Ж.Дәрібаева Ақ бура сезімдер

дыктан iiuin адып, эйелш сабаулары керек екен рой. Ол эйел! де уюметгщ жумысын сол сиякты icTen к е л т , шар- шап-шалдыкканына карамай, кешке уйше кел1с 1 мен от жагып, ас аз1рлеп, Kip жуып, малга карап кун болып журе 6epreHi дурыс кой, еркепн аялап. Ондай ecKi тусшжтен арылып, жастарды тендж ке, 6ip-6ipin тусш уш ш к ке тэрбиелеу керек. Осы аздердей кемгпрлер, баягынын кал- ган-куткан саркыншактарын еркек балалардын миына куйып, оларды заманмен 6ipre алга жылжуга бей1мдеудщ орынына, Kepi тартып куртып ж урандер, - деп Сапура соз1н устемелете тускен. Bip кезде eKeyiHiH сез таласын тындап отырган журтгын ш ш ен Жаныл шешейдщ заман- дасы, кезшде ел баскарган, халкына сыйлы Нургожа акса­ кал жактырмай: — Enai эн пм еш догарындар, Tencine бермей. «Улкен турып, Kiuii сейлегеннен без» деген заманга тап болдык, амал неплк. Жаксы эйелдщ жен! эркашан ecrri азамат ушш белек болтан, оган кол кетермек тупл мандайынан шертуге батпаган бабаларымыз. Сондыктан кыз балага ерекше тэрбие 6epin, оны ер-азаматтык табигатын тануга юшкентайынан уйреткен, ейткеш ер мен эйел болмысы 6ip- 6ipiHe уксамайтын eKi белек дуние eKeHiH бурынгылар б т ген гой. K.a3ip сол бнпмнен ажырап калган бул байгус- тарга HeciHe KiHe артасын, Жанылжан, булардын обалы 6epiMi3fliH мойнымызда, — деп ол ce3iH аяктады. Содан кешн бул eHriMeHi еш юм кайтып козгаган жок, келген журт етзн жеп, шэйш iuiin, шкен-жегенш эруакка багыштап, да- бырласып таркасты. 1968 жылдын мамыр айынын соны болатын. Жер 6eTi гул д ен т, масатыдай кулпырып, кун нурымен жаркырап, жасыл элем ке тлдерд1 шаттандырып, журттын 6api 6ip- 6ipiMeH куана каушып, жарык дуниенщ рахатына шомып, хош Hici буркырап, жайкалып, жайнап ескен бау-бакшасы- на карап журектер1 елж1реп, OMipre жацадан келгендей, ду- манды енбекке кулшына Kipicin кеткен e;ii. Осындай KyHHiH 6ipiHfle Keniai шалкып ж у р т , Клраман Кызылорда жакка барып, уйшдеплерге базарлыкка жазгы KHiM-кешек алып, анасын, эйел, бала-шагасын 6ip куант- кысы келген. Жакында гана 6ipeyfliH уйш салып, оны кетеруге кемектескеннен колына азын-аулак каражат тускен болатын. Ауылдан 6ip жакка жол журу онай емес. 102

ейткеш автокелж журтта жок, калага кунше eKi рет каты- найтын ecKi автобусты н imi жолауш ыларта лык тола. Ж уйрж пойыздар бул шатын стансага токтамайды, ал eKi- уш минутка аялдайтындарына кассада билета таныстык- пен уш-терт адам алар-ау, 6ipaK олар Кызылордата дешн ж ет т с шакырым бойы 6api6ip, кебшесе турегелш барады. Сондыктан, билетаз журт eciri ашылган вагондарга «лап» 6epin, 6ip-6ipin итере, сур ж ш -кабы н ы п, таласа-тармаса жупреднай кеп. Олар ездерш проводниктердщ онмен- дершен кейш карай итерш жатканына карайтын муршала- ры жок, ентелеп, тек iuiKe Kipin алса болды, эрмен карай 6ip амалы табылатынын бтледт Акшаны алтан сон провод­ ник сырт коз уцпн дауысын KOTepin 6ip-eKi акырып алады да, алыстан келе жаткан жолаушылардын жандарынан орын тауып шокиып отыртан булармен кейш жумыстары да болмайды. А л жастар жаты тамбурда турып барады. Мундайда ен киыны билет тексерулп-ревизорлар, олардын келе жатканын проводниктер 6ip-6ipiHe хабарлап отырады да, ездерш щ билетаз мш пзген адамдарын жасырута ты- рысады, acipece жакаты тамбурда турган ж астар жаты мундайда вагоннан вагонга етш , тыгылуга мэжбур. Ж ург берген акшаны булар да береджау, 6ipaK кашуга тура келедн Bip жатынан осы жатдайларта байланысты, ал кей- де жастардын калтасында тиын-тебен тапшылыгынан бо- лар, эйтеу1р бозбалалар мен ж тп те р жуйткнен пойыздын успн е MiHin алып, кала мен ауыл аралыгында журе 6epeTiH ед|. Оларды милиция ер стансада андып ж у р т , устаса камап тастайтын. BipaK 6epi6ip em6ip пойыздын To6eci бос болмайды. Кашан керсен эр ватоннын успнде б1рнеше ер балалар тынымсыз ж уп pin ж ургеш , оларга карап, журт танданбайтын да болтан, «ей, осылар калай корыкпайды, ездер1 журек жуткан ба?» - деп катын-калаш анда-санда айтып койганы бо л м аса, журтты ц K03i бул KepinicKe уйренген. Пойыздын тебесжде де ep6ip ауылдын атаман- дары ез билшн ж урпзуге тырысады. Bip топтын жттгер1 eKiHLui топтыммен устасып калса болды, ж уй ткж бара жаткан пойыздын ycTi кыргын тебелес болып кетедь Осындайда кейб1реулер1 кулап кетш , мерт болатын жаг- дайлар кездесш турады. Караман да пойыздын ycTine MiHin журе беретш. Осы жолы да сол уйренипкп эдшпен К.ызылордата жетш кал- 103

макшы болган едь Пойыздын тобешнде бугж бозбалалар эдеттепден кеб1рек екен, ересектен езжен баска euiKiMfli коре алмаган ол вагоннан вагонга GTin келе жатканда 6ipHeiue баланын тебелесш жаткан устжен тускен. Жаста- ры он бес-он алты шамасындагы буларды Караман бурын кездеслрмеген, олар баска жерден Miнген болулары керек, afiTeyip iuiiwie e3i танитын ешюмд1 байкай алмады. Шата- сып калып, 6ip-6ipiH ургыштай бастагандарды ажыратпак- шы болган мунын 03iHiH жагасына б!рнеше бала жармас- кан. Тар жерде, журш бара жаткан пойыздын устжде юшкене артык кимыл жасауга болмайтынын бшелн Кара- ман, эл! акыл гоктатпаган мыналарга «койындар, сендер ж ердщ усл н д е ем ессщ дер, курисындар гой» деп айта 6epin, ©3iHiH алкымынан алгандардын колдарын кагып, кейГн ш еп н е бергенде, балалардыи 6ipeyi оны итерш ж1берген. Содан ол пойыздын астына Tycin, басы мыжыл- ган. Караманнын жансыз денесж ертенже «Караозек»де- ген стансанын ар жагынан милиция тауып экелгенде, «Жаныл эж е немерелер1 мен келж ж щ журектер1 шерл1 бо- лып калмасын деп, ойбайлап ш ж д е п зарын да шыгара ал- мапты», — дейд1 ж урт. С е й т ш , iuiiHeH тынып, суйекке KipreH уш ер м с!д е н ба ска еш ю м ге улынын м э й т н корсетпей, оны уйден алып шыгып бара жатканда Жаныл шешей жалгызы Караманмен коштасып, K03iHiH жасын булап турып: «Кош бол, еж елм , анкылдагым, адалым! Ба- тырлык пен кайсарлыктек жауга шапканда гана керекттн .са ган уй р ет п еп п ж -а у . М ы н а дуниеде OMip сур у уш ж беШмделш, л к мжезд1 сындырып, жумсарту керекттн ай- тпаппын-ау саган, мен ку бас. «Батырлар тукымысын, ер- мшезш, март, KemipiMfli бол, eKi сойлегет-ердщ олгеш, эдшетазджке карсы тур, элаздерге корган бола бш , адам- дарга кол ушын беруден аянба» деп тек (згшкке баулыган- да, ажалын адамнан болатынын бтлсемил*, — деп ешрегенде Жаныл эж е ж ц eTeri жаска толган. Караманнын oniMiHe KiHani жасестр1м балалар шекара- лас жаткан Жалагаш ауданынан екен. Жаныл шешей олар- ды соттатпады. Сондагы карт ананын сотга сойлеген co3i журтты катты теб1ренткен ед!. Окымаган карапайым кара KeMnip осылай сойлейД! деп еш мм ойламаган. - Мен анамын, м е т н улымды мерт кылган баланын да анасы осында отыр, — деп бастады созж Жаныл шешей. 104

Eiu6ip ана баласына «Gipeyai влт1р» деп уйретпейдп ce6e6i ол eMipre нэр берупл, жарык дуниеге Tipi жан келтсрудп. Осы басыма тускен кайгы маган 6ipa3 ой салды: 6i3fliH, казак эйелдержщ, кеп жаксылыгымызбен катар, кемип- airiMi3 де аз емес екен. Bi3 урпагымызга окпрде кездесетж жауыздыктан, Kecip-кесапаттан, пенделердж акымактык- тарынан, кермедж терж ен кортануды уйрете алмаппыз, ейткеж оны 03iMi3 де б!лмей\\пз. К в м р е к квздер) ашык, акылгвй эжелер1м!здж адам болмысыньщ ете 6ip манызды кыры — бешмделе 6iayfli 6i3fliH аналарымызга жетюзуге м у м к ж д т болтан жок. Мына кен-байтак даламыз талай кыргын, сотые, тенкерктер мен жаугерш ш кт} керген. Салт-дэстур, енегел1 тал!м-тэрбие тэж!рибес1 уз1лin калга­ ны да сондыктан. Мен G3iMe келетж болсам, бала тэрбие- леуге муршам да болтан емес. К,удайдын берген кара дома- лактарын туа салысымен 6eciKKe танып, улкендерше юийлерж тапсырып, кушпз-туш ерлермен б(рдей колхоз жумысында журдж. Одан ¥лы Отан согысы басталды, та- банымыздан тозып журж eriH eriri, оны жинап, кырманда тунеп, майдандатыларта астык дайындап, кыста кш м-ке- шек Tirin, колгап токып ж4берж турдык. Мундайда бала- шатата карау кайда. Согыстан оралган ер-азаматтардын Ke6ici мугедек болып оралды. С вй т ж , ауыртпалык эйелдер мен ж асесж р1мдердж кылдай мойындарына TycTi гой. Осындай жагдайда журген ананын баласымен с е й л е с т , шукркелесуге, акыл айтуга м у м к ж д т болды ма? Балала- рымнын к е б к ж К.удай алды, солардан калган жалтыз туяк осы Каражаным ед1 , муньщ да кыршынынан киыларын KiM бж ген? Байгус аналардын рахат коргендер! шамалы. K.a3ip де эйел KyHi бойы е м м е т т ж жумысында. Квктем басталса болды, барж курш же айдап, eriH жумыстарына жегедь Кектем, жаз, куз бойы эйелдж отбасына караута уакыты жок, тек кыста тана аздап бойын жазганы болмаса, 6ip тыным таппайды. Осынын бэр ж айтып туртаным, мен euiKiMfli де кжэлай алмаймын. М ынау жас балалар согга- лып, б1рнеше жылдан кейж турмеден босатылганда ия бейшара болып у п т ш п , немесе жауыз болып шыгады. Булардын жанын шыркыратканда менщ балам ripuiin келе ме? Ешюмде oiniM, кепм жок. Ж ас жеткжшектердж тат- дырларына балта шаппайык, аналарын куса кылып, OMip жастарын екеппейж . Онан да op6ip ана ез баласын мына 105

0 м1 рден опык жемейтшдей, адамдармен ттл табысып, жа- рык flYHMere epKiH бойлайтындай eTin ecipyfli ойласын. MeHiH айтарым осы», — деп Жаныл шешей сезш аяктаган- да, сот залында жиналган журт ушып турегелш, кол шапа- лактап: «Жарайсын, Жаныл эже! Мына ce3iHi3 нагыз да- нышпан А н ан ы н с©3! гой! Жанымызда He6ip керемет адамдардын жургенж бше бермейд! екенб1з-ау», — деп ду- ылдасып Kerri. Осылай Жаныл шешей езш щ улкен адамгершшп мен ipiniriH журтына таныткан едь Еш мм сотгалган жок, кыл- мысты жастардьщ аналары Жаныл шешейд1 кушактап, erijiin жылап турып, алгысын айткан. Кейш сол балалар Жаныл шешейге кел1п кемектесш, отынын экелш, баска да колкабыстарын типзш турыпты. Жалгыз улынан айырыл- FaH Ж аныл шешейдщ к у й т iuiiHe тусш кетсе керек, эйелдердт айтуы бойынша, онын шашы тугел Tycin, басы таз болып калыпты. А к кимеш епн шатырдай гып к и т алып, кезше кершген балапарды уйше шакырып, кэмпит устатып журетш осы кейуананы жерлестер1 курметтейтш. Оны н дуниеден еткежне коп жыл болса да, касиеттшпн кейшплерге внеге eiin, бул окиганы естер1не алып, айтып отырады.

EKI ДУНИЕ АРАСЫ НДА Аяулы анам БиСпгапша Д э р 1'байк;ызыныц рухы на арнаймын. Олар eKeyi К,ызылорда каласындагы катерЛ1 iciK aepirepi ауруханасында 6ip палатада жатыр. Кырык тогыз жастагы Биб1ганшанын — С эу л е н щ анасыньщ — ен еш ж ен с у да етпей калганына ею айдан асып барады. Ал онын жанын- дагы жасы отыз бестерге келген Э ни па атты эйелдщ сут бездершдеп KaTepai iciKTeH Teci нйри бастаган. ЧПлдешн KyHi кайнап тур, аспан шыжып жерге тускен- дей. flepirepaep Биб1ганшанын тамырына агзаны коректен- flipeiiH витаминдер мен глюкоза жэне дершерге коса мор­ фий салып, онын киналысын жещлдетуге куш салуда. С е у ­ ле 6ip айдан 6epi анасына кут1м жасап, жанында отыр. Ол М эскеу каласында жогары оку орнын 6iTipin, сондагы А.В.Луначарский атындары Мемлекетпк театр OHepi инсти- тутында ютейдй K,a3ip жазгы демалыс уакыты болгандык- тан, Сеуле жумысындагы басшыларга анасынын жардайын айтып, елге келген. Осыдан уш ай бурын, кектемде, ол апасын MecKeyaeri Катерл1 iciK дертгерш емдейтш гылыми-зерттеу институты- на апарран едь Ол жерлеri профессорлар операция жасап, в ц еи т пластмассамен ауыстыратынын, сонда он бес жылга дейж анасынын OMipiH узартуга болатынын, эйтпесе бул дерттен онын eKi-уш ай iiuiHfle к е тт калуы мумюн екенж айткан. Операция жайлы ecTireH Биб!ганшанын мазасы к е т т , уйыктаудан калды. Bip KyHi анасы K03iHin жасын булап отырып: «Маган ештене жасатамын деп еуре болман- дар. Туган топырагыма жетюзсенлер, елнак жазылып кетермж. Егер де туз-дем1м 6iTin турса, тагдырдын жазуына 107

кенбеске амал бар ма, ата-анамнын жанына барып жатай- ын. «Жаман айтпай, жаксы жок», пышак YCTiiiae кез жума кетсем, ёкеущ шырылдап, естерщ шыгып, суйепмд1 туган елге ж етюзе алмассындар, кемекке келер, арка суйер кiмiмiз бар. Ризамын, улкен дэртерлерге керсетш жатыр- сындар, енда е л т калып, сендерге масыл болмайын. MeHi ауылыма кайтарындар, айнапайындарым. Y йдеп балалар да э б 1ржш калган шыгар. Ан ау юшкентай Айдосжаным, сендердщ жамандарын, меж сагынып «эжем келедЬ деп кунде жол карап жур-ау, кулыншагым. Не керсем де туган журтыммен 6ipre, ез топырагымда керейш. Келгежме де жарты айдан асып барады, карактарым, MeHi тез1рек елге жетюз1ндер. Кзжик кан тамган жер киналсан куш бередк куансан шалкытады, Теренезепме жетсем, ауру дегенщ та- банын жалтыратып каша женелер», —деп Биб1ганша опера- циядан узглд1-кеалд1 бас тарткан. С оны мен, Сауле мен Алтынбектщ б1рнеше кун бойы дэртерлерге ж упрш , эр еакке KipreHiHiH ececi акталмады. Алтынбек Биб1ганша мен Сэулеге билет экелген, енд1 бес куннен кейш олар елге ат- танбак. М эскеуге келгтуп 6epi Ханшанын кенЫ кетершт кал­ ган. Мундай улкен капада болып кермеген ол, алгашкыда метродан, жер асты электр поездарынан ypKiHKipen журген, кейш оларга 6ipTe-6ipTe бойы уйрене бастады. Кумырска- нын илеушдей ыгы-жыгы боп сапырылысып жаткан журттын арасында адасып капудан коркып, Биб1ганша он- дай жерде С эуленщ колынан «таре» кып устап алып, айы- рылмауга тырысады. Б1рде eKeyi Мемлекетпк жэне Орта- лык эмбебап дукендерге мргенде: «Ойпырмай, дуниедеп барлык затгын 6api осы жерде екен-ау. ИПрюндер, 6apiH осында жинай 6epimi гой. Bi3 болсак, калтамыздагы акша- мызга, 03iMi3fli койганда, балаларга 6ip жещп кжм таба ап- май кинапамыз», — деп мундай молшылыкты кермеген ол, танкалумен болган. Ежи 6ip куж азык-тулт сататын дукен­ дерге Kipin, уй ш п турган ет, шужык, сэры май, ipiMLUiK, сут тагамдарын Kepin: «Мэссаган, казактын багып-каккан кой мен сиырынын 6api осында екен гой. Басе, бар байлыгымыз мунда ж1бер!лгеннен к е й ж , б1зде тапшылык болмай кайтеш», - деп, Биб1ганша кетер1нде туыс-жекжатгары жи- нап берген акшаны тугел ж умсап, жакын-жамагаттын.

