Оспан Ә. Сезім сәулесі

6 л с е й i т ОСП АН CE3IM СеУЛЕС!

Тэуе/nciBQiKтолганысторы 8<5iH ai) ЭлсеЙ1т ОСПАН о-ч-& CE3IM СЭУЛЕС1 АОГДНЫМ Баспа уш Алматы, 2016

0ОЖ 8 21.512.122-3 0-78 «Мэдениетжзне онер саласындагыбхекелестбтгокогарылату. чаючстандынмэденимураша сак/nay, зерделеумен насихаттаужм мурагат iciniii icxeасырылу тиЫдшгтарттыру» багдарчамасы «ЭдебиеттщэлеуметтЫмацыздытурлертбасып шыгару» О78 ОСПАН Элсешт. CE3IM СЭУЛЕС1: публицистикалык макапалар, эцпме- лер/ЭлсеШт Оспан. - Алматы: «Айганьш» баспа yin, 2016. - 1 9 0 бет ISBN978-601-03-0436-9 Жазушы ЭлсеШт Оспанпыц бул жинагына ел1м1здщ Тэуелс1зд1к алганнан 6epri ксзенде жетксн толайым табыстары жайлы ой-толга- ныстары, публицистикалык макалапары, керкем туындылары eiiin отыр. Автордыц шыгармаларынан заман тынысы айкын ангарылады. Ютаптыц тип керкем, дэйсктер1 орныкты, ойлары салмакты. ЭОЖ 8 21.512.122-3 ISBN 978-601-03-0436-9 ©Оспан 0., 2016 С «Анганым» баспа yfii, 2016

КИЕЛ16 ЛКЕ, KVT МЕЛЕН ой-толганыс Арыс цаласыныц 60 жылдыгына aptмлады «Эрюмге ез туган >Kepi - Мекке» демекип,мен ушш туып-ескен жер1м - Арыс ауданы, оныц орталыгы Арыс кдласы сондай ыстык,, сондай к,ымбат, таусылмас сагыныш пен сарк,ылмас шабыт кдйнары. «Арыс» деген атау - жарык, дуниеге келш, ес 6Liin етек жиган кезецнен бастап кулагыма эбден сщш OMipiMMeH бгге к;айнаск,ан атау. Арыс езега Спздщ ауылдыц тусында догадай иЬйп «К,ыз к,улаган»деген жарды жагалай агып Арыс кдласыньщ ipreciHeH етедь Ауыл езеннщ куншыгысында да, к,ала кунбатысында орналаскдн. Клшкентай кез1м1зде улкендердщ «Арыскд барып келд1м» деген ce3i 6i3re «Алматыга» барып кeлдiм» дегендей эсер ететш. Бала кез1м1зде 6apiMi3re сол Арысты кору - арман болатын. Сол кезецдеп 7 к,араша, 1 мамыр мейрамдарында ага-эпкелер1м!зден кдлмай, жаяу- жалпылап болса да, мерекелж салтанатты шеруд1 кору yuiiH баратынбыз. Балмуздак, жеп, лимонад сусынын ^анганша iinin мэз болатынбыз. Содан Арыскд барып келгетм1зд1 6ipa3ra дешн жыр гып айтып журетшб1з... Кецес кезещнде Арыс TeMip жол бекетт елдщ экономикасы мен тем1ржол транспорты саласында куре тамыр реынде 3

аса мацызды менге ие болды. Жук вагондары курамдары мен жолаушылар поездары Ташкент, Мэскеу, Алматы батыттары бойынша кунд1з- тун1 атыл-тепл 6ip сэт дамылдамастан Арыс тем1р жол бекетшен ететш де жататын. Кейшнен Арыста № 13 мектеп-интернатта ок,ып жургенде I Арыс станциясындаты узындыты 60 метрдей аспалы кетрд щ успнде сыныптас балалармен 6ipre эрл1-берл1 еткен поездарды к,ызык,тап узак, турушы еднс. Арыстык,тардыц д е т тем1ржолда к;ызмет югейтш болтандык,тан, олар тем1р жол ymiH б1рыцтай Мэскеу уак,ыты бойынша жумыс жасайтын. Уак,ыт айырмасы уш сатат. Алташында тусанбей журетшб1з, кешн уйрендж. Оныц устше олардьщ к еп ш м тн щ иык,тарында, жагаларында жарк,-журк, еткен лауазым бeлгiлepiн быд1ретш металдан жасалтан белплер татылган. Кездщ жауыналады, кызыга к,арайтынбыз.Созсаптаулары да кызык,. Буйрык, нускаулар ете кыск,а, нак,ты. Мтездер1 де салмакты, rycrepi суеты. TeMip жолдаты жумыс - жауапты да K,ayinii. Тем1рдей катал тэртигп талап етедь Арыста дуниеге келген балалардьщтем1ржолшы болуды армандатандары кем де кем шытар. Тем1ржолшы формасын киген адамды керсек кызыта карап тамсанатынбыз. Таты 6ip кызык нерсе - TeMip жолшылардьщ 6opi дерлйс жумыска велосипедпен барып кайтады. Станция, депо, вокзал мацайынан кацтарылып туртан жуздеген велосипедтерд! кересщ. Азык,- тулж, кшм-кешекпен жабдьщтау Мэскеу аркылы камтамасыз етыетшдштен тем1ржол дукендершен бар нерсе табылатын. Сондык,тан да Арыс каласы - сол TenipeKTi мекен ететшдер ymiH api базар icneTTec те едд. I

Сонау мектеп к,абыргасында жургенде. Аралап кетсем квшецмен, Киялдар mammi кешем мен. Кушацца ап мет тербеткен, Кемсщ бе эке-шешемнен, - деген жыр жолдарын жазыппын. Эрине, бугшп кунп к0зк,араспен Караганда бул елеч жолдарыньщ керкем дт кемшш согып жатуы да мумкш. Алайда, бул жолдардын балач журектщ туган жерге деген махаббатынан, сагынышынан, сушспеншшпнен туганы хак, едь Арыс десек, алдымен ауызга тусеттш Арыс езеш, «Арыс жагасында» атты кеч-байтак, казак, даласыньщ аспанында кдлыктаган, эл1де сол 6niKTe кальщтап турган энч1ч авторы атакты сазгер, тэуелаз казак eлi Энураныньщ эуешн шыгартан Шэмгш К,алдаяков eciMi. Жумыс барысымен К,азакстанньщ кай киырына барсач да, казак жол-женекей жен сураспай турмайды. - К,ай ж ерденач ? - Арыс ауданы, Арыс каласы. - Е-е ,Шэм1шшч аулынан екенач гой... - Иэ, иэ... Осы сурактарды сан марте е с в д м . Шэмил ту­ ганШэуыд1р менАрыстьщарасыелу шакырымдай жер екенш айта бермеймш. Айта да алмайсын. Ойткеш, Шэмхш мен Арыс 6ip-6ipiHeH ажырамас епз угым. Шындыкты айтсач, Шэмнйш жаксы керетш, суйетш, сыйлайтын журттьщ кечьпне каяу Tycipin аласьщ. 5

Сол ата^ты эн шык,паса, Арыс - К,азак,стандагы улкенд1-юшйй цалалардыц 6ipi болып елеуаздеу к,ала берер ме едь и м бмедь Эннщ куд1ретш айтам да. Сол эн Арыстыц да Ш эмш тщ да атын айдай элемге жария етп, энсуйер кдуымныц журепн б1рден баурап алды. Эл1 де аузынан туспей келедь MiHe, сол Шэмпп энмен элдилеген Арыс жагасындагы Арыс ауданыныньщ орталыгы Арыс каласыныц непз1 кдланганына биыл 60 жыл толып отыр. Оньщ успне, бул айтулы дата ел1каздщ тэуелслздш алуынын 25 жылдыгымен туспа-тус келш отыр. К,азак, «Тойыц тойга улассын», - деп жатады. Бупнп эцпме сол курылганына 60 жыл болтан Арыс к,аласы мен Арыс ауданы жайлы болмак,. Ал Тэуелаздтм1здщ 25 жылдыты жайлы эцпме ез алдына белек эцпме. Жалпы Арыс ещршщ тарихына кез жупртсек, оныц тарихы сонау кене замандардан басталады. Эйш й «К,обыланды» батыр жырындаты: «Арыстыц бойы цамысты, Exi батыр алысты, ЖгбермеЫ намысты», - деген жолдар соны айгацтай тусетшдей. Бул влкеде еамдер1 цазак, халк,ыныц тарихына алтын эрштермен жазылтан талай ел бастатан от ауызды, орак, плд1 данагой би-шешендер мен ел мен жерд1 ак, найзаныц ушымен, ак, быекпц куиймен к,оргаган к,ол бастатан батырлар мекен еткен. Би-шешендер дегенде ец алды мен ауызга ьигепидер! - цызыл тыдщ шеберлер1 Кулен би, Сары би, Пленил би, Шоши би. Шоц би,

Illerip би, Булыцгыр - «Ел бей», Турж улы Елин мырза, Жиенбет улы Сыдыкбек би, Сапак, билер, акындардан - Майлык,ожа Султанкожаулы, Молда Муса (Мусабек) Байзакулы, М эдел^ожа Жусшкожаулы, К,улыншак Кемелулы, Ергебек Кутыбайулы сияк,ты ак,ын-жыраулар. Сыр, Кдратау, Арыс, Беген ещршде сырткы жаулардьщ шапк,ыншылыгына к,арсы турып, елш, жерш, ак найзаныц ушымен, ак быектщ купймен кортатан, ерлйстер1 ацызта айналган, ак,ын- жыраулардьщ жыр-дастандарына езек болтан кол бастаган батырлар аз болматан. Ocipece, К,ок,ан, Хиуа хандыктарыныц шектен шыккан зорлык,- зомбылык,тарына к,арсы шыккан атакты Мусабек батыр Кдлдарбекулы, Жаманк,ара батыр, К,аска батыр, К,азангап батыр, Жекен Саяк батырлардьщ epaiKTepi урпактан-урпакка ацыз, дастан ретшде мура боып кeлeдi. Арыс каласыньщ бертшп тарихына ущлсек, ол Ресей патшалыгыныц Орта Азия мен К,азак,станды ез отарына айналдыру саясаты кезешнде салынтан Орынбор - Ташкент TeMip жолыньщ салынуымен тыгыз байланысты. TeMip жол курылысы 1900- 1905 жылдар аралыгында журпзыдк Арыс тем1р жол бекепнщ Heri3i де осы кезенде каланды. Сол бекет эл1 де сол калпында, езшщ архитектураньщ мацызын жоталк,ан жок,. Арыс тем1р жол бекетш «Орта Азияньщ какпасы» деп те атайды. Ол шынында да солай. Тем1ржолдын багыты очтусттнде Ташкентке карай, шыгысында Алматы асып Ci6ipre, батысында Мэскеуге карай кетедь Алташында шагын жумысшы елдх мекен келе-келе тогаз жолдыц торабы болып табылатын улкен TeMip

