме келд1м де жарыкты omipin, терезенщ алдына барып отырдым. Бар максатым сырт- тай болса да Ажарды сонры рет кору. Эне, 6i3Ain терезеге жаутандай карап, Ажар кетш ба- рады. Колында улкен чемоданы бар. Kyfteyi алра озьщ- кырап кеттк «Ажар токтар ма екен, жок па?» Элдешм туншыктырып жаткандай тынысым тарылды. «Токтаса екен...» Журег1м кеудемд1 жарып ж1берердей тепкшеп жатыр. Эне, Ажар токтадьт да, тура б1здщ терезеге карады. «Жылап тур ма?!» Ол меш KyTin турран сешлдк Ажарра карай тура жуг1рг1м келдк BipaK белг1шз 6ip элеуетт1 куш ерюме ж1бермед1, есенпреп отырдым да калдым. — Эй, к\\мл\\ Kyrin туреыц? Жур, давай! Алра озып кеткен Kyfleyi токтай калды да, акырып жВ бсрд|'. Б1здщ терезеге телм1'ре карап турран Ажар еелк ете туст{ де, чемоданына жармасты. Bip аттап барып, та­ ры токтады. — Эй, тез жур! Э к е ц н щ уй! жок мунда сенщ. Далада каламыз,— дед! жтт ызбарланып. Ажар одан калмаура ; ырысып барады Эне, ол сэл аялдап, сонры рет бурылды. К,аз1р... 1\\азiр козд1 ашып-жумранша карангылыкка ci- nin, б1ржола кершбей кетедк Bip рана сот! Bip рана... Эне, ол карангылыкка cinin, б1ржола кершбей KeTTi. Ажар жок! Жок! Жок! Тосекке етпет1мнен куладым. К,озгалмаран куш узак ©Kciri жаттым. 87

15. Бул жерде маран тиесел1 кызыктын далмата- нын туспш м. Жарытып дем ала алмайтындыгымды бт- Д1 М. Ауылга кеткенд1 дурыс к©pдiм. Ертесше оны-му- нымды реттеп алдым да кетiп калдым. Демалыс уйшен кеткен сон, Ажарды умыта алмай-аи. койдым. Ауылта сыймадым, алданыш болар ештене тап- падым. Ажарды 1здеп баррым да келдь Bipan канша од- талранмен ондай батылдыдда дэт1 м шыдамады. Адыры омы 1здеп бара алмайтындырымды жэне де взшнщ бас- камен гама бадытты болатындырымды урындым. BipTe- 61'рте ол менщ долым жетпес диялымдары nepimTere ай- нала бастады. Онымен 6ipre етк1зген он кушм 6ip керген туе седыденетш болды. Кей сэтте ез1мнен бiраз жас ул- кен делшшекде рашыд болраныма дулш те алатынмын. Ж ты тш тщ алгашды квктемшдег1 сол 6ip жайт туралы жадын достарыма энг1 мелесем, олар meri датданша ку- летш. Дегенмен Ажармен 6ipre отк1зген сол 6ip лэззаты кYндepдi онаша далганда теб1 рене еске алып журемш. Уйленген сон Ажардын 6eimeci 6ipTe-6ipTe демескте- Hin, умытыла бастады. Арата 6ipHeme жыл салран сон оны тутмде коргендей эсерге боленд1 м. Одта-текте жу- рег1 мд! шым етюзетш жумбад сез1м дуниеге Канат деген батыр келген сон есюрдк Мен Ажарды, онын бейнесш умыта бастадым. Енд1 кездессек, танымай да далатын шырармын деп ойлайтынмын. Keft6ip кездерде кошеден кездесДрген суду кыздар маран Ажар сед1’лденетш. Осындайда рана кеудеме желж 6iTin, «mipKiH-ай, тары да кездесер ме ед1м» деп диялдайтынмын. Редакциядагы 0 3 iM дуралыптас ж 1 гытер осындай «дызыдты хикаяла- рын» айтып отырранда мен eciMe epiKci3 Ажарды алушы ед]‘ м. Menin дурбыластарым мундай icTi еркекке тэн ерлж, ярни, олардын С0 з1мен айданда, «рыцарлыд» деп бара- 88 L

