Ж.Дәрібаева Ақ бура сезімдер

нар еш, кайтейш, Кудай канатымды осылай кайырып кой- тан сон, баска амалым жоктыгынан, журелм кднша кансы- рап турса да, Ахметжанымнын тэнш баска 6ip ургашыга киюга мэжбурмш. Баска кандай жолын бар, Алла, беретжщ болса берсейил, жанымды кинамай, немесе, меж алсайшы, коз жасымды кел кылып, журепмш ттлплемей, акыры бедеу катын eiin жараткан екенсш, менщ кумырска курлы куным жок болтан сон, несше, не ушш Tipi журпзесщ, ей, Кудай- ы м ?»- деп жаны ышкынтан Зылиха шпнен булытып, 6ipey ecrin коймасын, epi кepшiлepre «Kipin-шыгуга» кеткен eHeci келin кала ма деп, окс1ктен дауысы кырылдай, сыбырлап сойлеп 6ipa3 отырды. EciK-Tepe3eHi жауып аптан отан ауа жетпей, ж уреп алкымына Tipeain, тынысы тарылып бара жаткан. Сосын ол тэлттректеп едендеп e3iHin анасы муны узатарда осы ауыллын енерл! кыз-келшшектерше «Зылиха» деп жотарты жатынын ортасына жаздырып арнайы токыт- кан, бурын тутас 6ip кабыртаны алып uiimn турган, Ka3ip еденге тоселген улкен тукп юлемнщ устше жайылтан еназ, узын керпешеден KGTepiain, барып Ахметжан eKeyiHiH жа- татын осы болмесшщ юшкене ею терезесшщ желдетюш- TepiH, торт белменщ 6opiHin eciKTepiH айкара ашып тастады. Жаздын жана шььта бастатан Ke3i, желдетюштен 03i еккен раушан гулдер1 мен кен ауладаты бакшада ocin туртан мия luenTepiMeH коса биыл еккен кы занак, картоп, кияр, юшкене эцгелектердщ де гулдегендеп MiCTepi анкиды. Зы­ лиха терезе желдетюипнщ бетш деп ак дэкенщ юрлеп кеткенш Kepin, 03iHiH де iuiKi дуниеа ластантандай ce3iaai. Денеа кулазып, ттркенгендей болтан сон ол далiзге шы- гып, 6eTin кумандагы муздай сумей шайды да, cypTiHin, сыртка беттедт Ауарайы жаймашуак, кун нурын байыппен Torin тур. Сыр бойынын кысы-жазы ж ел т п шыгып, топыракты суы- рып 0тет1н эдеттепдей жел( де Зылиханын алай-дулей к е н ш н коздатпайын дегендей бу л н тына калган. Онын Ka3ip кызметке баруга заукы жок, туске де№н 6ipa3 жумы- сын аткарып тастатан. Сэскеге карай байыз тауып орнында отыра алматан сон, ол уйше келген едк енд1 ешкайда баргы- сы жок. EHceciH кетере алмай, туда бойын 6ip з1п баскандай eciKTin алдындаты ecKi агаш орындыкка отыра Keiri. Kepuii- колан, туган-туы с, ауыл адамдары, кызметтестер1 сонгы 202

кезде Ахметжан екеуш 6ip турл1 муаркеп карайтын сиякты болып xepiHefli Зылихага. «Еши ермен карай калай einip сурмек, осылай epxiMHiH аянышпен караган квзкарасын керш, вм1рден тул куйшде exeyi де втпек пе? Ж ок, ол енд1 Алладан квмек сурап, ойына алган амалын жасайды, эйтпе- се, ерл1-зайыпты exeyi де eMipiH зая кешкен болады». Зыли- ха осындай шеипмге келдх Осыдан терт куннен кейш жастайынан ездер1мен 6ip мектепте, одан Алматыда студенток дэурешн де жуптары жазылмай етазген Ерболдын кырык беске келгенш этап этуге Ахметжан мен Зылиха жэне б1рнеше жолдастары жи- налган. Онын кел1ншег1 Ш араны дос-жарандары езара «сэры катын» деп атайды. Ол eKi ул 6ip кыз туган, G3i ша- гын, орта бойлы болса да, денеа кумпи1п кеткенд1ктен, ipi болып кершетш. «MeHi сем1з деп ойлайсындар гой, бул май емес icix, Kyfleyiwai окытамын деп жур1п, ауылда салпандап уй шаруасынан бас кетермей, бала туганда xyrinin, 6ip ра- хаттанып калжа жеп, агыл-тег1л терлеп, денем бусамаган сон, куптей болмай кайтей1н, а?»...—деп Шара езш жолдас- тарыньщ аяганын KyTin, 6apiHiH жуз1не бажырайган кой xe3iH токтата 6ip карап, сыкылыктап кул1п алды. «Болды, ей, елде жалгыз взщ сщ бе байын окыткан, леп1ре бермей мына журтка тамагынды экелсейш1», — деп xyiieyi жек1р1п тастаган сон, ынгайсызданганнан колын ербендете ас белмеге шыгып кето. Ауылдагы катарлас ейелдердщ Ke6ici сунгак бойлы Зы- лиханын эл1 кыздай дене 6iTiMiHe, тебесше к е п с т п туй1п коятын калын кара шашына, караторы жуз1ндеп кул1мдеген моншактай кара кездер1 мен жазык мандайына, ж уп- жумсак колдарына кызыга да кызгана да карайтын, 6ipaK онын басындагы баласыздык тагдырын ойлап, «онын здемшпнен не пайда, онан да олпы-солпы осы хуй1м1збен урпагымыз аман болсын», — деп тэубе етедх Ер-азаматтар да iuiTett Зылихага жутынганымен, ол Ахметжандай асыл азаматтын жары болгандыктан, бет1не еш кайсысы Tixe карауга бата алмайды. Бупн вз!л-к<1лжыны жараскан жолдастарынын ортасын- да Зылиханын ха н ш алабуртып, 03i xeTepiHKi куйде огыр, курбыларымен 6ipre ол да алдындагы кызыл шараптан алып кояды. С онгы кезде осындай отырыстарда Зылиханын 203

iuie-riHiH Kepin Ахметжан уйде б1рнеше рет оган урыскан. «Enai кайтаданбайды», - деген сезж берген Зылиха содан кейж шараптан татпай журген. Сол уэдесж бузып отырган эйелже карал: «кайтсж ен ш ,iuiKi кусадан эбден e3i калжы- рап кетп, аздап iiuce ештене етпес, кенин котершер», - дел Ахметжан оны аяп, тежемей отырган. Bip кезде: «Эй, сендер осы не сезж журандер, мен 6apiHfli жакын арада тойга ша- кырамын. BisfliH уйге келж Tyceai. Ахметжанга токал алып берейж дел ж аты рм ы н»,- деген Зылиханын жайрандай сейлеген дауысы шыкканда, Ахметжаннын тебесжен 6ipey койып калгандай, ол 6ip сат yHci3 калды. Жанындагылар аб- дырап, ауыздарын аша алмай, ынгайсыз жагдайда отыр. «О у, мынау 6ip керемет жаналык кой, баягы ата- эжелер)м1здш уpaid н кайта жангырткысы келген Зылиха- жанга мын алгыс! Мына б1здж эйелдер1м1зге де улп бол- сы н , сейтип, Зылихаш!» — дел Ахметжанны н курдасы Жумагали костай свйлегенде, онын эйел1 жылан шагып ап- гандай: «Йемене, сендер де 6ip балага зар болып отырсын- дар м а ?» ,- дел «шэнк» етп. TyHepin кеткен Ахметжан жа- нында отырган Зылиханы алгаш рет жудырыгымен аркасы- нан койып ж1берд1 де: «Ауызынды неге жаппайсын, осы сезд1 маган ecTipty ушш в д е т айтып отырсын ба, бейбак екенс1н е з щ ! » - дел жолдастарынын: «Keuiipiaaep, мына Жумагалидын ауызы сумандап калган катынынын ce3i гой бул, 6iafliH ойымызда тук жок» дегендерже де, арактан с т е п алган Жумагалидын эйелж е акырып, желкеЫнен устал, eKiHmi колымсн басынан туйпштеп жатканына да мойын бурмастан Ахметжан бойын Tiктеп, кайкайган KyHi еактен шыгып кетп. Ол артынан (лесе ерген Зылихага караган жок. Куйеужш 1штей KyHipeHin, намыстан жарыла жаздаган осы сатпн Kepin, корланган Зылиха ушне бармай, ауыл сыр- тына бет бурды. Кун уясына баткан, алакеу1м кез. Зылиха жалгызаяк жолга Tycin алып, ауыл шетже карай журш келедь Дала тып-тыныш сиякты кержгежмен, эр жерден шыкылыктаган, шанкылдаган, шикылдаган, сыртылдаган, кикылдаган дыбыстар есплгендей болып, Зылиханын бой­ ын урей билей бастады, 6ipaK ол ж у р т н бэсендетпедн Biраздан кейж Зылиха токтап артына карады, кайда кетш бара жатыр, не icTeMeKmi, оны 83i де бшмейдь Алды тун, коркынышты. «Ахметж ан меж 1здеп шыгып. тунде 6ip 204

нэрсеге урынып капар, кой, ызага, акымактыкка бой алдыр- май, уйге кайтайын», - деп Зылиха Kepi бурыдды да ауылга карай аяндады. Уйге жакындаган сайын журен апабуртып, 83i д1ртдеп, Ахметжанны н бетш е калай караймын деп келедь «Ахметжан меж i3flen шарк урып, ауылды аралап кетп ме екен, элде, к енш калып, уйде бук Tycin жатыр ма», - деген ала-кула ойдан Зылиханын кенмп жабыркап, жаны жарыкшактангандай. Ауланы н ю ш кене какпасы айкара аш ык, былтыр косы мш а салы нган сырттагы д вл 1зд щ eciriHiH мандайшасында ш н т турган электр шамы жанба- ган. У й д т терезелер1 де кап-KapaHFbi. ЭншеШнде арсалан- дап алдынан ж упр ш шыгатын А к т е с те квршбейдк «Ит екеш ит те ойнайтын бала-шага бол маган сон 3epirin кетедЬ ау, сонгы кезде кершшердш ауласына Kiprim болып алган, эр жерден коректенет!нш шыгарды, эйтпесе сол А к т е сп кунппнен 03iM асырап, бойыма уйретш-ак efliM, MiHe «бала- лы уй — базар, баласыз уй — ку мазар» деген осы да, б1зден береке — бак кашты гой. Енем де белж жаза алмай буюрейш журсе де, TeHTiperiui болган, 6ipece б1реулерге ж е с т , корил ауылдагы туган-туыскандарына, немесе, курбы—таныстарына баргыш-ак, efrreyip эр нэрсеж сылтау- ратып, сыртта ж урудш амалын табады, карангы тускенде енш кайда жур екен 03i. Мал корадагы кой-ешкшер1 жок, соган Караганда оларды тагы да кериллердщ 6ipeyiHiH ма- лынын жанына косып кеткен, К.ы ргызэл1жкже, немесе Айшажюне апарган шыгар. Былтыр бузаулаган eKi сиырды да сатып ж1бергежм(з жаксы болган екен, оларга KiM карай- ды, сут1н ш етш бапаларымыз кэне... У й д т е с т н д е кулып жок, демек, Ахметжан iuiTe». Осындай кунпрт кежлмен, ол дагизге аягынын ушымен Kip/ii. 1шке еш ам ен жарыкты жа- Fbm, Kipe 6epicTeri ауызгы бел м е т шолып шыкты, Ахмет­ жаннын бупн гана конакка KHin шыккан, жуырда Зылиха 03i аудан орталыгындагы орталык дукеннен таныстыкпен, бастыксымактарга жалынып-жалбарынып журш сатып алып берген «Цебо» аггы Ю гославиянын атакты аяк кшм фирмасынан шыккан жазгы коныр туфлж кершбейдь Енд1 ол ас белмеге басын суккан. Ондагы аласа жер устелдщ успндеп гулд1 клеенка дастархан жиюлы, жанындагы кесе- шэйнек, аккуман, шэй касыктар сол 03i тап-туйнактай етш кетершде жинап койган калпында, yen к1шкене ак сулпмен 205

жабулы куйш де тур. EHeciHiH бо лм есж де де еишм жок екен, ecKi агаш сандыктын устш деп керпе-тосек капай бол- с а , солай peTci3 ж иы лган. « К а й т сж , апамны н калын кермелерд1 котеруге ani келмейдк ал кемектесетш neMepeci ж ок» деген шерл1 ойдан тагы ко Hiл i кобалжыган Зылиха ерл1-зайыпты CKeyiniH жататын бвлм есппн eciriн жэймен ашты, онын кептен майланбаган топсасы сыкыр ете калган. Бвлме iuii дагизден тускен жарыктан алаквленкелендй Зы­ лиха вздерппн улкен кец Te.vip KepeyeTiniH ycri нде конакка к и т барган жазгы коныр костюм-шалбарын да, аяк-кжмш де шешпестен K03i жумулы куйш де шалкасынан жаткан куйеуш Kopin, шошып к етт, электр жарыгын жаккан. Ах- метжан коз1н ашты д а , Tepic карай аударылды. «LLIyKip, аман екенсш гой, саган 6ip нэрсе болып калды ма деп кор- кып KeiriM. М ы нау карангыда кайда жур екен 03i деп сен м еж 1здемедш де. Менен Kaaip кашкалы каша-а-ан, тумаган ойел KiMre керек? Ж ас кез1мде ой н а п -к у л т , тэн рахатына бел енущ унпн каж етп пм болган шыгар, сонгы кезде бай- каймын екеум1зд1н арамыз суи бастагандай. Мен коп ойла- нып-толганып, ез1м дьез1м жегшей ж еп , каз1р 6ip шегшмге токгалдым. Bip-ак рет бершетш OMip гой, ceHiH де, енемнщ де киналгандарынды керуге енш д а т ! шыдамайды, эбден ж уй кем тозды. Бул тыгырыктан шыгаратын 6ip-aK эрекет бар, ол м енщ 03iMHiH жан-жакты ойланып, эбден толгагы ж сш -ж етш ген, саган бала туып беретш эйел алып беруге бел байлауым. М ен муны ерш кеннен, саган т ш су , немесе, ceHi сы нау уипн айтып турган ж окпы н. CeHiH урыгыннан жаралган нэресте, Kaii жатырдан шыкса да, MeHiKi де бол- м ак. в й т к е ж , м е н т барым да, нарым да 03iHciH. С е ж н ба- кытын — мен ymiH ен улкен ж е ^ с т ж , осыны сен тусш бегенде, ю м бш ер»... Бул сездерш Ахметжан eciin жа- тыр ма, ж о к па, оны бшмеген куГи', Зылиха коз жасына бу- лыгып сойлей алмай, болмеден шыгып Kerri. Д ал iзге барып, кумандагы салкын сумей бет!-колын жуып болып, ас болмеге Kipin. шай эз1рлеуге KipicTi. Зылиха Ахметжанды 6ipHeme рет шакырганымен, А хметжан турмады. «Ерболдын уй ж де бул коп im e койган ж о к сиякты ед1 гой, е -е , анау к е з д е п ко н акт ар д ан кал ган ар ак т ы н ж арты сы Topri болмедеп шкаптын imi нде турган, соны тугескен г о й » ,- деп барып TeKcepin, аныгына K03iH жетюзген Зылиха кояр да 206

