Ж.Дәрібаева Ақ бура сезімдер

хозда KYpiuJ орагында. Арасында 6ip-eKi кун ол Дархан 1 атасынын уйшде болып кайтады. Б ули ол келе салысымен, Сэуленщ шашына KipicKeH. Майда TicTi мына муй1з тарак I э ж е а т м едн Шайкын осы таракпен кайта-кайта мунын I басын тырмалап элек. Сауле басын ала кашса, желкеанен | туйпш теп жеки бастайды: «Мы на басында ми бар ма, 1 езщ нщ ? Ж аз бойы «Майжарманьщ» лай суына тусе бер- генше, шашына карамайсын ба? 03i сэры сайтаннын жуншдей болып кунге куйш кетттт, кайта битгемегенже шук1р, эйтпесе керосин жагуга тура келер едн жур сосын журтка маскара болып, сасып, муцкш. Кыздар деген шаш- тарын айранмен ж уы п, баптап, Ж1бектей жалтыратып ecipyuii едн осы сенен керд1М мынадай сабалак шашты. Ешн осыдан кейж шашына карамасан, такыр Fbin устара- мен басынды кырып беремж, сосын барлык балаларга ма- зак бол, уялмасан», — деп С э у л е н щ шашын эуел 1 eKi ш екесж ен тастай гып белек-белек ep in , сосын оларды желкесждеп айырылым шаштарга косып, бурымдарды жо- гары KOTepin, Кызыл ленталармен гулдеп кояды. Сауле осы азаптан сон бул атасына енд! екшнплей шашын е р п збест ей больГп, уша т у р еге л т ызаланып, буртиып алып, кара кек сатин матадан Биб1ганша апасы Tirin бер- ген тертбурышты шагын дорба-семкесше eKi-уш KiTan пен дэптерш , онын юш кене калтасына кек сия куйылган кутысын тор кез дэптердщ eKi парагына орап салды, содан кешн ушы тем1р каламсабын семкесж е ыткытып ж1берд1 де, Шайкыннын каладан экелген юрэнжиппнен, мэмпэси кэмпиттержен алып, екжпп бурышына тыкты. Сейтш , iiuiwie кыскы кжмдер сактап, устже керпе жастык жинап журген э ж е с ж ж улкен кебеже—сандыгынын усп н д е п жукке жайып, киюге дайындап койган, атасы жазда езж epTin барып, каладагы жэрменкеден сатып алып берген жеHi узын, бурме бел1нде жука белбеуп жагасында акторы бар, калындау курен тустес макта матадан т тл ген кейлепн (оны кеше атасы шокпен кызатын д эу шойын YTiKTi Биб4ганшанын уйжен экелд1рш, с у дэкенж ycTiHeH yTiKTen берген бо л аты н ), сырты нан eKi иыгы мен кеудесж де жeлбipeгi бар ак мая алжапкышын, аягына жука ак HacKHiH, 6ip туймемен ш н етж коныр сандалийш кид1 де, кабагы туш лген куШ , уйден жулкына шыгып, мектеб!не тартты. 52

Дархан атасы С эулеш орыс мектебше берген, оны e3i ерттп барып, алып кайтады. Наталья Ивановна атты жасы жиырма бестердеп узын бойлы, кездер1 квкпенбек, аккуба бетшщ ушында сепкмп бар, арыкша келген устаз апайынан Соул ен ш жагдайын атасы кунде сурап турады. Балалар THicin журмесш деп e3i алжуаз, бойы б1ртутам осы кызын Дархан атасы мугагпмше табыстап койган. Туганынан уызга жары май, аур у ш ан болып в ск е н С э у л е т н coMKeciH суйретш мектепке баруга жарап ж ургетне тэубесж айтып атасы куанады. KeMnipi «кылтамак» ауруынан к е т т , Дархан аксакал х е т т е бесшде киналып калса да, жарык дуниеге шыр eTin кел1с1мен Рыскул exeyi бауырларына баскан куйтекандай немересш алданыш eTin, онын ep6ip алга бас­ кан кадамын, балауса кылыгын кецш не медет тутып, «осы- ны катайтып, ешюмшн кезш е туртю кылмай, аягынан TiK тургызып ж1бергенше журе турсам», — деп Кудайдан кунде тмгейдк Дархан аксакалдын жалгыз кызы Биб!ганша мен куйеу бапасы Жармедет юшкене кешенщ аргы бетшде булардан торт уй кеШшрек турады. Олардын улкен улы бес жасар Cepix колына папасынын нем1стерд1 женш, согыстан орал- ганда экелген сырты курен жасыл, какпагы эу баста жогал- ган, юшкене тем1р квтелепн пирене устап, кунде кешке карай Дархан атасынын сауып журген еш юлершщ супнен алып кетедй Сауле Cep ix eKeyi 6ip анадан туганын, 6ipaK вкелерж щ белек екенж биш ейдь Оган о ж е а мен атасы «Биб1ганша ceHiH улкен впкен» деп уйреткен. CepiKTi жиен iHiM деп кабылдайтын С а у л е е з ш ж одан алты жас упкендтн 6iafliprici келш, оны багындырмакшы болып ты- раштанады. CepiK уйжде балалардын улкеж, оган дей ж п нэрестелер шетжеп, муны вке-ш еш еа Кудайдан тшеп ап- гандыктан, оны тым еркелетж ж1берген. О л айтканын ютетпей коймайды, тежегенге конбейд!, кырсык, ашулан- ганда жука мандайынын тамырлары бшеу-бшеу болып шы- гып KeTeTiHi бар. Оны эрдайым сылап-сипап, жылы сойлеп отыру керек, сонда дегенже кенеш, карсы келсен касары- сып кегель CepiKTi женге саламын деп Соуле онашада оган TiciH батырып апады. М ж е , б у п н де CepiK mexeci тырысып келш тур. Ол двл1здж eciriHeH Kipe бергенде алдынан джендеп Соуле шыкты: «Сен кеше маган айткан сездерже xemipiM сура- 53