лайтын. Б1здщ баршамыздьщ TyciHiriMis алшак болмай- тын. Bi3 аянбаушы ек, аямаушы ек... Аж ар менщ узак сапарымнын, 6ip бекетшде ойда жок- та ушыраскан, сэл сэт сухбаттаскан келденен, кок атты 6ipey тэр1зденунл едн ©3iM де 6yriHri кунге дешн осылаи ойлап келгенмш. 16. Кателескен екенмш. Ажар екеум1здш арамыз- ды мэцгьбаки жалгастырып туратын кошр салынып ка- лыпты. Ол xenip сол дэнекер — плитаньщ тубшде маран жаскана карап, буpicin отырган сэби. Дэл каз1р ол екеу- м1здщ арамыз жакын болганмен, кощл1м1з алые. Ол ушш мен канрырып журген каймана казакпын. Канша тырыссам да мына баланы Данатымдай жак- сы кере алмайтыным анык, оны аярмын, шамам келген- ше аялармын, осыран бола-ак екеум1здщ кимастай жа- кын болып кетпес1м1зд1 бмемш. Екеум1здщ арамызды болш турран шекара бар. Оныц кандай шекара екеш ма­ ран, эрпне, белrici3. Екеум1з ei<i баска адамбыз. Булай дейтппм — меи кез1м Kepin турран шындыкты — оз кылмысымды ашык, мойындаура коркамын. Ce6e6i — менщ ©Mip туралы уры- мым 6ip арнара тускен, калыптаскан; азды-копД тэжн рибем, ©з1ме колдей к©рineTiн акылым бар. С©йте тура бал аныц баска емес, 0 3 улым екенш iштей мойындаймын. Тек 1штеи рана... Кектеамд1 кобейтт, жаманатка калмау Yшiн жэне кунде кол алысып, кпмастай болып журген кара-кура дос-жарандарымды жмренд1рмеу ушш осылай icreyre мэжбурмш. Жо-жо-жок! Мен кагелесш отырмын. Оныц меш эке- емндей жаксы коре алмайтыпдырына титтей де кумэшм жок. 89

Eci юрмей турып ез экесш тапса, ол керемет масай- рап, масаттанар едк Ken Kyrripin, акыры келмей койган тасбауыр экеге деген к ец ш б1ржола суып, ж!пттжке жеткен кезшде элдеб1р кадырсыз 6ipey «мынау — сенщ экец» деп MeHi керсетер болса оныц iujTefl Te6ipeHin тол­ ки тура акикат шындыкты мойындауга арланарына ко­ мы сенемш. TinTi, 03i ардак туткан, жузш 6ip керу ар- ман болтан «экесшщ» осы уакытка дeйiн Tipi жургенше OKiHepi де анык. Eni K93iM 6ypicin отырган балада, енсемд1 зыдей сал- мак e3in барады, козгалуга шамам жок. К,ым-куат су- рецаз ой кеудемнщ астац-кестещн шыгарды — «аузым- нан Tycin калгандай» баланын тipшiлiк eTin жургенше куангым да, боздап турып жылагым да келедь Кайгысы коп кылмысыныц куанышын K9pin турып масаттанар пенде барып турган зулым, опасыз, онбаган. Сол онба- ган, сол зулым мен болармын. Иэ, мен, мен!.. (Айкайлап >Ki6epe жаздадым.) BipaK... BipaK бул кылмыс сол адал дейтш адамдар- дын K9пшiлiгiнe тэн болгандыктан, MeHi ешюм жазгыра да, жазалай да алмайды. «Адам оз колын 93i кеспейдЬ K9нiлiмe осыны гана медет тутамын. Адамга 6ip гана кылмысы 9Mip бойы маза бермейдк Ол олдеб!р тажал кыр сонынан калмай журген сеюлд{ ордайым осындай халге душар болады гой... Апыр-ау, сонда ар-ожданымды (мржола жогалтып алган- мын ба?!.. «KyfieyiMeH ажырасып, ата-eHeciH жылатып кеткен келш» туралы макала да жазбакшы болдым-ау. TinTi, поезда келе жатып жазар макалама форма iздeдiм. К,о- рымга дуниеш TOHKepin ж{берердей аскактап кeлдiм. Ал керек болса!.. Бетшде кытык жок, icTereH кылмысын есепке алмайтын кара басынын 6ip соттш куанышы ушш ne6ip курбандыкка кымсынбай, киналмай бара беретш пенде мораль такырыбына макала жазбакшы... ©31 кыл- мыска итерген адамын калын журтка ошкерелеп бер- 90