коймай ж урш , онын туфлш н, устшдеп кш мш ш е и тртш , кайтадан тесекке жаткызды да, e3i конак белмедеп диванга барып кисайды. Енд1 ол енесш кутш жатыр, картайганда ер- мек стер немересм ж ок болтан сон кыдыргыштап журген отан жаны ашып Kerri. Зылиха к у т г е осындай куйде, бэршщ тагдырына 6ip ез1 жауапты сиякты, кайтсе де 6ip амалын тауып, отбасына себиш н нэрл1 купюсш сыйлауы керекгпн айкын сезжген ол ертенп демалыс KyuiH пайда- ланып, Ахметжанмен ашык сейлесш , оны 03iHiH кездеге- н1не кешируге бекждк Бугж демалыс. С ол кешеп кешке жатканнан Ахметжан ертенже туске карай 6ipaK турды. EHeciHiH корил ауылдагы жекжатгарынын немересжж тусау KecepiHe кеткенж Зыли­ ха танертен керпп кемжрден б1лген. «Айтып кетпей ме, элде, мен1н кенипме караганы шыгар, м е й т , 6i3re де сондай тойлар жукысты болсын»,— деп ш тей ырымдаган Зылиха, тамак эз1рлеуге Kipicri. Ахметжан аулага шыгып, жуынып-шайынып, уйге шрдк Онын K03iHiH айналасынын кшшлдеп icin кеткенж байка- ган Зылиха: «Саган ппкен жакпайды гой, онсыз да журепн шаншып жур», — деп куйеуже елж1рей карап, эдеттепдей жайрандап, дастарханга шакырды. Ахметжан у н а з барып, асханадаты Канткул эж е с ж ж курак корпеш есш ж уст1не кисайды, кек пулшпен каптаган макта жастыкка жантайып жатып, буы буркыраган самаурынга демделген унд: шэйдан ш кен сон, онын мандайы жшсцц. Газ пеш лн устждеп па- лаудын HiciHeH тэбел ашыла бастаган ол: «Тамагын дайын болса, экелсейнш»,— деп калганда Зылиханын кешеден 6epi конилмеген кенш орнына тускен едк Ахметжаннын ашуы басылганын керш , ешкашан кею р епн е з1л сактамайтын жубайынын акжаркындыгына риза болтан ол: «каз1р, каз1р» деп орнынан ушып туретелin, казаннын какпатын ашып жа­ тып: «Апам «Ж ел колдеп» тумаларына кыдырып к е л п л , мен жана тана кериллерден биипм, сатан айтып па efli? Сонты кезде ол Kici де уйде отырмайтынды шыгарды, кайтеiH enfli, iuii пысады той, ceHin де жалгыздыгын жанына батады, картайтан шагында 03i эбден ш к у са болды-ау»,— деп сойлеп журж, юшкене калайы сырлы табакка папауын салып, Ахметжаннын алдына койды. Бупн палауы ерекше дэмд1 болтан екен, co6i3i де, ел де баппен куырылыпты. А х - 207

метжан салалы саусактарымен алдымен курш ш ен, сосын ca6i3i мен етшен ала бастады, суйсшш жеп отырган жолда- сына карап, «©3i aai бала сиякты анкау да KipuuiKci3, келген катан мыкты болса, муны майлы imeicreH айналдырып, ма- ган каратпай кояды-ау, сондыктан 03iM ойлагандай, сол Кулэндадан дурысы жок», - деп туйш ол нитей тэты да. Будан кейш арада 6ip айдай уакыт erri. Маусымнын со- нында бул жакта кун ысып Kererim бар. К,аз1рде жердщ анкасы Keyin, eciMfliктер шол1ркеп тур. Кектен 6ip тамшы тамбай TipmifliKTiH ыгыры шыга бастатан. Зылиха мен Ах- метжаннын eMipaepi сол 6ip калыпта, кундел1кп кызмет- TepiHe барып-келпп, eKeyi ауладагы азын-аулак шаруамен айналысады, юшкене бакшаны ермек етш, каналдан келетш су атыздарын тазалап, жерш суарады, кейде аудан орталы- гындагы достарына, ауылдастарынын той-томалагына бара- ды. К ун жыли бастатаннан анасы Каламкас кейде айлап уйде турмайтын болтан, эр жердеп туыскан-тутанта кыдыр- тыш-ак. Зылиха куйеуше вз максат-ойын калай жетюзерж бшмей, онтайлы сэт i3Be.ii. Б1рде, ол осы мэсележ козтай бергенде, Ахметжан: «Сеж тулен туртш жур ме, сау басына ауру тж еп, езщнгн eciH ауысканнан саумысын, кайдаты катын алуды ойлап тауыи журсж, басымды кэп катыра бер­ ме деп айтып ед1м той саган. Тагдырдын мандайга жазганы- на адам KeHyi керек. Маган сенен баска эйел заты кереп жок. Болды, ешп свзд1 осымен догар», - деп ол Зылихага жёюп тастатан, с е й т т , api карай бул энпмеж тындатысы келмей, 03i уйден шыга жонелген болатын. Ахметжанмен мэмлете келе алмайтынын сезген Зылиха 6ip айла ойлап тапты. Жумыстан 6ip айлык демалыска шы- тып, Ахметжанта Кармакшы ауданында туратын наташыла- рын сагынтанын. сонда eKi-уш кунге барып кайткысы келетжж айткан. Kyfleyi карсы е м е с т т н бшд|рген сон, 6ipa3 татамды дайындап, шагын муздаткышка толтырып, оны калай жылытып жеу керек екенже д ей т Ахметжанта Tyciiiaipin, ©3i автобуспен Теренезекке бет алган едь Сол жерден жолаушы пойызына MiHin, Кармакшыдан Tycin, эрмен карай автобуспен «Акжарта» кеш карая жеткен. Зылиханын Бейсенбай наташысы козж ашканнан осы ауылда койшы, экесж ш Kaci6in жалгастырып келедк каз1р 208

жасы алпыс сепзде, e3i демалыска шыкса да совхоздын ма­ лый эл1 багып жур. Ол KiciHiH уш улы, ею кызы бар. Ею улы ушп-жайлы, аудан орталыгында турады, ал ен;д 6ipeyi он сепзде, езш щ жанында, мектептен кейш ол эке жолын куып, шопан болды. Bip кызы турмыска шыгып кеткен, колдарындагы осы Кулэндасы эк е -ш е ш е с ш т жагдайын жасап отыр. Зылиха нагашысынын уйжде болган eKi кун йшнде А р - шагул женгеЫмен ашык сойлесуге 6ipHeme рет окталып, акыры ынгайын таба алмай койды. Ж енгесш щ MiHe3iHiH жумсактыгын, к е ш л ш екттн бигетш болгандыктан, онын намысына THin, р е н ж т п алудан Зылиха корыкты. Ж ецгеа жаратылысынан 03i бойшан, жудеп кеткеншктен бе, бойы сорайып, донгелек коныр кездер1 ш у ш р е й т , бетп сепюл- денген, соган Караганда, онын денсаулыгы да мэз емес секций. Осы жиен кайын ciwiici келгенде ол эрдайым оны баптап, «утеди Зылиха да Аршагулд1 жаксы керед1, анда- санда кершкенде оган мун-сырын актарып алатыны бар. Келш болып алгашкы рет кайын журтынын табалдырыгын атгаганда, Зылиханын анасы, 03iHiH Э си л э кайын апасынын камкорлыгын кеп KopreHiH Аршагул жш eciHe алып отыра- ды. ЖенгеЫмен eKeyiHiH арасында осындай кошл кимастык бар болгандыктан, Зылиха оган «кызынды менщ куйеу1ме токалдыкка бер», —деп д эл шыдап калай айтпак? Зылиха нагашыларында уш кун конып, енд1 аулына кайтпакшы болды. «Ж енеше, Кулэнданы мешмен 6ipre ж1берсешзнп, жаз айы гой кыдырып, к эн ш н KOTepin кайт- сын. Оздерге Караганда 6i3 дарияга жакын турамыз, бакша- мыздагы kokohic те nicin калды, жемю-жидек жеп, снш м оналсын, G3i бозарып KeTinTi»,— деп Зылиха женгесш е колка салып керген. Арш агул уйдщ шаруасы 6ip 03iHe карайтынын ойлап, ayeai киналды, сосын «аудандагы eKi келшнщ 6ipeyiH шакыртып алармын» деп Зылихага кызын epTin ж1берген едн Зылиха Кулэнданы уйше алып келгел1 де уш кун болды. EHeci Каламкас бул жокта к е л т , тагы 6ip ipreaec ауылдагы туыскандарынын улынын уйлену тойына кеткен екен. Уш кунде жалгызсырап калган Ахметжан эйел1 келгеннен 6epi Koumi жадырап, ойында ештене жок, Кулэнда балдызымен де эзшдеЫп кояды. ЖездеЫ нщ аш ык-жаркын мш езш е 209

Кулэнда жастайынан уйренген. Ол мунда келмегел1 уш жылдай болган екен, содан берг бул уйде кеп нэрсе езгер- MenTi. Кулэнда келгеннен уйд1, аула iuiiH тазалауга Kipicri. Ол керпе-тэсектердн кж з, юлемдердк кыскы кшмдерд! кунге жайып, ыдыс-аяктарды тазартып, терезелерд1 жуып, шагын уй дш iuiiH тап-туйнактай eTin жинап койды. Сльцпсше риза болган Зылиха 03iHiH д1ттеген максатыиын дурыс екенше кез1 жеткендей. Енд1 ол денсаулыгынын на- шарлап жургенш сылтауратып, аудан орталыгындагы кэсшодактан жиырма кунге Шымкент эж рш деп «Сарыа- гаш» шипажайына езше жолдама тапты. «Bipre бармаймыз ба, кыркуйекте мен де демаламын, бул не асыгыстык?»- де­ ген Ахметжанга: «Сонгы кезде буйрепы ауырып, киналып журмш, онын устше, 6ip таныс эйелмен 6ipre баратын бол- дым. У й -ж ай л ы т астап , екеум1з 6ipre калай кетем1з. Кулэнда жалгыз 03i кала алмайды, коркады, апам болса, унем1 конактап ж ургеш. Bip жагынан сенщ тамагынды icTen, Kipinai жуып, жагдайынды жасап, cimiiM мен келген- ше уйде журе турсын, апам да келт калар, маган ренж1ме, руксатынды бер, ендп>, - деп Зылиха ж ум сак унмен кул1мареп к е л т , онын иыгына басын койып, жэй гана курсш генде, Ахметжаннын конин толкып: «Жарайды, емделш кел, мешн денсаулыгым, ш у т р , жаксы. Кулэнда ауылына кайта 6epcin, ата-анасынын колканаты гой, олар киналып калар. Апамды алып келемйн, ол екеум1з сен кел- генше 6ip амалын тауып кунелтерм1з, сен уайымдамай, ба- рып емдел»,- деп эйелшщ аркасынан кагып, мандайынан шекель Зылихадан бул энпмеж еспген Кулэнда: - Апа, жездем екеум1здш 6ip уйде оцаша 6ip-eKi т эу л т емес, табандай жи­ ырма кун калганымыз дурыс деп ойлайсыз ба? Меж ынгай- сыз жагдайга калдырасыз гой, онын устше мен бул жерде узак бола алмаймын, б1здщ уйдеп жагдайды керд1шз, memeMHiH денсаулыгы жок, кунделшп шрлштт менен баска ттейтш xiM бар дей аз, женгелер1мнщ де ез отбасы, бала- шагасы бар, олар онда коп бола алмайды. Слздш кенйнН13Ш кимай, анам меж 6ip аптага гана ж1берген едь Мен ешп ауылыма кайтамын», - деп кабагын шыткан. «Мына кыз- дын аягы аксак болса да, акылы баршылык екен, намыста- нып тур гой. Бул мен1н айтканыма коне кояр ма? Мен оган 210