жол бекетше айналды. Соган орай халкыньщ саны да кебейе басгады. Орынбор - Ташкент тем1ржолы патша уюметшщ бул елкелерд1 отарлау саясатын журпзуд1 жеделдету1 ушш салынса да, ол Арыс елкеандеп элеуметпк-экономикалык, шаруашылык, сауда-саттык, iciHin дамуына, ок,у- 6LiiM, мэдениет, денсаулык, сактау салаларыньщ непз1 каланып дамуына ез ыкпалын типзбей калган жок. Айнала тещректен кешпел1 казактар б1рпндеп тем1р жол жумысына тартыла бастайды. Журт отырыкшылыкка уйренш, епн eiyre, уй салуга эдеттене басгады. Жерплйеп казактардан тем1ржол мамандары, техник кызметкерлер калыптаса басгады. 1917жылгы Ресейде орын алган К,азантецкерка империяньщ шет аймактарындагы елкелерше де саяси, элеуметпк-экономикалык 03repicrep алып келдь 1919 жылы Сырдария облысында болыстьщ баскару жуйеа енлзЬш де, Арыс enipi Шымкент уезше карап калды. Ал 1928 жылы одан белшш оз алдына аудан болып шанырак кетердь 0nip халкыньщ тьщ ыс-прш мт кебше тем1р жолмен пкелей байланысгы болды. Кецес уюмеп саясатындагы солакайлыктар мен бурмалаушылыктардьщ салдарынан ауыл шарушылыгы айта коярлыктай дами коймады. Жаца эюмшьйк-аймактык бел1нулерге байла- нысты 1930 жылы аудан кайта курылды. 1931-1933 жылдары республиканы Ф. Голощекин баскарган кездеп орын алган ашаршылыктан Арыс журты да коп азап шекп, Курбан болгандар да аз болмады. 1937-1938 жылгы кугын-сурпн де бул ещрд! айналып кеткен жок-

Кептеген азаматтар жазык,сыздан жазык,сыз атылды, сотталды, жер аударылды. Сотан к,арамастан, ещ рдеп журттыц жанк,иярлык, ецбепнщ нэтижеанде шаруашы- лык,тар аягына турып, хальщтьщ турмысы гузеле бастады. Уйлер салынды, жолдар салынды. Мектептер, ауруханалар, зюмшъпк мекемелер1 бой кетердь Халык; ее жия бастады. Алайда алда журтгы улкен 6ip каарет кутш тур едк Ол - нем1с-фашист баскыншыларыныц Кецес Одагына сотые ашуы. КСРО-дагы барлык, азаматтар сияк,ты арыстык,тар да каской душпанта карсы майданда согысты, тылда да жан аямай куннщ батысы гацныц атысына карамай ецбек етп. Арыс enipi ¥лы Отан сотысында ешпес ерлжтер керсеткен жерлестерш аса зор мак,таныш тутады.Оскелец урпакка енеге етедд. Солардьщ ш ш де Кецес Одатыньщ Батырлары Бейсен Оцтаев, Берген Исаханов, Садык, Исмаилов, Иван Журба, Наги Длиясов, «Дан;к,» орденшщ толык, nerepi Павел Благовтьщ eciмдepi ел еНнде мэцп сакталады.Сонымен 6ipre ¥лы Отан сотысыныц ардагерлерД Анатолий Куликов, Диятылда Пэкентаев, Михаил Третьяков, Анна Акиншина, Шэмлй Элиев, 1лияс Батырбасулы, Эсет Тастем1рулы, ЭбдДрахман Дик,анбаев, БаЬрамбек Кондыбаев, Ескер Оразбеков, Иван Левицкий, Каспий Кдзбеков, Эршбек Накыпов, ТемДрбай Кулбаев, Жумахан Алдахулы, Мырзахан Шораев, Нурмат Мырзашев, Жуматалиев Абдолланыц да есДмдерш Арыс журты ешуак,ытта да умытпак, емес. Таты 6ip айтпатым, соцты eciM кезД к,арак,ты, KOKiperi ояу, эдебиеттен, поэзиядан хабардар окырманды елец eTKi36eyi мумкш емес. Ол - акын,

¥лы Отан согысында ерлж керсетш к,аза тапкан Абдолла Жуматалиевттч дэл ©3i Атак,ты акын Касым Аманжоловтьщ «Акын ел1м1 туралы ачыз» атты шытармасыньщ басты кешпкерь Абдолла Жуматалиев 1938-1940 жылдары Арыс к,аласында устаздык еткен. Осы жерден сотыска аттанып, к,аза тапты. Арыстыктар Отан ушш от кешкендердщ еамдерш мэцп есте сактау мак,сатында каланьщ кептеген жерлер1нде ескертюш такталар, белплер, обелискыер орнатып таска кашап жаздыртан. Бул болашак урпак,ты отансуйпштж рухта тэрбиелеу ушш аса кажет. ¥лы Отан сотысы аяк,талган соц да Арыс ауданыньщ ечбеккерлер! жещске ездершщ комакты улес косуымен 6ipre согыстан зардап шеккен аймак,тарга к,аржылай, азык-тулж кемектерш керсетумен катар сотые кез1нде булшген шаруашылыктарды кдлпына келттру ymiH оларта ipi кара, кой, ешю женелтп. ©ц1рде епншаруашылыты, макта ecipy, мал басын кебейту жэне асылдандыру ici зор каркын алды. ©cipece 1941 жылы уйымдастырылтан «Задарил» совхозы жотарты сапалы каракел елттрган беретш каракел койларын еаруд1 тылми непзге койды. «Задарил» совхозындаты мал басыньщ саны кебешп, сапасы артуына байланысты, соньщ есебшен «Кожатотай» совхозы курылды. 1949жылы далада есетш табити дэры ж ес1мджтерд1 мэдени жолмен еаретш «Дермене» совхозы курылды. Сол жерде есетш дермене жусанныц емдж касиет1 аса жотары болтандыктан, одан «сантонин» деген дэр1 алынды. «Монтайтас» совхозында епншмж жумыстары кеч аукымда ж у р п зы т дикандар кажёгп 10

агротехникалык, шараларды ж урпзш отырып мол ешм алуга кол жетюзедт Ол жумыстар ел1м1з тэуелаздж салганнан кейш де ток,таусыз ж урпзы дь Шарушылык,ты журпзуд1ч нарык,тык, катынаск,а непзделген арендалык,, шаруа к,ожалык,тары сияк,ты форма- лары пайда болып ез нэтижесш бере бастады. 1954 жылы Арыс-Турюстан каналыньщ пайдалануга 6epLiyi - бул ещ рдщ ауыл шаруашылыгыныц, соньщ iuiiHAe епн ecipy мен мал шаруашылыгыньщ дамуына жаца серпш бердк Арыс каласына 1956 жылы Арыс ауданыныц орталыгы мэртебеа бертлдй Содан 6epi ол кала куш ретшде ресми турде этап еттлш келедь Алайда, 1963 жылы эюмшьнк-аумактык кайта куруга байланысты Арыс ауданы кыскартылды. Муныч дурыс шеппм болмагандыгын уакыт ©3i корсетп. Ал Арыс бурынгынша тек Кдзакстан гана емес, Кечестер Одарындагы аса ipi тем1р жол торабы реттндеп мачызын жоймай аймактьщ енеркэсшттк, элеуметпк-экономикалык элеуетш арттырушы фактор репнде кала бердь Арыс каласы аудан орталыгы реттндеп релш ресми турде жогалтканмен ол ic жуз1нде сол enipAiH шаруашылык, экономкикалык, элеуметпк орталыгы реттндеп рел1н сактап калды. Уакыт - барлыгына теренй. Кечес Одагындагы кайта куру (1985 ж.) кезеч! басталганнан кешн кеп уакыт отпей тарихи эдыетплж кайта калпына келпрыдь 1988 жылы шмдеде Арыс ауданы кайтадан ашылды. Ел басшылыгыньщ бул memiMiH enip журтшылыгы аса зор куанышпен карсы алды. Жачадан курылган ecxi ауданныч 6ipiHini хатшылыгына бЬймд1, icxep, абзал азамат

Куаныш Айтаханов сайланды. Б1раз уак,ыт ттрлт ' кожырап калган ещрд1н тыныс-тсршмтне жан 6iTin кала мен аудандагы бар жумыс децгелешп i журе бердь К,ажырлы, 6Lirip уйымдастырушы | Куаныш Айтаханов аз уйыктап кеп жумыс ктед1, ; езгелерд1 де соган уйретп. Азгантай уакыттын j ппшде каланыч iiui-сырты жинакталып, жолдар женделш кала орталыгы адам танымастай езгердт | Аудан шаруашылыктарындагы жумыс жача заманга нарык катынастарына орай журпзые бастады. Qcipece, шаруаларга несие беретш Шаруа баны уйымдастырылып, шаруа кожальщтары курылып оларга каржылай, техникамен кемек беру тез арада жолга койылды. Бул шаруалардыч барлыгы аудан басшысы Куаныш Айтахановтыц жеке бастамасымен журпзыш жэне тйселей бакылауында болды. Сол кезечдеКазак КСРЖогары KeHeciдепутаты рет1нде Куаныш Айтаханов Арыс ауданын Арал экономикалык апат аймагына енпзу ушш бар куш-ж]херш аямай соган кол жетюздь Бул - улкен ерлж едь Тургындар жалакыга косымша телем алу, зейнеткерлжке мерз1мнен бурын шыгуга мумюнджалды.ТургындарКуанышАйтахановтыч осы 6ip азаматтык е р л т н эл1 кунге дейш аузынан тастамай айтып жургенш ез кулагыммен талай естадм. «Су - OMip нэрЬ> десек, сол таза ауыз су маселей аудан мен кала журтшылыгыньщ жанына бастап журген жай болатын. Бэр1м1зге белшп, Казакстан Респубикасы бойынша тургылыкты халыкты таза ауыз сумей камтамасыз ету ушш арнайы «Ак булак» багдарламасы кабылданып, уймет оган комакты каржы бвлдь Арыс ауданында бул мэселеш шешуге аудан 12

aidMi ретшде Куаныш Айтаханов осы жобаньщ тольщтай жузеге асуына кол жетюздь Эрине, ол онай шаруа емес. Улкещц KiuiLii елд! мекендерге су кубырлары тартылып, халык таза ауыз суга цол жетюзш эюмге алгыстарый жаудырды. Сол «Ак булак» батдарламасы бойынша эл1 де таза суга кол жетизе алмай отыртандар ел, келем1нде аз емес. Оны БАКуган xepin те, окып та журм1з. Белшген каржыны талан-таражта салып, сапасыз журпзгендерхалыкнаразылыгынаушырапжатыр. Осы кун1 ayылдаты ауыз су каладагымен б!рдей. Арыс журты осы xyHi. «Айтахановтьщ аркасында таза су iiiiin отырмыз. Рахметтм1зд1 айтамыз» - деп жатады. Аудан aiciMi реттнде Куаныш Айтаханов сотые жэне ещбек ардагерлерше, элеумегпк аз камтылган жануяларта каржылык комек жасау, азык-тулшпен камтамасыз ету, отын мен KOMip жем-шоп таратуды жолта койды. «Эюм бол, халкьща жакын бол» деген сезд1 Ka3ip Кдзакстан Республикасы Парламент! Сенатыньщ депутаты, сенатор Куаныш Айтаханов туралы «Эюм болды, халкына жакын болды» деп айтсак еш кателеспес едж, отан ел куэ, журт, куэ. «Атацнан мал калтанша тал калсын» демей ме, атамыз казак Арыс езеншен шыга 6epicreri Konip мен «Кдраспан» ауылыньщ Жамбыл бел1мшесше жете 6epicreri езеннщ уетше салынган xonipre дейш Куаныш Айтахановтьщ тжелей бастамамен осы ей аралыктагы 5-6 шакырым асфальт жолдьщ кос жагасына агаш отыртызылды. «Ой, булар ecin мал болмайды, курап калады» деуцплер де болды. Содан 6epi арада жиырма жылдан аса уакыт етп. Сол агаштар осы кун зэул1м аташтарга айналып, туган жердщ сэнш келт1ре сап тузеп жапырактары . ___13 А