мекип. Апыр-ау, бетше перде жамылып, шын бейнесш жасырып журген жалгыз мен бе екенмш?! ©3iHiii. кыл- мысын есепке алмайтын, езгешц кeмшiлiгiн Keprim, бас- каларды кшэлаура мэш жандар аз ба? Осыдан жеН жыл бурын санаторийде Ажар екеуьтдщ арамызра Tycin, эзэзждж жасаран, каз1р газеттщ дырдай бвл'т мецгеру- mici болып отырран Жайсац ше? ТЧзбелей берсе, оныц ктегендер1 6ip басы туг1л б1рнеше адамра артык болар ед1 рой. TinTi, оныц кунделжт1 т1ршшгш б!зд1н мораль туррысынан баралар болсак, Жайсац — барып турран па- сык,. Осындайлардыц арамызда еркш жургенш б1ле ту­ ра неге коз жумбайлыкда барамыз? Неге?! Мен жолга шырарда шал-кемшрдщ арызын колыма устатып турып: «Ешюмд1 аяушы болма. Газет ушш взь Mi3 ел т кетуге бармыз. Сенщ цандай адам екенщд1 осы жолы б1лем1з. Сонымен экец болса да аяма»,— ден езу тарткан. Оныц ызасына журт тац каларлык, мацала жаз- бак болып, тым жел1гт келш ед!м. Оныц неге кулгешн дэл сол сэтте мен бижен жокпын. Жайсацныц зымиян кулюсппц MOHin енд1 рана тусш т отырмын. Ацыры ол меш цацпанра туЫрдГ Bip кезг1 цылмысыныц нэтижесш керуге арнайы келуден откен азап бар ма екен адам ушш! Тобемнен жай тускендей басым мэцг1рш, дэл-сал бо­ лып отырмын. Тулап жатцан долы тешзге царрып кеткен, малту бшмейтш бейтара сиякдымын. Бул туйыктан, бул туцгиыцтан цалай шырарым белгюз. Ацталудыц сан Iурлi жолын 1здеймш. Bipaic ар сотынан кутылып кетудщ 6ipAe-6ip мумкпшг1 жок, тэр!здц Из иэ, ар сотынан ца- шып кутылу мумкш емес. Мумкш емес! Мупда не максатпен келгешмд1 Ажар 6iлд1 ме екен? Журналист екенд1г1м, газетте кызмет ютейтшд1г1м оран, эрине, белгш. Б1рлГжарым макаламды оцыган да бо­ лар. Кулагыма таныс ун келген секшдендГ «Умытпа ме- iii, leiiTeriм! Умытпа менП..» Селк етш, басымды KOTepin алдым. Ажар дл\\ уйге KipMeriTi. Мацдайымнан бурц етт 91

суык тер ШЫКТЫ, кылмысты эз\\ы icien алып, кшэш езже жапкалы келгешмд1 Ажар ee3in койсандай кысылдым. Кетемш! «Макала жазбады», деп кызметтен боса- тып ж1берер мыктатанда. Атак yiuin арымды каза кылар мiскiн мен емесшн. Орнымнан турдым да, Tepic карап кимылсыз отырран балара карадым. Кушактап бауырыма басып, бетшен суйсем деймш. Оран карай 6ip аттасам, баланын бакы- рып ж1берерш бюемш. Оныц жылайтындырынан сескен- генджтен бе, жок элде баска 6ip дулей куш кедерг1 жаса- ды ма, балаеа беттеуге шамам жетпедк Терец курсш т, Tepic айналдым. Бвлмеге имене баеып Ажар кiрдi. Маран тжтеп кара- майды, эбден жыларан-ау. Дэл осы сот капалы, кайгы- лы келшшекД ж 1герленд1'ретшдей 6ip свз айтуым