кериплердщ балапарына базарлыкты молынан алып, у й т - Terin кэмпит-пешенейден, он шакты килограмм сиыр етж экелш , оны туздап, балконга coyipaiH самал желше ж е л п т п алды. «Барган сон Сокешмд1 уйлеш иремш , келплмтн басына саламын», —дел шашагы бар, жалтылда- ган ак лэтге орамал алды. С е й т ш , ол елге кайтатынына куанганынан, ауруын умытып кеткендей едь Тек кешке дукен аралап шаршап келш, аздап шэй iiuin, сутке кайнат- кан суйык Kypiuj кожеден урггайды. С осы н сэлден кейш бширмей дэретханага Kipin ш кенш кусып тастап жургенж байкаган Соуле мен Алтынбектщ дорменаздж тен iiUTepi удай ашитын. Мундайда Соуленщ кез1 жаскатолып, анасын операцияга кенд1руге тырысады. BipaK Биб1ганша кул1мареп: «Мен осы Teyip бола бастаган сияктымын, куспай журмш, iuiKeH тамагым ciHin, шуюр, жаксымын. Та- нертен сендерге палау басып койып е;нм, жед1ндер ме, куш бойы межмен сенделш ж у р т , карындарын ашты гой. ©здерщ оку мен кызмегген жудеп-жадап жургенде, мен де сендер;п шаршаттым-ау. Алтынбек, карагым, билетп неге жакын кундерге алмадын? Мэскеулер1нд1 керд1м, 6ipa3 жерд! аралаттындар, ракмет, сендерге ею дуниеде де риза- мын. Уб1рл1-шуб1рл1, бакытгы eMip cypinaep. Ан ау артта- рыннан ерген кшжентай Айдос тентектершнщ жолы кутты болып, сонынан iHi-карындастары т е с е б е р сш . 03iHfli куйеу балам емес, улымдай коремж, аман-есен, абыроймен аспирантуранды 6iripin, коргап, рахаты мен жемюж от-ба- сынмен 6ipre Kopirmep. Тт-кезд ен аулак, Кудай бергенжен айырмасын. Ауылдагы жастар сендерге карал, алга умты- лып, таппынады. Копке онеге бола бшу де эрю м нщ колы- нан келе бермейдг Сондыктан, ToHipiM жолдарынды ондал, ата-баба эруактары колдасын, жандарым», — дел ол аналык батасын берген. Ертенше Алтынбек пен Соуле Бибпанша апасын аггракционга апарган. «Мш ейжии, буюл MocKeyai Kopecin, ала», - дел кызы коймаган сон Биб1ганша «Ш ай­ тан донгелепне» отырып, бшкке котерше бастаганнан ты- нысы тарылып, eKi кезж «таре» жумып, жерге тускенше дем1 6iTin кала жаздаган. Будан кайтып аттракционга ол аягын баспай койды. Соуле мен Алтынбек 6ip болмел1 потер жапдап «Преоб­ раженская» атты метронын жанындагы он бес кабатты 109

уйдщ cemiHLui кабатында туратын. Биб1ганша алгашкы Kynaepi балконнан темен карауга дэ-ri шыдамай, журексшт журген, ешн кайтканша тагат таппай, елш сагынып, куж бойы балконда еткен-кеткен адамдарды кэз1мен с у з т , темен караумен алек. Сондап>[ ойы - 6ip казактын кемшрш керу, с е й т т онымен казакша сейлесш маукын басу, ей ткет, Сауле мен Алтынбек кешке 6ip-aK келедц ол уйде торга тускен кустай камалады да отырады. Кен даласынын, туган журтыныц кад1 р-касиет1 куннен кунге артып, Биб1ганша мына дуниеде оларга тен келер ештене жок екенш т усж ге ш сонш алык, елд1 ойлаганда онын e3eri epTeHiii, кезшен ыстык жас парлай женеледг Сагыныштан жуperi езш п , апасы 6yriH тары да балконнан карап отырган, балмеде журген С аул е анасынын дауысын ecTin жанына келдь Биб1ганша балконный жиегше асылып, темен карап: «Кария! Тура турыныз, менщ кызым каз1р ci3re барады, уйге Kipin шэй iuiin кет1щз!» - деп тротуарда кетш бара ж аткан, басында ак орамалы бар, 6ip кемш рге колын булгап, айкайлап тур. «Апа, ол казак емес, татар еже шыгар. Мэскеуде epTypai улт екшдер1 кеп, онын ншнде мусылман- дар да бар. Тебеде, сепзшип кабатга турып айкайлараныныз- га жол болсын, журт 6ip нерсе болып калган екен деп, ми­ лиция шакыртып журер, уят-ай», — деген Сэуленщ сезше анасынын кулак асар Typi жок: «Татар болса 63iMi3 гой, 6ip- 6ipiMi3fli тус1нем1з, уйге алып келсей, шуй1ркелест, шэй imin отырайык та, эбден шпыстан болдым гой, айызымды кандырып казакша 6ip к е сш т сейлесе алмай. Сендер аза- нымен келп , тунде 6ip-aK келеандер. Энг1мелесетж жан таба алмай куса болдым-ау, б у й т п кор кылмай тез1рек елге жетюзсендерил», — деп Биб1ранша жыларман болтан. Сеуле оган мундай улкен калада, мын жерден шакырсан да ешюм бетен уйге юрмейтшш, неше турл! кылмыс кеп болгандык- тан, журт кездейсок адаммен танысуга кауштенетжш айт- кан. Сонда Биб1ганша: «Булай 6ip-6ipiHji жау Kepin, корк- ып, д1piлдеп улкен калада турудын не кереп бар? 03iMHiH ауылыма eiu6ip жер тен келмейд1 екен. Б1здщ елдш кала- сында да, даласында да euiKiMfli еш юм жатсынбайды гой. Танымасан танысып, уйге Kipri3in нан ауыз THri3in, сура- с ы п -б ш с т отырып шэй imecin. Адамды айуандай Kepin, не болды соншама, туге?» — деп оный к енш бузылып, сейлеп НО

апды. Елге кайтканша Биб1ганша e3iH-e3i коярга жер тап- пай кеткен сон, С эуле мен Алтынбек оны осында туратын достарынын уйлерше де кыдырткан, 6ipaK ана тш н е шор- как олармен де ce3i жараспаган Биб1ганша, еаш ауылына кайту Fa калган ею кунге зорга шыдап жур. Осылай елше жеткенше тагат таппай, ол озж ш дертш де умытып кеткен- дей. KyHi бойы корек кылатыны жарты кесе сутке e3in iuieTiH кытырлак нан, оны да кусып тастаудан корка-корка жутады, ceflTin, эйтеу1р, журек жалгап жур, кейде онысын да кайтып тастайды. Бул жагдайын ол куйеу баласы мен кызына бщщрмей, оларды уайымдайды деп аяп, езш сергек устауга тырысады. Еал-дертз тек елге барып бала-шагасы- мен, туган журтымен кауышу. Аузын ашса айтатыны, бала- ларынын жане немереа Айдостын кылыктары. Онын экпм елер ж е Караганда, «бул «Теренвзек» деген ауданда eui6ip жаман адам турмайды екен-ау», —деп ойлап каласын, api мына кен дуниеде Кдзакстаннан артык жер ж ок секиии коршедп Сэуле мен Алтынбек жумыстан келгенше Би&ганша казактын onnepi мен куйлер1 жазылган табакша- ларды 03i радиолага ойнатып, тындап отырады. Bipae Коше- ней Рустембековтж орындауындагы термелер1не, Жэьйбек К эрменовлн, К,айрат Байбосыновтьж шыркаган энлер1не уйып, кезшен жасы тамшылап, ел1не жеткенш е жанын коярга жер таба алмай отырган анасынын жагдайын Kopin Cayaenin журеп сыздап коя берген. Бес баласы 1932-1933 жылдардагы ашаршылыкта кайтыс болган Дархан мен Рыскулд1н бар ынта-ыкыласы Сатыбалды улы мен Биб1ганша кызынын успиде болатын. 0cipece, С а ­ тыбалды ¥лы Отан согысында хабар-ошарсыз кеткеннен кей1н, олар енд1 Ханшанын тшеуш плеп, онын кежл1н жа- сытпауга тырысатын. Ол он бес жасынан атка Minin, колына домбырасын алып, журт жиналган жерде эн салып, согыстан кежн кулазыган кошлдерд! котерт жуperi н. Басындагы yicini такиясы мен устшдеп бурме койлег1, кыска камзолы взше жарасып, кыпша 6eai узш п кететзидей талдырмаш, аккуба, жанары нурлы осы кызга 6ipa3 бозбгша гашык болган екен. BipaK еркетотай Биб1ганшанын кыз болып кылымсып, ж1птгерге карау ойьжа да Kipin шыкпаган. Согыска кеткен Сатыбалды агасынын жэне озпйц оган хатпен жолдаган олевдер!н Биб1ганша термелет!п айгканда, жыламайтын

кемтр-шап, катын-бала калмайтын. Сол жырларды анасы- нын ауызынан Сеуле де кейш б1рталай тындаганы бар: Хат жаздым бес жол eTin, жиырма катар, Оздердщ тарыкканын маган батар, Баланньщ вз басында болса epKi, Eaairi бул арада негып жатар. Жаз болып турган шыгар, шептер жайнап, Тотылар журген шыгар сансыз сайрап, Азамат бас кетерер 6epi кетш, Кемтр-ш ал отыр ма екен соры кайнап. Орапды жагалай 6iTKeH болады тал, Жамигат, энпмеге кулагынды сап, Алдымда агам да жок, ihim де жок, Барады артта калып KeMnip мен шал. Хат жаздым курма тплеу карындаска, KiMiM бар менш де артта сенен баска, Осыны жаман-жаксы Keiuipin ал. К ен ш щ й KeTepin жур, ете баспа. Хат жазып турарсыздар ешй маган, Барады эскер кетш Сатан аган, Карагым, меж ойлап абыржыма, KeMnip мен шалга кара, келсе шаман. Сен едщ артта iHi-карындастан, Ж 1птпк, адам болу бала бастан. Дариянын ортасына кшем жайып, 0л1мнен кырык жыл бурын Коркыт кашкан. Кшемге 6ip кара курт epin барып, Жазганнын сол арада де\\пн баскан. Ж т т к е кайда журсе ден сау болсын, 0л1 де талай дэурен етер бастан. Жамандар жар KOKipeK толып жатыр, KeHiJii KOTepiHKi болады аспан, 112

Сондайдан сактанындар, ата-анам, Оздерге жазам еден eiin дастан. Ата-анам артга калып eriaeai, Козден жас ыршып жерге топледь Жалтызы ем 6ip KiciHin «жаным» деген, Кдйтам ба жаудан есен юм б5лед(. Осы жырларды тындаган сайын С аул е Биб1ганша апа- сынын уйшдеп iniKi болмесж ж тершде inyni турган Саты- баллы кекесшщ улкеггплген cypeTine карап таныркайтын. О н ж епи н д е жасын он тогызда етш косып жаздыртып, елш жаудан коргауга атганган бозбала емес, суретген жар- кыраган мандайы керекарыс, шашын кешн карай кайыр- ган сымбатты азамат Сэулеге ой тунган отты жанарымен карап тур. Соуле де он eKi жасынан бастап олен жаза бастады. С а - тыбалды KOKeciHiH улкен дарын Heci екенж, ол онын журек- пен жазылган op6ip парасатты жолдарынан угады. «K.a3ip Tipi болганда, ол 03iHiH керемет акын екенж дэлелдейтж efli-ay, этген, каншама дарынды, акылды, елж е жанашыр, TipeK болатын тулгапардан He6ip зулматгардын Kecipinen ай- ырылганымыз-ай», - деп Соуле Сатыбалды KOKeciHiH ана- сынын есжде сакталып калган азгантай жырларын тында­ ган сайын коз жаска булыгып калатын. Сосы н 6ipiieiue калын доптерге коилршген олен-хаттарды жогалтып алганы унин Биб1ганшага налитын да. BipaK артынша, 03i oMip таукымет1н коп тарткан анасына деген аяушылык ce3iMi ж ен т, оны TyciHeiiH. С аул е мен Биб)ганш а апасы eKeyiHiH ашылып 6ip энпмелссуге peii келмей журген еди Элде канасынан как жарып шыккан тунгыш перзент1 бола турып, бауырында оспегенлжтен бе екен, Сауле анасынын жанында озж огей баладай сезжетж. Енд1 ею тэулж бойы Маскеуге жеткенше пойыздын купесжде оздер! гана келген, жол бойы анасы мен кызы болып абден сырласып, 6ip-6ipiH угыскан едВ BipaK, этген, апасынын кундер1 санаулы екенж ойлаганда Сэуленж к енш элем-жэлем болып, дэрменазджтен журен сыздап коя бередВ Кудай шипасын 6epin, М эскеудеп улкен орталыктагы 6iaiKTi мамандардан апасы жазылып кетер деп ИЗ

ойлаган. С ол тшепне жете алмай, енд1 Сэулеж н амалы тау- сылгандай. Кдншама жыл арага салып, С эулеж н экеЫ жайлы да Б ибтж ш а осы жолы алгаш рет жылы CG3in айткан ед1. С ау­ ле он бес жасында ешкашан G3i керш-бгпмеген экесш тау- ып, ешммге айтпастан, Шиел1 ауданына барып, онын отба- сымен табысып келгенде, апасынын булкан-талкан болып ашуланганы Сэулеж н жанына баткан. Неге екеж белгняз, сонда алгаш рет ол езж е жаны шыркырап, дурсе койып, урса жонелген анасын аяп кеткен едг Сол 6ip сэтге апасы коз1нен жасы ыршып турып: «Дархан атан мен Рыскул эж енж к эруагын атгап кеттж, солар ед1 гой ceni алаканда- рына салып, мэпелеп ocipreH. Тастап кеткен экен саган ар- тык болганы гой. Сенен осындай арамдык кутпеп ед1к, бул кандай саткындыгын, ойбай!» —деп катгы ашуланып, буган ауыр-ауыр сез айткан. Енш Сэулеж н сол Ыбырайым экеа туралы Биб1ганша: «Ол улкен азамат кой, мен!К1 шолжан- дык па, балалык па, aftTeyip, болмашыга ренжж, iuiiMfleri сепз айлык бапамен одан кетт калдым. Bipneme рет ол 63i де кел;п, адам да салды, мен кайтып косылуга кенбед1м. Кейж TyciHfliM, кастаскан 6ipey;iep Ыбырайымнын сонына Tycin, одан еш аду уш ж , онын отбасын аксаткысы келген екен, сол бака есеппен, оны маган жамандап, 6ip куш онын кыз-келжшектердж ортасында отырганын керсетш, солар- дын 6ipeyiMeH байланысы бар екенж айтгы. Ол кезде Ыбырайым дурЫдеп турган ауданнын соты, кыз-келжшектер коп, азаматтар аз, Ke6ici ¥лы Отан согы- сынан оралмаган, ал кайтып келгендержщон eKi мушесшщ сауы кемде-кем. 03iM ер балаша ecin, еш ю м бет1мнен какпаган сон ба, элде шешем байгус та ем1рдш таукымепн тарта-тарта калжырап журш , менщ кыз екешмд) умыткан ба, atiTeyip менж эйел баласына тан кылыктарым ашылмай калган сиякты, амал, айла дегенд! б1пмей ecinniH. Тек жан мен ар тазалыгын сактап, еш ю м н ж ала ж1бж аттамай, eTipiK айтпай, сыртган сумандамай, турашыл, шыншыл, на- мысшыл болу керек деп ж урш , ен бастысы, эйелге тан касиеттер/п бойыма ciHipe алмаппын. Оган уйрететж де ал- дымда ия апа, не женге болмагандыктан шыгар, элде, ер- азаматтын табигатынын езгеше екенж TyciHyre паркым жетпегенд1ктен бе, aiiTeyip, icTiH анык-каньнын yryFa тап- 114