жайкалып тур. Жазда колечке, желде ыктасын. Ауылдьщ аксак,алдары оларды: «Куаныштьщ талдары» - дейдь Халык, сезге дана, шебер гой. Кашанда тауып айтады. Арыс e^ipi ел баскаруда, шаруашылык, журтзуде, оку-агарту, мэдениет, денсаулык, саласында еамдер1 аудан мен кала, облыс келемшен асып Республика кешеп Кенес Одагына эйгЬй болган абзал азаматтардан кенде емес. ©лкеде жогарыда аты аталган ерте заманда eMip сурген би-шешендер мен аты ачызга айналган батырлармен катар кешеп ¥лы Отан согысында ерлж керсеткен Кенес Одагы батырлары мен катар бейбгг кезецшц ецбек батырлары да аз емес. Бул орайда 6ip гана Арыс ауданында шыккан уш б1рдей Социалисток Ецбек Ерлерр кеуделерше «Орак пен балга» алтын медальдарын таккан Эуесхан Салыкбаевты, Боранбек Шумрбековто, Эбд!уэл1 Балгымбаевты тек кана арыстыктар гана емес бук1л казак ел! мактаныш тутады. Кез1нде Кенес Одагыныц гана емес К,азакстанныц экономикасыныц, ауыл шаруашылыгына дамуына елш еуаз улес коскан осынау абзал азаматтарымыздьщ ецбектеп ерлжтер1 жас урпак ушш ешпес енеге болып табылады. Ецбек жолын тем1ржол бойында жай гана жумысшы болудан бастаган Эуесхан Салыкбаев агамыз елгезектшнщ, кабыеттолтнщ, тындырымдылыгыньщ аркасында келе-келе станция бастыгы, жол бел1мшеа бастыгы дэрежесше дейш кетермш Кенес Одагындагы ец жогаргы атакка ие болды. Тек адал ецбектоц аркасы екендтнде ешюмнщ кумэш жок- Ол кезецш канша жамандасак та, сол кездето енбекке, ечбек адамына деген K¥PMerri4/ i3erriH Ka3ipri танда азайып 14

кеткендт е и н ш тудырады. Алдыцты катарлы елдер кдтарына косылып, экономикасы озык, мемлекетке айналамыз десек, сол кемшыжтщ орнын толтыруымыз керек. Адамды ата-анадан кешн тэрбиелейтш басты нэрсе - ол ецбек. Адал ецбек етш нзпакдсын тауып жеген адам урлык,-карлык,ка, жемцорлыкка ешк,ашан к,адам баспайды. Жалпы Арыс тем1р жол торабында болат жол бойында ел мэцп курметке, абырой-атак,к,а ие болган ецбек майталмандары аз емес. Тем1ржол бойында ецбек етш жатк,ан тутас эулеттер бар. Эрине, олардьщ бэрш осынау мак,алада туптеп- тугелдеу мумкш емес. Олардьщ еамдер1 эркашан журттьщ аузында, жадында. Арыс каласыныц тощрепндеп шаруашылык,тар егш е1умен, мал ес1румен айналысады, эл! де солай. К,ала мен дала 6iTe кайнасып жатады. Кдлада да, далада да к,ызу ецбек толастамайды. Аумагы кала ipreciHeH басталып сонау Суду Сырдыц жагасына д е й т созылып жаткан иен далада «Задарил» асыл тук,ымды каракел кой совхозы орналаск,ан. Бул шарушыльщта енд1ршген аса жогары сапалы каракел ел-ripici Одак, асып шетелдерде де жогары багаланды. Осы шаруашылыктыц жогары дэрежеде дамып, есш-вркендеуше зор ецбек ащрген кез1нде сол шарушылыкды баскарган осы - азамат Боранбек Шуирбеков. Ол юсшщ жацашылдыгы сол - мал шарушылыгын гылыми непзде уйымдастырылды. Жайылымдарды орналастыру, мамандарды кдлыптастыру, ецбекке жацаша кезкарас к,алыптастыру болды. Соныц аркасында шаруашылыктыц табысы жылдан- жылга молайып, мал басы ecri, есу тек сан жагынан «- 15

гана емес сапа жагынан да анык, байкалды. Енбек адамдарына барынша жагдай жасалып, олардьщ турмыстары жаксарып табыстары молайды. Задариялык,тар бурын баскалардан уйренсе, ендд олар уйренуге келетш болды. Осынау улан-гайыр табыстардьщ басы- касында совхоз директоры Боранбек Шуюрбеков болганын баса айта кету керек. Басшыныц e3i де гылыммен айналысып, окып-уйренумен болды, мал шаруашылыгы гылымындагы жылт еткен жаналыктар мен жана эдк-технологияларды назардан тыс калдырмады. Нэтижесшде «Задария» совхозыныц директоры Боранбек Шуюрбеков С о ц и ал и ст Енбек Epi атагына ие болып, кеудесше «Орак, пен Балга» алтын м едалт такты. «Ецбеп жанды» деген осы емес пе?! Шопандардыц эл-аукаты кетернпп, турмыстары жаксарды. Уй салгандары уй салды. ¥л-кыздарын жогары оку орынында окытты. К,ос-костан жещл автокелжтер мшдд. Муньщ 6api адал ецбек, мацдай тердщ аркасы едь Бурынырак адамдар жумыс ктемей журсе, кызарып уялушы едь Осы KyHi уялу былай турсын, кайта тацньщ атысы куниц батысы ецбек етш жургендерд1 ейтш- буйтш акша тауып калтасын толтырып алгандар аяп, муаркейтш болып алды. Бул эрине ецбектщ ецбек адамыныц кад1р-касиетш туаретш нэрсе. Буган жол 6epMeyiMi3 керек. Осы болат жол бойында ецбек еткен TeMip жолшы агамыз Эбд1уэл1 Балгымбаев та бакытын сол тем1ржол бойындагы ецбепнен тапкан ардакты жан. Ол узак жылдар бойы TeMip жол саласында натижел1 ецбек етш, сол кездеп елйоздЬ* аса жогары наградасы С о ц и а л и с т Ецбек Epi атагына 16

ие болып, тесше «Орак, пен балта» алтын медалш такты. Ол ушш Арыс журты куанды. К,уанбаган жан калмады. MiHe, 6i3 к¥Рметтейт1н' 6i3 елжтеп ескен, солардай болсак деп армандайтын бейбгг куннщ батырлары - осы агаларымыз едд. Ал, к,аз1р ше.... К,аз1р акшасы кеп, кымбат к е л т , туратын уйлер1 уш-терт кабат сарайта уксайтын жандарга елжтейтш болып алды жастар. Ал, осы дурыс па?! Дурыс емес. Барлык иплжтердщ бастауы - ецбек екенш ешуакытта умытпауымыз керек екенщ жастардьщ есше эрдайым салып отырудан жалыкпауымыз керек. Олар азтантай сэттщ iniinae бэрше б1рдей кол жетю зпа келедь Ол жолда кателжтерге, зац бузушылыктарта да барады. Артынан екшедь опынады. Арыс ауданында мал шаруашылытын еркенде- ту iciHe айтарлыктай ецбек ащ рген мамандардьщ 6ipi - К,азакстанга ецбек ащ рген кызметкер Айтуар Есыбековтщ де ецбепн айтпай кетуге болмайды. Сонау ¥лы Отан согысы аякталганнан кейшп киын-кыстау кезецде ол Алматыдагы зоотехникалык-мал дэрперлж институтта окып «галым - мал дэрперЬ мамандытын алып, каракел койларын есаретш Кызылкум ауданындагы «Тем1р» совхозында ецбек жолын бастады. Кешннен Туркктан ауданындагы «Кандез» совхозыныц казытын кагып, оны улкен шаруа- шылыкка айналдыруда ерен ецбек улпсш танытты. 1973 жылдан бастап «Акдала» асыл тукымды каракел койын ecipeTiH совхозда зейнеткерлжке шыкканша бас зоотехник болып ецбек eni. Зейнетке шыккан соц да карап отырмай сол кездеп аудан eiciMi Куаныш Айтахановтыц колдауымен «Бани» шаруа кожалыгын курып ЛЖ *г •< , 7

зор табыстарга жетп. Алматыда ел Президент! Нурсултан Назарбаевтщ катысуымен еткен Республикалык шаруа кожалыктарын курушылардьщ съезше кдтысты. Айтуар Еалбековтщ енбек жолы, жаркын eMipi кейшп ескелец урпак,к,а ешпес енеге. Арыс enipi туралы сез еткенде мэдениет, ©нер, 6LiiM саласында жотары табыстарга жетш, ещрдщ гана емес буюл казак, елшщ мактанышына айналган енер сацлактары туралы айтпай кетуге болмайды. 0cip ece, Кецес Одагы кезшде КСРО Педагогикалык гылымдар академиясыньщ мушеса болган эйгЬй галым, устаз, дипломат, мемлекет кайраткер! Телеген Теж1баев eciMiH Арыс журты орынды мактаныш етедь К,азак эдебиеттнде сатиралык романдар жанрын калыптастырган белгЬй жазушы Садыкбек Адамбеков те осы ещрдщ тумасы. «К,ожанасыр какпасы», «Кесенщ K03i», «Атылган кыз туралы атдыз» сиякты сатиралык романдары, «Аюбайдыц ажалы», «Б1здщ уйдщ жулдыздары» сектлд! пьесалары оны казак эдебиетшщ кернект! екглдершщ катарына КОСТЫ. Сонымен 6ipre Арыс пен Беген ещрлершщ топырагын басып, суын iuiKeH, туз-дэмш таткан талай абзал азаматтарды да Арыс журты ез жерлестер1м!з деп ардактап еамдерш эспеттеп ауыздарынан тастамай журедд. БелгЬй галым, эдебиет зертеугша, казак журналистикасыньщ непзш салушы Бейсенбай Кенжебаев бар гумырын казак эдебиетшщ тарихын зерттеуге арнаган галым, талай шэйрт тэрбиелеген усгаз. Талым зерттеупп ауыз эдебиетт 18