керек едн Ондай сез ею eeTi боп ecenripen турран адампыц аузына кайдан туссш. Манадан 6epi тымырайып уншз отырран бала шеше- cin KopiciMeH куана дауыстап тура жуг]рд1. >KyperiM эл- снз рана шым еттк (Бул баланыц коркыныштан кутыл- ранына куанраны шырар). Ажар жуг1рт келген улын квтерт алып, мойнынан, бетшен, квзшен, шашынан ку- шырлана суйе бастады. Карап турура кымсынып. Tepic айналдым. Б iрак кошл1м байыз таба коймады, баласын бауырына басып, боздап турран ананыц бейнеЫ коз ал- дымнан кетпей койды. — М ама, кайным ашты,— дед} бала. Ажар ундеген жок. ¥лын кетерген куйi орнынан козралмай, тапжылмай тур. Окыс соккан ожар сез1мнщ эсершен эл} де айыра алмаса керек. — Мен кетешн,— дeдiм мщг{рлеп. Айтарымды айт- канмен, орнымнан козралура шамам келер емес. Ажар- дан жылы жауап KyTin eAiM, у м т м акталмады. Ki6ip- TiKTen 6ipаз кшрд1м, ол ундемеген сон шырып кетуден баска амалымныц калмасанын TyciHin, плащымды ал- дым да, eciKKe беттед1м. 92

EciKTiK туткасын устадым да элдене айткым келш, токтай калдым. Б iра к не айткым келгеш ез1ме де жум- бак едк Бэлшм, кошгаскым келген шырар, KemipiM су* pan, жалбарынсам дед1м бе екен?! Элде, шшкене бота- канды Ажар кусан котерш турып, аймаларым, аяларым келд1 ме? Санамнан тыс дулей куш осы сот неш мшдет- тесе де орындай алмасым анык болатын. Tim i, уйден шырар кезде де аналы-балалы екеуге бурылып, соцры рет KapayFa батылым жетпедк Эзтц\\-вз'т зорлагандай эрец дегенде бурылдым-ау. KopreniM — ол баласын кушактап маран урейлене карап, жылап ж1бермей1н дегендей Tic- Tenin тур екен, кезше мейм1лдеп жаскелш калыпты. Шо- и]ыиып сыртка атып шыктым. Г>члдеп ecipiK боран улып тур. Аспанды кап-кара булт тумшаларан. Сол сусы басым кара булт 6iрте-61рте томендеп келе жаткан тэр1зд1, енд1 бiраз уакыттан соц мыпау баянсыз дуниегп б1ржола басып калатындай. Ко- рыккандш болар, абыржи бастадым. Кайда барамын? KiMniu уйше, не деп бармын?.. EciK алдында не штер1мд1 бммей 6ipa3 турдым. Эл- ден уакыттан соц TiciM-TiciMe тпмей д|'рдектей бастадым. Табанымнан еткен суык миыма ж егп, саусактарым икемге келмей катып калды. «Кайта кiр уйге, кайта Kip»,— деп 6ip дулей сез1м камшылайды. Есжке жакын- дап бардым, осы кезде Ажардыц жылагап даусы ест1лди Дем1мд1 iuiiMe тартып, а'лейт каттым да калдым. Мы- нау eciK енд1 кайтып ашылмайтын тэр1здк 9pi турдым, 6epi турдым. Суык шыдатпай бара жат­ кан соц eciKTi жайлап кактым, ешюм жауап бермед!*, руксатсыз кipiII барура батылым жетпедк EKiumi per KaryFa именш, 6ipa3 уакыт тын тыцдап, уназ турдым. Мен ecii< какканда сап тыйылгап Ажардыц жылагап Y11i enAi кайтып есплмедр Элденелерд1 айтып, былдыр- лап журген бала да ундемей калды. 93