пынбай, ашуды акылга жеашруге оз1мшшпк пен жалган намыс ж1бермеген куш мен алган бепм н ен кайтпадым. Енд1 гой, GMipfli сурген сайын талай нэрсеге коз1М ашыла бастаганы. Ер мен эйелдщ арасындагы кылдай жпишке пэз1 к сез1мд1 сак тап, аялай б1лу ерл1-зайыптылардын екеу1не де байланысты, acipece, эйел заты устамды, TQ3iMfli, пайымды, KemipiMmifl, юшшеМл болуы керек. Ер адаммен тенмш деп кеуде кагып, текепресу - акымактын ici. Ондай эйел мын жерден KapiKTi болганымен, езш еиш мге сыйлата алмайды. Онын бойынан жылулык, weHipiM, нэз1ктж, бия- зылык леб1 еспесе, ол мм ге керек. вркеш р ек пктен Q3iM таяк жеген сон, осыны саган сабак болсын деп айтып отыр- мын гой», —деп ол кызына сонда алгаш рет мешрлене кара- ган. Кейш апасы 03iHiH жаны мен пл ел тула бойы тунгышы Сэуленщ успнде екенш ж анкештшк iciMen дэлелдеген ель Мэскеуде Эдебиет институтынын ушшпн курсында окып ж у р т , Сауле осы Алтынбскпен табысып, бас коскан, сойтш Kejieci жылы жазда дуниеге Ай дос атты ул келдь Нэресте элжуаз, аурушан болды. Сэуленщ окуын 6ip жылга шегеруге институтта м у м к щ д т болмады, ойткеш К,азак- станнан келген бес студент аудармашылар тобы 6ipre 6iTipyi керек. Сауле не icrepiH бишей киналып, анасына жагдайды айткан. Муны ecTireH Биб1ганша: «М снщ алгашкы корген кызыгым гой ол, немеремд! ж етю зт бер, оз1м багып-кагып, караймын», - деп асханада icren журген жумысын тастаган. «Зейпеткер;пкке шыгуына эл1 терт жыл бар, бала-шаган жас, улкен ульщ болса эскерде, суйенерщ ж ок, киналып каласындар гой, кыздын баласын багып абырой алмайсын, апарсын куйеу бала 03iHiH эке-шешесше», —деп уэж айткан агайын-туыстын созше кулак аспай, Биб1ганша Сэулемен телефон аркылы сойлескенде: «Сен окуыннан калма, 6i ripin ал, немеремш маган экел де, алан болма. НеФбесш Кудай 03i береги», —деген. Сойтш, С ауле мен Алтынбек кундакта- улы уш айлык Ай досты Биб1ганшага ж е т ш з т , оздер1 Мэскеуге барып, окуларын жалгастырды. Ана cyriiiin уыз дамin татпаган шакалакты катайтамын деп Биб!ганша катты киналыпты. А й до сты н алты ай бойы iuii KeTin, оган дэрщерлердщ жасаган eMi конбай, Биб1ганша уймппмен эбден a6irepre тускен. Содан euiKinin с у п не науат салып, KypiiuTiH суын кайнатып iuiKi3in ж у р т , Биб1ганшаныц 03i

емдегеннен кейш гана, немересшщ тиылыпты. Мунын бэр ш кейш С еу л е туган-туы'скандардан, керийлерден ecTireH. Телефонмен сейлескенде Биб1ганша ылги ак, жар- кын дауысымен «жагдайымыз жаксы, Айдосжан сендер кел- генде алддарыннан ж уп pin шыгуга дайындалып жур, 6i3re алан болмай окуларынды оки 6epinaep»,- дейтш кулш. Ай- дос он айFa толганда Сеуле мен Алтынбек диплом жумыста- рын 6iTipin, Теренозекке келген, балпактай баланы Kepin, ез кездерже ездер1 сенбей, олар таныркап турып калган. Буларды жатыркап, А й до с еж е сш ж койнына тыгылып, б1рнеше кун эке-шешесше жоламай койып едк Биб1ганша немереамен онаша сейлесш, улкен адамга тусшд(ргендей «анау папан, мынау маман, бара гой кулыным, бетщнен суйпзил » дейдь Баланын буларга бармаганына, ecipece, Алтынбектщ алдында езш юнелщей ce3iHin, «уят-ай, муны- сы Heci ек ен -ей », дейд1 Биб1ганша кипалактап. BipaK еж есппн сезш е пыскырып турган Айдос жок, онын eciji- дерт1 С еуле мен Алтынбектщ екелген ойыншыктары мен кемпит-пешенейлержде. Алтынбек Н .Э .Б аум ан атындагы жогары техникалык училищем 6iTipiciMeH, сонда аспирантурага тусуге ею жыл- дык дайындыктан'ететш болды. С еуле А.В.Луначарский атындагы театр onepi институтында казак актерлер дайын- дайтын студияда казак тш нен flepic бере бастады. Осылай Алтынбек пен Сеуле екеуше ipi Мескеудщ рухани, гылыми, ортасынын телiMi мол, кызыкты OMipine тагы бес жыл бой- лауына мумюндж туган едь Эке-ш еш еш жастык шактын леззатына батып, 6>л1м куып алыста ж ургенде, Ай дос та уш жаска толды. Биб!ганшанын улкен улы CepiK ескерден оралып, аудан- дагы курылыс мекемесше келж журпзупл болып орналас- кан. Биб1ганша кушдз балага карайтын болган сон уйдщ жа- нындагы моншаны жуып, шамалы айлык-акша алып жур. Ж уырда ол Бакыт деген жетжнп класта окитын уипнип улын мектептен шыгарып, KecinTiK-техникалык училищеге берген. Уй дщ TipniriH аткарып, шешесше колканат болып журген сол баласы. Бакыттын адамга жаны ашыгыш, елгезек, уй шаруасы- на да enTi. 03i кагшездеу, бойы да шамалы болганымен, 116

барлыгынын, жагдайын ойлап, камкорлык жасап журетш де езй Э кесж ен калганда ол ею жаста, кенж еа Асылбек 6ip жаста efli, кейж сол iHiciHe кэшмгщей ага болуга жара- ганын Kopin Биб1ганша Бакытка ум1т артатын, кейде: «Мен елгенде басыма кектасты осы балам кояды-ау», —деп оты- ратын. Кудай ce3flipfli ме екен, солай болды да. Бакыттын улкен кара кездерш щ тубш де шырак жанып тургандай, жан-жагына шуак шаша карайды. Б1рде анасын моншанын бастыктары еркектер шомылатын бол1 м т е ауыстырганын ecTireH он торт жасар Бакыт катты намыстаны п, Bn6i- ганшанын орнына 03i барып, моншаны жуып журдь Ара- сында ол пойыздын тебесж е MiHin, Кызылордага барып, Айдоска «Малыш» деген сут коспа унтагын ж егю зш ж ургеж . Жазда Теренезектен он шакты шакырымдай кашыктыктагы «Калгандария» деген жерден совхоздьщ ек- кен бакшаларынан ол кауын-карбызды таныстарынын есек-арбасына салып экелш , уйдеплерд1 тойгызып, TinTi, Мэскеудеп эп к еа мен жездесше де пойыздагы ж олсерж- гермен Keflicin, салып ямберш, оларды да «aMipe», «торла- ма», «куляб!» кауындары мен тынкиган дэу карбыздарына да карык кылады. У й ге KipeTiH Kipic аз болганды ктан, Биб1ганша, кеб1несе, балаларды ктм н ен де, тамактан да тежеп, тапкан- таянгандарын Айдостын ауызына тосады. Коршшер мен ту- ыскандардын оздершщ де турмыстары мэз болмаса да, олар Биб1ганшаны сыйлап, жанашырлык 6uiflipin, уйлержен сут, айран экелш бередь Айдос 6ip жаска келгенде Биб1ганша Кенже атгы кайнысына багуга берген жалгыз сиырын сой- дырып, тунгыш HeMepeciHiH туган кунше той жасаган. «Ей, Биб1ганша, ертец улын уйленгенде не ютейсщ, алды-артын- ды ойламайсын ба. К ем ектесетш KiMiH бар, юш кентай нэрестеге сонша шашылганын не?» — дегендерге: «Кудай жетюзер. Немеремнж OMip жасы узак, Heci6eci мол, жолы ак, мандайы тола бак болсын! Мал - жаннын садакасы!» - деггп Биб1ганша. Алтынбек пен Сауле колдарынан келгенше пошта аркы- лы балаларга К1Йм-кешек яйберт турады. Bipfle Сауле Ба­ кытка арзандау, табаны калын каучуктен жасалган ту<|>ли салган. Бакыт соны кунде cypTin, 6ipey алып кететтидей, бас жагына койып уйыктайды екен. Bip жакка кыдыруга бара- 117

тын болса, достары сол туфлиш сурап киш кетед!, сей т т жургенде 6ip куш онысы жогалыпты. Пойызда ею жарым тэулж бойы шуй1ркелест, 6ip- 6ipiHe жанашырлыктары артып, кад1рлерш 6iae бастаган Биб1ганша мен Сеуле Теренвзек сгансасынан тустк Оларды кутуге Биб1ганшанын eKi-уш абысыны мен дос ейелдер1 шыгыпты, балалары CepiK, Сэрсенкул, Бакыт, Асылбек пен Айдос HeMepeci де осында. Биб1ганша асыгып-аптыгып по- ыйздан тусе сала, немересже ж упрсш .У ш жасар Айдос та «эжелеп» аяк-колы жерге тимей зымырап келш Биб1ганшанын кушагына Kipin кетп. EKeyiHiH куанышында шек ж ок. Кзшкентай Айдосы н кетерш алып, бауырына кысып, балаларымен, жакындарымен аймаласкан онын маукы басылар емес. Bapi уйге карай келе жатыр, жолшы- бай Биб1ганша жерден 6ip уыс топырак алып, мандайына басып, с у й т турып: «Туган жердщ касиетп Kyuii MeHiH суйепиш бвтен жерде калдырмай, езше жетюзш гой»,—деп кезше жас алганын керген жанындагылардын бэрш щ к е н ш босап кетп. Миуа деген досы, api Kapiuici оны жуба- тып: «Енш какандап шауып, ауру деген не екенш умытып кетесщ эл1, елще аман-есен жеттщ, туган жер саган куат бередг кар де тур осьшан. Э й , Бибнанша, «ауырып турдым - аунап турдым» деген гой, осы жазда Сержжаныннын келш Tycipy тойын тойлаймыз, енщ соган дайындыкка Kipicy ке- рек, так что сенщ ауыруга уакытын жок», - деп кулш, курбысынын аркасынан кагып кояды. Биб1ганшанын бурынгы кесек тамын аудан эш м и н лт бузып, онын орнына eKi кабат шагын уйден уш бел мелi патер бергенше де бес жыл болган. Жиырма кун жиырма жылдай KepiHin, сагына, саргая енда сол уйше де жетп-ау. Бала-шагасымен, жакындарымен каукылдасып, эмпей- ж эмпей болып, агаш едендеп жайылган макта кглемнщ устшдеп карпешеге жайгасып отыра кеткен Биб!ганшанын к е н ш н шаттык кернеп, a3i маз-мэйрам болып: «0з yfiiM, влен-твсепм» деген осы да. М эскеудщ зэул1м yftnepi м е н т мына куркетауык баспанама татымайды екен»,— деп рахат- танып, дереу шайды кайнаткызып, жайылган дастарханнын устш 83i экелген кэмпит-пешенеймен, апельсин, мандарин- дермен толтырып, шужыктан туратып койгызды, сосын 6api кешлдер! жайланып, жагдай сурасып, энпмелесш отырып

шэй iurri. Немереан алдына алып отырып, Биб1 ганша бала- ларынын жуздерше карап, журен елж1реп, М эскеуден ал- ган ocepiH сэлем беруге келгендердт бэрше айтып тауыса алар емес, Tirrri, е зш щ ауруын умытып кеткендей. «Кой, жолдан шаршап келдщ, дем ал», —деп кетуге ынгайланган- дарга экелген базарлыктарынан ол газетке орап 6epin те улгерш жатыр. Анасын осындай шат-шадыман кенш куйде балапары сонгы жылдарда аз квретш. О ны н о дуниеге атта- нар алдындагы бул дуниеде бой жазганы екенш 6api eKi ай эткен сон туанд ь Отыз беске келгенде бес баламен ж еа р калып, Биб1ганша кылдай мойнымен 6ipa3 таукы меттщ ж уп н кэтерген. \"Прек болар бауыр жок, attTeyip, агайын-туыстыц квмепмен балаларын ecipin, ешн жеттлемш легенде мына жазылмас дертке душар болганына кандай амал бар. Шише айы басталган. Бул кезде кум далада аспан айна- лып жерге тусердей, анызак жел1 жерд1 от болып шарпып OTin, ыстык кумды суырып Tipi жаннын ыгырын шыгараты- ны бар. О сы нплдеш н алгаш кы к у н д е р ш щ 6ipiHfle Биб1ганшанын денсаулыгы курт нашарлап, ол кинала баста- ган. Аудандагы aapirepaep оны облыстык катерл1 ic iк fleprrepi ауруханасына жйбердк С е у л е анасын сол жерге жаткызып, ©3i жанында карап отырганына, мше, 6ip айдай болды. EKi адамдык шагын палатанын imi кайнап кетердей, eciK-терезе ашык болса да, дем алатын ауа жок, капырык. Биб1ганшанын езеп шелден ертенедп 6ip тамшы су жута апмай киналып, «imiM жанып барады», — деп Сэулеге бал- муздак алдырып, жалап, аузынын ыстыгын баскан болады да, сэлден кейш оны кайтадан кусып тастап, жан азабын тартып, «уИ» деп Tepic карап, кез жасын керсетпей, сел YHci3 жатады. Шамалыдан кейш 6api кайтадан басталады. Дэрнер келin, тыншытатын морфий салганда гана 6ipa3 дем алгандай болады, онын Kyiui кайткан со н кайтадан адам т ез п а з азапка туседг Анасынын осы халin кору С ауле уш ж кияметтен де киын. Не icrepiH бш мой, ол дэршерлерге жупрумен шырылдап, KyHi-Tyni тыным таппайды. Олардын бул дертке корсетет)н шипасы мен кем еп жок. Бибпаншанын кенш н сурап ауылдан да, каладан да келетж агайын-жекжат, дос-жарандар баршылык. «Б4зде 6ip-eKi кун карайык. сен барып дем ал»— деп жанашырлык таныт- 119

кандарга Сеуле анасын табыстап кете алмайды, олар дурыс карамай, анасы бул жокта у з ш п кетсе, eMip бойы езш кшелаумен етед1 гой. Сеуле тек кана Биб1ганшанын немере к а й ы н сщ ш а Mi наш апасына сенед1. Ол адал да жомарт кешл, -прткке тиянакты, epi шын журепмен осы женгесже берш ген, юшкентайында eKeci кайтыс болып, nieiueci турмыс курып кеткен сон , М ж э ш Жармедет агасы мен женгесшщ колында ecin, олардын жаксылыгын кеп керген. 03i табигатынан дене 6rriMi суду муаш п жан, меп-мелд1р кап-кара моншактай кездер1 нур шашып Караганда, оны кергендер мунсыз екен деп калулары мумю н. Жанахмет аггы Kyfleyi езжен он бес жастай улкен, MiHe3i катал, адуын, сейлегенде ешюмнщ ауызын аштырмайды, 6ipaK езжщ ор- нын да, KiMHiH алдында калай сейлеуж де бж едг Сеуле ж асестр 1м ке зж ен , осы узын бойлы, с уй е п ipi, суеты ж ездесж щ кышкаш сиякты кыршып алатын сездерже кулагы уйренген. б й т к е ш , калада педучилишеде окып жургенде ол булардын уйлерже ж т барып туратын. Ж ездеа кезжде милицияда ютеген, каз1р Кызылорданын ет комбинатында жумысшы. Жанахметпн 6ipiHiui ейел! де ете penai болган екен.-eKeyi сыйыса алмай ажырасып, жел жа- сар кыз бен бес жастагы улы е к е с ж ж колында калган. Жанахметпн ен керемет касиеп балажандылыгы болса ке- рек, солар ушш дем алуды бглмей, куншз-туш тырбанумен журетж. М ж аш екеужен бес ул, терт кыз дуниеге кедш, ба- лалары 6ipiHeH 6ipi еткен KepiKTi, epi адамгершшктер; мол болып е с п . М жаш анау exi баланын кенш н жасыгпаймын, егейатпеймж деп, оларга ез ш ж е н шыккандардан артык карады. Олар да ебден бауыр басып, оны ез анасындай керген. Куйеу< ешюммен араласа коймайтын болгандыктан, MiHauj ул-кыздарынын ес б ш п калгандарын кезек-кезек жанына epTin журш, дву кара клеенка семкесже шужык, ю р в н ж ш п н базарлыкка салып алып, 63i туган-туыс, жек- жаттарына барып, кыдырып туратын. «Келмесен, бармасан жат боласын» деген гой бабаларымыз, журтпен аралассан гана к е зж ашылады. Жаксы ортада журуге, окып, бипм алуга уйрену керек», —деп ол барлык балаларын институтга окытгы, езж ен туган улдын улкеш Ондабек аспирантура- сын 6iTipin, кандидаттык, кейж докторлык диссертацияла- рын коргады, 6ip баласы облыстын прокуроры. Балалары- 120