улплерш жинак,таумен, шетел жэне орыс эдебие-ri класиктершщ туындыларын к,азак, тиш е аударумен кеп айналысты. БелгЬй балалар ак,ыны 0тебай Турманжанов та осы ещ рдщ тумасы Ак,ынньщ балаларга арналган шыгармалары элi де мектеп ок,улык,тарына енш келедь Ол ауыз эдебиеЛшч улплерш, мак,ал-мэтелдерд! жинак,тап коптеген ктгаптар к,урастырды. БелгЬн жазушы-драматург, К.Р Мемлекетпк сыйлыгыньщ Merepi Дулат Исабеков те - Арыс ауданыньщ тумасы. K,a3ipri танда Дулат Исабеков - к,азак эдебиетшщ кернекЛ екглдершщ 6ipi. Оньщ драмалык, шыгармалары Республика театрларыньщ репертуарларынан туспей келедь Дулат Исабековтьщ пьесалары шетелдерде, Еуропа театрларында да к,ойылды. Ол эрине, зор мак,таныш. Бар-жогы 35 жыл гана OMip cy p in соцына мол мура к,алдырган к,азак,тыц белгЬй лирик ак,ыны К,осжан Муареповтщ eciMi де Арыс журтыныц есшде. Арыс к,аласындагы «Социалиста жол» газетшде ецбек еткен ол кейш Алматыга келш газет- журналдарда к,ызмет атк,арды. Оньщ «Арманым едщ», «Дос журеп», «Раушан», «Жалын» атты жыр жинак,тары эдеби к,ауым мен ок,ырмандар тарапынан жылы кдбылданды. Арыс к,аласында дуниеге келген к,азак,тыц кернекп ак,ыны Бекен Эбд1разак,овтьщ eciMiH де Арыс журты ардак,тайды. К,азак мемлекетпк университетшщ журналис­ тика факультетш б т р ш , республикалык «Лениншы жас» (к,аз1рп «Жас Алаш»), Алматы облыстык, «Жет1су» газеттер1нде, «Жулдыз» журналында жауапты хатшы болып коптеген жыр 19

жинактарын шыгарган акынньщ аты тек Арыс enipi гана емес букы Кдзакстанга белплт Оньщ «Туцгыш ютап», «Кеплд1р кеш», «Кун толк,ыны», «Сагыныш», «Арыста калган арман бар», «Желкенд1 кещл», «Тандамалы» жинактары жарык кердь Ал, Арыс каласында дуниеге келш осында мектепте 61л1м алган эйгъп галым, академик Мурат Журыновты да ещр журты мактан тутады. Ол - Турмстан каласындагы К,азак-Турж университетшщ непзш калаушылардьщ 6ipi. K,a3ipri танда К,азакстан Республикасы Рылым академиясыньщ президент!. Арыс enipi эйгЬп енерпаздардан да кенде емес. Белпл1 опера эннпа Нуржамал Усенбаева опера енершщ шыркау б и тн е кетерЬйп, элемнщ белтЬи сахналарында енер керсетт жур. Сол Арысгьщ кызы Нуржамал «Арыс жагасында» энш айтканда эн эуенше теб1ренбеген жан калмайды. Арыс ауда- ны «Кржатогай» ауылынан шыккан халыкаралык «Алаш» сыйлыгыньщ nerepi белгЬп акын Аманхан Эл1мд1 де ел мактаныш етедь Ол Ka3ipri тацда республикалык «Акикат» журналыньщ бас редакторы. К,азак эн енершщ кепнен куйрьщты жулдыздай агып еткен кайталанбас талант, сазгер Ержан Сер1кбаев та Арыс каласыньщ перзентт. Оньщ сыршыл да H93iK журек кылын шертетш эндер1 халык жадынан мэнгьпкке орын алды. Оны журт «Шэмппнщ 1збасары» деп мактан тутады. Арыстан шыккан казак эстрадасы жулдыздарыньщ 6ipi Шэкизаданы арыстыктар ерекше курмет тутады. Оньщ орындауындагы эндерд! барша казак журты суйш тыцдайды.Арыс жершщ перзенттер1 белгьп жыршы-термепп 20

Кдрсыбай Ак,таев пен айтыскер ак,ын Кэрима Оралованьщ eciMAepi тек арыстык,тарга тана емес, букм Кдзак,станга эйпль K,a3ipri таада Арыс ещршде еамдер1 республикамызга белгъп ак,ын- жазушылардьщ 6ip топ шотыры турады.Олар - Толебай Ыскдбаев, Эбжаппар Нурымбетов, TeMipxaH вбдж, Сабырхан Эл1бек, Эбд1мэлж Агыбай, СайлауБайырбеков, Нэзира Байырбекова, Курмангазы Муса, Роза Султанэлиева, Эбсаттар Жушс т.б. Арыс ещршщ тарихын зерттеп, кунды деректер жинап журген Самархан Байдэулетов пен Шыналбай Уэлханулыньщ да ецбектершщ елке тарихын танып-бтлудеп мацызы ©те зор. Осынау жылдар шпнде Арыс каласы мен аудандаты Yлкeндi-кiшiлi елд1 мекендердщ де келбел адам танымастай eзгepдi. К,ала iniinAeri, аудандаты дешнп жолдар жеаделш, жацадан жолдар салынды. 100 мектеп, 100 аурухана батдарламасы бойынша жаца мектептер салынды, ауруханалар мен емханалар курдел1 жеадеуден епазмдь Арыс кдласы мен ауданында шатын жэне орта бизнес айтарлыктай даму усладе. Шаруашылыктьщ эртурл1 салаларында улкен табыстарга ж елп журген Абдулла Сушнбаев, Кдсымбай Эбд1халыков, Эсэтулла Аппазов, Ралым Жацбыров, Жак,сыбек Серсенбаев, Туйгынбек Э л ж тт сектлд1 ккер азаматтар бар. Олар аудан экономикасыньщ дамуына айтарльщтай улес косумен 6ipre элеуметлк жатынан аз кдмтылтан адамдарга, оку-бЬнм мекемелерше кдржылай- заттай демеушЬпк жасап, жомарттык, танытуда. Аудандаты епн еарумен, мал ес1румен, бакша еарумен айналысатын шатын шаруа 21

кожалык,тарына микрокредиттер таратылып, мемлекет тарапынан жецыдетыген субсидиялар белшдь Соныц арасында ауданда мал басыныч саны артты, бау-бакшадан мол ешм алуга кол жепазмдк Арыс каласы мен ауданыныц денсаульщ сактау саласындагы табыстары да аз емес. Осы ечАрдеп денсаулык саласында узак жылдар кызмет етш, ел ыкыласына беленген ак халатгы абзал азаматгар Сэрсенбай Мелдешев, К,ыдырэл1 Есглбековтерд1ц жаркын бейнелер1 халык жадында мэцплйс сакталып калды. Арыс ауданы медицина мекемелер1нде абыройлы кызмет аткарган жогары санаттагы хирург дэрйер медицина гылымдарыныц кандидаты Пайызхан Байкенжеев'пц, Арыс калалык ауруханасын узак жылдар баскарган Эл1мбек Мусабековт1ц, дэрйер- терапевт Эбыкасым Жарымбетовтерд1ц еамдерш журт жылы 1лтипатпен атайды. Арыс ещршде жас урпакты тэрбиелеуде, Ьйм беруде зор табыстарга жетш журген бШм ошактары мен устаздар аз емес. Осы орайда ез1ме алгаш хат таныган устазым Эл1шбай Уйсшбаевты, АрысауданындагыС.Ерубаевортамектеб1ндесабак берген аяулы устаздарым Мустафа Жусшов-пц, Эбд1эзиз Жаппаровтыц, Жаксыбек Тулекбаевтыц, жаркын бейнелерш мэцплйс жадымда сактап келемш. Онан соц Арыс каласындагы №13 мектеп-интернатта ез1мд1 окытып, улкен OMipre канатгандырган Бекзат Куатбеков, Телебай Ыскабаев, Раббани Эбд1гулов, Шекербек Садыков, Айзада Молдашева, тэрбиенй апайым К,ыздыгой Отарова, класс жетекипм математика п э т мугал1м1 Мэрия Исаева, Шара Рахымбаева, Сагат 22

Жушсов, Мшуар Маханов, Эбухан Тогызбаев, Полат Суййпшэлиев, Мацдайлы Эдишаева сияк,ты ем1рден еткендер1 бар, Ka3ip кез1 ripici бар барша устаздарымды 6ip сэт жадымнан шыгарган eM ecniH. Bip бшк белеске шыгып, табыскд жетсем солардьщ барлыгын еам е алып, iim-ей сол 6ip аяулы жандарга деген шэюртпк ризашылыгымды б гд о р т жатамын. Халык, «Устазы жак,сыньщ, устамы жак,сы» дейдь Шынында да менщ eMip жолымда устаз деген улы еамге лайык, каншама жандар кездесть Мен сол ушш тагдырыма мьщ сан ризамын. 0cipece, к;азак, tL« мен эдебиеп пэшнен сабак, берген K,a3ipxe3i Tipi аяулы устазым, ак,ын-жазушы Эбжаппар Нурымбетовтьщ мен ушш орны ерекше. Сонау мектеп кабыргасында жургенде балалык, кецыге yMiT6iTipin алгашк,ы тырнакдлды туындыларымньщ баспа бетшде жарык, KepyiHe мурындык, болган Эбекец K;a3ipri кезде де менщ жазган дуниелер1мтц ец басты сыншысы, ак,ыл беретш кенеснпм болып кeлeдi. Эбекечшч алдынан кдншама кдлам устайтын таланттар e n i. Бупнде олардыц алды К,азак,станга белгьн акын-жазушылар, айтыс ак,ындары, жыршы- термеиплер ретшде танылды. Жалпы, Арыс халк,ы ецбекк,ор келедн Тургын- дар 6ip жагынан мал ecipyMeH айналысса, 6ip жагынан егш егумен, бау-бак,ша ecipyMeH айналысады. Алты ай жаз 6ip тыным таппайды. Шеп орып 6iTce, бау-бак,ша егедь Бау-бак,ша жиналган сон, епн жиюга гаркедь Одан к,ора- к,опсы ж енделт к,ыск,а дайындык, басталады. Соньщ арасында той-томалагын жасап кечгл де кетередг Жумыссыз бос сенделш журген 23

ешим/Ц кермейсщ. Жумыс жок, деп ©наметке алакдн жайтандарды да кездест1ру к,иын. Олардьщ 6ip-ax, ты еп бар. Ол - елдеп бейбтшлйс пен турактылыктын, ултаралык достык,тыч сак,талуы. «Б1рлж бар жерде, -прлж бар» - деп дана халк,ымыз тегш айтпаса керек. Осынау кут-береке дарыган, эр тасы сыр шертетш касиетп елкенщ журтына бак,-ырыс, байлык,-дэулет, ынтымак,-б1рлж тыеп жасай берщздер депм келедь Алда ел1м1здщ тэуелаздж алтанына ширек тасыр толгалы отыр. Осынау улы той карсанында Арыс к,аласы мен ауданы ецбеккерлершщ к,осар улестер1 аз емес. Мол ешмдерш енд1руден, епнил, бау-бак,шадан мол ешм алып аудан, облыс, республика колемшде таратып ездер1 де ©згелер де иriлiгiн K©pin отыр. 24

БОЛПШПЦЦП ПППРПТЫН кешрлср Т0УЕЛС13Д1К THfЫ Л Ы М ДПРЫ Алматы кдласы - халк,ымыз тасырлар бойы ансаган тэуелс1здтм!здщ алтын 6eciri. вткен тасырдьщ 1991 жылты 16 желток,сан куш ел1м!здщ тэу е л а зд т жарияланды. Жэне ол тарихи сжита ел1м1здщ сол кездеп Алматы кдласында орын алды. Ол кунд1 керген де арманда, кермеген де арманда. Ак, туйенщ к,арны жарылтан сол куш казак, журты куанып 6ip-6ipiHeH суйшнп сурасып жатты. Уак,ыт неткен жылдам, неткен жуйрж едп Сол 6ip тарихи куннен 6epi ширек тасыр уак,ыт OTinTi. Сол жылы дуниеге келген ж т т т е р ат жалын тартып азамат болды, к,ыздар бой жетп. Жиырма бес жыл - тарих уш ш к,ас-к,атым сэт. Bipax, осы жылдарда бггкен ic пен жеткен ж епспк ушан-тещз, тасырларта татитындай. К,азак, ел! элемдж к,отамдастык,тьщ кдтарынан орын лайьщты алды. BipiKKeH ¥лттар ¥йымыныц толык,к,анды. мушесше айналды. Бейбггсуйпш, жасампаз ел ретшде элемге танылды. 1998 жылы ел астанасы Сарыаркдньщ терше - Акмола каласына кешфыдп Ол шеплмнщ б!рден-б1р дурыс стратегиялык, шеппм болтанын тарих пен уак,ыт керсетш отыр.