шын ойымды айтсам, бетщ бар, жузш бар демей «не санда- лып турсын» деп eaiMe шапшымауына юм кешл? Ешй не штеймж. Сон да м е н т буккп арман-максатымньщ кулге ушканы ма? Мен осы кызды кайтсем де ынгайлауым керек. Осы жолы Ахметжан eKeyin 6ipre калдырып кетсем, еркек еркект1пн icien, 6 ip iM e H 6ipi жакындасса, эрмен карай 6api ойдагыдай болар eai-ay», - деп ойлаган Зылиха imiH тар- тынкырап калды, 6ipaK тупкйпкт! максатынан айныган жок. Енд1 Кулэнданын ж уреп н жумсатпак болып, е з ш е онын жанашырлык ce3 iMiH ояткысы келген Зылиха: — Кулэндаш-ау, мен 6 ip жетюкеннен курортка барайын деп журмж бе, бала тумаган эйел деген атым бар, ауырып жатып калсам, «мамалап» келж колтыгымнан суйейтш урпакты да Кудай бермедй уйд! де ceHin тастап кететж euiKiM жок, енемнж iuiKi кусадан басы гэнпреп, ел аралап жургеж анау. Энш ейж де 1здесен табылмайтын жолдама колыма тусе кеткен сон, барып емделт келейш, езпгдей жа- нашыр ciHjiiMe арка суйеп, колка салып керейж, жагдайым- ды Tycinin уйге мен келгенше карай турар»,— леген ой efli MeHiKi. - А л , жезден саган да бетен емес, оны юш кен- тайыннан бш еан, жаны таза, кулык-сумдыгы жок, жараты- лысынан момын, ж т т п н султаны гой. Эттен, осындай асыл азаматка мен бейбак 6 ip перзент сыйлай алмай, imiM куйш елетж болдым-ау, ендЕ Tim i, оган оз ерюммен бала туатын екшпл эйел алып беруге де дайынмын, — деп Зылиха кэз жасына epiK берген. Кулэнда нагашы апасын аяп, оны кушактап, жылап турып: — А п а , булай 03iHi3fli кж элап, кинала бермесещзип. Улкендер аздердж 6 ip-6 ipiHbre деген махаббаттарынызды аныз етш айтады, 6i3 к1шкентайы- мыздан соны eciin , екеуж1зге кызыгып е с п к . Адам езж щ журек калаулысын тапканнан артык бакыт ж ок шыгар, 6 ipaK Кудай барж бере бермейлЕ «6 ip кем дуние» деп эжем коп айтатын. Ana, ci3 курортка барып емделт келж1з, мен осында болайын, тек мамама хабар берпнз, руксат ететж шыгар, а зд щ жагдайынызды тусжед1 г о й ,- дегенде Зылиха ciw iicm e с уй сж е карады, 6 ipaK к е Ц ш н 6 ip c e 3 iM «дж» етмзгендей. «Ойпырым-ай, мына кыз осад емес сиякты, свздер! MipaiH огындай, ертен маган бой бермей, сез!м де, 03iM де онын тасасында калмайын. Ешй не гстеймт, кыр- сырын бшмейтж баска 6 ipeyai калай отбасына ен пземж ,

акымак. эйел келсе, сезд 1 укпай, кунде бет жыртысып, журтка маскара болармыз, бер'екем1з кашып, осы кутм е жете алмай калармын. Санасы томен эйелден кайб1р онган бала туады, кой, осы Кулэндадан артык ешюм табыла кои- мас, бул 6 ipaK коне коя ма, 03i намысшыл, api батыл екен, Heri3 i 6 i3 жакка тарткан, адап болуы керек. Енд! Ахметжан бутан карай койса десейип, ол уш ш бул баяты кожалак юшкене кара кыз той. Не де болса, 6ip Кудайта тапсырып, eKeyiH 6ipre калдырайын», — деп Зылиха Кулэнданы бауы- рына басып, айналып-толганып, ризашылыгын б1лд1рдг. Сойтш , уйш де, шаруасын да, куйеуш де Кулэндата тастап, ею куннен кейш ол жолга шытып кетп. Зылиханын «Сарыагаш» шипажайына орналасканына да он куншц жуз1 болды. Алташында ол ауылдан 6ipre келген, е з ж е н 6 ip муш ел жас K iu ii, А й гу л атты касындаты келшшекке сыр б1лд1рмей, iuiiaaeri алай-дулей сез1мдерш сыртка шыгармаута абден тырыскан efli, 6ipaK жанын ерте- ген кызганыш пен Ахметжанта деген куштарлыгы бой бермедь ImiHe сыймаган купиясын Зылиха Айгулге актарып салды. Заманы мен оскен ортасы баска, e 3 i орыс мектеб1нде окытан бул келшшек Зылихага тандана карап: - «Апай, ci3 ©3iHi3fliH жатдайынызды неге ойламайсыз? М ы н жерден туысканыныз болса да, сол c i w i iH i3 ерген бала туып берсе, ci3 айдалада калуыныз мумюн той. Куйеу1н1зд1н кон1л1 нэресте сыйлаган жас эйелге ауса кайтеаз? Typi кел1спеген, аяты кемтар деп караманыз, мумк1н, ол кылык- ты; тосекте твтп шытар. кеб1 несе, кайта сондайлар еркект1 баурап алтыш болады. Ажарлылар квшл1 толып, ешк1мге жылу бере алмай, тек ездер1н с у й п з т жургенде, ренс1здер барлы к етелмеген im Ki ж алынын, MeftipiM in 03iHiH тесектес1не сыйлайды екен деп ecrireHMiH. Ертен солай бо- лып шыкпауына юм ке тл ? Сондыктан ойланыныз, капыда калып, 0К!н1штен куса болып, опык жеп журмегнз, мен Ka3ipri заманда с1здей эйелдерд1 кездест1рмепп1н, как-будто из другого века явились», — деп Айгул басын шайкап, Зы­ лихага ecipKeH караган. Бул энпмеден кей1н Зылиха жуз ойланып, толтанган, ©ткенд1 де ойлап, болашакты да болжап, киялымен бэрш коз алдына кел-ripin, журепн1н eMipiH куткен ед1. Ойы сан- сакка жупргенмен, онын ж урепндеп аяулы ce3iMi акыры 212

женлк Куйеуже деген кимастыгы мен ш к э р л т жанын кан- ша кинаганымен, ол бойындагы бардык ыстык ынтыктыгын Ахметжанын урпакты ету уппн киды да, езш щ ойлаганын кайтсе де жузеге асыруы тшс екенше сендг Енд1 ол enceciH баскан 31лден арылгандай, бойы н буы п турган бугау шеиплгендей ce3 iwii езш . Осындай нартэуекелд1кпен Зыли- ха жиырма куншк демалысын аяктап, жанындагы Айгулмен 6 ipre ауылга карай жолга шыкты. EKeyi Шымкент каласына «Икарус» автобусымен жетш, эрмен карай Теренезек стан- сасына деШн жолаушы пойызына Miiwi. MiHe, ангал даланын шепр кумынык ортасында, мына кен элемге ж к э р л т н сыйлап, журтын аялай бауырына ба- сып, косше Tycin туган ауылы «ЦНркейл» жатыр. Кезш н жауын алар жасыл агаштары жайкалган бул совхоз Сырда- рия езенше жакын орналаскан. Шипырлары есюрген кесек уйлердш алдындагы аулаларынын айналасын коршаган ала- са агаш шарбактарынын Ko6ici кисайы п, кулайын деп турган туган ауылын кергенде Зылиха пеннике жеткендей куанды. Ол жолшыбай кездескен ауылдастарымен кушакта- сып, хал-жагдай сурасып, шатгана амандасып келедг Bapin 6ipneine жыл кермегендей сагынып калыпты. Кун енкеГйп, кеш тусуге жакын, Зылиха шапшан басып ауласына Kipai, Актос арсаландап алдынан шыгып, аягына оратыла, кынсы- лап жатыр. Итнпк басынан сипап турып, Зылиха жан-жагы- на коз ж у п р г п , аула imi тап-таза, корадагы малдын да кыбыры есплмейД|, эншейшде 6ip-6ipiH куалай жупретш торт-бес тауыгы да, соларга ие болып, кокырайып док корсетш журетш жалгыз этепп де кершбейдг Терезелер1 кун TycneciH деп калын пердемен кымталган уйже карай журген Зылиханыы алдынан eHeci шыкты. EKeyi кушактаса сэлемдест жатыр. — А п а , амандык па, 6 opin тым-тырыс- сындар гой, уйдеспщер ме, Ахметжан кайда? Кулэнда бар ма? - деп дэлгздщ табалдырыгынан аттаган келжже карап кумшжжжреген Каламкас: — Bapi 03iH ойластыргандай гой. Ахметжан жумысында шыгар, сен ж бупн келетпднш бше ме 03i? Маган ештеце айткан жок. А л , с!кл1н... ауылына KeTinTi, онын уйж е аман-есен жеткеш жайлы Ахметжан 6 ipeynep аркылы хабар алыпты гой. MeHiH 6iлетним осы, - деген енесшщ созж еспгенде, онын артында келе жаткан Зылиханын аяктарынын буыны босагандай болып, iuii

«кылп» ете калган em. Уй ш е юрген ол жылдам u ie m iH in , жолдан келген киiмiи тез ауыстырып, мэн-жайды бшгенше асыкты. Зылиха енеамен 6 ipre шай imin отырып, энпме устшде барлык жэйтке кез жетюзген едк Шынымен, 6 api o3 i пай- ымдагандай екен. Ен есш щ кыдырыстан келгетне де 6 ip апта болыпты. - Кулэнда ауылына MeHi кутпей неге Keiri, ci3 оны кордщ1з бе? — деп Зылиха енесш созге тартты. - Мен келгенде ол уйде болган жок. Ахметжан маган болтан icriH шет жагасын сезд1рген. Ол «Мае болып, м е т кара бас- ты...» деген, соган Караганда, ceHiH айлан жузеге аскан бо- луы керек, ейткеш Ахметжан да 6 ip турл1 жагдайда журген сиякты, 03i кипактап, саскалактап, 6 ipece сыртка шыгып кетш тун ортасында келедк немесе темеюсш сорып, eciK ал- дында отырады. Эйтеу1р, тыныштык емес, булардын eKeyiHiH арасында 6 ip гэп болганга уксайды. Аргы жагын енш 03iH реттерещ, акыры коймадын, арманына жет, менен HeciH сурай 6 epeciH, бэрш езщ б ш п отырсын гой,— деп eHeci эрмен карай эн п м е т соза 6 eprici келмей, шайш imin болып, ез белмесше Keiri. «Мунысы баламнын басын сарса- ланга салдын-ау деген! ме, элде, макулдаганы ма», - деп Зылиха 6 ip сэт ш тей капаланды да, сосын самсаган ойлар- дан басы катып, жалгыз 03i отырып шайш imKeH болды. Енш ол Ахметжаннын келуш асыга кутп. Кешке Ахметжан да келш. Тэлтзректеп уйге Kipren ол Зылиханы коргеннен, эй-шэй жок буган THice бастады: «Оу, айлакер1м-ау, аман-есен келдщ бе? Тагы кандай амал ойлап таптын. Бул жолы койныма KiMfli э к е л т саласын? CiH- лшерщ бар ма, давай, шетшен жетюзе бер, барже бала ту- гызайын, сейтш, ceHiH вулет1нд! жиендерге, ©3iMi3fli балала- 60рга карык кылайык. Ойпырмай, сенен кулык артылмайды екен, э? М уны н piH кайдан, кай уакытта уйренгенеш 03iH, a? CeHi ©3iMауыздандырган сею лл efliM гой, ой бэтша- 6 3гар, nipci3 десе...» — деп Ахметжан екпшдете ipa сойлеп алды да, ешюм тш катпаган сон. ол конак болмеге Kipin, ди- ванга кулай кетп. EHeci оз болмесжде тым-тырыс, ештене ecTiMereHcin жатыр. Зылиха 6 ip мезпл с!лей!п турып калды. 6Сосын барып Kyfteyi KiHOciH б Ш р м е у ymiH эдей1 ipiHmi болып шабуыл жасап, карсыласынын ауызын аштырмау ofliciH колданганын TyciHin, кулюш келген ол ез ж арен 214

устады. Сол жатканнан Ахметжан ертешне танертен, Oip-ак турды. Зылиха iujKi бвлмедеп кеи кереуетке кисайган. Kylieyi eKeyi косылгалы бул твсек суымай, ыстык кушактары ажы- раган емес едк ещп орталарына 6ip ургашыны e3i экелш салды-ау. «Кандай жагдай болса да, меши, Ахметжаннын урпагы ушш конем 6apine, iummi жалап жаткан кимастык жалынын ouiipyre тырысамын, барлык дуниенщ кызыгы 6ip сэбидш кулкндне татымайды екен гой. Сондыктан Ахмет- жанмен ашык свйлесш , калай болганда да мен оны Кулэндага косуым керек. Акыры eKeyiniri арасында болары болыпты, енд icxe KipiceMiH», - деп ол езш 03i камшылап, квшлш кобалжытар ойларга бой бермеуге тырысып жатып, тан ата арен уйыктаган. Ертешне Ахметжан мен Зылиханын кершкеншен К.а- ламкас уйден 6e3in KeTKici келдь EKeyi де 6 ip-6 ipiHeH калы- cap емес. Байгус ананын шырылдап: «койсандаршы, сырт- тагы журт ecTice, маскара боламыз гой» дегешн кулактары- на да кыстыратын турлер1 жок. Ахметжан косарланып, кос танауы д елит, свзге токтар емес. «И то н катыны, мен саган кашан бала тумадын деп Kina тагып е/им. Кдй заманда OMip cypiri журсщ вз1н, а? Токалын не, еюшш эйел алу yiuiH ал- дымен 6 ipiHUJi эйелжен еркек сот аркылы ажырасатынын бйшейтш надансын ба? Жогаргы 6 iniMi бар деп KiM айтады ceni? 03in eciimeH адаскан жоксын ба, не оттап жургешши бшесщ бе, ей? Ал , мен мастыкпен анау ceHin cinniruu зор- лап койдым, iuiin алган еркек ургашымен онаша уйде калса, онын успне, жан дегенде жалгыз жары оны адеiii 6 ipre кал- дырып, 03i пэленше кунге курортка кетсе, еркек калай шы- дайды екен, а? Ой мыстан-ай. С ен осынын 6 apiH элей1 уйымдастырдын гой, 6 ipaK нагыз акымактыц icTefrrin iciH icTeaiH, ертен Кулэнданын эк е-ш еш еа, сенш нагашыла- рын, кызынын зорланганын 6 Lnin, MeHi сотка берсе, сонда кокенн1н тойын Kopecin. Мен мойныма ж етьсепз жылды аркалан, турмеге кетемш, сосын карабет болып сен каласын сорлап. Басында торгайдын миындай миы бар адам осынын 6 apin ойлауы керек е;н гой, ей? Сен Кенес oKiMeTiniH за- нын, Конститунияны окымагансын ба, сонда торт жыл ин- ститутга жypiп не б т р д щ 03iH, а?»,— деп ол свзбен эйелш тепелеп жатыр. Kyrieyiгпн ce3i суйепнен е т т бара жаткан