— EciK ашык,— дед1 элден уакыттан сон Ажар. Не­ ге екенш, тосыла берд1м. Кеп узамай eciK ашылды да, алкын-жулкын болып сыртка Ажар mbifa келдп Екеум1з соктырысып нала жаздадык. Ж ш -ж ш дем алып, алкы- нып тур. Карацрыда онын жузшдеп ©3repic нышанын ан­ гара алмадым, кетпегешмд1 Kopin, куанып калранын сез- д1м. Ол бурсендеп турран MeHi Kepin, «Уйге Kip» деген- дей meriHin, жол бердп Бала шешесше 1‘лесе жуг1рген болу керек, 6i3re тан кала карап, табалдырыкта тур. 1шке nipreH сон копке дейш бойым жылынбай койды. Ол манарыдай емес, абыржып жур. Катты тонып кал- ранымды бтген болу керек, жуг1рш ж у р т шай дайын- дады, дастаркан жайды. Сосын сыртка шырып кетт, коп кешжпей оралды да жозынын устше 6ip ботелке кок арак койды. Бойым тшсшш калды, таныркап онын беть не карап ем, козш жыпылыктатып Tepic айналып Kerri. Кэз1м Kopin турран шындыкка тым коркынышты болран- дыктан, ceHriM келмедк — Бурыш салып, жуз грамм imini3. Кек аракты улкен кырлы стаканга куйып, 6ip касык бурыш салдым да imin ж1берд{м. Мен арак шпегел1 не заман! Сумдык-ай, eneiiiiMAi ©ртеп кегп, туншырып дем ала алмай калдым. Ажар алдыма аршылран пияз койды. Пиязды карш-карш TicTen, жей бастадым. Кез1‘мнен пар- лап жас акты. Маран урлана карап отырран Ажар энтек езу тартты. Мен жалт карадым, онын миырына уяларан кулк! табы су тиген шырактай тез omTi. — Калай, жылындьщыз ба? — дeдi ол элден уакыт­ тан сон уян дауыспен. — Терлей бастадым,— дед1м мщпрлеп. РакмеНмнщ белг1с1н кулюмен б1лд1рген болдым. Осыдан кегпн ол ештене сураран жок. Томен карап тунерт отырып 6ip-eKi кесе шай inm де, KececiH тенкер- дк сосын баласын алдына алып, тамактандырура KipicTi. — Батыр, агын KiM сенщ? 94

А ж а р селк ете тусть А я к астынан абы рж ы ды да кал- 1Ы. Бала басын KQTepin алды. — Жаным-ау, ашсаншы аузьщды. Асап-асап жемей vie екен бала деген. Аш аузьщды! Улынын бас шайкаганына коймай 6ip касык палауды 1узына кемейлете салып ж!бердь Бала жылаймын деп (.акалып калды. Ажар кызарып кетть Ажардыц мунысы Heci? Неге кысылады? Баланын, '.тын жасырганы калай? Элде MeHi жактырмай отырга- iын бщд1ргеш ме? Жо-жок, мумюн емес. Егер менщ ке- in калганымды куп керсе жасырмай, жасканбай тура штар едь Ол жылаган баласын алдына алып отырып, жубата >астады. Б!раздан сон ол пысылдап уйыктап калды. Ун- щспей отыргандш ме, жок элде арактьщ Kyrni ме, мау- кырай бастадым, кез!м жумыла бередь — Уйкьщыз келген шыгар?— дед! Ажар уйыктап калган улын плитаньщ жанындагы тулактыц устше жат- кызып жатып. Оган карап, кысыла кул1мс1ред{м. Ажар ундемей ж ур т ею жерге тосек салды. Сосын каланы KOTcpin акелш, шешпшрместен жерге салынган гесекке жаткызды да, ыдыс-аякты жннауга KipicTi. — Екшнп болмеге от жагылманды,— дед! де койды. Маган осынша ютипат керсеткен! калай? Твсекке вз- fiepi неге жатпайды? Жерге менщ жатуым керек едь Гац атканша уйдщ imi суып кетед1, каршадай балага :алкын тит калуы мумюн. Жок, жерге жатамын. — Демалыцыз,— дед! ол ыдыс-аякты жинап болтан сон Tepic карап турган куй!. — Жерге мен жатсам болар едь.. — Б\\з уйрепген адамбыз гой. Шешшуше кедерп жасамайын дед! ме, сыртка шы- | ып Kerri. Ненщ ocepi екенш кайдам, жалма-жан орным- нан атып турдым да, иыс-иыс eTin уйыктап жаткан бала- ны KOTepiii алдым. Журепм луп!лдей женелд!. Кушырла- 95