Ал Алматы каласы бурыгысынша ел!м!здщ аса ipi мегаполис, каржы, экономика, гылым, мэдениет, бьим орталыгы ретшде ролш сак,тап кала бердй Осы ширек гасыр ш ш де Алматы да буюл ел1м1з сияк,ты улкен даму жолынан eTTi. Нарык,тык, экономикага кадам баскан кездердеп алгашкы к,иындык,тарды да бастан кепйрдк Алайда егемен елдщ барша азаматтары секыдк Алматы журты да сол отпелi кезецнщ бар к,иындык,тарына тетеп бердь Осынау жылдар iminAe Алматы каласыныц экономикалык, каржылык,, 0ндipicтiк элеуетс арта тусы. Кдланыц республикамыздагы жалпы innd ешм егедрудеп yaeci ете зор, эл1 де солай болып к,ала бередк Кдланьщ келбетт де адам ганымастай езгердь Кдншама элеумегпк, мэдени, тургын уй нысандары бой кетердь Жаца ауруханалар, емханалар, мектептер, балабакшалар, спорттык нысандар салынды. Соньщ 6api тек кана Алматы каласы тургындарыньщ тана емес, букы Кдзакстанга кызмет етуде. Осынау улан-гайыр жеыспктердщ бэрш ■пзбектеп 6ip макалага сыйгызу мумкш емес. Мен, кала ш ш де жанадан салынган, женделген жолдар, кешрлер жайлы сез козгамакшымын. Алматыньщ кала ретшдеп жай-куй yueMi Елбасыныц назарында, тжелей бакылауында болып келедь Осы жылдар ш ш де каншама шакырым жолдар жендеуден orri, каншама жана жолдар салынды. Жуздеген, мыцдаган шакырым десек кателеспекшз. 26

Экономикамыз аякца турып, ендфкгпк есу байкалганда пайда болтан 6ipiHini мэселе - жол мэселеа, кептел1стер болды. Ал, жол дегешлпз - экономиканьщ дамуыньщ аса манызды факторы екендт баршата аян. MiHe, сондьщтан да осы мэселеш шешу ушш каланын терт багытында жолайрьщтар, кетрл ер салу туралы шеипмдер кдбылданып кдржы бел!нд1, курылыс журпзметш мекемелер тацдап алынды. Жалпы Kenip салу - ауыл мен ауылды к,ала мен каланы, ел мен рл/ii жалгастыратын, сол аркылы экономиканы, сауда-саттьщты тана дамытып к,оймай, халык, пен хальщты жак,ындататын достьщка, тату-тэтп кершьпкке бастайтын ете сауапты, иплштт ic. Алматы каласында басталтан алтапщы жолайрьщтар мен кетрлердщ кдлай басталтаны, салынтаны кала тургындарыныц кез алдында. Ец ayeai каладаты келж кеп катынайтын аса ipi Райымбек, Рыскулов, эл-Фараби дацтылдарында жолды кесш ететш жаяу журтш плердщ каушаздшн кдмтамасыз ету максатында ондатан аспалы кетрлер салынды. K,a3ip журт соньщ и п л т н Kepin отыр. Алтапщы жолайрьщтар мен кетрлер курылысы туцтыш рет Алматы эуежайына жак,ын жерде келж кеп тушсетш жолдардьщ к,иылысында басталды. Ол аяк,тала салысымен, жаца жолайрьщ пен кетрл ер Райымбек пен Саин кешелершщ киылысында басталды. Оны журт «Оцтуспк айналым» деп атайды. Оньщ да курылысы тез аякталды. Сонан соц Жандосов пен Саин кешелер1 киылысындагы жолайрьщ пен Kenip курылысы басгалып, ол да мерз1м1нде салынып бить Келеа кезекте Шытыс

багытта ел «Развилка» деп атайтын кала белтндеп жолайрык пен Kenip курылыс каркынды турде журпзЬйп, тез арада пайдалануга бермлд. Аталган жолайрык,тар мен кешрлерд1ч салынып 6iTyi, каладагы келжтердщ журт-туруындаты проблемаларды эжептэу!р жещлдетп. Сонымен 6ipre эл-Фараби дацгылы, Саин кешеандеп жерасты еткелдер! мен кешрлер де кыскд Mep3iM ппшде салынып автоколжтер мен жолаушылар автобустарыныцд1ттегенжершеуакытылы жетуше квп септшн типздк Кдланьщ батыс белЫнде Б.Момышулы Keuieci мен «К,алк,аман» микроауданы аркылы «Алтын Орда» базарына д е т н де б1рнеше жолайрыктар мен кешрлер салынып ел иплшне кызмет етуде. K,a3ipri тацда Э. Бекейханов кешесшщ аякталар жершен «©жет» елд! мекен1не ©тер тустан аса аукымды Солтуспк айналымдаты жолайрык пен кешрлердщ курылысы салынуда. К,урылыс ©ткен жылы басталса да, курыш колды курылысшылардьщ жанкиярлык ецбепнщ аркасында оньщ да курылысы аякталуга жакын. 0з1м Солтуспк айналым курылысы салынып жаткан жердщ ipгeciндe турамын. Bapi-oapi коз алдымда. К етрдщ алгашкы багандары тургызылысымен кызу каркынды енбек басталды. Инженер мамандар мен жумысшылар кундо- TyHi ауа райы колайсыздыктарына карамай, сонау ерте коктемнен кара кузге дешн одан жаздьщ аптап ыстыгында тынымсыз енбек erri. Жумыстан келген сон, не демалыс кундер1 аспалы Konipre шыгып алып, осы курылысты журпзш жаткан курылысшылардьщ ецбепне сырттай 28

суйсше к,арап 6ipa3 уак,ыт турамын, кундеп эдеттм - сол. Осынау керш к жаныма куаныш уялатады. Кеудемд1 халык, ушш, ел уш ш деген керемет мак,таныш ce3iMi кернейдь Айналадагы ел-журтк,а карасак,, K©nip, жол салмак, TyrLri { к,арак,ан бастарыньщ колымен жургендерд1 Kepin, ел1м!здеп бейб^ш ьйкп турак,тылык,ты, ынтымак,ты, жасампаз енбекп энге, жырга к,осып жалпак, элемге паш еткщ келедг Жараткднньщ осы жаксылыгына риза болып мьщ мэртебе шуюрлш етесщ. Жалпы мундай жумыстар тек Алматы шаЬарында гана емес ел аумагында ж у р п зы т жаткдны да белплг Элемдеп дамыган 50 елдщ к,атарына к,осыла- мыз деген мак,сатк,а кумэнданып кдраушылар 6ip мезет айнала тещректеп ктелш жаткдн жумыстарга назарын аударса екен деймш. Алматы - тек тэуелс1зджтщ гана алтын 6eciri емес, ол осында келш армандарына жеткен, бак;ытты тапкдндардьщ да алтын 6eciri. Алматы - жалкдулардьщ, ершшектердщ каласы емес, ол ецбексуйпштердщ, таланттылар мен талаптылардьщ, жасампаздардьщ кдласы. Осы жолдардын авторы мен e3iM де осыдан тур- тура отыз жыл бурын Алматыга табан Tipen ез бак,ытымды тапкдн мыцдардыц 6ipiMiH. Жацадан уйленш келшшепмд1 жетектеп 6ip шабаданды колга устап келгенде Алматы егейсше, жатыркдй кдрсы алгандай болды. Жолда кездескен бар к,иыншылык,тарга шыдап бак,к,андык,тан осы кдладан ез бакытымызды таптык,. Алматы - осы к,алада дуниеге келген алтын асьщтай ул-к,ыздарымньщ да алтын 6eciri. Осында 29

тырнак,алды дуниелер1м баспа бетшде жарык, керш, алгашкы кггаптарым жарыкка шыкты. К,аз1р осында турактап, орын тепкен барша журттьщ бак,ытыньщ, алтын баспалдак,тары, бак,ытк,аапарар жолдары мен кошрлер1 осы Алматыда басталган. ©ткен жылы Алматы кдлалык, эюмдшне басшы eTin Елбасы Нурсултан Назарбаев «НурОтан» партиясы торагасыньщ орынбасары болган жалынды жас Бауыржан Байбект1 тагайындады. «Жас келсе, кже» демекпй, азгантай тана уакыттьщ пшнде осынау жауапкершЬйп аса зор жумыскд жас эмм белсене Kipicin, кдланыц элеумегпк-экономикалык дамуына жаца cepniH бердт Кдланьщ даму жоспарына сэйкес кептеген icrep тындырылды. ©cipece, келес1 жылы еткел1 отыртан Дуниежузыж студенттердщ кыскы универсиадасына эюм бастаган кала журтшылыгы тас-туйшдайын отыр. Осы жарыстарды етизу ушш арнайы кыскы спорт турлерше арналган элемдж жогары стандарттарга сэйкес келетш кос спорт аренасы салынып, жарыстарды отюзуге сакадай сай. Дуниежузшщ коптеген елдершен келетш студент спортшылар ушш барлык, жатдайлар жасалып отыр. Спорт жарыстарыньщ сыртында келген конактарды казак, халкыньщ тарихымен, мэдениет1мен, колданбалы енер1мен таныстыру ymiH арнайы багдарлама дайындалды. 2011 жылы Азиялык кыскы ойындарды ойдагыдай отюзген Алматы каласы студентик кыскы универсиаданы да ойдатыдай отюзед1 деген сешмдем1з. Осынау ic-шаралардыц барлыгы - К,азакстанды элем журтына танытудагы алтын Konip icnerrec. Алматыныц элеуеп кыскы олимпиадалык 30