нын бакыты учли ездерш аямай, еьлрлерш урпагына арнап, солардын болашагы уцлн не 6ip киыншылыкка тетеп бере алган осы eKi жаннын жетес! мен OHereci, т у й с т бар жанда- рга адамдыктын улпсж дей. М ш аш апасынын врел1 GMipi Сэулеге эрдайым шамшырак сиякты жол керсетш, жаркы- рап турады. Биб1ганшанын жазылмас дертке ушыраганына катты куйзелген Мшаш каланын 6ip шетшен екшии киырына, си- рек журетш автобустьщ 6ipiHeH екш нисш е MiHin ж урш , осындай ми кайнайтын аптапта, кунде келед!, spi Сэулеге ыстык там ак 1степ эк ел уге де ул п р ед ь Ар а-арасы нд а Сэулеш уйге жуынып-шайынуга xciGepin, ем1зул! он айлык сэбшн балаларына табысгап, 63i ж енгесжш жанында тунеп калады. Биб1ганшамен 6ip палатада жаткан Энипанын да жаг- дайы оте ауыр. О ны н тагдыры, rinTi аянышты. О л ¥лы Отан согысы басталганда экесжен терт жаста калган екен, бул ж ел жаска келгенде экесжен кара кагаз келедн сол жылы кайгыга тетеп бере алмай, отыз бес жасар ш еш еа дуние салганнан сон баратын x ep i, басар тауы болмаган терт баланы туыскандары белш , колдарына алады. Энипа баланын yuiiHiiiici екен, уш жастагы ен Kiiui cii-uiici мен eKeyi eKeciHiH туыскан агайынынын уй ж де жан сактап журедк eKi жылдан сон ciHjiici кеп ауырмай, кайтыс бола- ды, ал езж ен улкен ею ул балалар уйж де ж урш , 6ipeyi «кызылшадан», екжшкл, кеШжрек, OKneciHe суыкти!п, жан тапсырганын Эни па есейген сон , журттан сурастырып бшедь 03i юшкентайында балалапармен ойнап журш, агаш- тан кулап, содан аркасындагы омырткасы шодырайып шы- Fbiri кетж, оны ешюм емдетпегенджтен, 6yKip болып калган екен. Содан Энипа он алтыга жетер-жетпесте туыскан женгелер1 оны жас кезжде эке-ш еш еа кайтыс болган, жа- нашыр euiKiMi жок, e3i кой ауызынан шеп алмас момын, ауылдын малый багып, жекжаттарынын босагасында кунелтж журген Ерапы деген 6ip аягын сылтып басатын жиырма жасар ж т т к е косады да, eKeyi «eKi жарты - 6ip булн болып», 6ipeyflin бос кепеш тнде турмыс кеше бас- тайды. Кейж Ерапы сол Шиел1 ауданынын 6ip совхозынын фермасына шопан болып, сол жерден кыстак алып, оздержщ енбеккорлыгынын, 6ip-6ipiHe деген жанашырлы- 121

гынын аркасында шаруалары тузел т, олардын отбасы ecin- ене бастаган екен. Он бес жылда eKeyi тогыз перзент суйш, енселер1 эжептеу1р кетерш п келе жатканда, аяк астынан пэле шыга келедь Б1рде мемлекетпк тексеру жургенде Ералынын отары- нан 6ipa3 мал басы кем болып шыгады. Ералы камауга алы- нып, кей!н ол терт жылга сотгалады. «0p6ip келген бастык- ты кутш алып, кой соя бер ш тз, кейш ол шыгынды жауып ж1берем1з гой деген бастыктарымыз, icKe келгенде, корга- мак т у п л , бастарын ала кашып, кайта ездерднщ irnin- жегендершщ бэрш анкау куйеу1мнщ мойнына 1лin бердйау. Bi3 сиякты же-пм сорлыны олар кайтсш», - деп куйшген Энипанын кеудесш ыза кернеп, кезж ен ыршып шыккан жасы жастыкка тырс-тырс тамып жатыр. Соны мен. i3flemn жан-жакка ж упретж артында кез1 ашык emKiwi жок байгус жандар сорлап, Энипа шиеттей ба- ламен калалы. 03i бурыннан ауырып журген екен, 6ipaK дэрцерге каралу тугш , кыстактан аттап шыгуга м ум ю щ ш болмагандыктан, ол емшектеп iciri эбден аскынып кеткенде барып, аудан орталыгындагы ауруханага жеткен. Ол жерден дэрцерлср жеделдетш облыстын осы ауруханасына салып- ты. Энипанын Ka3ip мунда жатканына ею ай болган екен, куннен кунге хал1 нашарлап, орнынан туруы киындаган онын eKi емшеп де нпри бастапты. Уакытша тыншытатын дэршер еккеннен баска, мундай жагдайда дэр1герлердж колынан келетж амалы жок, операция жасауга кеш, iciKTepi тамырланып кетшть Энипага eKi-уш кун сайын 250 шакырым кашыктыкты арага салып, жасы он жеттлердеп улкен кызы Кулзия келт турады. Шойындай кара, ipi суйекп, орта бойлы,ею балты- ры балгадай, узын шашын артка кайыра тарап ерген осы кыздын бойындагы сабырлы салмактылык оны 6ip керген адамныц кецш не с е т м д ш к пен ризашылык сез1мш уяла- татын. Д э у кара семкесж толтырып, таба нан, айран коже, ыстык тамак, кауын, KOKOHiciH аркалап, артынып-тарты- нып, кара терге т у с ж , борша-боршасы шыгып, анасына жететж осы кызга С эу л е н ж жаны ашып, оны аяп кетедк Энипа кызы келгенде айналып-толганып eMipeHin жылы сез айтпак т у г ш , кабагын да ашпай кояды, сондагысы: «сут кенжемд1 экелмедж» деп кызына екпелк Мына кайнаган 122

ыстыкта 03i зорга жетж журген кыз 6ip жарым жастагы нэрестеш калай ж етю зетж ш ш е ш еа ж н ойлагысы жок. Осыдан 6ip ай бурын Кулзия баланы мунда алып келген, ол кезде кун мынадай шыжымаган кез. Егер де ол туе ауганнан кейш келсе, ауданга жете алмай тунге кзлады. Кона сала­ ты н калада жакындары ж ок болгандыктан, К ул зи я не icTepiH бишей келген сайын киналады. Онысын TyciHrici де келмей, аналык iwcapniri мен сагыныш алауы шпн ортеп, ес1л-дерт1 юшкене бобепн бауырына кысып маукын басу болган байгус memeci кызына: «неменеге келдщ, баламды экелмесен куры дегенiM кайда саган, кет кез1ме квржбей, туге!» —деп ышкына айкай салганда, онын кекпенбек ман- дай тамырлары бгаеу-бгаеу болып жарылып кетердей. Кулзия 1штей окс1ген куй1, басы салбырап шыгып кетедк Байгус кыздын келген сайын еститпш осы. Bip кун1 Кулзия юшкентай iHiciH кушактап, сепзж ци класта окитын ciw iiciHe каптан колдан тж кен делдиген улкендеу eKi кенеп сомкес1н квтертш, палатага Kipin келген. Энипа б1раздан 6epi козгалудан калган, взшше дэретке де отыра алмайды, кутуип эйел астына арнайы ыдыс койып то- сып алады. Бебепн квргенде байгус ана кеудесж жастыктан KOTepin алып, eKi колын соза, нэрестесже умтыла берген едй 6ipaK баласы Tepic карап, эп к есш щ мойнынан таре кылып кушактап алып, шешес1не карамай койды. Кулзия оны ез1нен жулып алып, анасына карай тыккыштайды, себи шарылдап, кайтып 03ine жармасады. Осылай баласын ана­ сына жакындата алмай, Кулзия эбден элекке TycTi, бала шырылдап, безектеп кетп. Bip кезде Энипа коз жасына бу- лыгып: «Ke3iMe куйж кылмай, алып кет ананы. Enai кайгып маган келуип болмандар! Э зд ер ж де, тамактарын да маган eHfli Keperi жок!» —деп OKipin бердь Кыздары api-6epi «ма- малап» жанына барып еш, оларды колымен ургыштап жола- тар емес. «Кепидер, дед1м гой. Курындар K03iMe квржбей! Мен влжпш! К у елжте нелерж бар, сорлап калган немелер! Мен ж е^ м , экелерщ жет1м, сендер жет!м. ©нкей Кудай урып койган бейбактардын тукымы! 1илмнен шыккан бала вз1мнен уркетждей негып кубыжык eTin жараттын, ей, Кудай?! Элде, бул OMipre тек азап кору ушж екелж пе едж? Саган кереп менщ жаным болса, алмайсын ба тез1рек! Еши шыдай алмаймын бул корлыкка!» —деп онын жан дауысы- 123

мен eicipe бакырганын eciin, жупрш келген дэриерлер бай- гуска тыншытатын укол салды. Кулзия мен ciH^nici дэл1зде ж урен ушардай д1р1лдеп, шыр-шыр еткен юш кентай iHiciH жубата алмай, оздер! косыла ещреп турган. Сауле олардын жандарына ке л т , e3i де каз жасын тия алмай, Энипанын да, онын отбасынын да тагдырына жаны е з т ш , шарасыздыктан не icTepiH бишей, кыздардын бастарынан сипап, оларды жубатпак болып: «Мамаларын сендерд1 аналык ыстык журепмен катты жак- сы кередь Онын бар ы нтык-ттеп де сендердщ аман-сау- лыктарын мен жаркын кулюлер1нш кару, жандарында 6ipre болу гой. Ауыр дерт азабына шыдай алмай айткан сездерше ренж1мендер. Сендерд1 кимай, коштаскысы келмей кинал- гандагы жан ышкынысы гой. Мына юшкентайын кунде ай- тып, «6ip суйсем гой» деп ансап жатады. Bapiwii аяп, юмге тапсырарын бшмей, 03iHiH эбден жуйкеа тозды. Мамала- рыннын дертз ате ауыр, ap6ip киналганда жаны шыгардай болып киямет кешедк Енш оган сендердщ мей1р!мдерщ мен жылы сездерщ ауадай кажет. 0здер1щп кергенде онын бау- ыры езш п кете жаздайды гой, 6ipaK жетзм аскешиктен бо- лар, iuiiwieri ы стйк ынтыктык сез1мш б1лд1ре алмайды. Ka3ip урсып, булкан-талкан болганымен, сендер кеткен сон ет-журеп елж1реп, аз айткандарына iuii куйш-жанып, алас- урады. Мен осы жерде 6ip айдан астам ею аурудын жанын- дамын, 6apiH Kapin журмш гой. Сендер енш есею лерт ке- рек. Кулзия, езщнен баска бас катерер ешюмдерщ жок, сондыктан саган босансуга болмайды, будан былай белiщи бекем буып ал да, мына артыннан ерген жетюншектерще бас-каз бол, булардын эл1 буыны катаймаган, куйреп кал- масын. Ауыртпапыктын 6api ceHiH иыгына тусейш деп тур гой, карагым-ай. Аналарыннынбул аурудан жазылуы киын. Барлык шындык осы. Е н д т жерде экелерщнш аман-есен шыгуын Кудайдан блендер. Ал , енш жур1ндер, мамаларьщ- нын каз1р ашуы басылды, кезек-кезек барып бетшен суй!п, жылы сездер1щп айтып шыгындар. Балакайды апармай-ак койындар, анасынын жарасын тырнапап кайтеЫндер», - деп Сауле эуел1 Kiiui кызы Розаны жетелеп >шке юрпздг Энипа ею кезш жумып алып, тырп етпей ужаз жатыр. Роза жанына барып, онын ак iuiKi кейлепнш сыртынан imiHe койып жаткан он колын жэймен устап: «Апа, ренж1меип» 124

дегенде од кезш ашып, кызын езше тартып, басынан сипап оны бауырына басып, аз гана жатгы да, терен 6ip Kypcimn: «Кызым, сен ешн балалыкты кой, анау Кулзижанга кемек- тес. Ол сорлы кыздын кылдай мойнына батпандай ауыртпа- лыкты арта бермей, 6ipre болшетш сенсщ , баскалары эл1 юшкентай foH. О л шалгай жер журш, бул жактан шаршап ауылга барганда, уШин тпрлтн езщ тындырып, алдынан та- магын дайындап, ш эй ж эз1рлеп кой. E a a i менен кайран жок- BipiHe-6ipiH жандарын ашып, TipeK, суйешш болын- дар. Жаным, KerepuiiHiM, кош бол! Маган келш ауре болма, уйдеп балаларга кара», — деп Эн и п а дауысынын flipmH б1лд1рмеуге тырысып, жаймен гана кызынын колын кысты. Роза дэл1зге шыгып, баланы алды, палатага Кулзия К1рд1. Ол Розадай емес, Mine3i туйык болгандыктан ба, ана- сынын жанына келш, унс1з турып калды. 03i уилн ен кым- бат жанньщ аянышты халж е ет журеп езшген байгус кыз, сэлден сон анасын ангере кушактап енкшдегенде, коз жасы Энипанын бепн жуып кетп. Жарыкшактанган дэу колда- рымен анасынын басынан сипай берген Кулзия: «Апа! Ci3fli жаксы корем1н! Саз бакытсыз ем есаз, артынызда 6i3 бар- мыз. Тогыз ботаканыныз турганда ci3 жет1м ем есаз, 6i3 де жет1м ем естз. О з б1збен аркашан да 6ipre боласыз, ойткеж аркайсымыздьщ бойымызда а з д ж каныныз бен бейнежз бар. Апа, мен ci3re ант етемж, балаларынызды кангыртпай- мын, оларга ез1м карап, acipeMiH, шацырагынызды шайкалт- паймын! - деп еж реп турган Кулзияны н бул создерше Эни па да, Биб1ганша да, С а ул е де епле жылады. «Мына жан-жас кыз тугш , отызга келш калган оз1м де анама тап осындай иманды саз айта алар ма екенмж», - деп Сауле Кулзиянын акыл-парасатымен, бойындагы мешр1м-шуагы- на риза болды. Сонау жерден арша-боршасы шыгып, арты- нып-тартынып, канша шаршаса да «кьщк» етпей, мандайы- нан xepi тамшылап ауыр халдеп анасына келж, ешюмнен 6ip ауыз жылы сез ест1месе де, басына тускен таукымегп кайрат-жиер1мен, ен бастысы, улкен ж ауапкерш ш кпен, риясыз жанашырлыкпен кетере бшген осы шомбалдай кара кыз С эулсн ж коз алдына улы аналардын бейнесж елестетп. «Кулзия, айналайын, сен барлык киындыкты женш, 03iH де, бауырларын да жаксы кундерге жетеандер aai, ойткеж, сен1н бойында кайрат пен намыс, туй ак пен сез1мталдык 125

бар, тек Кудай куат 6epin, жолдарында ак пейщщ адамдар кездескей. Жылама, жаным, каз1р сабыр сактау керек, саган босан суга болмайды, соныннан ерген мына караларды куйретт аласын гой, Кулзижан», - деп Сауле оны аялай кушактап бетшен cyftai, api осы тагдыры ауыр анасы мен кызынын 6ip-6ipiHe деген журектершдеп щкэрлж отынын кайта лаулап жануына дэнекер бола алганына куанды. Кыздары кеткен сон Энипа ун -тун аз калган, б1раздан кейш кайтадан езш коярга жертаппай, imi еюшштен куйш, тагдырына напи бастады: «Кайтейш, не icrettiH, анау сорлы кыздарымнын журектершщ парша-паршасын шыгарып, у куйып ж1берген1м-ай! Мен ку бас не тэрбие Kepai дейсщ. кеюрепмдеп у мен зэрд1 шыгармай, 03iMfli-e3iM неге уста- мадым. Не гып мешн акыпым сол ез1мнен шыккан титзидей кыздын санасынан томен болды екен. Ананын кушагына жарымаган сои, балаларыма да ана болып жарытпадым гой. Эйтпесе, байгус балаларымнын журепн осылай аямай ■ плгтлеп, кансыратар ма ед1м. Ойбай-ай, ойбай-ай, К.удайга да тзл тилэшм-ау мен кунэЬар жетзмек!» - деп ол кайтадан зарлай бастады. Биб1ганша оз'ж аны киналып жаткан сон, Энипанын сездерш жактырмай, жэй гана ынырсып: «Крйсайшы енш, кызыннын жацагы айтканынан ештене укпаганга уксайсын гой. Жетзммш, сорлымын деп каксай бермей, неге Кудай- дын 6epreniH канагат тутпайсын. Bip балага зар болып жургендер каншама. Жараткан ием1з саган 6ip емес тогыз перзент суйпздг 0Mip бойы еркек кормей, куйеуге шыга ал- май жургендер де аз емес. Оларга Караганда, uiyKip, жаман- ды-жаксылы ер-азаматтын жары болдын. Онын аман-есен шыгуын тгпемейсщ бе, балаларыннын корганы, е н д т жерде сол Tipi болса урпагын далага тастамас, 6ip амалын тауып жетюзер. Болды ежи, кур зарлай бергеннен еш пайда жок. Онан да Алладан 03iHe иман тзлесейпп. Бул фэниде керме- ген жаксылыгынды о дуниеде KopepciH- Ол жакта да жер бетш деп iстел ген iciHe карайды дейд1 гой. Жан-жагына жаксылык жасап, кайырымдылыкпен GMip сурген адамнын жаны о дуниеде рахат табатын болуы керек. К,ур безсктеп, мына жарык дуниеш кимай, жанымызбен арпалыса берген- ше, сабыр шакырып, енш ол жакка дайындалайык», - деп Би&ганша Энипага басу айтгы. Сэлден сон Би&ганшанын 126