масан. саган сут жок, уктын ба? - деп ол imcme кадалып турып алды. CepiK карал калсын ба, кабагы туй ш п , квздер1 шатынап, Tepic айнала бере: «Keperi ж ок сутщнщ, сурамаймын KeiuipiM. Осыдан б1здщ уйге келесш гой, со- сын апам саган кокенш н тойын керсетедЬ>, - деп басы кайкайып кетш барады. Онын артынан атып шыккан С а у ­ ле: «М ен ceHiH уйщ е бармаймын, ал кайтесщ . Bapi6ip эздерщ сутке келеандер. ©йткеж, сендердщ ешюлерщ жок!» - деп айкайлап ж1берд1 ол, езжен Kiuii мына баланы ж ене алмаганына inii к у й т . Cep iK те к е ю р е й т алып бе р тп е й д к «Ж акында папам маган козы, куппк, коян экеледк сонда мен де с е т олармен ойнатпаймын», - деп ол жылауга шак калган. С эуле де устемелете Tycin: «Керек ед1 маган с е т и козы , ку п п к , ко я ны н, маган атам туйенплерден туйенщ ботасын экеледь Мен оны жетектеп ж ур ш кыдырамын, атын «Наркес» деп коямын, ондай ертепж сен бшмейсш гой, эйткеш, оки алмайсын, тук э р т бьлмейсщ! Ещ е мактанасын. Естщ щ бе, каз1р жеМттер сендей окымаган, тук бьпмейтш, кырсык балаларды алып кет1п, жеп кояды екен. Олар айдалада журен н ycTi-басы жун-жун жабайы адамдар. Ал 6ip куш олар ceHi де алып кетсе, юм куткарады? Мен куткарамын! Ce6e6i, мен коп ертеп окыганмын, соларды айтып, журектерш ж 1б тп , оларды уйыктатып тастаймын да, сосын ceHi алып кашып шыгамын. Сондыктан сен мешмен урыспа, давай, енд1 екеум1з дос болайык, сен меж козы, куппк, коянынмен ойнатасын, ал мен ceHi ботама м ш пзш , екеум!з балалар- дын K03iH кызыктырамыз», — деп С эуле iHiciHe карайды. CepiK энпмеге елтш турып, корыканынан мшкене шагыр кэздер! дэнгелене С эу л е ге карап, басын изеп «макул» дейдь С осы н С эуле шаттанып турып, CepiKTiH кэтелепне толтырып сут куяды жэне оган е зш щ агаштан жасаган, ycTiHe маталардык Typai TycTi киындыларынан «KHiM кипзш » койган куыршаксымактарын бередь CepiK оларын жолшыбай лактырып кетед1. О сы к е р ш т т е р С э у л е ж н эл1 к э з алдында. Кейш CepiKTiH жас басына тускен тагдырдын салмагы онай бол­ тан жок. Э ке-ш еш есш ен ерте айырылган ол артындагы канаты катаймаган xacecnipiM бауырларына бас-кэз болып, жиырма жасынан отбасынын бар ауыртпалыгын мойнына алган едь С эулеж н де жанашыры да, Tiperi де анкылдаган, 54