ойындарды епазуге де толык, жетедь Оган мумюндж зор. Ол алдагы уак,ыттыц енипсшде. Жаца жас эимш ц бастамасымен элемнщ кептеген елдер1мен, ipi кдлаларымен ккерлж байланыстар орнату жешндеп бастамалары ез нэтижесш бере бастады. Олармен б1рлесш ic журпзу женшде кептеген хаттамалар мен келюмдерге к,ол цойылды. Жас энамге осынау nrLiiKTi 1стерде сэттЬйк тьгейм1з. Букы кала соган 6ip юадей жумылып атсалысуымыз керек. Кешрлер мен жолдар ap6ip адамды алые армандарга, бшк максаттарга жетелейдт Кешрлер мен жолдар 61зд1 сэулегп де нурлы eMipre бастайды. 31

экеты рплы сыр Абзал экем Кцрманбек Жусшбекулыныц туганына 90 жыл толуынаарнаймын. сез бпсы Аяулы экелшдщ ем1рден еткенше де бес жылдьщ жуз1 болып калыпты. Сол жылы туган балалар бес жаск,а толды. Ел аман, журт тыныш 6api ез к,алпында. ¥л-к,ыздарымыз ескен сайын e3iMi3 де жаск,а жас к,осып, елуд1 де ецсердж. Экем кайткдн жылы-ак, осы естел1кт1 бастагым келген. Неге екенш, бглмеймш, ештеце жаза алмадым. Неден бастарымды, неден аяк,тарымды б1лмед1м де. Азды к е г т елец, эцпме жазып колга к,алам устап журген басым. Намыскд тырысып, неге ез экем туралы жаза алмаймын деп ез!мд1 камшылаумен болдым. Бул жерде маган уак,ыт кемекке келд1, арада еткен бес жыл эке тулгасын терегцрек тани тусуге, оныц к,ад1р-к,асиетщ багалай бглуге жэрдем бердь Содан Алматыда сирек кездесетш кдкдган к,ыстьщ к,ак, ортасында к,ацтардьщ ак, тутек бораныцда, сак,ылдаган сарышунак сэры аязында аздап суык, ra in тумауратып жатып, осы ецбекы бастадым. Бастардан бурын ею-уш кун децбекгшп жатып, мынадай жайтты басымнан кеш кетм бар. Арыстан пойыздан Tycin, автобускд мшш жолдан ауылдын тусынан Tycin, к,ара жолмен уйге карай аяндап I 32

келемш. Уйге жак,ындай бере, ез1мнен кейшп маркум iHiM Эбсадык, еккен улкен кдрагаштьщ тубшдеп агаш сэюде отырган ак, сакдлды, к,ара сакдлды кдрттарга квз1м тусе Kerri. Карасам, ш тершде экем отыр, ез кез1ме e3iM сенбед1м. Жанылыскан жок,пын, шын бейнесш керд1м. «Ой, экем Tipi екен гой», - деп куанып кетпм к,ырк,ына келе жаткднымды умытып. Кецы ппркш, ел1мге сенбейд1 екен, оцайльщпен коцджпейд1 екен. Жак,ындай бере, кдрттармен амандасып, араларында экемнщ жок, екенш быгенде жан дунием к,улазып кез!мнен 6ip тамшы жас ыршып тусп. Алдамшы yMiT жетегшде кез1ммен к,айта- кдйта экемд1 1здеймш... Сонда да, сол сурет сол бейне санамда мэцплжке кдлып к,ойды. Bi3 эр жолы бала-шагамызбен Алматыдан келгенде, экем бар шаруасын тындырып, намазын ок,ып, шайын irnin, сол сэиде кун шуак,та кул1мареп отырганыныц талай куэа болган едш. MiHe бул сез басындагы азгантай гана шепшс. Эке жайы айтылар сырлар, жазылар жайлар алда. Автор. 33

ЭКЕМ НЩ ШЫОДПН ТЕП Казак «Жеп атасын б1лмеген жетеаз», - дейдг Кецестж кезенде бул естелштщ калдыгы деген кертартпа туаш к калыптасканы GTipiK емес, шындыгында жас урпак, унпен жет1 атасын б1лу- улкен тэрбие, зор тагылым. Мен экем жайлы сез козгамастан бурын, ол исшщ шыккан тегше ток,талмак,пын. Экемнщ азан шакырып койган аты - Курманбек. Шамасы Курбан айт кезшде дуниеге келген. Казак. ырымшыл халык, кой. BipaK, сол ырымдарыньщ кебшщ шындыкка да жанасатын кeздepi аз емес. Балага кез тимесш деп, оган эдеш езге ат к,оятын жагдайлар да болган. Онысы, бала- ны жамандык,, дерт айналып етсш деген плектен болуы керек. Экеме екшгш - Шанакбай деген ат тел1нштк Экемнщ шын атыньщ Курманбек екенщ, глуде 6ipey гана быетш. Кеппплж ол xiciHi сол Шанакбай деген атымен атайтын. Экемнщ шыккан теп - Орта жуз, Кочырат руы - Сацгыл. Сацгылдьщ Агысай атасынан. Мен apire бармай-ак, Мырзалы бабамыздан 6epi карай бастайын. Ол бабамыздан Кулманбет, Жандарбек, Шо^а атгы аталарымызтуган. Ал, Шока атамыздан Оспан, Есен, Турман, Шыдебай деген улдар болган. Оспан атамыздан Ж уапбек, Сарыпбек деген аталарымыз дуниеге келген. Ж уапбек - менщ атам, экемнщ экесь Мешч б1л)ймше, сол Жуапбек атамыздьщ алгашкы косагынан менщ экем - Курманбек туылган. Ол анамыз ем1рден ертерек озып, атамыз екшпп рет Кулэш атты анамызга 34

уйленген. Ол анамыздан экемнщ Жылк,ыбай, Анарбай, Орынбай атты \\тлер1, Кулжамал, К,ыздаркул деген кдрындастары бар. Экемнщ анасы К,оцырат iuiiiweri Мангытай руынан шык,- к,ан 0ж ет деген й а ш ц эп кеа элде кдрындасы болуы керек. Олай дейттшм, мшкене кез1мде экемнщ сол нагашысыныц асына ертш барганы еамде. Жетпсай ма, элде Асык, ата ма екеушщ 6ipeyi болса керек. Анадан ерте калган экемд1 Оспан атамыздьщ уйшдеп анамыз бауырына салып алады. Ол эжем!зден экем1здщ Гулам, Кдратай деген эпкелер1 болды. Бул жалганда мэщтлж еш йм жок,. Ол ккллер де жак,ында о дуниелж болды. Оспан атамыздьщ уйшдеп эжем1з экем1здщ екшып анасы болды. Ол Kici еле-олгенше экемнщ колында erri. Экем1з ол KiciHi анам деп аялаумен болды. Ол эжем1з де Мангытай руынан. 0Keci - Сапарбай нагашы атамыз. Бул жайлардан 6i3 мулдем хабарсыз едж. Экем бул жайында б1здерге еш уак,ытта Tic жарган емес. Бала ем естз бе, 6i3 ол жайлы б1рдене сурай к,алсак„ анамыз 6i3re токтау салатын. Экем1здщ кещлше к,аяу TycneciH дейтш болуы керек. Эжем1здщ eciMi - Мэлкжул екешн кешн быдцс. Ол Kici б1здщ ауыл Озбекстаннан кешш келген жылы сыркат екен. 03i арман еткен Арыстыц суынан дэм татып, кеп узамай о дуниелж болыпты. Ол исш щ моласы Арыс к,аласына Kipe 6epicreri «Парковый» деген разъездщ жанындагы мазарда. Экем1з эжем1зд1 ак, жуып, арулап ез к,олынан аттандырган. Экем1з Сапарбай нагашысыньщ да урпак,тарымен араласып карым-к,атынаста болды. Сол эжем1здщ басына агамыз Эбд1мэулен (e3i сол жерде турады) 35

белп орнатып, кек тас к,ойды. Экем маркам api- 6epi еткенде эжем1здщ рухына багыштап дуга окушы едк Экем1зге асыл ана, анамызга аяулы ене болган ардацты эжем1здщ топырагы торца, иманы саламат болсын деп 6i3 де peri келгенде басына 6i3re беймэл1м кырлары жайлы сез еткен емес. Memici - улкендерден ecrireH эцпме непз1нде жасалган болжам, тужырым гана. Азды-кемд1 жацылыс болуы мумюн. Кей нэрсенщ басын ашып айтцаным да дурыс емес шыгар. Алайда, шындык,ты айтцан жен шыгар деп есептед1м. Экемнщ кеп eMipi б1здщ кез алдымызда erri. ©ткен кундер кеюрейм1зде сайрап тур. Быер1, айтары кеп ед1, тек соньщ 6apiH кез1нде муцият цулак, к,ойып тындамадыц. Балалык, цой, экем1з мэщт жасайтындай кершетш. «К,олда бар алтын- ньщ K,a^pi жок,» деген емес пе, соны енд1 тусшднс. Уацыт зымырап e rin барады. Эке жайлы быетш нерселер1м кемескменбей турганда тез1рек цолга цалам алып, ештецеге мойын бурмай осы есгелпт жазуга бел будым. Быкен сон, улкен парыздан цутылгандай, иыцтан 6ip ауыр жук тускендей бойым 6ip жещлдеп к,алды. Мен эюм де емесшн, байппкеш те емеспш, экемнщ басына зэул1м ескертк1ш тургызатын. М етц эке рухына цоятын ecKepTKimiM - кез майын тауысып, ол жайлы ак цагазга туарген ойларым, толганыстарым. 36

прпйы н-туысцп БПУЫРМПЛ БОЛПТЫН Экемнщ ец басты жак,сы касиеттершщ 6ipi - туыстарга деген бауырмашылдыгы, агайын-туыс десе, eMipenin туратындыгы едь Оган ез1м де талай куэ болганмын. Эл\\ еамде, бала кез1мде экем 6ip KyHi аяк астынан Арыск,а баратын болды. «Эбджэр1м сок,ыр1шек болып априсага TycinTi, барып жагдайын быейш», - деп кап ы уайымдады. ©бджэр1м квкем1з экеме немере im болып келедь Ол агамыз Есен атамыздьщ - немереа. ©кем 6ipa3 уак,ыттан кейш: - Априсаны e a rn жасапты, жагдайы жак,сы екен, - деп к,уанып келдд. Б1здщ Мырзалы бабамыздьщ кенже улы Байкенжеден Есейхан мен Пайызхан деген агаларымыз бар. Сонау к,иын-к,ыстау кезецдерде эртурл! жагдайлармен агайынмен аралары узыш калады. Агайынды кос ж т т т щ улкеш Есейхан Семей педагогика институтын бтр ге н , дэрпер- хирург. ©кем Есейхан мен Пайызханньщ Арысга туратынын ecrin быш, оларды 1здеп тауып алады. Бул 1964-1965 жылдар болса керек. Ал 03iMi3 болсак, 1962 жылы гана ©збекстаннан Kemin келген екенб1з. ©кем сол eKiж ш тп агайын-туыспен таныстырамын, деп арнайы конак ретшде уйге шакырды. Мал сойып, кымыз куйып ауылдагы езге агайындыларды да шакырып 6api шуркырасып табысады. Олар келшшектерш, бала-шагаларын 37