тагы езеп ертенш, кенезеп Keyin, бул ем1рде ещй басыл- майтын шелмен арпалыс, 6ip тамшы с у зары кайтадан бас- талды. Ертеш не кешке ауруханага мае адамша тэлт1ректеп Сэуленщ Бакыт iHici келш тур. б з ш щ осы куйш 6Uaiprici келмей, ол ыржиган болады. С еуле анасынын дертшщ 6eii бермен карамайтынын бшген сон, элде кандай жагдай бола­ ды деген оймен, жазгы демалыс кезшде селтендеп боска журмеЫн деп ею Kiuii iHici Бакыт пен Асылды CepiKTiH ж умы с icTen ж урген ж ер ш е , аудандагы куры лы сты н 6ipeyiHe юрпзген едь Биб1таншаньщ сут кенж еа Асы л оныншы кластан он 6ipiHuiire к е и т , жастайынан гитара тартып, эн салып журген онын бар арманы Алматыдагы театр-онер институ- тына Tycin, актер болу. Бул екеушен улкен Сэрсенкул атты кыз бар, ол Кызылорда каласындагы кыздар педучили- щесшщ сонгы курсына OTin, каз1р жазгы демалыста уйде, юшкентай Айдоска сол карайды. Кешке жумыстан шаршап шыкканларына карамай, колдарынан келен н амалы жок болса да, ж ет т с шакырым жердеп Теренезектен сонгы ав- тобуспен анасын 6ip керш кету уинн балалары кезектесш келш турады. HeMepeci Айдосты сагынып, Биб1ганша жа- кында оны да экелд4рген. Эжeciнeн айырылмай, жабысып, «кетпеймш» деп бакырып, аурухананы басына котерген оны алдап-сулап «ежен Ka3ip KHiHin шыгады» деп Бакыт пен Сэрсенкул зорга алып кеткен e/ii. MiHe, бупн де кештетш Бакыт ауруханага келген. 0 3 i кинапып жаткандыктан, Бибнанш а улынын тэлпректеп зорга турганын байкаган жок. «Кайта бер, тунге каласын», - леуге эрен муршасы келген онын э л а з ун! эрен шыкты. Ба- кытты артынан туйпштеп, HTepin журш палатадан шыгар- ган Сеуле: «мына бала imKeH гой, 03i эбден азап тартып жа- ткан апам мунысын керсе, куса болады-ау», —деп безектеп, iHiciH аркасынан шымшылап, токпактап алды. B ip кезде далiзге шыга бергенде Бакытгын мурнынан кан сау етп, ол кулап бара жатып, терезенщ epueviHen устап улгердь Сеуле iHiciHin мына халш керш, iuii алай да тулей болып KeTin, ашуланды: «Ей, сен бе, апамнын: «осы балам жаксы адам болады, рахатты осыдан кересщ дер эл1, MeHiH басыма коктас коятын да осы», — деп кол-аягынды жерге типзбей, 127

мактап отыратын улынын xypi? Бар жеткен жерщ осы ма eHai? Онбайды екенсщ, шешен хал успиде жатканда арак ш кенщ не, ойбай-ай, куйщрп неме, ещц не штеймш с е т , 6apiMi3 де онып журген жокпыз гой, жалгыз ceHiH гана iuiiH куйж пе, баска, жанындагы бауырларынды аямайсын ба? Басымызга Tycin турган ауыртпалыкты доска кулю, душпа- нга таба болмай, кетеру керек ек е н д т н сендерге капай TyciHflipeTiHiMfli бгпмеймш », — деп С а у л е шарасыздан iHiciHe карап турып, оны да, анасын да, бауырларын да аяп, кезше лыксып келген жасты шыгармауга тырысты. Жаны- на Сэулен1н сездер1 катты баткан Бакыт 6ip кезде дауысы д1р1лдеп: «Жок, Сауле, нан урсын, ш кен жокпын, мен еш- кашан арактын демш де татып карген емеспш», — деп ай- тып бггкенше онын мурны тагы каналы. «Еши не болды? Не iiuin, не жеп едщ, айтсайшы», — деп куты кашып, «мумкш, тамактан улан ган шыгар» деген оймен Сауле iHiciH тергей бастады. С ей тсе, Сэрсенкул шыбынды куртатын «дихлофосты» уй iuiiHe ceyin, Айдосты eprin, дос кыздарына кетш калады. Бакыт сол кезде жумыстан шаршап келш, карангыланган терезенщ 6ipeyiniH желдетюшш ашады да, баскасына шы- бын Kipin кетер деп тимей, iiUKi белмеге барып жатады. Со- дан exi сагаттай уакыт еткеннен кейш уйге келгендер Ба- кытты зорга оятып алган. Далада 6ipa3 отырган сон eciH жи­ ган ол, «апама барамын» деп кеш ю автобуска шыгып, Кызылордага тарткан. Бул жэйггп еспп зэр-иманы калма- ган С эуле Бакытгы дереу жакын арадагы «жедел жэрдем» бел1мшес1не апарды. Олар «сэл кешжкенде, мына бала елед1 екен» деп тез арада Бакытты мэшинага салып алып, облыстык ауруханага жетюздк Сеуле iHiciMeH 6ipre барган. Анасы e3i жокта уз1лiп кететшдей болып, жаны кысылып, мына байгус iHiciHiH жагдайын уайымдап шырылдап, ею ортада не icTepiH бшмей, басы катып турган Сэуле осы сэтте ез1мен 6 ipre мектепте окыган ауылдасы Кулэигп кездеспргенше куанып кетп, ол осында Бакыт тускен реа­ нимация бел!мш де дэржер екен. Мэн-жагдайды айтып, iHiciH эуел1 Кудайга, сосын осы курбысына тапсырып, т ун де л етт эрен маш ина устап ол анасына жеткен едь Биб4ганшага дэршерлер морфий салып уйыктатып тастапты. Сэуле анасынын ку суйек болЫп шулмшп калган денесше, 128

eKi жагы солган бетше карап, езш-ез1 устай алмай, жылап ж1бердк Муны керш жаткан Эни па сыбырлай, кырылдай сейлеп: «Биб1ганша апайдын артында аз1ндей окыган мык- ты кызы мен куйеу баласы б ар , кейш плерд1 сендер жетюзеандер гой, тек 03i еш рахат кормед1демесен. М енщ сендей 6ip балам болса, алансыз о дуниеге аттанар е;пм гой», - деп тагы у1йлей бастаган сон, С ауле сыртка шыгып кетп. Биб1ганшанын ауруханада жатканына кырык куннен асты. Тамыз айынын да ортасы болды. Шйлде аткежмен, кунн1н biCTbiFbi тобещн ойып тусердей. «Енд1 меж уШме, ба- лаларымнын касына апарындар », — деп анасы мазасыздаи- ган сон, Сауле каладагы Бибжаншанын Шадман атты неме- ре iHiciHe хабарласты, ол келш ш еп Кантай eKeyi ж еж л К0л1кпен апасын Теренезекке жетюзген. Онда барган сон Ж армедегпн Ш анай атты туыскан агасынын уй ж леп 31бира ж енгеа кшз уйж акелш аулага ттккен, irniHe алаша тасеп, керпеше салып, бхр шетже TeMip кереует койып, ycriHe тасек салып, Биб1ганшаны сонда жаткызды. Кениин сурап келуиплерге ол риза болып, элс1з гана басын изеп, KapicKeniHe куанышты екежн 6inAipin жатыр. Тунде Биб1ганшанын касында Кулшат ж енгеа мен Рыс- ты абысыны конды. С а у л е де карпеш енж устж е кисая кетзп, каз шген, 6ipaK ауык-ауык оянып, к е н ш н урей би- леп, анасынын тынысын бакылаумен болды. Bip-eKi масасы кургырбжте шамнын жарыгына ашыктурган ipreaen ушып келш, ызындап кояр емес. С аул е апасынын бетж желпш отыр. бзж ен уйкы кашканы катан. Биб1ганшага ap6ip уш сагат сайын системамен тыншытатын дэршерд1 куятын мед- бике де жакын жерде турады. Онын ем!зул1 баласы бар бол- гандыктан уйше кеткен, ещн ол тан ата келе/ji. Оган дейж анасы киналып калмаса екен деп тгпеп оты ры п, С аул е эртурл1 ойга батгы. «Ертен апам о дуниеге агганып кетсе, мына шаныракка м м ие болып калады, мен болсам аз уям, кызмет1м бар, api кетсе, 6ip ай отырармын, уйге карайтын эйел загы болмаса, ю лен ер балалар тозып кете;п гой. Сэрсенкул де окуын 6iTipyi керек. К,ой, булай «не болса да баска салганды карерм1з» деп отыруга болмас, осы CepiKTiH жаксы каретж кызы бар дегешн ecTin ед1м, соны Рысты женгем!зден аныктайын», - деп ойлады да, Сауле оны оят- 129

ты. Eiceyi 6ip туктрге барып сеЦлесш отыр. Рыстынын ай- туынша, мектептен бастап CepiK Алтынкул атгы кызды уна- тады екен. О н ы н э к е а С е р ж б а й деген Kici, кезшде мектептщ шаруашылыгын баскарган, кайтыс болганына бес жылдай уакыт eTinTi. К.ыз да оган «кет epi» емес сиякты. Осыны ecTiciMeH, С а у л е сол кызга CepiKTi KyHi ертен уйлещцрш, ею жаска анасы шанырагын тапсырып, батасын 6epin, жаны жай тапса екен деген ниетш айтты. C ofnin, енд1 CepiKTi калай кешпреьпз, ол «шешем вл1м аузында жаткан- да, уйленбеймш» лесе не icreHMi3, деп ойлана келе Сауле Рысты женгесше: «CepiKKe: анан келш Kepin, ез колымнан оган шанырагымды тапсы райы н, eKeyiHe ак батамды берейш, унататын кызы болса Te3ipeK акелсш деп жатыр», - деп айтайык. Ал Бибканшага: «CepiK балан: апам келппн Kepcin, ак тгпепн айтып, ез колымен 6i3fli коссын», - деген ой айтты деп жетюзейж. Сейтш , келш Tycipin, беташарын осы eKi-уш кунде жасап ж1бермесек, деркерлердщ айтуын- ша, Биб1ганшанын KyHi санаулы», —деп олар екеуара акыл- дасып, осындай шеилмге токталды. Осы ой icKe асып, арага 6ip кун салып, Биб1ганшанын босагасына келш Tycin, беташар тойы болды. Тесегшде ар- касын eKi улкен кепилкке суйеп отырган Bn6iraHUiara ак ж1бектен киген кейлеп мен ак орамалы жарасып, жуп-жука en i жана тускен келпипк жузшдей бал-бул жанган ол дертшен жазылып кеткендей, балаша куанып, шабытганып, «домбырамды екел(ндерип», — деп жан cepiriH колына устап, кур суйек болып калган саусактарын эрен кимылда- тып, iiueriH 6ip шертп де, epi карай оны кагуга да, устауга да шамасы келмедь «Кутты болсын» айтып келш жаткан журттын 6epiHe ж урен елж4реп, ризашылыгын 6iAaipin, кул1мареп оты р. С эу л е ж жанына шакырып алып: «келгендердш ешкайсысын кур кайтарма, барлык тускен мата-орамалдын берш тарат, ер уйде келш Tycin, той болып, бак консын журтыма!» - дед! ол Te6ipeHin. Ертенше танер- тец Алтынкул келш селем бердь Биб1ганша онын мандайы- нан cyrtin, тунгыш келнп шле усынган 6ip кесе шайдан урттап, баласы eKeyine Жаратканнан бак, уб1рлкшуб!рль берекелк ынтымакты гумыр плел, толкып, K03ine жас ала отырып, аналык ак батасын берген едь Сол куш тунде С е у ­ ле Kanfып кеткен екен, анасынын e3iHe тесш п карап жат- 130

кан кезкарасынан оянды. Биб1ганшанын к о зш д еп жас шамнын жарыгымен мелт-молт етш жастыкка ыршып та- мып жатыр екен. «Апа, калайсыз? Дер1 салдырайын ба?» - деп ушып турып жанына жеткен Сеуленщ колынан елж1рей устаган анасы: «Сен де абден шаршадын-ау... EKi дуниеде де ез1не ризамын, Сэулетай...», - деп од эрмен карай сейлей алмай, ыкылык ата бастады. С еуле балаларды оятып, ана- сымен коштастырды, 6epi епл-тепл жылап жур. Корин Еш - мурат деген Kici келin, К,ураннан бшген аяттарын окыган болды. Тшге келмей, кез1 жумулы куШ, тан ата Биб1ганша апасы унс1з узЫ п кетп. Бул 1977 жылгы он тогызыншы та- мыз кун1 едь Сеуле Ka3ip ойласа, сонда апасы оз1мен кимай коштасып, мына дуниеге, балаларына, жакындарына деген ынтыктыгы мен щ к е р л т н сол мелд1реген 6ipHeuie тамшы кез жасына сыйгызган екен гой. Артык сезге жок, елж1реп, езш генж б 1лд1руд1 уят санайтын, 93iHiH бар ыкыласын сезбен ем ес, icneH корсету керек деп угаты н, сыртка бщщрмесе де журепмен суйе де, куйе де алатын асыл анасы каншама киындык, тапшылык Kepin журсе де, жакындары­ на оз тазалыгынын, мешр1мшщ> адалдыгынын, аналык KacHeTiHin шуакты нурын ceyin улгерген екен. Анасынын кайтыс болганын емханада жаткан Бакыт ест1меген. Биб1ганшанын кыркын 6epin жаткан устшен тускен ол OKipe жылап, кшз уйде жер бауырлап турмай кешке дейш жатгы. Онын артынан ауруханага узбей тамак тасып турган M iнаш апасы, бара керер деп анасынын oaiMiH баласына ecTipTyre детз шыдамай, Бакытты Теренозекке 03i 6ipre ер т т келген едь Сеуленщ Мескеуге кайтатын уакыты болды. Студент- тердш жазгы демалысын пайдаланып, жумыс орнына ана­ сынын каза болганын айтып, ол кыркуйекпн аягына дейш суранган. Жол журер алдында Сеуле каладагы ауруханага Энипага селем 6epin, epi кош айтысып шыгайын деп барган ед!. Ол Биб1ганшадан сон он куннен кейш у з Ы г т , ауылдас- тары оны туган жерше алып KeTinTi. ©Mipflin кундел1кт1 куйбендер1мен ж у р т , e3iHiH коп жэйттерд1 пайымдауга муршасы келмегенш С е у л е енд1 б1рнеше жылдарды артка салганнан кейш тусш ш , ж1берген кей агатгыктары мен кателштерше окшедн Сол Энипанын ауылынын кайда екенш де б ш п алмапты-ау. К.У ттршшк

камымен к е т т , асыл жандарга кол ушын беруге жарамай журген G3iHe 63i кейде налып отырганда, Соуленщ коз ал- дына ap6ip адамга жаксылык жасауга жараганына куанып, ш уш рш ш к ететш Биб1ганша апасы келедг Бул сиякты ол зоул1м Мэскеуде окымай-ак, юшкентай ауыл iuiiHfleri ызг- арлы OMip мектебшщ елейней откен екен. Tirni, оз1н умы- тып, тек езгеге пайдасын тип зудi ойлап, отыз бесшде бес баламен жес(р калган анасы кайгы-кааретке мойымай, елу- ге де жетпей ецеип ертенш, мына улы OMipre деген шол1 канбаса да, онын нэрл! бастауларынан рахатгана, кумарла- на iuie алмаса да, адамнын да, жарык дуниенщ де кашрше жете алыпты. Барды канагат тутып, пейЫ н тарылтпай, ешюмге кол жайып, арын, намысын сатып кермеген, жер бетшдеп ен кунды байлык адам деп бшген Биб1ганша апасы сиякты жаркын жандарды ол ж т еске алады. Соуле олар- дын алдында 03iHiH борышты екенш угып, эруактар нали- тындай ттрлж жасаудан аулак болуга умтылады. F умырынын op6ip баспалдагына кетершгенде сол жар­ кын жандардын рухы колдап журетшш терен уккан Соуле де тоз1шшйкпен, сабырмен, меШр1ммен, 6ipeyfliH ала ж!бш аттамай, ар-намырын бш к устап, абыроймен кун кешу 03iHiH ен басты адами парызы екенш бар болмысымен TyciHin, сол кагидаларынан ауыткымай гумыр кенмп келедь

АСЫ ЛДАРДЫ Ц СЫНЫГЫ Бул оцгш еш мен пойызда, Мэскеуден келе ясатып, 6ip жолаушы келтшектен есниген едш . М енщ Эдебиет ин- ститутында оцитынымды биген ал осы оциганы жазуым - ды сурап, айтып берген. В р а к конша втшсем де озниц де, тура тын ж ер'тщ де, бул ж агдай койда болганын да, кешпкерлердщ аттарын да корыкканынан айтпай койды. Мен кешпкерлерден корнем шыгармага тан бейнелер мен типтер жасадым. Бул OKiiFa 1970-1975 жылдары Казакстаннын 6ip облы- сынын X атгы ауданында болган екен. Мангыстау eHipinen баска облыстын 6ip ауданына мекеме басшысы болып EcipKen деген Kici отбасымен кешш келген. Оныц 51р1нш1 эйел1 кайтыс болыпты. Шещесшен он жасында айырылган К,айсар аггы улынын жасы жиырма тертте. Ол жакында 03iHin жауынгерл1к борышын етеп, эскерден оралган. EcipKemiH екшчн жубайы кырык жастагы Кансулудан С а ­ тира атгы он ею жасар кызы бар. 1963 жылдын жазы капырык болып, кун1ге кум суырып, анызак согып, журтгын ыгырын шыгарган. Сондай 6ip ас- пан айналып жерге тусердей ыстыкта EcipKen кенеттен журектен кетп. Ол орта бойлы, толык денелк карнымен жер прейтшдей, жасы алпыска келген Kici едь Салкын кунгпн езЫде ырсылдап eHTirin, кыска аяктарын зорга басып, оныц мэш инага эрен MiHin-Tycin жататынын Kopin журген Kopmuiepi упйн бул каза тебеден жай тускендей болган жок. Олар бул KiciHiH денсаулыгынын нашар екенш 6iaeTin. С е й т т , аудан орталыгындагы бес бел мелi кен жер уйде ота- гасын жерлеген сон Консулу огей улы Кайсармен жоне кызы Сагирамен 6ipre турып жатты. Кдйсар аудандагы он 6ip жылдык орыс мектепп 6iTipreHHeH сон , Алматыдагы дене тэрбиеа институтына xyciri, оны еюнип курстан тас-