ержурек осы CepiK iHici болатын. Баска бауырларын «эл1 юшкентай гой» деп аяп, кебш есе, оган epKiHcin те, арка суйей журш, 1Ш!ндеп аласапыран Kefi6ip куйындарын анда- санда шыгарып алушы eai гой Сеуле. CepiK отыз жет1 мушел жаска толып, мотоциклден кулап мерт болды. Bipre Te6icin, асыр салып ойнап ескен бауырга гана арналып кешл жайлауында бал-бул жанып, жайкалып турган балкурактын енда жел етшле жаутандап, алабурткан аппак бура сез1мдерд1н буры нгыдай жан-жагына буыркана кеб1к шашкан толкындай емес, 6aceHcin, Ki6ipriKTen капаты- нын Сеуле езш щ жан-дуниесшен байкайды. Бауырдын орны ештенемен толмайды екен foHi ... Сеуле CepiK iHiciH ак ботага м т п з т алып, eKeyi кейде акша бултгарды аралап KeTeai, ешн тек тусшде гана... EkiHiui энпме Бул эцгш еш он уш ж асар Сеуле Д а р хан атасыныц жа нында ж ур 'т, аксацалдар бас к,осып отырганда ecmieen edi. Оцига шамасы алпысыншы жылдардыц басында болса ке- рек. Кун epKiHcin, жан-жагын ыстык кушагына ала бастап, жаздын жанды балбыратар Ke3i ешй басталган. Осындай 6ip KyHi Теренезекте улкен-KimiHi flypaiKTipren 6ip жагдай бол­ ды. Кайдан шыга келгет б е л п а з тапа-тал тусте 6ip ак бура ауылдын ортасындагы уйлердщ арасымен апасура акырып, куйындата шауып келедь Куйсеген аузынан ак Ko6iK ша- шылып, жолындагы кездескенн!н 6epiH ол жапырып бара жатыр. Оны керген ейел, бала-шага жан дауысымен бакыра кашып, уйлерге, кораларга тыгылып калды. Буранын eKniHiHiH зорлыгынан каскыр алып журген тобеттерщнщ 03i куйрыктарын кысып, зыта женелген. Bip кезде шет жактагы ауладан елдею мнщ ойбайлап QKipren дауысы шыкты. Корыкканынан жандарын шубе- рекке туйш , у н а з бугып отырган журт терезелержен, кора-коранын TeciriHeH сыгалайды. Шыр айналып шауып журген буранын аузындагы eKi-уш жас шамасындагы бала екенш керген жандардын 3epeci ушты. Э л п неме нерестен1 6ip иыгынан Ticren алган, токтайтын емес. Онын 55

артынан Бейсенбай деген жасы отыз бестердеп ауыл ш е тж д еп жупыны лашыкта туратын, e3i курылыста жумысшы болып штейтж, мшкене бойында кырып алар- дай eri ж ок кара ж т т eci шыгып, колындагы айырымен бураны туйремекин болып, куып барады. Бул сумдыкка амалдары болмай, алгашында абдырап калган ауылдастар буранын аузындагы осы Бейсенбайдын баласы екенш 6ip- 6ipiHeH ecTin, ш е к те р ж тартты. Баска ауылдан кангып келмесе, мундай э п п а к шудасы ж елюлдеген бура бул ауылда жок. Теренезекте туйе устауды журт онша к а с т етпеген. Тек кана ауылдын Жалагашка баратын жол бойын­ да туратын К эр бо з атты аксакалдын уйжде уш нар, ею аруанасы бар, сосын ауданнын iuiiHfle туратын Ескенбай деген KiciHiH де eKi туйеа бар, 6ipaK онын iuiiaae мундай бура ж ок. Ал мына кутырынган бале кайдан шыга келгенж ешюм де бшмейдь EciH ewii жиган еркектер колдарына шшген каруларын алып, жануардын алды-артынан кес-кестеп Kepin едк жын- данган бура, 6ip-eKeyiH кагып кулатгы да, жулкына шаба женелдь Енд1 б1рнеше ж т т аркан алып шыгып, мойнына курык салып керейж десе, бура шанына ешюмд1 mecTipep емес. Урейленген эйелдер мен балалардын шырылдап безек каккан дауыстарынан ол, тштт, кутырып кеткендей. Будан api шыдамай, 6ip ж т т уШндеп анга шыгатын косауыз мыл- тыгын алып, бураны атуга ынгайланган. «Байкамай, онын аузындагы балага ок THin кетер, кой, ойбай!» - деп барлыгы шулап к е т п . Енд1 не icTepiH бж м ей абдырап калган ж ттгерге 6ip аксакал оган ургашы туйе табу керекттн ай- тып, «Ескенбайдын аруанасы бар гой», — деп сол уйге eKi ж т т ж у п р т кеткен. Жетекте келе жаткан аруананы алыс- тан байкаган жас бура кыска шудасы желюлдеп, солай карай атылган. Кезд1 ашып-жумганша, ол аруананын жа- нына же-rin барып, какшиган басын шайкап-шайкап ж!берд1 де, аузындагы бапаны лактырып тастады. Муны керген Бей­ сенбай балага умтыла берген, Алшынбек ата оны устап кал- ды. С о л уакытга мылтыктын «гурс-гурс» еткен дауысы есплдг Бауырынан ок тиген бура, ышкынып 6ip-eKi ceKipai де кулап тусп, аруана ж тттер д ж колынан булкына ыткып, буранын жанына барып, оны т скел еп боздап тур. Онын кап-кара тунгиык кездержен парлап аккан жасты керген ауыл адамдары бул табигаггын KyflipeiiHe таныркап, жага- 56

ларын устаган. Ж урт сол жерге лап берген. Берн жакта жаткан баланын да, epipeKTeri бураны н да жаны ж ок. Журегж колына устап жеткен Бейсенбайдын торлама бет э й е л ж ж жанушыра шыккан дауысына баганадан 6epi корыккандарынан демдерж ioiTepiHe тартып мелшшп кал­ ган эйелдер мен балалардын ешрегеш косылып, ауылдын ши азан да казан болган. Осы окигадан кейж кепке де№н ею кабат келж ш ек- тердщ Ke6ici TyciK тастап, немесе ел1 бала туганын, жас ба- лалар тунде шошып оянып, Ke6ici тесекке ж1беретж шы- жын болганын, кейж кепке д е й т сол ак буранын елеа ауылдын эр жерж ен шыга бергенш Теренезектжтер б1рнеше жылдар бойы аныз гып айтып журген екен.