6ipre ертш келедь Мше, сол кезден бастап Есейхан мен Пайызхан агаларымыз агайын-туыстармен табысып, етене араласып кетп. Есейхан агамыз улагатты устаз болды, «К,азак,станга Ецбеп сщген мугал1м» атанды. Басы ауырып, балтыры сыздаган туыстардьщ барлыгы Пайызхан агамызды iздeйдi. Байк,ап карасак, агайын кеггпк етпейд1 екен. Экемнщ осы онегел1 ici 6i3re улкен сабак, болды. Улкен атам - Жусшбек болса, оньщ mid - Сарыпбек атам. Сол атамыздьщ мешмен жасты Эбд1рашит деген улы бар. BipTora, момын, уяц ж т т . Ол Шымкентте api ок,ып, api жумыс 1стейтш. Б1рде ол 6ip жылга жуык, уак,ыт ауылга, туган уйше келмей к,ояды. Не хат жоц, не хабар жок;. Соган алацдаган экем 6ip куш оны арнайы 1здеп Шымкентке барады. Жумысынан таппай, ок,итын жердеп деканаткд барады. Сол жерден 1здеспрш табады. «Адам дереказ, хабарсыз журе ме екен осылай», - деп решш бВпредь Анау уялып, к,ысылып, к,ызарып кетедь К,ыс KG3i кырауда ершбей Арыстан Шымкентке 0бд1рашитп 1здеп баруы - экемнщ бауырга деген жанашырлык, кдсиетш керсеткендей. Ол агайын- туыск;а к,олынан келсе, кемепн, а^ыл-кецесгн аяган жан емес. Агайынныц жеттсттне куанып, KeMicTiriHe кушнш отыраты. 0кемнщ б1реулермен туе шайысып, дерею сез айтканын еспген де керген де емесшн. 0м1рден еткенше агайын-туыстьщ алаканында, уйлершщ тер1нде, дастарханнын басында отырды. Окемнщ туып-ескен жер1 ШэуЬадрдщ тещреп болгандык,тан, сол жак,к,а ini тартатын. Ол - ата-бабаларымыздьщ туды-б1гп жерь Арыста 38

взбекстаннан кешш келген туыстарды узын саны он бес-жиырма тутш гана. Ал, туыстардьщ Ke6i TITayiллip/ie турады. 1969 жылы экем агайын- туыстьщ ортасына барам, деп 6i3 де Шэу1лд1рге ке п тк . Ол жерде бес-алты ай гана туракдадык,. Малга, шаруага ьщгайсыз. Айнала тещректщ 6api жугерь Жайылым жок,. Содан 6ip куш экем Келеске кешетш болдык;, - деп машина алып келдь Келестщ (сулы) «Жуз1мдпс» совхозында туратын Жандарбек атамыздьщ HeMepeci - Тагай атамыздьщ жанына Kemin бардык,. Экем1з Тагай атамызды ете жак,сы Kepin сыйлайды екен. Ол Kici сак,ал-шашын ак, кум1стей к,ырау шалган inerip квзд1, ецгезердей, сэры Kiciекен. Мешрбан, жарк,ын жузд1 Тагай атамызга б1рден бауыр басып KerriK. Ол Kici эцпменщ, тарихтьщ, саркылмас KeHi екен. Ол жерде электр де, радио да, газет те жок,. Ертель кеш Тагай атамыздьщ эцпмесш тьщдаймыз. Ол Kici ем)рдщащы-тущысынтатк,ан,талайдыкергенадам екен. Жанында кенже баласы Кенже жануясымен 6ipre турады екен. Келесте 6ip к,ыс к,ыстап, б1здер Арыста туып-ескен балалары к,ьщк,ылдай берген соц, Арыска к,айта к е п тк . Ол -1970 жыл болатын. Тагай ата 6i3re, 6i3 Тагай атага к,атты бауыр басып калыпыз. Bi3 кешерде ол Kici: - Апырай, буларьщ калай болды?! - деп сакдлын сипап к,атты абыржыды. Арада ай отпей, ол Kici Арыск,а б1здщ уйдщ жанына кешш келдь Ол Kici де агайыншыл, бауырмал жак,сы Kici едь Сол Арыста Тагай атамыз бес-алты жыл турак;тап к,алды. Тагай атамыздьщ кешш келгенше ауылдагы азгантай туыстар катты куанды. Ол Kici суеты, к,асы кальщ, айбарлы, кез1 OTicip Kici едь Адамныц жаман-жак,сы екенш 6ip # - 39

кергеннен танитын. Ke3i тиед1, деп жак,сы малга, жас балага назарын сала бермейтш. Экем маркум туыстарды алаламайтын, адамды аталас екендтне карап емес, адамгерш мтне карап багалайтын. Сол Тагай атамызды eMip бойы «Так,ач, Так,ац» - деп eMip бойы кад1рлеп ета. Ол к!сшн жуз кдралы уак, малы, багатын койшысы болатын. «Малы кеп екен, койшы устайды екен» - деп туртилей берген соц, кайтадан Айбага кешш кета. Осы куш жак,ын агайын-туыстарды былай к,ойып, 6ip эке 6ip шешеден туган адамдардьщ арасындагы карым- катынасы керш карныц ашатын кездер де болады. MempiM, иман, шапагат дегендер азайып бара жаткдн кезде, ез экемнщ агайын-туыскд деген сый- KiypMeTiH, жанашырлыгын мак,таныш сез1ммен еске аламын. Тагы 6ip айтпа кетуге болмайтын 6ip жайды сез етуге тура келш тур. Экем колы ашык, жаны жомарт, пейы1 кеч Kici едь Bi3 1969 жылы «Онтамдагы» уйдд сатып Шэуглд1рге кешттк. Сейтш, Шэукадрден сол кездеп ак,шага шакканда 1000 сомга уй сатып алганбыз. Шэуглд1рде кеп турактамай Келеске Тагай атаньщ жанына кешкенб1з. Сол Шэуылдрдеп уйд1 экем Озбекстаннан Kemin келген Шыдебай атамыздыц улы ез1не немере болып келетш К,антере атамызга басыбайлы бере салды. Анамыз жэне есешп калган балалары б1здер Шэу1лд1рдеп уй жайлы айта бастасак, экем1з: «Ол жайлы сез козгамачдар», - деп тыйып тастайтын. Кетннен б1лсек, К,антере атамыз бен KepMim жечгем1з балалы-шагалы екен. Оныц устше, К,антере атамыздьщ денсаулыгы 40

болмай жургенге ук,сайды. Ондай а к т а беретш жагдай к,айдан болсын?! Тыскд жэрдемдесш кдрайласу, шамасы келсе барын беру, к,ысылганга к,ол ушын созу - улкен адамгершЬ-пктен туса керек. Мше, менщ экем осындай мктан тутарлык, жан болган. К,антере атамыз сол уйде 6ipa3 жыл турып, сол уйдщ кдсынан бала-шагасымен жабылып улкен зэул1м уй тургызып алды. Кейб1реулер 6ipeyre ти-пмдей жаксылык, жасаса, сонысын к,айта-к,айта айтып, езшщ кдд1рш кепредь Менщ экем 6ip туыскдныма уй берд1м, тагы 6ipeyre осындай жак,сылык, жасадым деп жак, ашк,ан жан емес. 41

к о с ГЕРОЙЛПР ЖПЙЛЫ СЫР К,ос герой деп отырганым - кезшде еамдер1 алты Алаштан асып, буюл Кецестер Одагына танымал болган Социалиспк Ецбек Ерлер1 Арыс ещршщ тумалары - Боранбаек Шуюрбеков пен Эуесхан Салыкбаев. Exeyi де - ездершщ маидай тер1мен, адал ецбепмен тек OnTycriK ещршщ гана емес барша к,азац журтыныц мактанышына айналган ардакты азаматтар. Экемнщ тглше «Социалиста Ецбек Epi» деген узак атаудан repi орысша «герой» (Heri3i - орыс емес, грек тышен) деген оцтайлылау келетш. 0pi кыска, api нускадегендей. Борекец карапайым жумысшыдан KOTepLiin, совхоз директоры болып Социалиста Ецбек Epi атанып, КСРО Жогаргы Кецеа депутаты, КСРО Орталык сайлау комиссиясыныц Myuieci болды. «Задарья» совхозы Борекецнщ басшылыгыныц аркасында дурьгдеп, миллионер шарушылыкка айналды. Малшы болып ецбек ететш азаматтардыц кебшщ еамдер1 елге эйгьп бола бастады. Шопандар шеттершен жещл келж мшш, Арыстыц айналасында зэул1м уйлер салып, Арыстыц айналасында зэул1м уйлер салып, балаларын жогаргы оку орындарына туардг Бул казакка жаксылык жаккан ба, соныц езшде «Боранбек iuiin-жеп койды» деген пыш- пыш эцпме де есплш калатын. Бул эрине, кере алмайтындардыц, кызганшак, imi тр адамдардыц 42

шыгарып жургендерь «Жак,сыньщ артынан сез ередЬ> деген тагы бар. 03iM ол юсшщ аты-жешн ecrin сырттай кергешм болмаса. Сондай 6ip сэт 2010 жылы к,айын атам Есмбеков Айтуар жайлы ютап жазу туралы ак,ылдасуга барганда тусп. Ойткеш, ол юснщ Айтекецнщ гзбасары, эрш теа екенш хабардар болатынбыз. 0 p i туыстыгы тагы бар. Алматыдан арнайы келш, к,асыма Айтуар атамыздыц Нурлан, Тани еамд1 улдарын epTin, Шымкентке Боранбек кекемздщ уйше барды. Кездесу жешнде алдын- ала телефон аркылы келккенб1з. Ол юсшщ жасы 75-ке так,ау болса керек. BipaK, эп-эдем1 кшнген, тиянак,ты, укыпты, icKep адамньщ келбетш жогалтпаган сьщайы бар. Сапарымыздьщ мак,сатын быген соц: - Айтекец туралы ютап жазсак, дегендерщ ете дурыс к,адам болган екен, 6ipaK, ертерек к,олга алу керек едь Олай дейтйпм, ол ш г а ц кез1н коргендердщ катары сиреп барады. Мейл1, «Ештен кеш жак,сы» деген. Ниеттерщ кабыл болсын! K,a3ip еюнщ 6ipi ейтш-буйтш, к,алай болса солай ютап шыгарып жатыр. Айтекец ондай адам емес. Атына лайык етш жак,сы ютап шыгару керек. Ол Kid - К,азак,стандагы кдракел цой шарушылыгыныц непзш салган санаулы азаматтардыц 6ipi. Турасын айтсам, геройлыкка мен емес, ол Kid лайык, едь Тек оц кез эдыдж, колдау болганда солай болар ма ед1, юм б1лсш?! Bi3 сол юсмер непзш салган дайын нэрсеге ие болып шыга келдж. Heri3i - шыцдык солай, - деп 6ip-aK, тоцтады. Сонан соц 6apiMi36eH танысып: - Сендер екеущ Айтуардыц баласы екенацдер. Ал, мына баланы 43