сон Зылиханын да калысатын TYpi жок. «Мен саган c iiyiiM iU зорла деп айттым ба, енд1 айгырлыкпен ic T e r e H iciiuii мой- нынмен кетер еркек болсан, менщ намысыма тие бермей, жынымды кел прме. Ойбо-о-ойй, карай гор ©зш, мен асты- YCTiHe TYcin, мунын жагдайын жасап, болашагын ойлап журсем, 63iMfli акымак, надан деп оттауын, ажырассак ажы- расармыз, квнШ мд калдыра берме буйтш. Басымды катыр- май, енд! сол Кулзндага уйлен де, балалы-шагалы бол, ал мен уинн уайым шекпей-ак кой, оз кушмд1 ©3iM KopepMin. Акыры болары болып, бояуы анген екен, сол кызды ала- сын, создщ ток eTepi осы. М умю н, ол емкабат болып кал­ ган шыгар»... - деп кезшен ыршытан жасын сук саусагы- мен с и ш п тастап, Зылиха уйден шыгып, коранын тукшрш- деп 6ip тасага барып, журесшен отыра кета де солкылдап, унс1з жылай бердь Ол 03iHiH Ахметжанмен зан жузжде ажырасу керек екеш жайлы ойламапты да той, шынымен, зан бойынша баската ол калай уйленед1 , занды эйел1 турганда. Ал екшал айелден дуниеге келген нэресте некес1з туылган бола ма сонда? Осынын 6apin ойлаганда Зылиха­ нын imi куйш, жаны куйзелдь Ерл1-зайыптылар 6ip кун сойлеспей ж урш , ертецже тунде Ахметжан 0 3 1 эйелшщ жанына ке л т жатып, оны ай- малап, ыстык кушатына оратан, exeyi де 6ipiH-6ipi катгы са- тынып калыпты. Зылиха бес куннен кейж жумыска шыкпак. Демалыс кезж пайдаланып, ол енш Ахметжанды epiin, Кулэндага ба- руды уйтарды. Ол уинн алдымен куйеуж KeHflipyi керек, Ахметжан алташкыдатыдай емес, икемге келетж сиякты, тек жанды жерж деп баса бшсе болтаны. «Кулэнда байгу- стын к©нйп жер болып, б эр ж е н кудерж у з ж , е з ж -е з 1 кжэлап, не icTepiH бшмей отырган шыгар. Калай болганда да, Ахметжан екеуж косуым керек, Tirni сол занды некеден 0з1м-ак ажырайын, 6api6ip Ахметжан м е т тастамас, тек ол урпагымен коктеп-когерсе екен, балаларын багып, солар- дын куанышын Kopin, улкен эулетан анасы болып отырсам той, будан артык не бар бул ем!рде. Кызганыш деген 03iHjii томендетед1 , ал алды-артын ойлайтын жан оны з з ж ж бшк максатынын жолында жене 6iayi керек. Кудай жалгыздык- тан сактасын. Сондыктан, мен бел1мд1 бекем буып, осы ойды жузеге асыруым кер ек»,- деп iurrefi бекемге келген 216

ол, бул icTiH маныздылыгына eiu6ip шуба кел'прместей eTin Ахметжанга далелдеп, ею кун imiHfle онын миына куя бьпгеш соншалыкты, enai ол келюмге келш, e3inin ютеген KiHOciH мойнымен кетеруге кошд, api Кулэнданын eMipiHe жасаган киянатын iciMeH актап, оны токалдыкка алудан баска амалы ж ок екенж Tycinfli, эрине буган ол кыз бен эке-шешеш консе. «Тек, сен жанымда болсан, мен 6apine дайынмын. Бул да екеукпздж махаббатымыздын 6epiKTiriH тексеру ушж Кудайдын 6i3re ж1берген сынагы шыгар. Т э у- екел, 6ipaK журепц каламаган эйелмен 6ip тесекте жатып, ойнап-кулу азап екенж сен тусжбейсж гой, Зылихаш. Мен сен ушж 6ip бука болдым-ау тукым алу уш ж ap6ip сиырга салатын», - деп Ахметжан курсже кулгенде Зылиха амал- сыз езу тартты да, куйеуж мойньжан кушактап, еркелей: «Мен ceHi ыстык кушагымнан шыгарады деп ш айтгы, тек амалсыздыктан гой, жаным, муньж 6api баска шара жок болгандыктан, эйтпесе, сен мендж, мен сендж пж еле- елгенше!» — деп ол Ахметжаннын койнына тыгыла тускен, сосын eKeyi 6ipiH-6ipi аймалап, кушырлана cymcin, кереует- ке жеткенше ынтыктары басылмаган. Зылиха Kepuiici Саягул атты жас келжшекке итз мен та- уыктарын аманатгап, екжцл конысы Жумадшдэ курдасы- нын корасына, бадага койларымен 6ipre косу ymiH усак ма­ лый юрпздп Жолдын apFbi бетжде туратын 6ip агайынынын уйже барып, оларга шагын бакшасын суарып, карап журуд1 тапсырып, Keaeci куш Ахметжан мен Каламкас енесж epTin Кармакшыга жол тартып, кешке «Акжар» ауылындагы Бей- сенбай нагашысынын уйже де жетп. Акшам уакыты болган кез. Шшдешн ыстыгынан кушйз эбден куГпп, ыгыры шыккан кум дала ешн гана балкыган денесж кешю самалга тоса тускен. Жан-жагы коршалмаган гшаса узын кесек тамнын алдында ею-уш бала ойнап жур екен, арасынан 6ipeyi «Конактар келдП» деп куана дауыстап уйге карай жупрш, Аршагулд1 epTin шыкты. Ол бурынгы- дай акжаркындык танытпагандай, буларды тосыркап карсы алган сиякты кержд1 Зылихага. Ахметжан ж ердж Teciri болса, Kipin KeTKici келш тур. Каламкас шешей де ынгайсыз жагдайда, юб1жжтеп калды да, Арш агулге жакындап, колын созып, eKeyi амандаскан болды. Зылиха женгесж кушактап, бетжен суйш жатыр, ол онша селт ете коймады. 217

Ахметжаннын сэлемш арен алган Аршагулге карап, Зылиха ол барлык жагдайга канык екенГн туандк Булармен epHiHiH ушымен гана амандасып, «Kipiitaep» деген сезд1 зорга ай- тып, жузш томен карата, женгеш уйге eHin Kerri. «Ойпы- рым-ай, маскарамыз шыкты-ау, байкамай булардын намы- сын таптаппыз гой. Женгемнщ жуз> туп п п KeTinTi, «ммдй басынгыларын кедш, онбагандар!» деп беттм1зге туюруге де хакысы бар, кайта туыскандык i3eT сактап езш устап тур, карабет болдык кой, енш не де болса, icii белшен басып ше- шуге тырысу керек», - деген оймен 03iH-03i жнерлешпрт, сонына eHeci мен Ахметжанды epiin, Зылиха enceciH TiKTen алып, нагашысынынтабалдырыгынан аттады. А р ш агул кызынын ж агдайынан ку й е уж е ештене сезд1рмеген екен. Зылиханын уйшен Кулэнданын тунерт келген туршен-ак 6ip б а л ет н болганын ана журеп сезген efli, аныгын бшгеннен сон, кызы eKeyi iurrepiHeH тынып, ешк1мге Tic жарып ештене айта алмай, ез арттарын оздер1 ашпауга тырысып, журектер1 намыстан epTeHin кете жазда- ган. BipaK жакын адамдармен калай бет жыртыспак, не бол- ганда да шыдап, Алланын мандайларына жазганына кону- ден баска амал таппаган анасы мен кызы канша iuJKyca бо- лып журсе де, уййеплерге бшд!рмеуге тырыскан, онашада eneyi уЫлеп-аЬылап, енш Кулэнданын iuiiHe бала 6iiin кал- маса екен деп тигеп, коркып, айдын сонын куткен. Зылиха б1рден iciiH Ti3riHiH ез колына алды. Уйде Бей- сенбай кокесш ш жоктыгын пайдаланып, ол Аршагулд! онаша белмеге шакырды. — Женеше, болар ic болды, акылыныз бар гой, мен KyfleyiM мен енемд! ерттп алдары- ныздан eTin, Кулэнданы сурап, Ахметжанга косуга ездервдздщ руксаттарынызды алу уилн келд1м, сезшн ток eTepi осы, танданатын туп жок, 6api мешн 03iMHiH уйгары- мыммен болган ic, кызыныз занды турде куйеуге шыгады, ол жагынан кам жемешз, тек Кулэнданын e3i кэнсе жэне аздер руксатгарынызды берсешздер болганы. Bip-6ipiMi3fliH арамызда жасыратын не бар. MeHiH жагдайым аздерге аян, ш зд е р д ш маган б е л г ш . К э п ойланып-толганы п, мен ездерщ1зге аркамды суйеШн дед1м, бетенге Ахметжанды кимадым, Кулэнда болса ез1 м д т гой, маган жаны ашыр, TyciHin, TipeK болар деген умилен осы шеилмге келген ел1м. EmKiMfli кжэлап, юрпияздык корсетудш кажетт жок. Мен 218

eTipiK келпрсуди жалган намыскойлыкты жактырмайты- нымды бгпеаз гой, асыл женеше-ау, айтарым 6ip-aK нэрсе - Кулэнданын абыройын ecipMeceM, темендетпеймш жэне де оны еишмге туртю етпеймш. Онын дуниеге экелетш урпа- гынын бойында м е н т де касыктай каным болады гой, сон- дыктан мен 03iMHiH жиенлтмд1 жасап, аздерден Кулэнда- ны калап турмын. Женеше, мундай ypflic б1здт казакта бол- ганын бтеЫ з, He6ip акылды апа-эжелер1м1з урпак учли осы тасиий колданып, жат жерден емес, езппн жакын андкперш отагасыларына алып берген, ce6e6i «бетентн жуз кайнат- сан да сорпасы косылмас» деген бар емес пе. Е н д т сез вздерище, сана елепнен OTKi3in, м е н т осы энпмеме зер са- лып керераздер, — дед1 Зылиха женгеснпн аркасынан си- пап турып. Аршагул бурынгыдан да азып, exi иыгы кушиып калыпты. Зылиханын оган катты жаны ашып Kerri. Енд! онын касында шамалы турса, езш устай алмай, ещалдеп коя беретшш бтген сон, ол баска бвлмеге кетп. Зылиха ушш ен киыны Кулэндамен екеуара энпмелесу болып шыкты. Булардын келгенш еспкен ол тупю бвлмеге Kipin, онсыз да жарык арен т у с т турган юшкене терезеш кымтап тастап, жерге твселген квр пеш ент устжде, басы- нан аягына дейж жамылгышка буркенш алып, жатыр екен. EciK орнына есюлеу калын квк пул1Ш жжген бул бвлмеде жалгыз сымда салбырап турган электр шамы куйш кетсе ке- рек, Зылиха api-6epi жаккыш TeTiriH эурелеп Kepin едд жа­ рык жанбады, сосын ол терезе жактауындагы шегелерге Ы нген калын сурыптын 6ip жагынан тартып калганда, шуберек жерге сыпырылып туст1. Эйнектен кешю куннж селд1р сэулес! себеледг Кулэнда селт етпей жатыр. Зылиха онын жанына барып отырып: - Кулэнда, айналайын, ба- сынды кетерип, саган кастык ойлаган болсам, Кудай Meni жазаласыи. CeniH ар-намысын тапталган жок, кайта ешп абыройын арта тусетжже мен кепиш ж. Enai сен меж тын- да. Сен де жас емессщ, Menin вкшемд1 куып келесж, ещй тврт-бес жылдын шпнде кырыкты да алкымдайсын. «Жал- гыздык Кудайга гана жараскан» дегендей, Жаратушы ием13 пенден1 квбею уипн жубымен жараткан. Сондыктан жалгыз ку басынмен алысып вм1рден вту жаратылыска жасаган киянат деп ryciiiy керек. Осы уакытка д е й т Алла саган сал- мак салмаса, enai жуптасып, ана болсын деп осындай жаг- 219

дайга душар еткен болуы керек. Мен ез1м ана болу бакыты- на жете алмай, кеюрепме шер толган жанмын. CeHi маган Кудай ж1берген шыгар. MeHi де, Ахметжанды да, ез1нш де, епле-епл е eHceci тускен анау енемд1 де бакытка белел, урпак суШнрелн езщ боларсын, калкам... Мен саган ум1т артып келш отырмын, жаным. Сонгы у м т м н щ канатын кайырмашы, елн ем , Кулэнтай... - деп Зылиханын кенш босансы п отырганда, К ул энда басын жастыктан жула к е т е р Ш де, Typi т у п п п , бшеуленген кездер1 ызгарлана отырып: — Ci3 не оттап отырсыз e3iHi3? Мен аздщ койны- ныздагы байынызга муктаж ба екенмш? Элде, «бул акыры кемтар гой, муны KiM алады, сондыктан куйеу1ме коса са- лайын, онын к енш буган алдана коймас, эйтеу1р, бала туып берсе болды емес пе, сонда 6epi ез1МШК1 болады» дейод бе? Эйтпесе, менен баска 6ipeyfli неге таппадыныз. Шын маган жаны ашитын туысым болсаныз, менщ тагдырыммен булай ойн ам ан ы з. Bipeyflin уст ш е бары п, кун сиякты eMip сургетмш е, жалгыз-ак етейш бул ем1рден. Немесе, акыры булшген екенмш, ейел1 кайтыс болган 6ip шалга тиейш, 6ipaK еш ю мж н мазагына кене алмаймын, ешюмд1 басын- дырмаймын да! TyciHiKTi ме? Енд1 осымен энлме 6 iiri!» - деп Кулэнда орныиан турып, белмеден шыга женелдк Зылиха отырган орнынан козгала алмай калган. «Мынау нагыз долы гой, бул мшез1мен 6isai кектетш-кегертпес. Ер- тен басымызга эн пр тая к ойнататыннын нагыз 63i. Мен муны e3iMciHin, «TyciHiceTiH жакыным гой» деп журсем, сонша шкендейд! кеп, нагыз кундеам осы болып шыгар ер- тен. Ахметжанга THrici келелн ургашы аз ба, онан да бетен 6ipeyfli алганы жаксы шыгар. Койшы, осыны элдекандай кылмай», - деген ой Зылиханын басына шапшып шыга кел- ген. Сол сэтге ашуын баса, сабырлыкка шакырган iiUKi дау- ысы: « Э й , Зылиха, бул кызды юнэлауга ceHiH кандай хакын бар, ез1н емес пе осынын 6apiH уйымдастырган, абыройын айрандай т екл и , eHfli кеп не бел имен оны мшеп, даттай- сын. Оны кемсшгеннен куйеуще коскын келш отырганын eTipiK пе, эйтпесе, сен езщнен артык, немесе тен эйел заты- нын кушагына Ахметжанынды лрНдей 6epin коймассын. Кулэнда байгус жан ышкынысымен саган баттитып шын- дыкты айтканы унлн дерем, бетпак болып калды ма? Кайта куанбайсын ба пайымынын мол, намысшыл, вр мшезд1 220