н ы п тур ы п бетш ен, кезш ен, м ур ны нан cyfiriM келдк B i- р ак А ж а р ан д ы п туррандай олай icTeyre баты лы м бар- мады. А ж ар д ы н ж етелген даусы ес'плдк Ж в те л ш щ тур i жа- ман. Ш а м а сы , к а й та л а п ауы р ы п ж урген болу керек. С ы р тка бекер ш ы кты -ау. А сы п-сасы п, баланы тесекке ж аткыздым да, кымтап ж а у ы п , тор а л д ы н а кел1'п, ш енпне бастады м . Е с ж кец а ш ы л ы п , А ж а р iciр д i . О н ы ц K©3i KipreH бойда ж е р д е п то- секке т у с п , маран кар аган ж ок, терец курсж д1 де пли­ та ны ц алд ы н а бары п, 6ip Д зерлеп отырды. А ж а р д ы ц м еш м ен э ц г 1 м е л е с ю а к е л т оты рраны н iuiiM се зе д к Э ц г 1 м е ш мен б а ст а у р а Tiiic ш ы р а р м ы н . С е з бас- т а у р а и м е н е м ш , се й л е се келе о н ы ц ж ы л а й т ы н ы н 61‘л е м ш . Е ц коркы ны ш ты сы да — осы. У н -ту н п з ж атып калуга болм айды , бул кылырымныц ж а н ы н ы ц ж арасы бар эйел- ге косы м ш а соккы болып тиерi аны к, буган коса осынау ж а л р а н д а р ы ец ж е к с у р ы н ад ам мен б о л ы п ш ы р ар ед1*м. — Д е м а л м а й с ы з б а ? — д е д 1 ол Tepic к а р а п оты рран Kyfti элс\\з д а у ы с т а п . С о с ы н ж а й л а п к у р с ш д 1 де, к о л ы н плитаны ц аузына такап, укалай бастады. — Т о ц ы п к ал р а н сы з рой, ш а м а сы ,— дед1м ж а н а ш ы р - лы к таны ткан болып. М уным, эрине, ж асандылау бол- д ы . Ж а л р а н сейлегеш м д1' сезд1’м де к а т т ы к ы сы л д ы м . К©- в д л ш щ т у к ш р ш д е э з э з ш ниет ж а т к а н , пирылы п а с ы к адам д т н е тез1рек ж ету уш ш дэл осылай ойкастайды. Ж а ц а р ы ай тканы м — тоцсац ж ы л ы н а й ы к деген соз. А ж ар д ы ц ж ауап бермегеш — сез1мнщ терю нш езшше TyciHreHi. О л мен а к ы м а к т ы ц а б д ы р а п о т ы р ы п , а ц сы з се й - легенш кайдан бж сш . К©п айтып, т ш м дардыланып кет- кен сез а у з ы м н а н е р ж ш з шырып кеткен екен. — © зiц iз тоцып отырран ш ыгарсыз. Уй салкындау, * д еп п л и т а н ы ц а у з ы н а ш ы п , ею к а л а к K©Mip т а с т а д ы .—• Ж акы нд а кеш ш к iрiп едж. Д уры стап кымтала алмай ж атырм ыз. Саб актан кол тнмейдк 96

— Мектеп директоры камкорлык жасамады ма? Ол е з i... Мен ертец с в й л е с т к е р е ш н ш ь С о в м н н н щ м у г а л 1м- дерге кам корлы к ж асау тур алы каулы сы м ен таны спаган болды FOft. Ажар жактырмай калды бшем, козгалактап койды. « С а с к а н уй р е к ар ты м ен с у ц г и д Ь деген осы. Б у л 0 3 iM- нщ оцай адам емес е кеш м д 1 а н га р т у ymiH а й т ы л га н соз болды да ш ыкты. Аярлыктын. 93i осындай создерден бас- талад ы -ау. К,ап! — Ракм ет! — дед! ол 6ipa3 унш здж тен соц, даусы н котере свйлеп.