танымай отырмын. Алматыдан келсе де, Ty6i осы ауылдыч баласы сиякты гой, - деп Нурлан мен Банига карады. - Кеке мен де бетен емеспш, Айтекецнщ Kimi куйеу баласымын. «Онтамдагы» Сачгыл Шанакбайдьщ улымын, - деп ез1мд1 таныстырдым. - О, айналайын! Сен де бетен болмадыч, куда екенач гой. Экеч - элп метчСейггек туысканымньщ нагашысы. «Экеч елее де экецшн кезш керген елмесш» деген. Маркум елгезек, кулсе тамагынан кун кершген жан едБ - деп, мешч темендей отырганымды байкап: - Сен кудасыч, тер казак салтында кашач да куданьщ орны, - деп коярда-коймай терше отыргызды. 1ш1мнен «Куда мьщ жылдык» деген осы екен гой деп ойладым. Борекеч содан соч жечгейдч шакырып, казанга ас салуга буйырды. Б1зд1ч эуреленбеч1здер деуге де муршамызды келт1рмедд. Ол Kid б1рден icKe кеплт, кггапты жазушы им , каржысы кайдан, форматы, мукабасы, жоспары, жайлы тэптшггеп сурак астына алды. - Мына бала жазатын болса, астында келш, Калтасында каржы болуы керек. Ютап шыгару очай шаруа емес. Ал, маган HeeTiHimTepiH бар, - деп суракты тетесшен койды. Bi3 ол юаден осы ютаптыч беташар ce3iH жазып беруд1 етшдж. - Апыр-ай, ездер1ч калап отырган б!реулер1ч бар шыгар, элi де болса ойланычдар. Мен жазуын жазам гой, - дед1 сураулы жузбен 6i3re карап. - Жок, Бореке! Bi3 азд! уйгарып отырмыз. Айтекечмен агалы-шьм, кызмеггес жолдас, эрштес болдьщыз. Жол оздш , - дед1м мен етшш. - Кекелер1чгнч ылги кеуде какпай сыпайылык 44

танытып отыратны бар, - деп сезге жецгей араласты. - Жарайды, солай шешкен екенацдер, кедюпм, - дрд1. «Улык, болсац, юппк бол» Дегеннщ магынасын Борекетад тыадап отырып уккандай болдым. Ол Kid ютапта Айтекецнщ шыккан теп, жалпы К,оцыраттар туралы тарихи I деректер жазылу керек деп, орнынан турып Kerin аргы-берп тарихтан соз к,озгады. Уйге юрген сэтте, сере толы кггаптарга кез1м тускен. Ол Kici ете бънмдар екен. Bip кез Казакстандагы кдракел к,ой шаруашылытыньщ к,алыптасуы жайлы эцпмелеп erri. Алдында маган TypTin отыр дегендей ишара жасаган. Bip ауыз сезге Kipin шыгамыз деп Борекец ушнде терт-бес сагаттай отырып кдлдык,. Куда деп алдыма суйе тартты. «Жак,сыныц жак,сылыгын Kici емес жан-жак;ты, ок,ыган, галым и аекен гой, деп к,атты суйандом. Мен Арыста №13 мектеп-интернатта ок,ыганмын. Кластастарым тугелге дерлцс сол «Задарил» совхозынан болатын. Ата-аналары малшы, механизатор дегендей. Айтатындары - мотоцикл, жещл машинаныц маркалары. Мак,тайтындары - Боранбек Шуюрбеков. Сол Борекец эуел1 Арыс кдласындагы мал сою пунктшщ бастыгы болып, содан соц к,ызмет бабында 6ipT e-6ipT e жогарылап, Беген аудандык, аткдру комитет! терагасыньщ орынбасары к,ызметше тагайындалды. B ip куш экем соны ecrin: - Мен бупн Тем1рланга барып Боранбекке кутты болсын айтып келешн, - дедг Экем б1реудщ табысына, жеттсттне керемет 45

цуанатын. Сонысынан ба, ем1рде сыйлы, к,ад1рл1 болды. ©зшщ де жеткен табыстары, жеткгпктер1 аз болган жок- Тем1рланга барып келген соц, эцпмесш тыцдадык,. Ол Kid эцпменщ майын тамызады. Аудандык, аткдру комитетшщ естнщ алдында турган кезекцп милиционер: - Жаке, а з юмге кeлдiцiз? Приемга жазылып па едйцз, - дейд1 кес-кестеп. - Ж ок шырагым. Прием дегешнд1 бглмеймш. Борекецнщ хатшысына айт, Арыстан 6ip к а келш отыр, - деп езшщ атын атайды. Эле, Борекецнщ KipdH деген хабар жетедь - Шэке, Ассалаумагалейкум! Бала-шага, мал- жан аман ба, - деп ол Kid экемд1 жылы жузбен к,арсы алады. - Айналайын, Боранбек! Мына атк,а мшгенщ кутты болсын! К,ызметщ баянды болгай. Елше, журтыца еткен к,ызметщде, абыройлы бол,-дейдь - Рахмет, Шэке! ©3ini3 кдлайсыз, маган не буйымтайьщыз бар? К,ысылмай айта 6epini3,- дейд1 Борекец. - Боранбек шырагым. Менщ ешкандай буйымтайым жок,. Бес-алты малым бар, азгантай жер1м бар бак,ша ereTiH. Совхоздан бес-он тецге алатыным бар. Маган ештеце к,ажет емес, - дедй. - Ой, Шэке, а з м е т тац калдырдыцыз гой! Маган келгендердщ 6api б1рдеце сурай келупп едь - деп мэз-мэйрам болады Борекец, экемд1 аркддан кагып. Бул 6ip эцпме болса, келеа эцпме экем жарык,тык,тыц атак,ты тем1ржолшы, Социалиспк Ецбек Epi - Эуесхан Салыкбаевпен таныстыгы жайлы болмак. Мен, 1976 жылы Арыс каласындагы 46

мектеп-интернатты бтрд1м. Ол кездеп жасгарда жогары бЬйм алсак, деген кулшыныс зор болатын. Мектептс б т р ге н сон, уй-1нпм1збен ак,ылдасып, мен Караганды каласына окуга баратын болдым. 1972 жылы Карагандыда Республикамыздагы екшпи университет бой кетерген болатын. ! Оньщ устше, озмнен улкен агам Эбд1мэулен сол университеттщ экономика факультетше 6ip жыл бурын тускен болатын. Барлык, документтер1мд1 жинап, экем екеум1з жолга дайындалдык,. Жаз кезь Шыде айыньщ басы. Кун кдлай куйш турса, билет маселeci десолай куйш тур екен. Бар билет алдын-ала сатылып кеткен. Енд1 не ктейм1з? Экем кеп ойланып жатпайды: - Балам, жур Эуесханга барайык,, - деп м е т жетекке алып тем1р жол бастыгы отыратын кецсеге бардык,. Ол кезде Эуесхан ага Арыс станциясыныц бастыгы болатын. - Ол KiciHi танымайсыз гой, несше ауре боламыз, - дед!м. - Ундеме, 6ip м аш а болар, - деп экем Эуесхан аганьщ алдына Kipin Kerri. Bip мезет: - Оу, Шэке терлепщз, - деген ол юсшщ даусын еспддм. Сэлден кейш Эуесхан ага 6ip жак,к,а шугыл телефон согып жатты. Кабинеттщ eciri сэл ашык едг Bip кезде экемнщ: - Айналайын Эуесхан, рахмет, - деген риза болган даусы к,улагыма жетп. Экемнщ eici e3yi кулагында: - Балам, жолымыз болды. Эуесханньщ атасына рахмет. Бэрш тез реттеп бердь Ka3ip кассага барамыз, - дедг Кассага бара 6epreHiMi3 сол едд, кассир к,ыз алдымыздан жупрш шьщты. - Жаца бастык, айткдн Kiclaep аздер боласыздар ма? Канша билет керек ещ, - деп бэйек болып жатыр. Сездщ к,ыск,асы, билет колга тидк Экельбалалы екеум1з кепнасш 47

поезга шыгып кета. Бул осыдан аттай отыз бес жыл бурын болган окига едь «0лмесе, ата-бабац кайда кета» - деп Майлыкожа акын айткандай, 2007 жылы, cayip айында аяулы экем ем!рден erri. Жетюнщ карсачында туе ауа ауылдьщ желке тусынан ететш тас жолдан 6ipaK тусп «Мерседес» жецгл автомашинасы бурылып, кара жолмен ауылга жакындай бердь Бет алысы бiздiч уй шамасы. Келйс уй ipreciHe келш токтай бергенде: - Ой, мынау Салыкбаев кой, Эуесхан гой, - десп улкен- дер жагы. Ал, мен болсам аты-жешн быгенмен ол ю амен кездеекен емеепш. 1ле машинаныч edri ашылып imiHeH Эуесхан ага акырын тусп де, ею ж т т ею жагынан колтыкка алды. Cipa, коз Kepyi нашарлаган болуы керек. BipaK сез саптауында мш жок екен. - Эй, улкендер1ч кайсьщ? Неге жендеп хабар бермегеначдер, - деп айкай салды, - Кеше меийтке жума намазга барганда еспд1м «Онтамда» Курманбек деген Kid кайтыпты деп. К,удай-ау, бул ауылдьщ аксакалдарын тугелтанушы ед1м. Ол им екен деп сурастыра келсем, ол Шанакбай екен гой. Шэкеч кешеп мен1ч сыйлас досым Сеютбепч нагашысы болатын. Дастарханынан талай дэм- туз татып ещм, - деп 6ip-aK токтады. Ауылдагы улкен1м1з - Эбд1кэр1м кекем1з: - Эуеке, айыпка буйырмачыз, кател!к б1зден деп, - бэр1м1здгч атымыздан KeniipiM сурады. - Баягыда аудан орталыгы Тем1рлан болганда Сеютбек 6apiMi3 жиналыстан 6ipre кайтканда очаша жер деп осы Шэкечшч уй1не токтап шай imin, карта ойнап дем алушы ед1к. Сеютбек

маркам жандаардьщ «кдракулагы» ед1 гой. «Ж тттщ жак,сы болмагы - нагашыдан» деген. Шэкец марк,ум дастаркдны кец, ак,кец1л, бала сияк,ты жан болатын. Сум ажал к1мд! аяйды дейсщ, арты кдйырлы болсын, - деп б1здерге кецы айтты. Кдншама гатап ок;ып журсемде «кдракулак,» деген сезд1 кездеспрмегем. Туцгыш рет сол Эуесхан аганьщ аузынан еспд1м. Ол Kid к,ара сезге шешен екен, Кезден к,алса да сезден кдлмапты. Аталы, баталы, жуйел1, киел1 талай сез айтты. К,айгы уст1нде отырган б1здер 6ip сэтке болса да жещлдеп к,алдык,- «Экец елее де, экецнщ кезш керген елмеан» деген осы екен гой, - деп ойладым бул жолы да. 49