КОСАКТАЛГАН Г¥МЫР К еш е тана С эу л е г е Канш айым женгеЫ кек майда гулдер! бар аппак шытган eKi кейлек Tirin берген. Каншай­ ым женгеане Сеуле екпель Ж енгеа жасы елуге жакындап калса да, ез айтканынан кайтпайтын, тэкаппар, адуынды жан. Тек езш щ айтканы болуы керек. Женгесшщ кейб1р кылыктарына он тертгеп Сеуленщ жыны келедь Бетщ бар, жузщ бар демейдк еш юмнщ кеш лiне карап жатпайды, ез ойлаганын айга салады. Сосын тук болмагандай кайтадан сейлесш журе бередь Агайы н-туы с: «Каншайым eTKip кылыштай, турасын Kecin айтады, 6ipaK ак кевдл, еишмге кек сактап, сыртынан сез быксытпайды», — деп оны сый- лайды. Сеуле Дархан атасы мен Рыскул эжесшщ бауырларына баскан алгашкы HeMepeci, execi бул мектепке бармай турып кайтыс болтан, одан кейш С еу л е жетшил класта окып жургенде, кеп ауырып тесек тартып жатпай, сексен 6ip жа- сында атасы да дуние салды. Сей тш , ол Биб^анша апасы мен екшгш BKeci Жармедетгщ колында калган. BipaK олар- мен 6ipre узак тура алмады. Bip KyHi болмашыга екпелеген ол Кызылорда каласында туратын Дархан атасынын жиеш Махамбет пен оньщ Каншайым атгы ейелшщ колына келш, каланын шетшдеп «Шанхай» аталып кеткен жердеп орыс мектебше барып, жетшил кластын жартысын жалтастыра бастатан. Махамбет пен Каншайымнын екеушен ортак бала ж ок. Каншайымнын бурынты куйеушен Базарбай деген улынын Маруся eciMfli орыс ейелшен Коля, Женя жене На­ таша атгы балалары бар. Каншайым e3i балажан болмаган- дыктан, уйше немерелер1 кеп келмейдь Махамбет те олар- мен ез1н б1ркалыпты салмакты устайды. Ол Kici жасы елу ж еттерге келген, орта бойлы, мытым денелл кою мурты езше жараса калган, реши кара Kici. Онын байсалды, сабыр- лы журю-турысына карап, тепнщ мыкты болганын ангару

киын емес. Аш ан жузш, eKi KG3i тостагандай, бойшан Кан- шайым куйеушен узындау болып кершедк Сауле келгеннен бастап Каншайым ж енгеа омы «тэрби- елеуге» мыктап KipicKeH. Е и ш м н е н мунш а ескер ту еепмеген С аул е, ею айдай шыдап бакты, сосын шамдана бастады. Ерюнджке уйренген, атасы мен эж есш щ epKeci болып, буландап ескен кызга Каншайым ж екгесгнщ кунделжтп «олай отырма, булай журме, куле берме, аяк KniMiRfli жандеп кой, шашынды устай берме» деген сиякты сагат сайын жасайтын тиым-ескертпелержен С аул е шар- шайын дедь Кейде шэй устжде Махамбет KGKeci эйелшщ осындайын Kepin отырып: «Эй , догар CG3iHfli. Йемене, осы кызда акын калгандай, 6ip н э р с е т мыжып коймайсын. М иын с у гып ж1берерЫн- T u icne, окуы н окысын. Бул Дэрекеннщ кызы гой, 03i бэр ш де б т ед к 0 й , акылгвйш мунын. Ka3ipri балалар кеп окиды, керепн с е н а з де G3i 6iain алады», — деп Сэулен1 жактап шыкканда, онын enceci квтер1л1п, Каншайымнан акысын алып берген квкес1не риза болады. Каншайым да свзден утылсын ба: «Бул кызга KiM жвнд1 тэрбие берд1 дейс1н. Атам маркум, еркек адам, не уйретсш. К е м т р ерте кетп. Ан ау Жармедетпн кел1ншеп, мынанын шешес1н айтамын, муны тэрбиелемек тугим, вз балаларына карауга муршасы жок. Б1лес1н гой, куйеу1 бес жылдан 6epi ауру. EKi жыл болды твсек тартып жатканына, квтл1н сурап барып кайтпайсын ба, андыганын менщ аузым болмай», — деп куйеуше апарып 6ip карап кояды да: «шэй iuiKewie кыз дегенн1ц жутканы 6iaiH6eyi керек», - деп С э у л е т тагы 6ip тукыртып алады. Сауле сабактарын ынтамен окиды, acipece, орыс Tiai мен эдебиет1нен «вте жаксы» деген багалар алып келед1. Осы пэндер бойынша калалык олимпиада жешмпазы да болган. Мектепке керш! Ю ля, Валя, Оля деген орыс кызда- рымен 6ipre барып кайт«1ды. Кейде солардын уйлер1нде са- бакка дайындалып, карангы тускенше журет1н1 бар. Ондай- ла женгес1 оны зуылдатып апдына салып куып алып келе жагып: «Каршадайынан кангыган кыз онбайды, 6ip нэрсеге урынып тынады. Айдаладагы орыстардыц yiiiHe барып окымасан, миын icreMert калалы ма, а? Барсан, туыскандар да осы жерде гой. Осыдан кара да тур, жаманатка калдыр- май турганында ceni ауылына кайтармасам ба. Акыры тыц- дамайды екенсщ , сейтпесем болмайды. Не деген акпа 59