— Эуре болм ай-ак койьщыз. Е р -азам атга- ры бар елдщ пш’нде отырмыз гой. — 9 , иэ, дурыс кой,— дед1м кулш . Ол м аган квзш щ киыгын тастады да суы к ж ымиды. Аж ардьщ созш щ тер- к i н iн енд1‘ тусшд1*м, « е р -а з а м а т т а р ы бар е л д щ !ш т д е » дейдь Б у л о н ы н «се н с!з де к у н Kopin к е л ге н б 1з, б у д а н былай да елмесшз, кы сты ры лм ай ж айы на отыр» деген- дег1с i бол ар. М ацдайым нан бурк етш суы к тер ш ы кты . О сы нш а думбшез болармын ба? А ж а р д ь щ о сы н ш а т р п и я з д а н ы п , мен|' арам без к о р т о ты р га н ы neci?! Екеум 1'здщ 6 ip-6 ipiMi3re б0тендпмм1з жок, 6 ip ш ац ы р ак ты н , а сты н д а 6 ipre ту р м а й м ы з , ботен- 4iriMi3 осы гама. K,a3ip гой болмеде е к е ум 1зден озге еш ш м жок, кысылмай отырып сырласуымызга, муцдасуымызга KiM кедерп ж а с а й д ы ? О тер ic ©TTi, © ткенн щ ©Kiniujin еске алы п, бекер окси бергеннен утпайм ы з. Б асы н д агы кайгысын айтса, басымды ала каш пайм ы н гой. Кеудемде ш ыбын жаным турганда oFan комектесуге дай- ынмын. Ол осыны неге б!лмейд1 екен? П ы сы л д а п уй ы к - тап ж а т к а н б а л а н ы ц м енщ т о л 1м еке нiи ж а с ы р а д ы . Tiri- ri, аты н а й т к ы с ы келм ей д ь Э л д е о с ы н ы ц 6 opin к а с а к а н а зстеп отыр м а? Э й е л д е р д щ о сы н д а й б ip а р за н к у л ь т ы ролаты ны н б ш ем ш . Э д е ж к т е п оты р. Meni ж а т с ы н с а , §как,ы нд ы гы м д ы м ойындам аса ж ы л ам а с е/u гой. К,аш ан- -087 97

1ры шыдар дейсщ, акыры барын актарады рой. I m i H e сыр сакдайтын эйел болушы ма ед1, Tsp iip i? — Э р жерде 6ip та н ы сы н н ы н болтаны ж а ксы . Ж о лга ш ыкканда жалрызсырамайсыц. — О н ы ж о л ж у р ш уйренген азд е р бiлeciздep де. — С\\зл\\ к е з д е с т 1 р ге ш м е к у а н ы п о ты р м ы н . T in T i, ке- рем1н деп ойлахмап ед1м. — К у а н ы ш ь щ ы з баянды бо лсы н,— дед1 ол мырс ку- лш . А б ы р ж ы п калы п, ундей алмадым. Б1раз уакы т ун- деспей оты р ды к.— Слз, бэлю м , куан ы ш пен кайрыны аж ырата алмайтын шырарсыз. М умкш , жыларыныз кел- ген ш ырар,— деп тары да мырс еттк — О не д егеш ш з, о не д егеш ш з!.. E n e yi ащ ы мен тэт- Ti с и я к т ы рой,— дед1'м а п т ы р ы п . У с т а з ы н ы н а л д ы н д а ж а у а п бере алм ай дэбд1рлеп, терлеп-Tenm in турран бала сияктым ын. М ысы басып турран адамнын алдында ю м- KiMHiH, б о л м а с ы н к ы с ы л а т ы н эдетн Жацары CQ3 AI т а у ы п а й т т ы м д егенм ен, к© ш л1м д ег1 ко­ ленке кете койм ады . А ж ар — сот мен айыпкерге артык. ж а з а Kecin, ж а з ы к с ы з к а р а л а п тур р ан с е ю л д ь — K em ip,— дед1м элден уакы ттан сон. Д аусы м д1рш - деп ш ы к т ы . М е н 1 н к а й д а б а с т а п б ар а ж а т к а н ы м д ы сезд1* б 1л е м , А ж а р с е л к ете Tycii де, о р н ы н а н т у р ы п к е ттк У ш аттап сыксим а шамра жетт1 де: — Ж а т ы н ы з , ш