тап, эскерге кеткен болатын. Ka3ip мектепте курестен жат- тыктырушы болып icTen жур. Осында Светлана атгы орыс к.ызы жаратылыстану пэш нен жогаргы кластарга дэр1с береди сол мупипм кызбен Кайсар eKeyi ылги 6ipre журедь Талдырмаш денесже киген KHiMi жараса калатын, шашы кунн1н шапагындай саргыш, жанары ашык кок аспандай эрдайым жаркылдап туратын осы кызга ауданда кызыга- тын, оны Корее кезш ала алмай кадалып калатын ж ттгер коп. BipaK бул eKeyiHiH 6ipiH-6ipi суйетшш б1лгенд1ктен, api Кайсардан каймыккандарынан ешкайсысы да оган беттей алмай журген жайлары бар. Кайсар орта бойлы, шымыр денели донгелек жузд1 кара ж т т . Онын тунык улкен кара коздершде жнерлшк пен кай- сарлык оты ушкындап туратын. Оны батырлардык тукымы- нан екен десед1 журт. Курбылары Кайсарды мэртпп, ер л т , eKi сейлемейтшдт yiuiн жаксы коретж, элазге TipeK, жа- мандык пен катыгезджке, саткындык пен опасыздыкка жаны кас eKeHin б1л1п, сыйлап, Ko6ici оныналдынан Kecin отпейтш. Ол аудандагы He6ip бузакы жтттерд1 уысынан шыгармай, 03ine багындыра бмгетш, 6ipaK кандай icre де озпдн эдшджке 6epiKTirineH танган емес. Жылпостарды, жылмакайларды, б1реулерд1 сыртынан жамандайтындарды жек коретш, сапыр- ма, коб1к создерд1 суканы суймейтш, ал журттын эз1л-сы- нын, эдептт, енегел1 жаксы еНпмелерш тындап рахагганып, кейде «мырс-мырс» етш миыгынан купш койып отыратын Кайсарды б1летшдер, оны нагыз ержурек ж1пт деп багалай- тын. Осы касиетгер1мен катар онын бойында ангалдыгы да аз емес болатын. Жылы созге майдай epin коя беретш ол, мэймоикелегендердщ алдау-арбауына тез Tycin калып, арты- нан опык жеп журетш едь Жастайынан анасынан айырылган Кайсарга огей uieiueci ме№р1мд1 болып кездеспедь Кансулу куйеушен он бес жастай Kiuii, кырык бестеп орта бойлы, кагылездеу, аксары, киык кездй Kipniri де, касы да сыйдиып калган эйел. Кулгенде тэмпиген пуштэнай мурны жиырылып, жука ернжщ астынан жогаргы уш алтын TicTepi жарк ете калатыны болмаса, бет-элпетшде коз токта- тып карайтындай ештене жок. Кызы Сагира океане тартк- ан караторы, суйеп 1р1леу болгандыктан, 03iHiH жасынан ересектеу болып кершедь Онын улкен кезш щ карашыгы нуктедей, сондыктан ба, кезкарасы адамга унамсыз: кекетш, сынап-мшеп тургандай эсер калдырады. 134

Экесш щ дуниеден еткенше жарты жылдан астам уакыт вткеннен кешн, Кайсардын уйде, Tim i, жагдайы болмай Kerri. О ны н е р л т , e x e r r ir i, б1 рбеткейлт Капсулуды н кенш не коркыныш, урей сез1мдерш уялатты. Ол енд! егей улмен 6ip уйде тура алмайтынын 6iiiin, одан кутылу амалда- рын ойластыра бастады. Онын ycrrine Еаркептщ жаулары да экесшен ала алматан один баласынан алу уш ш Кансулуды Кайсарга айдап салута KipicTi. EHfli Кайсар уйге келгенде Кансулу тасбакаша жиырылып, оган тамакты столдын устше коя салып, 63i кызын epTin баска белмеге, немесе сыртка шыгып кететш болды. Алгашкы кездер1 Кайсар шешеш мен карындасынын пигылдарынын езгергенш онша ангармаган, апыл-гупыл тамагын ime сала, Светасы мен, жолдастарымен кездесуге асыгып шыгып кетш, тунделетш келетш. Ыр куш Кансулуга куйеуппн карамагында icTeren узын бойлы, ат жакты, кою кара шашын уне\\п артка кайы- рып тарап, ылти сызданып ж уретж , жасы елулерге келш калган KeMip6aii деген келш , сыр тартып, жаны ашыган- сып: «Кднеке, Есаган барда ештенен! байкамай жургенсмз той. Мына Кайсардын ci3re ниет1 дурыс емес е к е н д т н , агамыздыноз аузынан еспгенмш. «Неге екеш б е л п аз , Кан- сулумен осы баланыц жаны кас, осы жэйт Meni шаршатты» деп ол Kici камыгып отыратын. Байканыз, енш ол аздерге карсы шаппасына KiM кепьп. ©3iHiH Typi т у т т п , каны карай- ып журген Topiafli той. Бастарынызга зияны тимей турганда, алдын алып, 6ip амал-эрекет жасамаймыз ба? М ундай iiuiHeH тынгандардан неше Typfli бэле шытады. Бул Есаган- нын Tipi ке зш д е-а к бузы лган бала гой , тек э к е с ш щ беделшщ аркасында сотгалмай калган, эйтпесе ауылдаты He6ip тебелесп бастайтын осы емес пе eai? Муны ауыздык- тамасак, Ty6i жаксылыкка апармайды, кппкентай карында- сымыз екеу!шзге катер TOHreHiH ce3in турып, айгиаска бол- мады» — деп ьщырси быксытып кеткен. Осы эн пмеден кешн К,ансулудын ypeHi удей т у с т г Еш и К ай сар уйге к1ргеннен Капсулу flip-flip етш, e3in коярга жер таппайтын болды. КезЫ жумса, кудды Кайсар муны е л п р т тастайтын- дай корше/п де турады. Ол шынымен келш кылгындырып буындыратындай, езшен-ез1 калшылдап, кара терге 'rycin, тун1мен уйыктамай, тан атыратын жатдайта ж е т . Шешесппн уреШ Сагирата да бершдь Екеуппн жуйкелер! эбден жукара бастатан сон, булар Кем1рбаймен Ke3flecin, 135

Кайсардан кутылудын амалын карастырыруга Kipicii. д у е т Кансулу уйд1 сатып, акшасына eid баспана алып, 6ipeyiHe Кайсарды Kipri3rici келген. BipaK Кем1рбай онын бул ойын куптамады. «Кайсар Tipi жургенде, аздерге 6api6ip тыныштык жок, соидыктан оган ауылдагы ен бузакы деген б1рнеше жттгерш айдап салып, жабылтып басынан ургызып, сосын жындыха- нага тапсырып ж!беру керек», - деген. Кансулу, эдепкще, куйеушщ эруагынан коркып, мундай айуандыкка e3iHiK6apa алмайтынын айтып, 6ipa3Fa дейш Кем!рбаймен свйлеспей койган, б!рак вз ушнде 03i тура алмайтын халге жетгп, эбден дщкеа курыды. Кайсарды керсе, жаналгыш келгендей, кол- аягынан жан Kerin, кегерт-сазарып 6ip орнынан козгала ал- май капатын. Анасы мен кызы тамактарын iuiin болысымен не сыртка шыгып кетеш, не баска белмеге Kipin, eciriH iuiiHeH юлттеп алып отыратынды шыгарды. Кайсар да iuimeH туй ш п, memeci мен карындасынын 63iH жек керетшш бай- кап жур, 6ipaK eurreHeHi елемегендей болып KepiHrici келедь Уйдщ imi карангы тунек сиякты. Адам туншыгардай жагдай. Кайсар сыртга журуге тырысады. Bip KyHi Кансулу Кем1рбаймен тагы кездесп, с е й т т eKeyi акылдасып, а£ам ойларын icKe асыруга Keaicri. Наурыз айынын соны болатын, KyHi бойы себелеп жан- быр жауып, аспанды кара булт буркеп алган, жер лайсан. Ту н п кинодан шыгып Светаны уйж е апарып салган Кай­ сар, ойында ештене жок, ж уреп гашыктыктан лушлдеп, тагп ce3iM кушагында келе жаткан едг Аудан орталыгын- дагы жалгыз асфальт жолдан куыс кешеге тусе берген оган тасадан б1рнеше ж т т атылып шыкты да, жабыла Kerri. Кайсар эдепкще кездейсок соккылардан есенпреп калганы- мен, артынша тез бойын жинап, ез-езше келф де, анапарга арыстанша атылганда, алтауын алты жакка лактырып, екеушщ колындагы пышактарын да ушырып Tycipai. Кула­ гамдар кайтып турегеле бергенде, олардын эркайсысын reyin, туруга муршаларын бермей, Кайсар уйлердщ арасы- мен шыгып, кутылып кеткен. «Кол-аягы б1рдей, шалт кимылдаганда, коз iaecnettai е к е н » ,- деп кейж сол ж т т т е р д ш ездер! о ны н эдш терш е тан калып, айтып жур1тт. Кайсар аузы-мурны кан болып уйге келгенде, Кан­ сулу енд! ез максатына жетуге жакын екенш е куанды. EpTeniHe Кем!рбай тобелеске Катыскан ж тттер м ен 136

кездесш, 6epi б1рдей жалгыз Кайсардан жежлгендер1 ушш урсып, басы канаган 6ipeyiHe милицияга барып, «Кайсар маган езжен 03i THicin, соккыга жыкты», - деп шагымда- нып, дэржерден жаракаттанганы жайлы аныктама алу керекттн айтып: «Милицияда есепте турганынды бш есщ , айтканымды 1стемесен, ceHi соттатамын»,- деп коркытып, Ксьнрбай Кайсардын успнен арыз туартед] де, eKi куншн iuiiHfle оны тергеу изоляторына каматып тастатады. Кем1рбай Кансулу eKeyi Кайсарга жаны ашыгансып, сот- татпаудын б1рден 6ip амалы - оны уакытша психиатриялык ауруханага жаткызып, ол жерден «жуйке ауруына шалдык- кан» деген медициналык жалган кужат алу керек екешн, оны Кенпрбайдын сол жердеп таныс дэр1герлер1 акшага жа- сап 6epeTiHiHe Кайсарды эбден сешнрель Бул жакта жана- шыр туган туысы жок, эк еам ен кызметтес болган сон Кем1рбай шынымен муны аяп, куткаргысы келш жур екен деп ойлаган Кайсар: «эйтеу1р сотталмасам болды, б1рнеше кун сол жерге жатып шыксам ештене етпес, 6epi6ip ез1мнщ к ш э а з екен!Mai дэлелдеп шыга алмаспын» деп осы эрекет- ке келюедк С е й т т , Кемйрбай мен Кансулу Кайсарды об- лыстык жындыханага тыгып армандарына жетедк оны ewii бул жерден шыгармаудын жолын табады. Осындай залымдыкпен Кайсардан кутылып, Кансулу Кем1рбайдын HaKcyftepi болады. Сагира карындасы Кайсар­ дын артынан i3aen те бармаган. Кайсар бул ауруханадан енд1 кайтып шыга алмайтынын уш-терт айдан кейш тусше бастады. BipaK ум1т узшмейд1 гой, ол алгашкыда е з ш ш барлык жшерш дэршерлердщ кундел1кп куштеп erin, iuimeTin неше турш удай деригерш бойына дарытпай, кусып тастауга жумсайтын. Денсаулыгы- нын мыкгылыгынан ол 6ipa3ia дейш бершмей журген, кейш тула бойы дел-сал болып, ыкылас-жжераз, мен-зен куйге ене бастады. Жан-жагына караса, бул жерде сана-eci сау жандар баршылык екен, Ke6ici б1реулердш эдеГн жасалган кастандыгынын курбаны, душпандары кутылгысы келгендер/п осында экелш тыккан. Bip жас келшшекп бас- шылык кызметгеп куйеушщ адам елтзргенш б ш п койып, оны бетше айтканнан кейш, ал анау жап-жас ж т г п жумыс ктейтш мекемесшдеп бас бухгалтердщ канша акша жегенш ce3in койгандыгынан, ещй б1реулер кызын уратын куйеу баласын - осы жындыханага экелш жапкан. Эртурл1

тагдыр тэлкепне ушырап, мундай жан тамугына тускен eci бутш адамдарды кергеннен сои, Кайсар G3iHiH кандай за- лымдыктын какпанына тускенш тусшдь Осында жатканы- на жарты жылдан асып кегп, артынан 1здеп келген 6ip жан болтан жок. «MeHiu кайда екешмд1 еш юм бьпмегеш той. Эйтпесе, баска болмаса да Света мен дос ж тт т ер апдека- шан жетш ке л т , куткарып алар efli, мунын артында улкен гэп болып тур. Осынын 6apiH эдейп уйымдастырган м е н т огей шешем мен Кем1рбай ек ет айдан анык», - деп Кайсар ызадан ш тей тынып кущренген, 6ipaK амалсыздан xirepi кум болып, тордын iuiimieri жаралы арыстандай аласурта- нымен, ез1н куткаратын ешюм жок екенше кез1 жетп. Бул жерде де К айсар е з ж сыйлата бмий. Санитарлардын кунделжтт шабуылынан жэб1р Kopin, Kipin кетер TeciK таба алмай шырылдап, Кудайдын да, адамнын да ракымына зар болып, акыл-есшен айырылган сорлы жандар Кайсарды па- налайтын, ейткеш ол 03iHiH байсалды, MeHipiMfli мшез1мен, KipoiiKci3 пэк конш мен, адам баласына деген шынайы жа- нашырлытымен, ен бастысы, ештенеден каймыкпайтын ру- хымен осындаты дэршерлер мен кызметшшердщ де, ем алу- шылардын да журепн баурап алтан едк Осылай ж сп -с е п з ай откен. Света мен жора-жолдастарынын тынымсыз 1здеу салуынын аркасында, олар Кайсарды психиатриялык ауру- ханадан тауып, шыгарып алута 6ipa3 жупредь Алматыга да, М эскеуге де онын накактан жындыханага апарып салынга- нын айтып хат жазады. М уны еспген Кем1рбай тексеруд1 ж урпзбей, icTi кайта караткызбауга барлык куцин салды. Ол 03i астыртын барып, беретшш тэты 6epin, облыстык пси­ хиатриялык аурухананын дэршерлершен Кайсардын «eci ауысканын растайтын» медициналык корытындынын анык- тама кужаттарын екелш, зан орындарына Кансулу аркылы тапсыргызып, Кайсардын емш эрмен карай жалгастыру ке- рек деген дэрн'ерлердт «талабын» алта тартты. Сей тш , Кайсарды бул ауруханадан шыкпастай гып, барлык кужат­ тарын peirecTipin, оны ешюммен жолыктырмаудын жолда- рын карастырып, icTepiHin б а р ж тап-туйнактай гып, еш ю м ге жымдарын б!лд1рмей. Кем1рбай мен Кансулу ем1рлерш cypin жатты. Ауданга тагайындалган жана сотту- ысканы болып келген сон, Кем1рбай Tirni кутырып Keiri, ол eaai буюл журтты аягынын ушымен журпзуд1 армандай бастады. Озше ici тускендерге онын эюрендеп, зеюп, кейш