кулак-ей мына кыз? Титтей болып касарысып калган, а? Айтканынды KepiciHine icrreflai, карашы езш, ей кектуйнек. Ecryiui ем осынын сот eKeci бар деп, бесе, шмге тарткан де- сем. С он ы н тукымына тартып кеткен гой мынау. Енш opKiMHin уйше тенпрегешжй керсем, елще кайкаясын, айт- пады деме», - деп ол булкан-талкан болып, мунын колынан жетектеп алады. Каншайымнан кутыла алмай, Сеуле булкынады. Уйге юрместен бурын Каншайым женгеа Сеуленщ ycTi-басын кактырып, аяк-кшмж суртпрш журш, сейлегенж коймайды: «Шошканын HiciH сасытпай, тазала анау у с т и й . Кудай-ай, осы кыз негып сандалбай болды екен-ей. «Кезген аяк бок басар» деген осы. Y cri-басы сасып кеткен гой, карасайшы мынаны. Солардын торайларымен 6ipre уйыктауын калды ендЬ>, - деп Каншайымнын ауызы жабылар емес. Bip кун1 жакында гана ез колымен Сэулеге арнап тжкен кейлекл алып шыгып, женгеа: «Бесе, 6ip жаман Hie шыга- ды, кайдан десем мына кыздын уетжен екен, бул тагы аналардыюне барып келген гой, тез ауыстыр у с т и й , ки мы­ наны», — деп тырасиып сейлей бердь «Кимеймж», — деп бурылып кете берген Сеу л е ж Каншайым колынан устап алып, шецншйртш, кейлекв 63i кипзген. Маусым айынын басы болатын. Жазгы демалыс кез1 де жакындап калган. Кезж е жас толып, Сеуле ауладан атып шыкты. TeMip жол- дын жанында арак зауытынын калдык суларынан куралган келилк бар. Жаз бойы бапалар сол жерге суга туседь Суы Kip емес, 6ipaK жакындаганнан арактын Hici муцкш коя бередй ортасында камыс, кота ecefli, олардын жан-жагында кегерген калдыктар кглкж турады. Сеуле жупрген бойы сол келилкке бет алды. Каншайым артынан куа женелген. Кол- аягы жерге тимей зымырап бара жаткан кызга жету кайда, ол алкынып калды, 6ipaK сонда да куып келедг Сеуле сол жупргеннен токтамай кололктш ортасынан 6ip-aK шыкты. У ст ж д е п кейлегж судын шонде lueurri де, камыстардын уст1не лактырып ж1берд1, сон со н 03i жука мая матадан т т л г е н ак iuiKi кейлепмен турып: «Ал, ендеше, кейлепне карай гой», — деп Каншайымга док керсетж , айкайлап кояды. Ентелеп жеткен Каншайымнын муны керш, кез1 шарасынан шыгып кете жаздады. Ол мелшшп судын жиепнде турып калды да, езж-ез1 арен устап: «Кыз, ей, кы з, ш ык, ауырып каласы н гой , с у eoi салкы н. Енд1 60