ек ен д тн е, ертен мундай анадан кэю р-ш укфлер емес ф 1, ашык-жаркын урпак дуниеге келш жатса, арман-ллепннщ кабыл болганы емес пе. «К уц эйелден кул бала туады» деген макалды талай рет пэленше жыл устаз болган экен айтпау- шы ма едг Э й , Зылиха, «ашу араз, акыл дос, акылыца акыл кос» деген екен ата-бабаларымыз, кой, акымак сиякты емес едщ гой, 03iHfli-03iH басып, шамалыдан кейпн, Кулэндамен тагы сойлес, бел н бар, жузщ бар демей кайьфып тастайтын кейб1р б1рбеткей мшез1 болмаса, арамдыгы жок, кайтымы тез 03 нагашы к о кентн тукымынан гой. Кайта ойындагы- сын айтып тастайтындардан корыкпай, iuiiHe коксык сак- тап, сьфтынан момакансып журген пасыктардан сактану керек», - деп Зылиханы 6ip куш сабасына Tycipin, агаттык- тан сактандыргандай eai. Кеш коюланганда Бейсенбай жанындагы Kiuii улы Арынгазы exeyi T©6eci ашык, жан-жагы колдененисн жал- пак тактайлармен алты жерге орнатылган узын борене агаштарга сым тем1рмен орап б е к т л г е н , алдынгы жагы ашылып-жабылатын мал корага 6ip отар койды айдап Kipm in, камап, уйге карай беттедк EciK алдында журген эйел1 TCMip ошактагы д эу кара казанга ет салып, кызы улкен мыс самаурыннын муржасына жынгыл тутатып тас- тап отырган. Бейсенбай туа 6iTiciHeH туйыктау, 6ipax ашуы келсе, созбен осып-осып алатын Mine3i бар. Баласы exeyi шаршап-1лалдыгып, озектер1 талып келгенде, эл1 шэй да, та- мак та 0 з1рленбегенш корген ол, эйел1 мен кызын айкайдын астына алды: — GfliMTiK кусап суйрет1л1п журс!вдер ме, ой, нэлел! Йемене, xyni бойы отырып, 6ip тамак эз1рлеуге шамаларын келмед1 ме, эбден кутырдындар-ау, а, 1стейтж icTepiH жок, сыпсыц-сыпсыннан колдарыц тимейдк Негып сен exeyiHHin кабактарыннан кар жауады да журед! осы, а? Сонгы кезде байкаймын, с1ркелер1н су котермейтж болган, ня адаммен дурыс сойлсск1лер1н келмей;л, бастарына не кун туды сон- шама гумереттидей, а? ©й, онкей накурыс, мисыздар...— деп эйел1не шунпр кекш1л коздер1 шатынап, шуйл(ге бергемле, ту сыртынан шыккан дауыстан селт ете тустк — Коке, 6ip ашуынызды 6i3re 6epiHi3 enai. Картайып калгансыз ба, езппз урыскак болып Keiinci3 гой,— деп Зылиха карындасы Keain мойнына асыла кеткенде, ол ыцгайсыздана: - 9й , Зы- 221

лихаш, сенсщ бе, айналайын, аман-есенандер ме, м ен т анда-санда 6ip дауыс кетерш, ыктырып кою гой. Кокеннен куш Kerri бглем, катын. бала-шага, баска шыга бастагандай. Ия, жалгыз езщ келдщ бе? Куйеу бала, кудаги калай, ауыл аман ба? —деп калбалактап Бейсенбай хал сурасып жаткан- да, онын дауысын естш уйден Ахметжан мен Кдламкас ше- шей шыгып, yuieyi 6ip-6ipiMeH шуркырасып амандасып жа- тыр. Арынгазы да ке л т , конактардын колын алып, кара ша- нырактын Heci 03i екенш байкатып, «кош келдтздер!» деп су№р1ктей бойын Hin, 1зетпен сэлемдестк Ахметжан кипа- лактап тур, ошак касында журген Кулэнданы Kepin, одан сайын fler6ipi кашып, Бейсенбайдын алдында езш кылмыс- ты сезшген ол, жузш тайкытып, даладагы жан-жагына кобелек, коцыз, маса уймелеген электр шамнын, жарыгынан кутылганша асыкты. К.аукылдасып, анкылдасып 6api уйге KipreH. Шамалыдан кейж Бейсенбай жуынып-шайынып, киiмiн ауыстырып, жежл жейдесш, кен кок трикосын ки т келд1, жагдай сурасып, эц пм е айтылып, дастархан жайы- лып, устше сэры май, каймак, таба нан койылды. Зылиха да 03i экелген, iuiioae агасы мен женгесш е арнайы алган кейлек-кеншектерк кэмпит, пешеней, юрэнжшктер1 бар коржынын зищенш журген Аршагулдщ колына устатты. Арынгазы eKi niHiHeH дем алып турган самаурынды алып келдт Кулэнда кершген жок. Аршагулдщ жуз1 жылымага- нын байкаган Бейсенбай конактардан ынгайсызданып, зы- гырданы кайнап, езш арен устап, оны жаксылап 6ip боктап- борапап ала алмай отыр. Ш эй imin болганша тун коюлана rycTi. Алдарына ет тамак келгенде 6api маужырап, уйкылы- ояу, дам таткан болды. Энпмелер! де киыспады. К аш лаздк бойларын жайлап алган. Бейсенбай мен Арынгазыдан бас- касынын 6api iuiKi арпалыстарын сыртка шыгармауга тыры- сып бакты, эркайсысы окыста байкамай шытынап турган шыргалан шындыктын шетж басып калудан корыкты. Осындай капаста калган кеж л-куймен бул yuieyi де сол отырган белмелерше салынган тесекке кулай кетп. Зылиха тушмен каз кпмей шыкты. ©з максатына жету уш ш женгеЫ мен с1нлiciH кандай жан куйзел1сже TycipreHiH, олардын намыстарын таптаганын, менмешпкпен жакындарынын жандарына жара салганын ол енд1 терен укты. Енш кайтсе де кунэсш aTeyi керек екенж TyciHin, аз 222

басынын бакыты улпн ем ес, жутап журген жанындагы аяулы жандардын сауабын алатын осы 1ргел1 icri аягына д ей т апарудын жауапкеринлт мойнында екенже 03i эбден сешн де жэне бул ойынын еш бурыстыгы ж ок екенже тагы кез жетюздь Кудай колдаса, кайтсе де, Кулэнданы кешйру керек деген шенймге келген ол iiuKi куатынан куш апып, ертенг1 психологиялык шабуылга дайындалып, a p T y p n i а л ю - тэсшдерд1 карастырып кврдь Сосын бул кызды ектемджпен ала алмайтынына KG3i жеткен Зылиха: «Ол батырлар тукы- мынан гой, алдынан келгенде дес бермес, аркасынан да си- патпас, сондыктан Ka3ipri м е н т жагдайымда ен TOiMflici - оган бар жылуымды 6epin, ж ур еп н жумсартуым керек, ейткеж тек меж аяу аркылы гана ол осы кадамга баруы мумк1н», —деген шенймге токталды . Ертежне тангы шэйд1 6api апыл-гупыл ш к е н болды. Бейсенбай тан атар-атпастан малый жайлауга айдап, Арын- газыны сонда калдырып, 03i шамалыдан кейж конактарга келш, олармен 6ipre тунде калган тамакты жылыттырып iurri, сосын вткен-кеткешн еске алып, Ахметжан мен Ка- ламкас кудагиымен онын энпме кура бастаганын пайдала- нып, Зылиха сыртка шыкты. Анасына квмектесш, табага нан салып, ошактын астын- дагы шокка оны квмуге ынгайланып жаткан Кулэндага карай барган Зылиханын ж урсп дуралдеп, алкымына ты- гылгандай болды да, ол е н т т п , басын устаган куйй журесшен отыра K e r r i . Куйкасы шымырлап, басына кан шапшыгандай, ауызымен ауа кармап, ею бетт алабуртып, 6 i p кезде ол кемекке шакыргандай колымен ишарат жасап, ес-тусс1з кулап тустк «Жаным ап а -ау , апатайы м-ау, K03iaai аш ш ы ,— деп Кулэнда шыркырап, Арш агул шелектен бакырашпен муздай с у алып, бетш е 6ypKin жатыр, 6ip кезде Зылиха ыцыранып ынырсыды да кайтадан у н а з калды. 3opeci ушып, куты кашкан женгес; уйге Kipe урейл1 дауысымен: «Еркежан киналып жатыр, ойбай, ещц не icTeHiMi3, ендк..» - деп безектеп, кайтадан суршш-кабынып пптсплермен 6ipre сыртка жупрш. К,айын ciHjiicin еркелегп, ол онын атын да эл1 этап кормеm i. Зылиханын жанына 6ipiHi±ii болып жет­ кен Ахметжан дереу онын мандайына алаканын койып, кызуын байкады, колындагы сагатына карап отырып, тамы- 223

рын устады да, жуз1 бозарып кетп, 6api урпиюп оган карал тур, жуздержде «мал aapirepi гой, G3i комепн берер» деген ум1т бар. «Бул жерде не дэрнерлк бвл1мше, ия дэрндэрмек жок, жагдай онай болмай тур, кан кысымы жогарылап кет- кен екен, тамыр жарылып KeTvi мумкж-ау», — дел ойлаган Ахметжан, к уйзел т Kerri, сосын куннщ астында жаткан Зылиханы еппен кетерш бауырына кушып алып, уйге Kipri3in, жердеп керпешеге жаткызды да, жана гана тамак imin келу уш ж койын 6ip койшы балага тапсырып келген Арынгазыны саз балшык тауып экелуге жумсады. Бейсен- бай баласы exeyi асыга атка MiHrecin, шауып барып, ауыл шетждеп юшкене келшжтж жагасынан 6ip шелек саз бал­ шык экелген, соны Зылиханын аяк-колына жагып, 03i iniKi ышкыныстан кара терге тускен Ахметжаннын устждеп кейлеп сыгып алардай су болтан едь Сыртга зэр имандары калмай турган Кдпамкас шешей, Аршагул, Куланда yuieyi К,удайга жалбарынып тур. —Жараткан нем, юшкентайынан бауыр баскан келМ ме жар бола гор! Ахметжанга нэресте сыйлай алмадым дел эбден iuiKyca болтан аптыным-ау, нен бар ед1 сонш а жанынды жеп, тагдырдын салганына кенбедж бе, 83iHtti де, жанындагыларды да арпалыска са- лып койган калкам-ау, аман болшы, аягына турып кетнл, сендердщ алдында Кудай меж алсын! — деп ку тр е н ш турган карт анага жаны ашыган Кулэнданын басы салбырап кеткен, ол езж KiHani ce3iHin, кешеп айткан ауыр сездерже eHfli eKiHin, Зы лиханын тгаеуж тгаеп жылап тур. Аршагулдщ басы салбырап, осыган дейжп кайын cianiciHe деген ыза-наласы ymiH Кудайдан KeuiipiM сурап, эйтеу1р, акыры жаксы болса екен деп аягынан эл Kerin бара жаткан сон, ол ecix алдында жаткан берене агашка отыра кеткен. Зылиханын анасы мен Бейсенбай exeyi шешелер1 белек болганмен 6ip экеден туган, баска жиендерже Караганда ол осы анкылдаган Зылиха карындасын езже жакын тартады, ейткеш ол эрдайым «кекелеп» к е л т кетеда, анда-санда бул олардын yiriне барганда куйеу! exeyi асты-устже Tycin, сый- сияпатын керсетж, жаны калмай жугарт жургендер. «Жа- кынга бауыры е з ш п , жатка сыр бермей, ш ж д е п мунын журттан жасырганымен, кейде 63iMciHin маган айтып, шерж таркатып турушы едп 1шжен тагы тынып жур екен гой, ай- налайын-ай. Осындай ниет1 ак пендене не гып 6ip нересте 224