пара алу caii тускенде тулкщей жылмандап кететшш аудан тургындарынын 6api бглетж, 6ipaK 6ip-6ipiHe айтуга корка- тын, ейткеж КемДОайдын кандай жауыздыкка бара алаты- нына Кайсардын тагдыры жайлы ecTin отырган елд1н каздер! жеткен. Адам бапасынын Mycanip куйшщ Kyaci - бул жындыха- нада Кайсардын жатканына уш жыл болды. М ангыстау жакта туратын экесгнщ немере iHici (здеу салып журш , оны осы жердей тауып, «барлык apeKerri жасап шыгарып ала- мын» дегенде, Кайсар: «Эуре болманыз, ага, 6api6ip enai euiKiMre керепм болмас», - деген екен. Содан агасы жылай- жылай ауы лы на кайтып KeTinTi. 0 3 i балыкшы болып гстейтш ол imciHin мынадай халш керген сон , аяк-колы селкшдеп, ауру болып, тещ зге шыга алмай калган екен. А р - тынан келген достарына да, ещреп журген Светага да Кай- сар сол создерд1 айтыпты. Бул окигадан кейш жэне 6ip жыл откен. Кайсар дэрнерлермен Kenicin, арасында капага шы- гып туратын. Bip KyHi ол кайтып оралган ж ок. Ертешне онын езйген денеа каладан он шакырым жердеп TeMip жол бойынан табылган, ол езш-ез1 журш келе жаткан пойыздын астына тастапты. Еж ел п сактар жер1нде сол асылдардын сыныгындай осындай жаны жомарт, нар ж ш т eMip cypinTi. Кайсар 03iniH азапка толы азгантай OMipiaae журттын кокш нде адамдык- тын, тазалыктын, шыншылдыктын, еж егп ктщ куэсш дей болып калган. Ата-бабаларынын батырлыгы мен батылдыгын, мэртпп мен пак кенш н сактап калган Кайсар сиякты касиетп жан- дардын астыртын жасалатын жауыздыктьщ, пасыктыктын курбаны болып, залымдыкка, кулык-сумдыкка карсы ама- лы болмай, бетпе-бет келгенде дес бермейтж олар сырттан курган торга Tycin, омакаса кулап жататындыгы сол адал жандардын болмысынын ангалдыгы мен айласыздыгынан жэне кенес когамынын ауызды аштырмай, жаншып жйберетш TeMip курсауынын TereypiHiHin мыктылыгынан ед1. 139

КУЛАННЬЩ МАХАББАТЫ Сеуле e3i эн айта алмаган сон дауысы бар курбыларына кызыга да тамсана карап жургеш. Кош енщ аргы бетжде туратын Шалабай деген малдын TepiciH жинайтын койма бас- тыгынын Сайра атты жалгыз кызы бар. Сэуледен 6ip жас улкен ол оныншы класта окиды, e3i сап-сары энгелек сияк- ты, дэнгелек бетше пуштанай мурны жараскан, аласа бойлы, толыкша келген, курен Кызыл epiiuepi жана п1скен шиедей улб1реген суйюмш кыз. TipceriHe тусетш узын коныр калын шашын ею бурым етш epin, ыргатыла ж у р т бара жаткан Сайраны керген юм де болса, онын бойынан ейел затына тэн сылкымдыкты байкамай калмайтын. Сайраны н uieuieci Энэпия катал Kici десеш журт. Ол кызын ретаз уйден шыгар- май, Tirni курбыларымен де арапастырмай, сабактан кейж тек ен уШрмесше аптасына eKi рет баруга руксат етедн кебшесе G3i онын касында epin жургеш. С айр а эн айтканда жан-жагынын бэр ж жангыртып, 03iHin жуз1 де бал-бул жанып кетед1. Мектептеп бозбала- лардын K©6i оган гашык. BipaK Сайранын оларга Kapayfa муршасын келт1рмей, апасы сабактан кейш дереу уйше алып кетедк Журт осы Энэпияны бул кыздынтуган meuieci емес дейдг Шалабайдын карындасы afacbi мен женгесжщ баласы болмаган сон о зж ж осы кызын олардын бауырына салыпты. «Сондыктан жазатайым бул кыз 6ip нэрсеге уры- нып калса, озшен тумаганнан кейж дурыс карамаган деп мен1 юнэлайды» деген оймен ол Сайраны козшен 6ip сэт таса кылмай, катал устайды. Энэпиялармен коршшес уйде, агасынын колына совхоз- дан жакында келген, жасы жиырмалардагы узын сунгак бойлы, ат жакты Кулан атты ж т т турады. Онын курен жузждеп каракатгай мелд1реген улкен мунды кездер1 адам- нын енмешнен ©Tin, толкынданган буйра шаштары буюл болмысына ерекше 6ip сымбат 6epin турады. Караган адам- 140

нын K03i тоятындай осы суду ж т т тумысынан мылкау, api онын кулагы да еспмейдь Куланды кергендердт 6api бас- тарын шайкап: «Этген, бул тагдырдын катыгезшпн карашы, мынадай сулулык 6epin, байгусты сорлатып койтанын. О й- пырмай, ж т т т ш султаны болайын деп турган бутан Жара- тушы нетып (штарлык жасады екен», — деп капаланады. Ол кун жылынысымен, журтка кесек куйып азын-аулак табыс табады. Осы келгенде де сол кэс1б1мен айналысып, куш бойы сыртта, 6ipeyfliH ауласында жумыс icTen, уйге кас карая кайтады. Bip куш ертерек оралтан Кулан eKi уйд1н арасындаты бш к тактай шарбактын арасынан Сайраны Kepin калды. Содан бастап онын есш-дерл тек С айра бо- лып, буландатан жас кыздан K03iH ала алмай кадалып, каранты тускенш е ол 6ip орыннан тапжылмай отыра берегши шытарды. М аусы м айы басталган. Сайра аудандык эн -би фестивалже катысута дайындалып, кунде мектептен кеш келш жур, оны эдеттепдей апасы алып кайтады. Энапия осыдан eKi жыл бурын 6ip жак аяк-колы (стемей, тасек тар- тып жатып калган, каз1р де ауа райы бузылса, eHceciH кате­ ре алмайды. Денсаулытынын нашарлытына байланысты зейнеткерлшке ол кырык беске де толмай шыккан. ©3i арык, узын бойлы, суйектер1 майланбатан арбадай сыкыр- лап, кызыл бидай am TyTirin, yueMi суканы су кетермей журетш Энэпи я н ы кергеннен С айраны н 6ipre окитын курбылары зыта женелетш. Bipae, демалыс куш кешке, Сайра колына Султан- махмут Торайтыровтын ютабын алып, уйдш келенкесже ecKi керпешеш тасеп, жантая KeTin, окута KipicKeH efli. Шарбактын ар жатындаты nimeH коранын куысынан сыга- лап езше т е с т е карап отыртан ж т т п байкап калтан ол, корыкканынан уйге Kipin Kerri. Кеш н С айра оны тэты 6ipneine рет сол жерден Kepin журдк сосын апасынан бул ж ш тп н KacipeTiH 6iлген сон, оны аяп, алыстан басын изеп амандасып коятын. Келесше дарбазадан шыга берген С ай ­ ра 03iH андып туртан Куланмен бетпе-бет кездесш калды. Бул ж т т п кыздын осылай алгашкы рет анык Kapyi efli. О ны н суд у келбетж е K03i тускенде С айр аны н ж ур еп дурсшдеп, туда бойы шымырлап кеткен. Содан бастап Сайра да Куланмен кездеск(а келш туратын болды. PeTiH тауып, eKeyi 6ipae eciK алдында, кейде мал кепелердш 141

куысында ушырасып калатын: Bip куш Сайра Куланга карап турып, ез1мен e3i сейлескендей: «Кулан, бшемш сен меш унататынынды, мен де ceHi вте жаксы коремж . в з ж д е й ж т г п кездестзрсем деп армандап ед1м, 6ipaK кермейсщ бе тагдырдын катыгездтн. Сен мундай жагдай- да болмасан, бэлюм, маган карамас та едш, онда артыннан канша кыз ж упрш , б1разынын колы саган жете алмас та, Кандай KopKeMcin, Кулан!» Ж т т т щ eKi квз! оттай жанып, ештене айта алмаса да б э р ж тусш ге н ж ол жанарымен уктырган едг Сайранын iuiKi дуниеа алабуртып, бетш жу- ган ыстык кез жасын 6ip колымен су р т т , екшип колымен ол Куланнык буйра шашынан сипап турды да, dpi карай шыдауга дэрмеш болмай, Tepic айналып, ауласына жупре басып Kipin Kerri. Y йдж аргы жагындагы сарайга барып, Kipe 6epicTe турган калайы шелектен алюмин бакырашпен с у алып, апаулаган бетше шаша бердг С айр а мен Кулан енд1 кунле Tnin-каш ып к е зд е с т ж уретш болды. E6iH тауып олар, efiTeyip, 6ip-6ipiMeH кушактасып, тез-тез cyfticin улгередг Сосын Сайра 6ipey Kepin калмасын деп каша женеледь Кулан болса, eciHeH та- нардай есенпреп еал-дерт тек Сайра болып, кеш батысы- мен, мал кепе, шшен жиналган жердщ тасасында кызды ол тосып отырады. Bipfle Сайра журтгын кезш ала бере сол жерге келген, сосын eKeyi кушырлана cyiiicin, 6ip-6ipiHe деген ынтыктык- тарын баса алмай турганда, Сайра «апам корсе меш елт1редЬ> деп тызактап, амалсыздан Куланнын opTenin турган кушагынан суырылып шыгып, тез-тез уйше карай ж упре женелдь Кулан болса, куйш-жанып, ауланын аргы бет1ндеп кудыктын басына барып, шынжырга байлаулы т е л е к с ш у м тл л ет т cyfa толтырып, оган басын батырып 6ipa3 турды, сосын с у -су шаштарын а л ю п -с ш к т , жерге журесшен отыра Kerri. Бар манайды карангылык басты. Маусым айынын жылы TyHi Куланнын жанын Te6ipeHTin, шугйрлеген толассыз аламан сез1млерден KOKiperi кысылып кетт1. О н ы н ышкына кансылап шыккан дыбыстарын естшендердж туда бойлары ттркендк Осындай куйден арыла алмай, еал-дерг тек Сайрада бо­ лып, Кулан icren журген Kaci6iH де тындырмады. Eimi азан- нан турып, ол Сайранын мектепке баратын кезш андиды. Кыздын жанынан 6ip кадам калмайтын Энэпияны онын тек 142

атарга OFbi жок. Байгус xiriT амалсыз дарбазаныц куысынан сыгалап, Сайранын сонынан телMipin караган Kyfli, ол сабак- тан кайтканша жолдын бойын кезш журш, Энэпиянын кара- сы корЫгеннен уйлердщ тасаларына тырылып калады. Осы- лай кызбен 6ip кездесуге зар болып, бойындагы сез1м куйы- нына ие бола алмай Кулан эбден камыгып сарсаланга тусп. Жазды ц куш ыси бастады. Аудан ны н ортасындагы юшкене баудын, шйнде жург куншз жасыл агаштарды сая- лап демалады. Кешке сондары жазры театрда кино корсдк MiHe, 6ipHetue куннен 6epi осы жерде, ашык аспан астын- дагы сахнада, окушылардын OHepiHiH ф еспта.нi е т т жатыр. М унда эр халыктын эндер1 шыркалып, билер! б и л е н т , жырлары окылып, келген керермен мэз-мэйрам. Казак ул- кыздары орысша, кэршше, татарша, езбекше, украинша, армянша, молдаванша тамылжытып эн шыркап, би билесе, сол ултоюлдер! казактын eHepiH паш етуде. Осынш ама улттын тардырлары тогы сы п, 6ip-6ipine TyciHicTiKneH, жанашырлыкпен карап, татулы кта, кен пешлдЫкпен, «обал мен сауап» атты к а с и е т урымды кас- терлеп, ыза, кек, кореалмаушылык сиякты куйретюш куштерд1 бойларынан да ойларынан да аластап отыратын журтымен 6ipre аядай Теренозек кыстагында откен 03iHiH балалык шагы Сэу ле н щ бугая GMipiHiH адастырмас шам- шырагындай болып журен нде жаркырап жана бермек. Сол кезде, алпысыншы жыллардын ортасында, е ш м м т ц турмыс жардайы xericin турмаса да, адамдар 6ip-6ipiHen KOMeriH аяп калган ем ес, туз-д эм д ер ш б о л !с т , 6ipre кешлдерш KOTepin, калжындары жарасып кеткеш сонша- лыкты, коныс аударып келгендердш Ke6ici казактын ма- кал-мэтелдер! мен э з т -к а л ж ы н ы н айткан да, Keii6ip «казакпын» деп жургендердж калпарын Tepic айналдырып xi6epeTiH едь Ал олардын арасынан казакка келin болып, и ш п сэлем 6epin, cajiT-aecTypiMi3fli кастерлейтж ана бол- гандары да аз емес. Сондары xacocnipiMflepre улкендер: «сендер оздерпжж туган жерище ж урандер, ал олар бол- са, елдержен сорыстын KecipiHeH кетуге мэжбур болтан, сондыктан камкорлык жасап журш дер, балаларына тшсуил болманлар, обал болады», - деп тиып, ескерту жа­ сап отыратын efli-ay. Сол адамгершшк пен достыктын айрагындай мына жаз- гы фестиваль шарыктап OTiri жатыр. Сэу л е н ж 03ineH eKi 143

жас улкен Улбосын аггы туыс enKeci бар. Ол e3i апаса бой- лы, шагын д е н е а шымыр, тыгынш ыктай, бидай ещп ж узвд еп улкен кара кездер1 ойлы да уыггы, соган карамяс- тан кулгенде балгын дауысы тангы ауада калыктаган наз1к эуездей а се м -а к . 03 i ете кылыкты болганымен, онан ерлердщ 03i аягын тартатын каталлыгы бар, турашыл, жа- гымпазданганды жаны жек кередк шындыкты аяк асты кылмаймын деп ылги куресш жургень Улбосын биыл он 6ipiHLui класты казак мектебшен бт р е д г Жастар арасында ол беделдк 03i баянда ойнап, эн айтканда сынгырлаган лау- ысы жанынды жадыратады. MiHe, бупн де ол, KapicriH ха- лык эш «ТорадидЬ> нашына келттрш, т е п л т т тур. Журт, acipece, KapicTep, энге ел т т , кездерше жас алып, уйып кал­ ган. Энмен коштаса алмай, кол шапалактап отырып алган- дардын кенищерш кимай Улбосын сонгы шумагы мен кай- ырмасын кайг<шады. Онан кейш шешен ж т т ! Султан шы- гып, орыстын халык эндерж жасыл орманнын самалмен жайкалган жапырактарынын сылдыр какканындай асем да- уысымен шыркап, сырыктай бойын TiK устап, кеудесж кере, денгелек жанары нур шашып, кушагын айкара ашып, кещст1кке кулаш сермеп ушардай канагганып, э т и аякта- ганда, оны шаттана тындап отыргандар: «мына бала улкен энпл болып, бшкке самгайды элн>, десш жатгы. Сосын эр улттын алуан турл1 6nnepi би л е н т, эндер1 аспанда кешке дейш калыкталы. Сайра да озбек халкынын 6ip aHi мен казактын «Сэу- лем-айын» куйкылжыта шыркаган. Сосын тагы да ол жеке дауыста жэне орыс мектебшщ жогаргы класс окушылары «Бипыл» aHin хормен айтгы. Сайра ашык та ектщ и каркем дауысымен шабыттана шыркаганда журтты теб1рентт жГберген еД1. Алдынгы катарда кызы уилн емес, «6api G3iMHiH енбепмнщ нэтижесшщ. куж-туш сонынан калмай кадагалаганымнын аркасында гой», — деп ш ш ен масатта- нып отырган Энэпияга жанындагы таныс жас келшшектш: «апа-ау, мына кызыныз гашык 6ipeyre, K63i жанып, жуз1 жаркырап тур гой карасанызшы, б1здш басымыздан да откен бул жай, сондыктан, мундайды айтпай-ак козден бьпекш гой, оллайи, га ш ы к» .- деп айта бергеж сол eai, Энэпия кыршып алгандай: «сен 03iH не отгап отырсын, кар- шадай кыздын атын былгап. Ждйына жур эрмэн, сыпсын- дамай». - дед1 оган жыны устап , ызгарлана карал. 144

Келжшек абдырап калып, сэл ун аздж тен кейж: «Ойпы- рым-ай, онда турган не бар екен, 03ini3 кыз болмагандай. сонша змшенш калатындай не айтып едам, койынызшы осы, азд ж журген жеpiHiзле шоп шыкпайды деп естуип ед1м», — деп оны кайырып тастаган. Сосын Энэпия колындагы кыз- гыш агаш балдагын кетере бергенде, ол орнынан ушып турегелш, зыта женеллг Bipmiui орын алмаса, апасы оны «отырса опак, турса со- пак» ететжж ойлап. Сайра тырысып-ак багуда. Кызынын ж еш а Энэпиянын абыройы болмак. ондайда ол туган-туы- скандардын алдында «Miне, кыз дегенд1 осылай тэрбиелеу керек», - деп 6ip маркайып калар efli-ay. Кулан да осында, Сайраны андып ж урж , копинлжпен 6ipre uiecin, кинотеатрга Kipin, ортадагы орынга отырып ал- ган ол ештене ecTiMece де, сахнадагыларга карап мэз. Bip кезде эн айтуга шыккан Сайраны Kepin, балаша куанып, жалгыз 03i шапалак урып, ею e3yi ею кулагына жеткен Куланды байкаган Э н эп и я : «Мына нпркжд1ю не? Д эм есж ж зорынын 03iHiH», - деп жактырмай epuiH 6ip шы- fapbin койды. Осы куннен бастап Энэпия Куланды анди бастады. Еши баягы кузет eKi есе куш ейж, uieiueci кызды аяк аттатып жалгыз 03iH сыртка ж1бермейтж болды. С ай р а ты ска шыкса д а, ауланы н iu iiaae ж ур се де Энэпия онын сонынан калмаган сон, 6ip куш шыдай алма- ган Kyfteyi оган: «Эй , с е т и о зж н ж д е т и сау ма? Не болды кызды сонша андып. Кудай санасына б е р сж . С е н мын жерден куншз-туш корыганынмен, кыз жшггп керек етсе, эйтеу1р, e6iH табады. Ал буйте берсен, 6ip Kyui ол уйден кашып кетсе не ютейсж? Ертен калага окуга тускенде де касына барып андисын ба? Койсайшы видь акымактын iciH штемей», - деп жеюп тастаган. Эни па да Шалабайга бой беретж емес: «Кызга кырык уйден тыю деп казак бе- кер айтты дейсж бе. Баягыдан 6epi белгЫ гой, душпаныц ош алгысы келсе, кызын не эйел1шй маскаралап, мазак етедк Кыз абыройынан айырылды дегенше зуд ел не ошпес танба TycTi лей бер. Сен не 6LrceciH, мына Kopiui Рысбектж уйждеп анау мылкау iHiciHiH ею K03i осы кызда. Муны корсе болды миы ашыган койдай с у зш п , телм1рш карап, орнынан тапжылмай турады да кояды. Ол немен1и. eci дурыс дейсж бе. Ал , еши калай андымассын? Bip Kyui бул 145