тжспеймш. Ж ур уйге барамыз. Кекен ренжш, сен уинн ма­ ран тары урсады рой. Кой ашуынды бас, кыз-ай, давай, уйге кетпк!* — деп, дауысын жумсартуга тырысып, айкайлап тур. BipaK. Сэу ле ш н Судан шыгатын Typi жок. 03i калш- калш етш тонып барады. Bipece, суда малтыган болып, со- сын, оны колымен сызып шомпылдатады, 6ipaK opipeK, те- рендеу жерже баруга коркады. Сонымен, жарты сагаттай уакыт erri. Каншайым енд! сезден ештене шыкпайтынын 6umi де, кызды судан шыгарып беретж балаларды 1здей бас- тады. «Маскара болганда, бул кыз ауырып калса, журтка кай бет1мд! керсетемж . 0 й , e3i де 6ip кырсык кой. Кыз сияры жок, шал мен кемгпр эбден айтканын icTen, бепнен какпаган. Еркек бала болып туганда 6ip capi, «кызга кырык уйден тыю» деп казак бекер айтты д е й сж бе», — деп кункшдеп ж ур ж , 6ip бозбаланы Kepin калды да, касына жетш барып: «Карагым, анау келдег1 кызды Kepin турсын ба? Мешмен epericin, кейлегж uieuiin, камыска Ы п койып, e3i тонып бурсендесе де, судан шыкпай тур рой. Ауырып капатын бодды-ау. Мундай касарысып калган кыз керсем, кез1м шыксын. «Ойпырым-айдын» жуйр1п-ай, устай алмай калганым. Зымырап отырды да, устждеп жакында рана Tirin берген жап-жана кейлекпен, едейшеп кеп, мына жын-шай- тан уймелеген сасык келге койып кеткенп Буран енд1 не icTepciH. Неше куннен 6epi кез майымды агызып отырып, «кие койсыншы, ке н Ы ке те р тсж и п » деп Tirin ед1м сол кейлекп, есш енбег!м-ай. Осы кыздан керд!м-ау KepeciHi, 03iHiH дегеш болмаса, басканьщ ce3iHe пыскыргысы да келмейдк Шырагым, барып сол кызды судан суырып алып, маган шыгарып берцп, сейтип, айналайын», — дейд1 Кан­ шайым, ж!ггг болып калган он жетшердег( балага мунын шагып. «Жарайды, апа, каз1р мен ол кызды шзге жетюземж», - деп эл п бозбапа тез шешййп ж(берд1 де, сура койып кетш, кыздьщ карсыласып булкынганына карамастан, колынан тартып, жагага шыгарды. С е у л е карсы ласып-ак бакты, 6ipaK уялганынан, 6ipece, бос колымен бултиган TeciH буркем елеп, 6ipece, ден есж е жабысып калган iujKi к е й л т м е н алысып, Tici-Ticine тимей калшылдап, ж т т т ж жетепнде жагага шыкты. Каншайым оны KepiciMeH ж у п р т Keflin, тары кашып кетпесж дегендей, С эуленш бшегжен «шап» 6epin устап алды да, ж т т epipeK KericiMen: «Кыз-ай, 61

кой маган ренж1ме, жасы улкейген сайын адам да бала бо- лып кете-пн сиякты гой. Мен де сенщ сонына Tycin алдым, бшем. Енш будан былай саган ештене демей-ак кояйын, тек сен уйден кашпа. Bip нэрсеге урынып калсан, мен Кудай- Дын, да, эруактын да алдында Kiналi болармын. Колымда журген сон сен уцпн мен жауаптымын, соны Tycin. 9ai он ею де 6ip гулin ашылмаган баласын. Басына бак конып, бо- лашагын жаркын болсын деген илек б!з д ш » , - деп ол С э у л е т кушактап, басынан сипады. Сауле ун аз тур. Сосын Каншайым кетейш деп турган алп ж т т г щ жанына барып: «Айналайын, 03iH 6ip мынболгыр бала екенсщ, саган Алла- нын нуры ж аусын. Еж и суга кайтып Tycin барып анау кейлекп экелш бере койшы», — деп ед(, ж т т жасы улкен апанын ce3iH eKi eTKici келмеш ме, жок элде, «жаксылыкты icTecen бупндей icTe» деген кагида eciHe тусп ме , элде кызга кыр KepceTKici келд1 ме, afrreyip, елпендеп суга кайтадан кой- ып Kerri де, малмандай кейлекп экелш , Каншайымныц колына устатгы. Оган ж енгеа алгысын жаудырып жатыр. К ейж Каншайым осы болган окиганы аныз Fbin талай жерде айтып жургенш Сауле еспген. Женгеа буган «ойпы- рым-айдын жуйр!п-ай» деп ат койып алган. «Ойпырым-ай- дын ж уй рт-а й , желдей ушып алдымда зытып барады, мен де окшелей куып келемж. 9cip ece, ецбепм еш болганын айтсайшы, су жана кейлекпен сасык келге «кумп» берер ме. ImiMHin удай ашыганы-ай! М ен адам танысам, атамнын мына кызы 6ip жерден Tecin шыгады. Байкал журм!н, ежет те намысшыл гой, каскайып, алган бепнен кайтпайды. Э й , осы кыз маган уксаган-ау e3i», —деп онын анда-санда журт алдында 6ip ж елтнш алатыны бар. С а у л е Каншайым женгес1 мен М ахамбет KGKeciHiH колында ж эне 6ip жылдай турды. Ж енгес! e3i жумыс icTefiTiH ет комбинатынан сиырдын немесе койдын майда- лап шеплген епн экел1П, эртурл4 гагамдар жасайды. Бурын Сауле бес1нш1 класта окып жургенде, атасы exeyi 6ip кыста осында конактап жарты айдай жаткан efli. Сондагы Кан­ шайым женгесшщ дайындаган неше турл1 «котлет, манты, орама, тушпара, самса» сиякты ерекше тамактарынын уыл- жыган дэм1 Сэуленжтандайынан кеткен емес. Сауле жазгы демалысын Теренезекте 6TKi3in, Майжар- масына шомылып, достарымен, бауырларымен кауышып, маре-сэре болып келген1не де exi айдай етп. Онын бойы да 62