берм едж, ей, Тэж р ! KiM болса cofaH сыйлап жаткан урпа- гынды Зылихадай асыл жанга кимаганын калай, элде, барж 6ip баска берсен артыктау болады дейсж бе?» —деп Бейсен- бай Жаратушыга GKneciH айтып, карындасынын кулап жат- канына журен ауырып, ещй саз балшыктан 6ip шипа болып калар деп ум1ттенед1. Осылай 6apiHiH ypeiwepi ушып, кутга- ры кашып турганда уйден Ахметжан шыкты. - Кудай сактап каллы гой, козж ашып. сейлеуге шама- сы кедщ, тамыр жарылып, миына кан куйылып кете ме деп коркып ед1м, кан кысымы ете жогарылап кеткен едь С аз балшык комектестн б1раздан кейж тагы керек болады, Арынгазы, жанасын жетшзерсщ. Ka3ip Зылиха дем алсын, жанына бармай тура турыныздар. А п а , - деп жасаураган жанарын жасыра алмай ол анасына карады, — жылай бермесежздерип, ауырган адам 6opiH ce3in жатады, оган ауыр болады, жыламай тшежздернп», —деп ол абдыраганын KopceTKici келмегендей, кайтадан iniKe Kipin Kerri. Зылиха 6ip катерден аман каллы. 03i катты корыкканын жакындарына бшд!рмеуге тырысып, э л а з езу тартып: — Мен коп еркелеп кетпм-ау деймж , нагашыларыма келш назданганым гой... IIIyKip, каз1р жаксымын», — деп тустен кейж Зылиха 03iHe-03i келгенж дапелдепа келш сойледп 6ipaK дауысы д1р1лдеп, эрен шыкты. Бейсенбай KOKeci куанып: — Айналайын Зылихажан, ceHiii кандай ер к ел тн болса да 6i3 кодере береги к, тек сауыгып, ортамызда аман- есен журсен болды, —легенде Зылиханын iiuKi куйзел1сжщ Ke6eci ашылып, KOKiperi жежлдегендей болды. Аршагул женгеа жердей уш кабат корпешенж устжде жаткан Зыли­ ханын жанына келш оты ры п, кайын cianiciHin колын жэймен устап: — Еркежан, калайсын? С ен ш калаганьщ бол- сын, тек тез1рек айыгып кетпп, ауырмашы,— деп козжен аккан жасын тия алмаган, оган риза болган Kytieyi: — Кой, жылама, Зылиханын кеншж бузба, онан да оган айран кат- кан кожешп бер, тамагынды экел, енш беи бермен карады гой. С аз балшыктын керемеп коп екен-ау, а? Мына Ахмет­ жан маладес, окыган адамга KiM ж етан, - деп Бейсенбай б э р ж ж капаланган кож лж Koreprici келш сойлеп кояды. Ахметжан мен Каламкас шешей ле ендиешн ecTepiH жиган- дай, 6ipaK Зылиханын жагдайы элде калай болар екен деп аландап, шггей де^рш зденгенж сезд1рмеуге тырысып, сыр 225

бермеген болады. Ахметжан ауык-ауык Зылиханын тамы- рын устап, оный жагдайын бакылап отыр. Арынгазы да апа- сынын кежлш сурап Kipin шыкты, тек Кулэнда келген жок. Ол тыпыршып, не icTepiH бглмей сыртга жур. Журепндеп Зылиха эп кесж е деген жылуын, онын кандай жаксы да эсем жан екенж, араларындагы сонгы жагдайларга кара- мастан, акыл-парасаты мен адамгерш ш п уипн оны езше улп тутатынын оган ж етю зпснак келед1, 6ipaK жакындар- дан ынгайсызданып, касына бара алмайды. Тун болды, тан атты. Ахметжан кез глген жок, Зылиха­ нын ap6ip тыныс алысын бакылап отырган онын коз алдын- да Зылиха ек еуж ж OMipiHiH кызыкты cerrepi 6ipiHeH сон 6ipi Т13бектелт ©Tin жатыр. М ш е, мектеп 6iTipyre таянган кез. Зылиха exeyi онын уйшде емтиханга дайындалу ушш онаша калган. Катарласып шагын устелдеп ютапка ундлш отырып, окудан жалыгып кеткен Ахметжан тагатсыздана бастады, сосын сол колын ол Зылиханын иыгына салып, оган басын TipeH бергенде, байкаусызда еюнип колы кыз- дын TeciHe Tnin кеткен. С ол сэтте онын бойы тыз ете каллы, жаны балкып, 6ip рахат сез1мге белен in бара жаткандай едк Зылиха онын колын кагып ж1бергенде. ол кызарактап ор- нынан атып турьнТ, eciKTeH шыга женелген. Сол куннен ба- стап Зылихага деген онын жанында бурынгыдан 6ip ерекше ынтыктык ce3iMi бой кетердь Баландык пэк сез1мше тэн кумарлыгы косылып, Ахметжан еши Зылиханы аймалап cyftrici келедн жанына жакындаганнан буындары босап, ез1Н арен устайды. Зылиханын б1рбеткейлтн бшетш ол, курбысын р е н ж т п аламын ба деп коркады. Кейж студенгпк шактын уш жнп курсына дейж ол Зылиханы epHineH суюге батылы бармай, езж-ез1 тежеумен, тек мак- дайынан шскеп, аркасынан кушактап, ойын-шыны аралас калжындап: «KHiKTiH лагындай эз1рше cexipin журе бер, куралайым, кейж кушагымнан шыга алмай каласын гой»,— деп кушп, eKeyi мэз-мэйрам болып, Зылиха оны аркасынан ургыштап, 6ip-6ipiMeH жас балалардай алысып, куысып ой- найтын eai-ay... Жатакханадагы 6ipre туратын ересектеу курстагылар Ахметжанды ездержше уйретш, баулыган бо­ лады: «Эй, ceHiKi кызык екен эл1 кызбен суйюпей журген. М ум ю н, ол сенен батылдык кутш, ынтыктыгын бшйруге уялшактап журген шыгар. Сен немене езщ ж т т п к эрекет- 226

тен коркактайсын ба?. Алдымен ж т т 6ipiHmi болып кадам жасауы керек, кыз «кет api» десе оны каре жатарсыц. Шын жаксы карсен каз1рден этап не болмасан, ондай аде.Mi кыз- ды баска 6ipey катып Tycipce кдйтесщ? Кыздар геройларды унатады, смотри, одан айырылып калма!» —дегенде, Ахмст- жан: «Зылиха ондай кыз ем ес. Bi3 юш кентайымыздан 6ipreMi3»,— деп оны кайырып тастаган. К е й т сол ж тт гер д ж iuiiwieri ен сымбатгысы — Нурлан, адеHi Зыли- ханын сонынан жупрш карген. Зылиха оны манына да жу- ытпапты. Содан кейш ол балмедеплердщ 6apiHiH козшше: «Бул Ахметжан осал ж т т болмады, мен де 03iMjii кыздар- дын корол! санауш ы ед1м, муны н Зылихасы MeHi менсшбедк сотан Караганда мына аксары баланыц б1зден аргыкшылыты каптеу болуы керек. Бойында 6ip мш жок бойж еткентн ж урепн жаулап алыпсын, жарайсын, ж и т м !» —деп мунын колын эбден кыскан болатын. Осылай Зылиха exeyi тертшип Курска дейш шыдап, оку аякталып, диплом алуды к у т т журген кезде 6ip саяжайда булар алгашкы рет ер мен эйел арасындаты лаззат д эм ж таткан едн С ол кунп екеужш кауышу caTi eciHe туссе эл1 кунге дейж Ахметжаннын тула бойы балкып коя бередк Зылихашынын тамагыныц астындаты жупар ж с ж айтсай- шы! C yHiKTi жарынын сол табиги е р е к ш е л т н ол букш дуниенж байлытына айырбастамас, тек Зылихашы жанында болса, онын ерке кылытына бул тусалып, балбыраган тан ж кунде аймалап журе берер едиау... в з ж е де канша эйел каз тастап, торына Tyciprici келетждерж байкайды, 6ipax олар- дын 6opi Зылиханын касында нурсыз болып кершедк ©з жарындай euixiM онын езепн артей алмайтын ceKi/mi, TinTi баската жолагысы да келмейдь Аныздар мен киссалардакы махаббат та бул екеушдей ташыктардын сез!м ш щ KVflipeTriлiriн керсетпей ме. ©Mipne 6ipey 83iHin жубын та- бады, 6ipey оны кездеспрмей мулдем езж е жаны жат 6ipeyMen косакталып, Tycinice алмай етедн 6 ipax урпак ap6iTe;ii. Ондай жуптасудан туган баланын да жан-дуниеа ашылмай калуы мумю н, айткеж ата-анасы 6ip-6ipiH сезе алмаган. Ал косатынын Kaflipine ж епп, шынайы угысып, жаксы каргендерден туган урпак MeiiipiNmi де KOHUUiepi ашык, жуздер! жаркын, ce6e6i олар махаббаттан жаралган. Суйс алатын журен бар жан бакытты, айткеж, онын бой- 227

ындагы куаты артып, касындагыларды куанышка, шатгыкка белеп, жылуымен журтпен белюедй Жалпы, гашык жандар- дан тарайтын с е з1м кунн жанындагылардын жан Te6ipenicTepin арттырып, оларды эсемджке умтылдыратыны белгЫ гой. Ахметжан Зылиха екеушен 6ip нэрестешн жоктыгына 6ipa3 куйзелгеш рас. Кейш оган да «тагдырдын баска салга- ны да, тек Зылихашка киын болды гой, ©зш кжэлап, эбден киналып ж у р т , денсаулыгын куртып алмаса болар eai»>, - деп ойлаган. «Меж кайтсем де урпаксыз калдырмаймын деу- мен, Mine, енш мына 6ip ciiiniciHe урындырганын карашы. Кайдан гана сол куш iuie койып ед1м, жолдастардын уйшен калай келгежмд1 де бшмейМш, Зылиха екен деп жанына ба- рып, Кулэндасы бар болгырдын устшен 6ipaK шыкканмын гой, калай ештене сезбегенмш сонда, К.удай тас тобемнен урып, онын кыз екенш де байкамаганмын ба, адам тозакка TycKici келсе, арак iuiyi керек екен, э? lcTepixuii icTen болып, катты уйкыга кетсем керек. Тан ата Кулэнданын еHiреген дауысынан оянып KeniM. Не болганын бшмей есенпреп, басым салбырап отырып, ак тесенпш теп канга колым ти- генде барып, не icTereHiMai TyciHin, жасаган опасыздыгым- нан жерге Kipin кете сактадым, карабет болып калганымды сонда 6ip-aK сезд1м. Кулэндага карауга бет жок, уйден шыга жонелгенм1н. Боздаган куш ол сол куш кетш калыпты. Аман-есен ушне жеткежн 6uiin 6epyiH сол жактагы таныс мал flapirepi жштген eTiHin, aiiTeyip хабарын алдым. Осы- лай маскара болган басымды кайтер1мд1 бшмей, 1штей ты- нып, кунде 63iMfli аракпен алдап жургежмде, кыдырып кет- кен анам келген, мен масан куШмде ол Kicire болган жаг- дайдын шет-жагасын сезд1ргенм1н. Анам сонда: «Мунын 6api Зылиханын 03i ойластыргандай болган»,— деген едн Э й , Зылихашым-ай, сау басына ауру ллеп алдын-ау, нен бар ед1 сонша жанталасып. Ол неме элдекандай болып жур гой e3i, ceHi жалындырып. Тек тумаларыннын кызы болган- дыктан, уятым бетпме шыгыи тур, эйтпесе жасы отыз беске келген Kapi кызды сонша саган мурнын шуГпртж, мен Tipiae кояр ма ешм, жаным-ау. Енш сенщ жатысын мынау, ертен бет1н бермен карап, жолга шыгуга жарасан, Кармакшыдагы дэржерлерге KopceTin, уколын салдырып, Теренезекке ж етмзсем, сондагы ауруханага жаткызып емдетемш. Сен 228

жазылып кетсен болганы, маран баска ешнэрсе керек емес, асылым межн, жупар Hici анкы ган»,- деп 1штей eMipemn, 03iMeH e3i сы рласкан А х м етж ан жары нын тамагынан кушырлана т ск е п -ш с к е п алганда, ол оянып Kerri. «Эл1 уйыктамагансын ба, шаршадын рой, неге жата бермедщ, уайымдама, ш у т р , 6yriH жаксымын, уйге кайтайыкшы»,— деп Зылихада куйеушщбуйра шашынан сипап жатыр. Кудайдын карасканы шыгар, ертенше сэскеге карай Зылиха аярына турды. Bapi куанып, оны аялап жур. К.ар- макшыга баратын туск1 автобустан калып коймау учли, Ахметжан бэрш асыктырып, тездетт тамактарын iuiKi3in, Зылиханын да, е зш щ де кшмдерш ауыстыртып, KHiHin, жолга дайындалды. Аршагул кайын ЫшпЫмен онаша сейлесуге оны узын дэ;пздш аргы белилен тупю белмеге шакырды. Ж е ц геа Зылиханы кушактап, толгана сейледк - Еркежан, 6i3re ренж1ме. Кулэнда да не керген дейсщ, орта мектепл аудан орталырындагы интернатта журш бтрген нен кейш, бйлепш мал мен ошак касы болып кал­ ган. Не курбы-курдастары ж ок, анда-санда 6i3re келш кететш туыскандар мен тексеруип бастыксымактар болма- са, сейлесетш де ешк1м ж ок, бул жер мал ауылы, жастар кебж есе мунда турмайды, сондыктан сщ л щ катарынан калып койды гой, енд1 уйден омалып шыкпайды. Ж асы болса отыз бестен асты. 03i эбден ызакор болып алды, кайтсж, эр нэрсе ез уакытында керек кой, жаратылыстын занына карсы туру киын. Кызды н 03i 6ip жагынан 6ip аягынын MyKici болган сон корланып, «6api6ip еш еркек мен1 алмайды» деп бэржен кудер узш журген устже мына жардайга душар болып, 9М1рден т у н ш п кете жаздаган. Эйтеу1р, бшген акылымды айтып, еп ш м ге Tic жармай, KyHiriMi3 iiuiMi3fle, eaai Кудайдан iiiiiHe бала 6iTin калмаса екен деп ллеп отырган жардайымыз бар. Heri3i, Кулэндам- нын аягы кемтарлау болганымен акылы бар, жаны да жай- сан, к е н ш ак. EHai айтарым, Keujeri езщ нщ калаганына мен бел байлап турмын, кызым э з щ н ж жанына барып, Кудай буйыртса, бастарынды кебейтсш, алып кетуге ана- лык руксатымды берд!м! 0Keci мен баскалары менен асып кайда барады д ей сш . K,a3ip кекене ештене айтпай-ак кояйык, кейж бгле жатар. Ол саган карсы турмас, ©3inni жаксы Kepefli рой. Кеше туншн 6ip уагына д е й т сыртта 229