TYpiMeH ол кызымызды сорлатып коймаса болтаны»,- де- геннен кейж Шалабай да ойланып калган, 6ipaK нитей «Сайра оны кайтсш, манына да жолатпас», — деп топщы- лаган. Ш1лде айынын ортасы, куннщ ыстыгы тебсннщ куйка- сын у й т п ж1берердей шыжытып барады. Сайра мектебж ж аксы багамен бг п р г ен , енд1 К а за к мем л екегпк универеитетшщ биология факультетше тусуге бел байлап жолга жинала бастады. Сонда туратын Шалабайдын туыс карындасынын уйше токтамакшы. Куланды коре сала, ол басын изеп амандасып, каша женелетж болган. Бурынгы- дай ж урен елж1реп, жанары ушкын атып турган Сайра жок сиякты. Кулан api-6epi онын жолын кес-кестеп Kopin e;u. кыз колымен «кереп жок» дегендей ишарат б1лд1рген. KoKiperiH ©как кысып, жаны алкымына т1релгендей бол­ тан Кулан 6ip KyHi тустен кейж кыздын мектеп жактан келе жаткан кезж андып турып, онын колына кан тамып турган т ш м -т ш м ж уректщ cypeTi салынган 6ip парак кагазды e6iH тауып устатып улгерген едк С айр а уйге Kipiciмен, оз белм есж е барып, суретке карап, 03iH-03i устай алмай, туда бойы солкылдап жылап турып, апасы Kopin коймасын £еп, тез-тез кагазды майдалап жыртып, iuiKi болменш терезесж ашып, оларды сыртка ушырып ж1берд1 де, дэл1зге барып бетш суык сумей жуды. Апасы оз белмесшде уйыктап жаткан, Кулай сактап ояна койма- ды. «Мен не icremH, Кулан, ешкандай амалым жок. Маган буД жерден тек кету керек. С е т ж аксы коретж1мд1 еп ш м ге де бшд1рмеу1м керек, эйтпесе, сенщ жагдайын киын болып, ушыгып кетедг Екеукпз де 6ip нэрсеге урын- бай турып, мен тез1рек Алматыга кетейжип. Э х , Кулан, Кулан, неге Кудай ceHi еаркемед1 екен? Ен болмаса, баска 6ip жер1щп кем кылганда гой. Сойлей алмауынмен коса, еепмеуден артык корлык бар ма? CeHi де, оз1мд! де азапка салмай, мен тез1рек жолга шыгайын. KopicneceK, мумкж, 6ip-6ipiMi3fli умытармыз. Мен езжмен коштаспай-ак кояй- ын. Каисыраган ж урепщи одан эрмен у сепкендей ашы- тып кайтекпн», - деп Сайра шлей erinin, журегшщ ертш баса алмай, герезенщ калын сурып матасын Tycipin, карангы белмедеп TeMip кереуеттеп тосепне кулай кеткен. Энэпиянын: «батар кунмен таласып сау алам жатпас бо- лар, мундай карбалас кезде жын-£иайтан кабаттасып, кап- 146

тап кетедн эй , тур деген сон , турсайшы, адамды заржак. кылмай, не болды сонша елгенше уйыктап», - деген ай- кайына да селт етпей «басым ауырдыны» сылтауратып, ол тан атканша жаггы, 6ipaK кэз iaren жок. Куланнын мунды меп-мэлд1р тунгиык жанарына ол G3i батып кеткендей, онын гашыктыктан ертенген жанынын ышкынысы Сайра- нын жан д ун и е сш ал асапы ран гы п, таудай KacipeTi кеудесж жаншып бара жатыр. «Эрмен карай бул сорлы ж т г п азаптан куткаруым керек, тез1рек Алматыга кету- ден баска амал жок», - деп шешкен Сайра ертеnine апасы- на: «Кужаттарым дайын, ешп жолга шыгайыкшы», — деп жанын кояр жер таппады. Сойтш , апасы танысы аркылы гюйызга билет алды да, булар келеа тунде жол журш Kerri. Сайраны 6ip керугс зар болып журген Кулан онын кеткенш 6ip куннен кешн бн ш . Ол аласурып барып, аула- дагы куйган кесектерш Teyin быт-шытын шыгарды, жер- кокке сыяр емес. Корген адам туршен шошитындай, кэздер1 канталап, шашы уйпа-туйпа болган. Ызалы жуз1 сурланып, караган адамнын д е н е а турил герлштей едк Уйдеп акасы мен женгес! Куланнын жагдайын ce3in, оны аяп журген болатын, eani Сайранын Алматыга кеткенш сстш , «дурыс болды, кызды кормесе, Куланнын жаралы журен жазылар», —деп ойлаган. Осы жагдайдан бес кун откеннен кейш Куланнын eni болiHген денеа тем ip жол бойынан табылган. Оны сонгы canapFa шыгаруга келген журт жас ж т т п н мунша аяныш- ты тагдырына eгiлiп, eHfli о дуниеде рахат KopyiH Tiaen, онын nepiurre жаны пеШштен орын алатынына ceHin тар- касты. Куланнын озше деген шынайы ыстык махаббатынын табы Сайранын журегшде ani кунге лейin сакталган. Сол улкен мунды кара козлш апауы карангыда жанып турган оггай жылт-жылт eTin, алыстан муны ©3iHe тартатындай. Ka3ip ол Алматыда турады, куйеун exi Hopecreci бар. ©3i мектепте мугагйм, журт катарлы, 6ipey;ren артык, 6ipeyaeH кем болып oMip кеинп жатыр. BipaK Куланнын жанынын MoaaipairiHfleri тазалыкты. онын озше деген ынтык ыкыла- сын Сайра ermi кездест1ре алмайтынын бкпедк Теренозекке барган сайын ол Куланнын б е й т н ш басына барып, онын эруагына Куран багыштап, сол кэусарлыктын нурына кай- тадан шомылгандай болады. 147

УЗД1ККЕН СЫРЛАР BipiHiiii сыр Кызылорда облысы, Шиел\\ ауданы, «Т а р то га й » совхозы, Ыбырайым Аппановца ХАТ «Э к е ! Б ул н а с ч е тm i свздi он алт ы ж а с н а д е й т айт ы н кврмеген, ж е с т е еркелеп, мойнына асылмаган, сэби коцьпн экенщ ы сты н ж у р е гтщ к уа ты ж ы лы тп а га н аздщ туц гы - шыцыз осы х а т т ы взй ф ге ж о лд а п о ты р . «М енщ ж е ч нае­ д а й екен, о л K ic i ецсел/' де с ы м б а т т ы , ш у а н т ы да а ны лды болуы керек, в й тк е ш , мен нашар адамнын урпагы болгым к е лм е й д 1 », — де ге н о й е сей ге лi 6 epi м е т м а з а л а й 6epedi. М е н т, c a d i кв р гш келедй Карашаныц 7 куш «К а з а н с та н » пойызынын, ж е т ш ш i ва гон ы нын, ж а н ы н д а , « Ш и е л 1 » с т а н - сасында м е т к у т и ф . М е т таным айсы з гой, сонды нтан cypem m di носа салып оты рмы н. Сэлеммен, &3ini3di квргенше кун санап ж ур ге н , нызыцыз Соуле. Кызылорда полосы, 20 назан 1965 ж ы л. Сэуле бул хатгы салып лабергеннен кейш, экесшщ оны окып отырган сеттн кез алдына елестетп. ¥зын бойлы, ipi денел1 Kici салалы саусактары шришеп, кезше келген жасты керсетпей ipKin тастап , тор кез д ептердщ 6ip парак бетш деп жазуларга у н ш п , стол жанында узак отыр. Bip кезде ол орнынан турып, сыртка шыгып, ауланын шеттндеп карагаш тубнщеп берененщ усттне-жайгасып, KypciHin алды 148

да, ойга батты. Од езппн жастык uiaFbiH eciHe алкан uibiFap. Алгашкы керген кызыгы, 03i колына да устап кормеген тунгышынын табылганына онын iiui элем-жвлем, эрине. Енд1 сол кызымен кай безм ен кездесетшш, не icreiiriHiн б1лмей, басы катып отырган вкесш ш бейнесш елестеткенде Сэу л е н щ жан дуниеЫ алабуртып Kerri. Тура 6ip кинофильмдег1дей KepiHicrep онын коз алдына келе берген. ©3i жарык дуниеге енгел1 керт-бш меген, Tim i, ол жайлы THin-каш па сездер болмаса, накты энг1ме де ест1меген OKeciHe жаны ашыганнан С э у л е т н журег1 алкымына ты- гылгандай болды. Ешн ол OKecin аяп Kerri. «Ол MeHi тастай- ын деп тастаган жок кой, 6api жастыктын, албырггыктын, сол кезде алды-артын ойлай алмаканнын Kecipi болуы мумюн. Эйтпесе, окыган. K03i ашык, 03i 6ip совхоздын мал шаруашылыкын баскаратын сондай азамат туг1л, жэй гана карапайым, бгздш ауылдагы, кунде iiuin келш уйшдеплер/и тыркыратып куып журетш Кырыкбай, ол да балалары yiuin жанын беруге дайын. «Урпагымды ешюмге корлатпаймын, ешкашан тастамаймын балапандарымды», — деп мастыгы таркаганда, эйелш щ «курып кет, сендей OKeHiH барынан жогы» деген айкайынан KefiiH, басы салбырап мщ прлеп отыратынын Kopuiuiepi келемеждеп айтып журедь М енщ таудай экемд! онымен салыстыруга бола ма?! Мен папамды коре салысымен, мойнына асыла кетпей, шамалы инабат сактап туруым керек шыгар, эйтпесе ол MeHi тэрбиеа аздау екен деп капар. Дархан атам мен Рыскул эж емнщ осынша- ма жыл санама куйган TaniMi еш кетпегенш KopceTyiM ке­ рек. Сосын, ен киыны, экем MeHi оз отбасымен табыстырам десе, не ктеймш? Олар MeHi калай кабылдар екен, acipece эйел!мен Дл табыса аламын ба? M eHin Bn6iraHuia анам ax em i тапкым келш жургешмш биюе, ойбайды салады-ау». Осындай ойларымен суттей аппак ай нурына шомылып, кыздар педагогикалык учи ли щ есш щ жатакханасынын екшип кабатындагы 03i жэне 6iprc окитын уш курбысы жа- татын болметн терезесйпн алдында отырран Сеуле киялы- мен калыктап, алыстагы экесше ушып жеткендей. Куздщ coHFbi айы жакындап калса да, аспанды oni булт торлаган жок. Кун кербездешп, шуагын жерге наздана, CMeypeHin кана токкен болады, онын жаз бойы аптыккан ынтыктыгы е!ш жок. К е п ш салкыннын fleMi кэд!мгщей 149

дене турнпкпредт Тун ортасы, кала тып-тыныш, белменщ imiH деп-денгелек айдын кумю сэул еа, бейне, 6ip сикырга толтырып ж1бергендей. Уш бойжеткен тэтп уйкыда. Тере- зеге ен жакын теинр кереуетлн услндеп тесекте денгелек жузди аккуба бел Hiн ушындагы сепкш не дешн ай жарыгы- мен айкындала т у с ш , узын кара шашы ак жастыктын успнде толкындана жайылып, талдыкоргандык Карлыгаш жатыр. OFaH карама карсы вскемен жактан келген, елктей сулу Тайнижамал эсем мойнын кермиык иыгына карай сэл бурып, талдырмаш денесш деп кегццйр синтетика iiuxi кейлеп ерекше жалтырап, томпак капа, шиедей epituiepi буртиып, калын коныр буйра шашы буркырай шашылып тэтп уйкыга баткан. Ал ушшип кыз - Целиноград облысы- нан кезпп окып жаткан Сулуш аш, ол он колынын алаканын атжактылау, бидай ецщ бел не басып, 6ip кырынан жатыр, суйеп ipi болгандыктан ба, efiTeyip, ай сэулесшщ астында онын бейнеа екiленiп, кудды дастандардагы батырларды елестеткендей. Ол куншз кап-кара шашын 6ip epiM елп ал- дына салып калай ж урсе, уйыктаганда да солай жатады жэне сол калпынан кашан турганша козгалмайды. Сэуле балбырап уйыктап жаткан курбыларынын жуздерже карап, оларга экес1не жазган хаты туралы эл1 айтпай журген1не ешп e3i ынгайсыздана бастады. «Bipre турып жаткан бул кыздардан жасырганмен, 6api6ip ол купил ашылады гой, сол кезде шынымен уят болар, сондыктан ертен оларга бул сырымды ашпасам болмас»,— деп туйген ол, экеЫмен кездеселн сэтл ансап, тэтп киялга 6epinin агаш орындыкта 6ipa3 отырлы. Сосын ол турегел1п услндег1 коныр жуннен токылган жемп1р1 мен iiniRaeri, биыл оку басталганда осы калада 6ip улкен зат коймасынын менгеруина болып icTeiiTin анасынын туыс iHici Шайкын сыйлаган, кара жыл- тыр атлас жейдес1 мен бутындагы кара сурып шалбарын, аягындагы, кузде окуга журерде Биб1ганша апасы асханада аспазшыга комекий болып icTen тапкан азгантай айлыгын терт баласынын аузынан жырып, буган алып берген, дома- лак бас, калындау каучук табанды, бауы бар туфли1н, сосын кызгыш макта нэски1н шешл. KniMnepiи кереуетпнбас жа- гына. тус|>лиiн Kipe 6epicTeri кабырга шкаптын аяк ки1мдер туратын астынгы сересше койып, орнына барып жатты. Сэуле бупн де туе Kepfli, тагы сол KopiHic: бул барлык керек заттарын 6ipeyfliH углне уакьлша койып кеткен екен, 150

енд1 адасып, сод уйд1таба алмай шаршап, дщкес! курыса да, i3fleyin кояр емес, «кайтсем де табамын» деген 6ip кайсар- лык сез1м 03iH апга умтылдыратындай. Танертен уйкыдан оянган кыздар апыл-гупыл жуына са- лып, триколарын к и т алды да, спортзалга дене шыныкты- руга ж у п р ш к е тп , С а ул е туш мен дурыс уйкы кермей, «жата турайыншы* деп 6ipa3 денбекшш, басына орала бер- ген эртурл1 ойдан кез1 ипнбеген сон, амалсыздан турегелд1 де, узын дшйздеп жуынатын белмеге шыгып, крандагы муздай сумей бет1-колын шайып алып, ауладагы асханага бет алды. Сауле осы педучилишеде биыл еюнпп жыл окып жа- тыр. Жалпы, e3i окытушы, не тэрбиецн болайын деп арман- даган да емес. Ол Теренезек ауданындагы орыс мектебнпн сепзшил класын 6iTipiciMeH, кужаттарын колына алып, ек! курбысына inecin, Кызылордага тарткан. Калага келген сон булар Kenrinepi келмей, не де болса, осында калуга тыры- сайык деп шешкен. Естулер1 бойынша, ен дурысы, осы М энш ук М эметова атындагы кыздар педагогикалык училищ еа, ойткен1 мунда тамагы да, жататын орын да, окуы болса да тепн, мемлекетпн камкорлыгында екен. С а у ­ ле мен Айнаш атты курбысы eKeyi осында балабакшага Tap6nemi;iep дайындайтын, жанадан ашылып жаткан орыс бол(мше кужаттарын тапсырган. Барлык емтихандардан eTin, ауылдарына кайткан буларга уш аптадан сон училище- ге тускендер1 жайлы хабар келген. Биб1ганша апасы Сэуленщ мектепте оки 6epyin калап, opi катты ауырып, киналып жаткан куйеушщ жагдайын ойлап, «уйдеп жас ба- лаларга бас-коз болар, эп-эйд1к кыз болып калды гой» деген ойын ауруханада жаткан Жармедетке айтканда, ол е м OKneci eHTirin, зорга демш алып: «К,ой, Биб1ганша, С ауле окуга зерек, жолынан калдырма. Дэрекене берген уедем бар eai, осы кызын окытамын деген, 6ipaK сол ниенме жете алмайтын шыгармын, мына ауру акыры алып тынары анык болды. EHfliri жерде сол аманатгы саган артуга тура келед. Дархан экем1здщ эруагы риза болсын, кандай жавдайда да Саулен1 окыт, 03i Tycin турган баланын багын байлама. 0pi карай жогаргы окуга барар, талабына нур жаусын!» — деп ол Биб1ганшаны райынан кайтарган. Бул энпме 1964 жыл- дын тамыз айынын алгашкы кундер1нде болган ед1.