ecin, жуз1 нурланып, бетше кан ж упрш эжептеу1р кыз бо­ лып калган. Алгашкыдагыдай емес жуасыйын деген женгесше Сауле а з айтканын ютетедЕ Ол енд1 Махамбет Kaxeci мен Каншайым ж е н г е с ш т асыга кутш отыратын адамына айналган. Кунде кешке сабагын орынлап, тамагын iiiiin болысымен, ол калын курак керпешеге жайгасып оты- рады да, колына дастандар ютабын алады. Жанына кекеа еюкабат керпеше усл ад е жастыкка кисайып жатады, оган басын такап, женгес! де жантаяды. Сонымен С еуле «Алпа- мыс» дастанын оки бастайды. А н а у exeyi Алпамы сты н ерлтктерже риза болып: «О epiM-ай , осы жерде жарап кетон!» — деп делебелер1 козып, 6ip-6ipiMen жамырасып, батырдын бастан кешкен окигаларына 6ipece куййшп, енш 6ipfle суйш ш жаткандары. Qcipece, батырдын жары Гулбар- шын мен улы Жашгердщ Ултанга кор болып журген жерше келгенде, Каншайым кезш щ жасын тия алмайды. С осы н Бадамша сакауды мазактап, т ш н бурап сейлей бастайды. Одан кейш Алпамыска риза болып: «Ай, батырым, сейтсейип оларды, эйтпесе, Алпамыс боласын ба!» — деп сол тусын кайтадан окытады: Журучл едщ, Бадамша, Отым жагып, жар, жар! Журуил efli Ултан кул, Малым багып, жар-жар. Калай-калай сейлейсщ, Ей, сакау кар, жар-жар, вллреШн астьща, Казык кагып, жар-жар!» - деген кезде Каншайым жастыктан басын котерш, жулып алгандай: «Сауап болды, бул сакау саткынды солай жазалау керек. Дандайсуын, жаман кул неменщ. Ойбай-ау, KiM e;ii ол Алпамысжанга свйлейлн», - деп Бадамша сакауга TiciH кайрап, дурсе коя женеледк Енш б1рде, «Кобланды батыр» дастанына келгенде, Карлыганын Кобланды ушш вз туган oxeci мен iHicin oaTipren тусында, Каншайым, басын шамк­ ал, ызага булыгып: «А, кэззэп неме, атын oiiiKip, Карлыга. Э кен мен бауырынды шабуга калай дэтш шыдады екен, кдшшер неме. ЭйелЕ баласы бар Кобланды болмаса, байсыз калатын ба едщ, сорлы кар. Байсыраган сайкал, саткын, жа- 63

уыз, Kanip, -пфу саран. «Кыз дегенщ жау» депзген осындай- лар рой. Букш кыз атаулыга куйе жагып кепз-ау, мына опа- сыз неме», —деп уЫлеп, ашудан TepiciHe сыймай, 6ipece жа- тып, 6ipece отырады. Сонан сон Карлыганын Кобландыга найза туйреп алган жерше келгенде: «Эй , мына Карлыганы жын соккан, карашы езш щ кекш ш н. Айналайын Коблан акымак емес кой мынандай баскесер бэлеге уйленетш. Коб- ландыдай арыска мынауын THin алрысы келш тур рой, ей. Шынымен, осы батырым мына долы сайкалга басы айналып калмаса болар efli», - деп ж ен геа уайымдап отырранда, С еуле Карлыганын Кобландыга ашына сейлеген жерше келедк Карлыга бастап сейлейш, Сейлегенде буй дейдк Кобланды батыр, айтайын, Кулагынды сап сен, - дейдь Басына рашык болдым рой, Коргеннен сон мен саран, Цасына басым тен, - дейш. Bip сен ушш ауылдан Ел-журтымнын бэрш де Киып шыктым м е н ,- дейш, Кисык та болса эрюмнщ 03iHe ici жен,-дейдь Алдырып атын MiHri3in, Ke6iKTiaeH жасырып, Сауытынды KHri3in, 03iMHiH экем Ke6iicri Акылын айтып влтзртпм. Б ш и н бе, Коблан, юм ушш? Оны да жалгыз сен ушш! Басына гашыкболдым гой, Басына басым тен ушш». Каншайым осы арада терен 6ip курсшш койды. Сеуле epi карай окыйды: Найза орнынан кан кетш, EKi колдан ел кетш,