оты ры п, кы зыммен эбден с е й л е с л м . О л TyciHfli де, к е л ^ м ш бердь Ахметжан 6i3fliH бул uieuiiMiMi3re калай карар екен. Ол жагын езщ шешкен шыгарсын. Еркежан, Кулэндамды эуел1 Жаратканга, сосын езщ е тапсырдым! Кор кылмассын, тукымы жаксылардансын гой, жаным, эруактар колдасын! - деп Аршагул кайын cinniciH бетжен с у й т , коз жасын булатты. - Ж енеш е, дана женешем менщ! Сдзге деген алгысым ш еказ, осы icKe езщ1з дэнекер боларьщызга сенгенмж. Bepi жаксы болады элг Кулэнда уш ж к,ам жемеадз, мен Tipi болсам, оны еш юмге TypTKi етюзбеймш. Апа л ы -а н л ш екеум1здж арамыздагы 6ip Ах- метжаннын ке н Ы н табармыз, Кулэнда 6i3re кут экелш, 6ipre кектеп, кегерейж! Кулэндашым кайда, шакыр, же­ неше, келсж , батанызды 6epiHi3 6i3re!» — деп куанышы койнына сыймаган Зылиха, cianiciH асыга купп, Te6ipeHin Kerri. Элдекалай болар екен деп уайымдаган ici осылай онтайлы, тез шеипле кояды деп кутпеген едь Кумш - ж щ м реп KipreH Кулэндага Зылиха кушагын жайып, оны бауырына кысып турып: — Менен агаттык кетсе, TyciHiKnen карай 61л, Кулэндаш! Пендеш ш к 6apiMi3fle де жетед1 гой, 6ipaK астамдык жасамауга тырысып, Кудайы- мызды умытпайык. Мен ceHiH, сен менщ KaflipiMe жетш, TyciHice бгпсек, бул OMipfle белш-жаратын ештене жок. Ж анымыздан, санамыздан, icTereH сауапты ктер!м1зден баскасынын 6api алдамшы дуние гой, карагым-ай. Осы угымдарды устанатын болсак, саналы да адал, д е т сау урпак тэрбиелеп, сонымыздан калдырсак кана 6i3 адам- дык, аналык парызымызды етей аламыз. Тек ез каракан басымды куй1ттеп eMip суру кеарлш деп ойлагандыктан, мен 93iHHiH алдьща басымды иш келд1м, жаным! -деген Зылиханын сезжен кейж Кулэнданын кещл! босап: - Апатайым MeHiH! Ci3 де меш KeuiipiHi3, мен ©3iHi3fli эрдай- ым сыйлап OTeMiH, ей ткеш ci3fli бала кез!мнен внеге тутып, жаксы керш ескенм ж . К еп уайым шеге бермежз, ен бастысы, ci3 ауырмай, жанымда болсацыз, мен барлык киындыкты жешп шыга аламын, TiperiM e3iHi3ci3 гой, ana! Мен соныныздан еруге дайынмын, ейткеш шздщ ешкашан euiKiMfli сатпайтынынызды бш ем ж ! Ce6e6i, ci3 шынайы суйе аласыз, ж урект!аз гой, апа-ау! Ж уреклш з! Ж уректш ер eiiiKiMfli де орга итермейдН - деп толгана 230

сейлеп туртан cii-uiiciHiK пайым-парасатына T9HTi болган Зылиханын жаны елж1ретенде, езЫ п кете жаздады. Осылай 6ip-6ipiMen Kepice жылатан уш еуж щ жан Te6ipeHidepiH: «Зылиха ana, Ызд1 Ахметжан ага тездетсж, жолга шыгатын уакыт болды деп ж а ты р » ,- деп асыктыра сойлей KipreH Арынгазымын дауысы б о л т ж1бердь Оган: «каз1р, апам келе жатыр, деп айта той», - деп Аршагул колын жайып ж1берш, кайын cimiici мен кызына бар ыкыласымен бата- сын бердк Зылиха мен Кулэнданын бойлары шымырлап Keiri. Bip сататтан кейж булар Кармакшы аудандык клини- ката жеткен. Каламкас шешей де, Ахметжан да Кулэнда­ нын жолга 6ipre шыкканынан-ак мэн-ж эйдж 6apin тусждк 6ipaK еш сыр бермедь Кулэнда карт ананын колтытынан де- меп келе жатыр, онык ескьпеу шемоданын Зылиха Ахмет- жанга устаткызтан. Сосын бул екеуш сол мандаты ауруха- нанын жанындаты юшкене бакка Kipri3in, 6ip тактай отыр- тышка отыргызып, вз/iepi емханата кеткен. Каламкас ше­ шей 6ipa3 eHTiriH баскан сон жанындаты Кулэндата буры- лып: - Айналайын, мен барлык жатдайды бшемж. Бак 6ip отбасындаты пэленше адамнын шйнде 6ipeyiHe тана конады деген б1зден бурынтылар. Сол 6ip жан манайындагыларына кут сыйлап, жан-жагын тулдежлредк керкейтед1 екен. Зы- лихажанды туганнан Кудай 03i 6i3re буйырткан. Онын 6i3re бер ш генд тне, ыкыласына журттын K03i erri ме кайдан бшейж, эйтеу1р, курсак кетере алмады. Kyfieyi эулеттен жалгыз туяк болтандыктан, тукымы ел еуаз калмасын деп Зылиха шырылдап жур-ау калкам-ай. Ахметжан десе жа- нын беруге дайын той ол шырагым. Бетешп онын манына жуыткысы келмей, озлил тандатаны саган сентеж, буйре- riHin 03iHe буртаны да. Б1здж багымызды ашатын, у(пм1зд1 сэби кулюсже толтыратын G3iH бол, карагым, келип ман- дайыннан суйейш! — деп Каламкас шешей, букшиген белж жазып, турегелж, кеудесжен буршген узын, кен кокилл яобек койлепнж етепн жондеп, 03i жакында Tiккеи сырты кок пулшгген, iiui кара атласпен астарлантан нымшасынын уш туймесЫ де атытып тастап, 03ine карай енкейе бергеп Кулэнданын басынан устап, мандайынан cyiiin, аркасынан какты. Жарты сататгай откен сон Ахметжан мен Зылиха келян Д эр ж ер Зылиханын каз1р кан кысымы жотары 231

e,siecTiriH, 6ipaK журег1 каттырак coFbin турганын айтып, aapi erin, ол толык тексеруден етш , aypaxanaFa жатып емделу! керекдепть Сол кун1 кешке карай олар жолаушы автобуспен Терен- озекке жетш, сосын «Ш1ркейл1ге» д ей т баратын 6ip ecKi «Уазикке» отырган. «Алдымен ут м е барып, дем алып, жуы- нып-шайынып, дайындалып дэр1герлерге барармын»,— деп Зылиха аудан орталыгында калмады, эйтпесе сол жердег1 туган-туыстардын 6ipeyiHin уйж с конактауларына болар едк Дарбазанын юшкене какпасынын сыртындагы ijireriH сымынан босатып, аулага енген олар мунда ею кун емес 6ip апта болмагандай, куанып, асыга жан-жагына кез тастап, уи д т eciriHaeri кара кулыпты аша салып, 6ipiHmi Ахметжан Kipin кетп. Bapi ыстыктап, терлеп-тепшш, шаршаган. EciK алдында кумьпжт TypFan Кулэнданын жанына барган Зы­ лиха imKe енш бара жаткан енесш е: - Апа-ау, улкеашг1шзд1 жасамайсыз ба, Кулэнданы ез1щз колтыгы- нан устап, он аягымен табалдырыктан атгатыныз, ci3 анасыз гой, бул да ана болсын! —деп 03i кейш шегшдь 1шшен: «менщ жолымды буган бермей-ак кой, Кудайым! Казак ырымшыл гой жана тускен к е л т д уйге Kipri3y кэдесше, ту- маган эйелд1 араластырмаган. Сондыктан, мен юрюпей-ак кояйын, апам G3i ырымын жасап, Кулэнданын басына ора- мал салсын»,— деп ойлаган Зылиханын к е ц ш босансып Keiri, 6ipaK ол 03iH тез колына алды. Осылай Кулэнда бул босаганы дуй1м журтка, туыс-жекжатка TyciHiKci3 жагдайда аттаган едь Е ю кун еткен сон, тагы басы ауыра бастаган Зылиханы Ахметжан аудандык ауруханага апарып салды. Ахмет­ жан Кулэнданын nicipin 6epin Ж1беретж дэмд1тамагын ар- калап, тагат таппай, онын артынан кунара келе берген сон, ол opi карай ем д ел п а келмей, шыгып ауылына кетп. «Апатайым-ау, 03iiiai сагындым гой! Ci3 болмасаныз мы- нау уйдщ imin тунек басады екен. Бэр1м1здщ сэшм1з, шуа- гымыз ©3iHi3ci3! Eitai ci3fli ©3iM кутемш, ауыртпаймын», - деп кушактап, оз1н бетшен cyiiiri жаткан Кулэнданы Зыли­ ха ем1рене бауырына басты . Уйд1н imi тап-туйнактай. Кулэнда енеымен eKeyi 6ipHeuie курак кэрпеше Tirin кой- ыпты. У й сыртындагы бакшадагы шыккан кекеш с, 232

энгелектердщ хош wici танауды ж аратындай. Барлык TipmiaiK квЦ1Лд1 рахатка болел, жанына жай таптыратын- дай. Ахметжан бурынгыша Кулэндадан кашкактап, жаны­ на жоламай ж ургенш енесш ен бшген Зылиха оны каз1р кыспакка алуга болмайтынын тусж дк Bip айдай уакыт еткен сон, Зылиха Ахметжан мен Кулэндака тосек салып 6epin, енд1 конбесе, ол нагашыларынын алдында маскара болатынын, о н сы з да 03iHiH денсаулы гы ж ок ек ен ш куйеуше батыра айткан. «М еж сен тусж сен той, булай ет- пес едщ. Эркайсысынмен арпалысып, жанымды шуберек- ке туй ш , колымызды 6ip урпакка ж е т ю з е т к дел мен журмж. Сен анан мен ексум1зд1 шын бакытты еткж келсе, 6i3re ж ас н эр есте н щ HiciH и1скетуд1 ойлар ед щ той. вю ш ш ке орай, оз рахатынды тана куйттел журген жан бо- лып шыктын», — деген эй е л ж ж шарасыз жанарын, дэрменазджтен «уГнлеген» дауысын есттенде Ахметжан- ньщ отан жаны ашып Kerri де: «Акыры коймадын той, экел анау cianirmi. М ум ю н , сен касымызда жатып карал жатарсын,? 0 й , осы сенен керд1м байынын койнына оз колымен катын экелш салтанды. Сатан 03i не KopiHin жур, eciH cay ма? Журггын эйел1 еркепн оз кастарына жаткыза алмай элек болса, сен баската бармаймын деген куйеу1нд1 6ipeyre бере салмакшысын. Элде, менен жериж дедш бе? Олай болса ашык айт! М умкш , мен сеж канатачтандырмай журген шыгармын? Ж ок, элде, ceni к урташылытын кемщ1 ме? Не болды саган, жаным-ау?! Айттым той сатан мен се­ нен баска эйелмен жата алмаймын, сен MeHi дуалап алган- сын о бастан, сонау балалык шактан. Не штейш, ешй? Сен1н ce3iaai Ахметжан байгус жерге тастай ала ма, K03iMfli жумып, ауызы-мурнымды жауып амалдап корейпн. Enai, кетшП Енен екеущ кыдырып кел1ндер тунделетт»,— дел шеннне бастаган Ахметжанныц 03iH калдырып, iiuiHe баска болмеде журген Кулэнданы Kipri3in ж!берд1 де, eciKTi сыргынан ж ауып, е н есж е ж у п р т бары п, отан: «суйжнн, Ахметжан кенш, 6i3 тез шыгып к е те ж к !» - дел ол KiciHi колынан жетектеп алып, сыртка шыгып, куаныш- тан: «Апа-ау, 6i3 де арманымызга ж ет т , y6ipjii-ш уб1рлi бо- ламыз, ол1-ак!» -дел ол Кдламкас шешейд! суш п -с уж п алды. «Ойпырмай, тт-ауы зы м таска, Зылихажан, сендей кец пейиин эйел затын корсем коз1м шыксын! К.удай осы 233

март кешлще ani беред1 жаксылЫкты, бергенде у й т -т е г т бередн анкылдагым-ау!» - деп карт ана келшше риза бо- лып, жаны жайрандап, Зылиханы кайта-кайта ебедт Бул yMiTi мен ypefti, толганысы мен арпалысы аралас кундер де жылыстап, артта калды. 0Mip деген сынак ушш бершетшше Зылиханын каз!р еш к у м эт жок. Тек осы жол- да твз1м, жаратылыстын талабынан ауыткымайтын кещнк, табандылык, кайсарлык, ен бастысы, адамдарга да жарык дуниеге де адалдык, жакындарды суйе алатын журек, уга алатын туйак, ез жаньщнан тарайтын шуак болса, барлык киындыкты женуге болады. Сонда Жаратушы да сатан ез куатгы KyuuepiH кемекке ж1беред1 екен. Ka3ip Зылиха мен Ахметжан eKeyi де алпыс жасты ал- кымдады. Кдламкас шешей ж ет т с беске келш, кеп наукас- танбай, кайтыс болтанына жет1 жыл болды. Ол Kici алташкы немерелерш — Арман атты ул мен Сатыныш атгы кызды Зылиха eKeyi кезектесш багып-какты. BipeyiH мектепке бар- танша, екжипсш бес жаска келгенше бел1 бупл ш , таякка суйенш алып, карт ана еле-елгенше солардын сонынан кал- май, кызыктарына тоймай, айналып-толганып, Аллата ш у ю р ш ш к eTin, ялгысын айтумен, 6epiHe риза болып, ecipece Зылиха келжж nip тутумен дуниеден етп. Кулэнда отыз тотызында тэты 6ip ул туды, онын атын Зылиханын e3i Э ш л ж а н деп койды, алташкы ек еу ж ж еЫмдерш ол енеа мен Ахметжанга койгызган. Кулвнданын алгаш еюкабат болтанын 6iniciMeH, Зылиха Ахметжан мен е з ж щ зан ж узж д еп некесж буздыртып, жарты жылдан кейш Кулэндамен куйеуж некеге отыртызды. Ахметжанды арен кеншрлнау. «Итпн тана катыны-ай, эбден ытырымды шыгардьщ-a y, не, менен ажырасып баска байта шытайын деп журсщ бе? К,ойсайшы енш, 6ip белеге урынбай турга- нымызда. Мен ешкайда бармаймын», —деп басын ала каш- кан оган: «Эй , тукымын жайылтыр, болды той енд1, шол- жандатанын жетер, анау iiiiTeri сенен жарапган нэрестенш телкужатына ертен ttkeci жок деген батгитан жазу жазылса, бала ушш ол кааретпен тен, журепндеп кара дак eMip бойы кетпей, ол (штей корланып етед, соны тусжсейшк 03iH со- гыска кеткен экенд1 кермесен де, кужатында экеннш аты турган сон сен ешкашан да «экеаз» деген атка ие болтан жоксын, сондыктан с е т и ж узж жаркын, к е н т н д е каяу 234