а м д ы emipeMiH,— дед! к а т к ы л д а у ы с - пен. — А ж ар!.. — Ерте туруы м керек. Уйкы м келдк О л ш ам ды урлеп ernipAi де, ки м ы л -кы б ы р сы з 6 ipa3 турд ы . KapaHFbipa коз у й р е т т алай ы н деген болу керек. Б 1раздан сон 6ip басы п, eni басы п тесегш е ж е т п де, ки- iMmen ж а т ы п к а л д ы . Ж а н а р ы энп’мелердщ ocepi болды бклем, уйкы м аш ы - лы п кетт!. К е н ш м е м ун толы п, бей-ж ай куиге т у с т , ау- н а к ш и б а с т а д ы м . А ж а р д ы н к ы л ы к ,-х а р е к е т ш щ ©3iM т у - с ш б е ге н ж у м б а г ы н ы н memiMiH т а б у г а т ы р ы с ы п , бас а у -

ы ртты м . BipaK ой п п р к ш н щ ту б ш е ж ете а л м а д ы м . B ip a 3 - дан сон ойым баска арнага ауысты. «Ж айсац осы ж аг- дайдын бэрш б1ле тура меш эдеш ж1берген ж ок па екен»,— деген суы к ой ендьеш и ты нш и бастаран к е н ш м - дз астан-ке стен те н к е р ш KeTTi. Д у л а р ы м а о н ы н « к ы -к ы - ларан» кулккм келдк «Экен болса да аяма! Аяма, аяма!» Ж айсацны н сункылдаран даусы естьлдь А уасы тар капаста ж аткандай тунш ы га бастадым. Д эл к а з 1р Ж а й с а н 6ip топ а й ы п т а у ш ы н ы epTin, Kipin келетш д ей бойым ды урей билед1*. « А п ы р -а у , сонда о н ы н А ж а р д ы н кайд а т у р а т ы н ы н , Kyfteyi е ке уiHiii ар асы н д ар ы к а к т ы р ы с - ты б1летш б о лтан ы м а ?» Bip ай б ур ы н Ж а й с а н н ы н осы о б л ы ска ко м а н д и р о в ка га к е л ге ш eciMe T y c T i . Б эсе, м а ­ ран неге ж ан ы аш и калд ы деп ойлап ем. Из, из бурын мундай мэселелерге байланысты тек сол рана баратын. M eni м укату, ececin кай тар у уш ш ой­ лап тапкан 3Aici бул онын. Ж е Д ж ы л буры нгы к и ю л ж щ - Ai умытпай жургенш к а р а ты . А ш у л а н р а н д ш болар, ею беН м д у ы л д а п , ы с ы п кеттк |к ы ш ы р л а ты п TicinnAi кай р ад ы м . А ж а р а у н а п т у с т к коне тесек ш икы лдап жуйкемд1 ж укарты п ж!бердк М е й лк к о л ы н а н келгегпн icTecin. 0з1'м у ш ш рана емес, | 0 аста ран 1*с1*мд1* алра а п а р а р у л ы м ymiH б о те н н щ а л д ы н - ца ю н п р е ш п , ж а гы м п а з д ы к п е н бас ию ге к а к ы м ж о к. Б а - ;ай есепиен ю нпреш п, ю с ш к к е ж еткенш е агы м нан ж а- >ылып, тура ж у р in ом акаса К ула ги н ы м ар ты к. Н и к а к шлеп, нан жеп, унемш эд1с-айламен, кулы к-сум д ы кпен - йырып ж урген бет пердел! «ю але р д щ »карасы н кобейт- <ей-ак койдым. А з к ун д ж табы с — т у п к ш к Н ж ещ с емес. )л адам ны н басын айпалд ы р ад ы , кулата д ы . М ыпау дуниеде адамнын рухынан касиегп ештене ,е ж ок. О л е ш к а ш а н в л м е й д к к а н ш а за м а н ©Tcin сол у ы з уйш де калады . Мен сол рух дейтш куд1ретке бас нем in. К ы б ы р етпей ж а т к а н м е н , А ж ар д ы н , эл1’ у й ы к т а й к о й - а га н ы н imiM сезедк О л д а, б э л ю м , мен с п я к т ы Ty6i ж о к Нункиык ойга батып, екеум1зге ортак кейб1р сур актар -