жок», — деп шырылдап ж урш , Ахметжаннын, журек туктрш деп жанашырлык ce3iMiH оятып, оны аудандык не- кеге отыргызатын мекемеге 3opFa epTin апарган. Ертешне уйге молда алгызып, мусылманша некесж кигызып, ауыл- дастары мен туган-туыскандарын шакырып, KimiripiM бета- шар жасаган. Ахметжан мен Куландага журт батасын 6epin, Зылиханын бул кадамын Ke6ici куптады, даттаганяар да болды. «Бул ес к ш ю м насихаттап, когамымызды артка суйрейтш ypflic кой. K,a3ip жиырмасыншы гасырдын 1983 жылы, бук1л дуние жанаша ойлап, еркениетке умтылып жатканда, токалдык деген не сумдык! Бул эйел затын кор- лау гой, буран жол беруге болмайды, ез1м1з феодалдыктан зорга кутылганда, мыналардын мунысы неЫ, эйелдерд1, кыздарымызды мазак еткеш ме, муны булай калдыруга бол­ майды, жогарыга ж азу керек», — дегендер де табылды кепш1л1кт1н iuiiHCH. BipaK копт1 керген улкендер мундайла- рга тойтарыс 6epin, бул жанкешт1л1к урпак унпн жасалы- нып жаткандыгын тусшшре 6iлд1. С о л неке киюдан б1рнеше кун откен со н Бейсенбай KeKeci мен Аршагул женгес1н ур1мбутагымен, баска да нага- шыларын, Аршагулд1н бауырлас агайындарын арнайы, ездер1н белек шакырып, Зылиха мен Кдпамкас шешей, ауылдастары мен жекжаггарынын кемепмен 6ipre жаксы- лап кут1п, сый-сыяпатын, жоралгы-кэделерш жасады. Бей­ сенбай KeKeci 6ipa3 ундемей отырып, арак iuiKe барган сон Зылиханы нысанага алып: — Ойпырым-ай, Зылихажан-ай, сенен мундай кулык, экю лж кутпеп сд1м. Мурнымнын ас- тынан кызымды ботадай жетектеп калындыкка алып KeTKeHiiini байкамай да калыппын, эйтпесе, 6ip тулап кала- тын ед1м гой. Кекецш катырдын- Мына сорайган женген де менен сонша уакыт жасырып журдк «Еркежан ауырып жур гой, 6ipa3 жанында болып, кемектессш деп ж1берд1м», деген сон мен сенд!М. Д е ген м ен , Зы ли хаж ан , сен маган TyciHflipuii, мен малдан баска ештене бшмей калган койшы- мын, мумк1н, Ka3ipri ом1рден макурым болып калган шы- гармын, осылай жасап жаткандар бар ма e3i, бэйбппелер куйеулерже токал алып беру дегешм айтамын. Онда мына женгене айтсайшы, 63i титыктап шаршап калды, маган да 6ipeyiH алып берсендерип, бул 6ip жаксы бастама гой. М ж е, окыган эйелдер кандай, э , ата-бабалар дзетурш жангыртып. 235

кертартпалык, кызтаншактык, мёнмешпк дегенд1 бтмейдк койнындагы куйеуш де баскалармен бвлюе салады», - деп оган тш се сей л едг Зылиха ынтайсызданып калды да, кемейже келген eKciKTi жутып, ундемедь BipaK. онын co3in вз1мен 6ipre кызметтес Ш эрбану атгы келжшек сейледг «Атасы, ci3 калай айтсаныз да 6i3 кетерем(з, ce6e6i ci3 бул жолы кудалык жолмен келж отырсыз. ©зш!з Зылиханын, туган нагашысы екенЫз, куанбайсыз ба, осындай улагатгы карындасыныз бар болганына. Ол асып-тасыгандыктан осы жагдайды жасап отыртан жок кой, оны 63ini3 де б1зден ар- тык б ж е а з . Онан да осы шаныракка бак консын деп ттлейж. Сэбилер 6ipiHiH артынан 6ipi дуниеге келш, С1здер мен б1здер осында шшдеханага келе берейж. Кулэнда кыз- дарыныз осы уйге кут, береке экелсж, енш сол ушж алып кояйык!»—деп ол басталып келе жаткан вкпе-назды тойта- рып, келгендердж бесенаген кещлдерж котеруге тырысты. К ей ш Бейсенбай квкес! кызып калып, Зылиха мен Кулэнданын мандайларынан кезек-кезек суйш , жылап та алды. Ахметжан жана уйленш жаткан жас ж тт гей , кашк- актап, квб1несе, сыртка шытып, жолдастарымен темем merin ж ур. EKi рет куйеубала болганымен куттыктап, эз!лдеген достарына ол юрж!ндеп, кабагын туйш, жудыры- тын керсетш кояды. К онактардын бэр ш риза кылып, KimiripiM тойын жасап, Каламкас пен Зылиха улкен парыз- дарынан кутылып, иыктарынан 6ip ауыр жук тускендей ра- хагганып калды. Кулэнда да осы шаныракка берш гендт соншалыкты, ек(кабат кезжде де 6ip тыным таппайды. Зылиха оны кор- гаштап, уйдж ж р л т н кеп icTeTneyre тырысады. Кисыкаягы аксандап ж урж -ак ол 6ipa3 шаруаны тындырады. Алгашкы кезде ол Ахметжанды эдетжше «жезде» деп кала беретж, кейж Зылиха оган «атасы» деп айткызды. Ахметжанды Зы­ лиха 6ip жылдай Кулэнданын жанына баканмен итергендей eTin баргызатын, кейж ол 6ip бала туган сон, eTi уйренш, eKeyiHiH жанына ез кезепмен жатып жур. Ол Зылиханы ба- ятыша елш-талып жаксы кередн эл1 кунге дейж «ceHiH жупарына канатын емеспж» деп онашада онын омырауын атытып ж1берт, аймалап, тскелеп, кушырлана суйш жат- каны. Зылиха мундайларын Кулэнда ce3in калмаса екен деп, онын алдында езж кжэлщей с е з ж т , кымсынады. Жас- 236

тары алпыска келген сон, Ахметжан екеушщ 6ip-6ipiHe де­ ген ынтыктык, албыртгыктары бэсенситш шыгар леп ойла- ган Зылиха, кайта картайтан сайын 6ip-6ipiHe деген ыстык сез1мдер1 бурынгыдан да айкындала тускенш xopiri, бул Kyfliретин берген сыйына риза болып, онашада Жарату- шыга алгысын жаудырады. Кулонданы да адал, акылды гып ездерше буйыртканына Tanipre кулшылык eTin, Зылиха онын ак, к о н ш н е каяу Tycipin алмауга тырысады. Онын кейб1р OFaui кылыктарын жайлап тузеп, анда-санда от-басы, ошак касында болатын ыайда-шуйда энпмелерге yiiip бол- мауга, катын-калаштын куйтыркы свздерше ермей, сез1мд! эрдайым акыл таразысына салуга тырысуды уйретедй Журтпен карым-катынастагы устамдылык пен пайымды- лыкка мэн 6epin, енегел1 эн пм е ш зердеге токып алуды, амалы, айласы кэп кейб1р адамдардын ортасында эрдайым animiH артын багып сэйлеп уйренудг корген-бмгендн ой- ындагысын кез келгенге актармай, адамнын созш ен, кэз карасынан сыр аулауды ангарткызып, К улэнданы коп- шЫкпен араласа б1луге баулып, 6ipa3 тэрбиелеп алды. Оган жарасымды T9yip кшм-кешекп 63i ауданга, калага барганда тандап экеледн с е й т т онын талгампаздыгын арттырып келедг K.a3ip ол баягы арык кара кыз емес, толыксып, бота кездер1 жайнап, жайрандаган эп-эдем1 келжшек болтан. Журггын алдында эзш устай б1ледг Зылиха оган эрдайым: «Ешюм ешюмнен артык емес, 6api пенде, тек адамдар жак- сы касиеттер1 мен акыл-парасатымен, дарынымен гана ерекшелшедг бзщ нщ де, эзгенщ де кад1рш бш , асып-таспа, K0KiperiHfli керме жэне томендетпе... Bipeyre кектенсен, калай 03iH сонын шылауында калганынды байкамай кала- сын, ойткеш ойлайтынын oui алу болады да турады. 03imii калай сезшсен озгелер, де ceHi солай кабылдайды. Enceci суга кеткендей ыбылжып жургендердщ касынан журт каша- ды. Адам жан-жагына серпш с тугызып журмесе, жанында- гыны алга жетелейтш бойында тегеуршдш п болмаса, оган ешк1м умтылмайды», - деп Зылиха Кулэнданы жнерлен- flipin, онын KOKipeK кезш аша туседь Кулэнда мен сэбилерд1 еркелепп, олардын жагдайларын ойлап, тамагын, ктм-кеш епн камтамасыз ететж де 03i. А х - метжаннын экел ж ce3iMiH ояту уинн, оган балалардыц 9p6ip К1.1лыгын жетюзш, оларга aKecinin асыл KacnerrepiH, 237

мшез-кулкынын ерекш елжтерж, жаксылыктарын, езде- piHiH ем1рлершщ кызык сэтгерж, аталары мен эжелержш бастарынан кешкендер1 жайлы, олардын кандай адам бол- гандарын дастандай гып айтып отыратын да Зылиха. Нага- шыларына, туган-туыска жакындатып, балалар окшаула- нып, шеггеп калмасын деп оларды кыдыртып журетж де езь Улкенже де, KiiuiciHe де бас-квз болып, акылын айтып, кеж лдерж кетерж, жаксылык жасауга жанларын кумар eTin, жамандыктан бойларын аулак устауга уйрететж улкен Апа болу бакытына ие болганына ол тэубе eTin, б э р ж ж т ш н табуга тырысады. Уй деп берекеж кашырып алмай, б1рл1к'п арттырып, Кудайдан linen алган осы ecin келе жат- кан урпак yuiiH ол ез ж аямайды. Тыным кормей, сыртта есепшипк кызметж аткарып, уйде балаларды тэрбиелеп, окытып, оларды ертен улкен азамат eTin шыгарып, улдарды уяга, кызды кияга кондырсак деп армандайды Зылиха. Кулэнда да апасынын квнинн калдырган емес, ол жанында болса, барлык. киындыкты ж енж шыгатындарын бжедк Апасы анда-санда ауырып калганда, ол жанын коярга жер таппай, онын жагдайын жасаудан танбайды. Ахметжан мен Кулэнда 6ip-6ipiMeH ani ашылып сейлecin корген жок, оган ол сол «ci3» деген калпынан айныган емес, ce6e6i онын жаны Зылиха апасымен 6ipre екенш биюдь 03iHe де, бала- ларга да жан-тэшмен берш гендт мен аппак KipiniKci3 ма- хаббаты уцпн ол апасына шекс(з риза. Анда-санда Кулэнда пенделж ке салынып, e3iHeH-63i жарылып кете жаздап, булкан-талкан болган кездержде Зылиха оны сезбен осып- осып, тез сабасына Tycipin кояды. Тэубесж е келш, ашуы кайткан Кулэнда 6ipa3 у н т басын салбыратып журш ала- ды, сосын апасы оны аяп, кайтадан жылы ce3iH айтып, езже каратады. Зылиханын нэз!к жаны 6opi yuiiH шыркырайды. Онын журепнде жанып турган махаббат шырагы жан-жа- гын куаттандырып, жакындарын MeflipiMre баулып келедь И я, суйе апатындардын жанында эрдайым жан дуниен жаркырап, касиеттерщ ашыла туседь олармен 6ipre бш к те йсщ ! 238

М АЗМ УН Ы MefiipiMre куштар журекпен (Алгы сез орнына).............................. 5 Оттан да ыстмк ссимаср 8 Кызыл тулк( дуиие 18 Урю:я 32 Cyra кеткен перште 41 Ак бура сснчлер 51 Косакталган гумыр 58 Жамансарынын Кенжса 76 На lapaai ы акпмслер 88 Конырмук 94 Ею луниеарасмнла 107 Асылларлмн СМНМ1Ы 133 Куланнын махаббагы 140 Y jaikkch сырлар 148 Зылиха 196

594-00 Ж ады ра Дор1басва АК БУРА СЕ31МДЕР РедакторыК- Байдвдаулы Cypenuici Н. Нурмуханбетов Тех.редакторыТ. Суранова ИБ 4515 Басугл 02.09.09 кол койылды. niuiivii 84x108'/32. Kapin Typi «Таймс». Баспа табагы 15.0. Шартгы баспа табагы 12.6. EcenTi баспа табагы 12,5. Таралымы 2000дана. Тапсырыс N 154 «Тамыр» фирмасынын ко.мпьютерл1к-баспа жуйсанде бсттелген. 480009, Алматы каласы, Абайдангылы, 143; тел.: 394-42-94 ЖШС «Курсив» баспаханасында басылып шыгарылды; тел.: 269-62-26 ISBN 978-601-212-016-5