Сандалып турган кез1нде, А к беттмде тулымым, Bipre тугаи кулыным, Аркага б1ткен жулыным, Keptae б1ткен жауырыным, Bipre туган бауырым, Кол канатым, куйрыгым, Судан шыккан cytipi riм, Суырылып озган ж уй р т м , Жалгыз iHiM Б1ршымбай ©3iM шаншып шгпрд1м, Кемелше келттрщм, Бглдщ бе, Коблан, KiM ушш? Оны да жалгыз сен ушш! Басына басым тен ушш». Бул туста Каншайым: - «Е-е, байгус кыз, гашыктыктан сорлап калган екенсщ гой. Кайтсш , бауырына ж уреп езш п-ак тур. Еашыктык деген дертдейттш рас-ау, коз1 бай- ланып, Кобланнан баска ешюмд1 кормей калган гой, бей- бак», —деп кезшш жасын cyprin алды. Ешн Сауле Коблан- дынын Карлыганы сезбен осып-осы п ж!беретш сэтш е келдк «Жаксы айтасын, Карлыга, Алланын кен гой жарлыгы, Ауылдын алды бел ejii, Белден кешкен ел едь Кел катырган сен e a i. А з гана емес кызылбас, Б1рталай жаткан ел ед1. Э рю м нш ici езше Кисыкта болса жен едь Акторгынга белед1, Шырагым кандай боладдеп, ©лгенше eMipiH Tiaeai. ©зшнщ экен Ke6 iKTi Акылын айтып елтсрдш. Экеннен жаксы KiM eai? Кара кыпшак Кобланды Танимысын нен eai? 65 IS4-3

Сезщ нш айткан 6epi рас, Басыма басын тен едк Саган журт кайтш сенед!? Мунын аз боп, Карлыга, А к бетзнде тулымын, Bipre туган кулынын, Аркана бпжен жулынын. Керше б1ткен жауырынын, Bipre туган бауырын, Колканатын, куйрыгын, Судан шыккан с уй р т н , Жалгыз iHiH Б1ршымбай 03in шаншып елтзрдщ, Кемелше келтзрдт. 1н1ннен жакын KiM efli? Кара кыпшак Кобланды Танимысын нен ед1? Э кен менен шще Сонш а кастык кылганда, Книге достык кыласын, Саган кыпшак не гып сенед1?» — дегенде, Каншайым Кобландыга риза болганы сонша, шат- тана сейлей женелдк — Э й , жарайсын, бауырым! Дурыс, онын жынын осы- лай какпасан, e3iwu куртады. Б1здш бурынгы ерлер1м1з осындай ipi мж ездк акылды болтан гой, илркж. Ка- з1рплерщ осы сездщ 6ipeyiH де айта алмайды. Б1здщ сал- пауыз кайнымыз сиякты, еркексымактарын катынынын алдында Ki6ipTiKTen, аузынан co3i Tycin калгандай мщ- прлеп туратындарын кайтерсщ. Эйел дегенд1 еркек осы- лай орнына койып, ыктырып туруы керек, ейтпей беттмен ж1берсен, ол не штемейдь Мына Карлыга кыз да мыкты екен. Арыстан ж урекпсж карашы 03iHiH. Э й , осы Коблан­ дыга тиш алады, кара да тур. Куртка айналайынга киын болатын болды-ау. BipaK ол дана эйел гой. Мынау Карлы- гадай жындыпашты ол акылымен он орап алып, езше ба- гындырады. С е й т т , бум л эулегп 03i баскарады, эл1 деп ектндете к е л т , ол куйеуже карап: - Сен не Fbin аузынды ашпай калдын, уйыктап калганнан саусын ба? Мынау 6ip керемет дуние гой, iiuiHe Kipin кетсен шыга алмайсын, - 66

деп жасаураган кез?н алаканымен eypTin алды. Махамбет эйелшщ толкып отырганын байкамагансып: — в з щ бэр in айтып отырсын гой. Сенен свз артыла ма. М ен тындап жа- тырмын, - деп коалы. - ЦВркш-ай, ойынды айтып койсан кайгедн кур тындай бермей. Калай 6api iuiiHe сияды, ulipin кетпей? Мен болсам гой кенйимдепш айтпасам, туншытып кала жаздаймын. Ал, кейб1реулердщ шпиле туйе ел in жатса да, ундеменш гой са- базын, - деп Каншайым Махамбетке 6ip THicin алады. Кундер т1збектелп1 ©Tin жатты. Маусым айынын орта- сында С еуле жазты демалыска шыкты. Оны Теренезекке жалгыз ж!беруге корыккан Каншайым: «Кы з-ай, менщ жумыстаты 6ip апталык кезепм 6iTKeH сон , Теренезекке 6ipre барамыз. Анау шешен бе, апан ба, юм eai G3i саган, Жармедеттщ катынын айтамын, сеж сонын колына аман- есен тапсырмасам, к е н Ы м кенцпмес. K,a3ipri кезде эп - эй д к ж тттер каршадай кыздарды урлап, алып кашып жа- тыр дейд) той. С у м д ы к -а й , К удайдан б езген , обалды бшмейтш кермедш нэлеттер бар той, — деген женгесш щ сез1не кулак аскан С эуле ауылын канша сатынып, ж уреп алып-ушып турса да, бес-алты кун шыдауга келштн Bip KyHi Сэуле Каншайым женгесшщ жумыс штейтш ет комбинатына бартан. Кун тебеден от болып жанып, xepfli шыжытып барады. Комбинатка GTeTiH узын дэл1здщ iuii салкындау екен, Каншайым ж ен геа сол жерге шыкты. Устшде бомазидан пплген комбинезон, аягында Ti3eciHe дешн жететш узын резенке етщ, алдында клеенка алжап- кыш, басына ак орамал орап алтан, колында шынтагына жететш резенке кара колгап, аузына дэкеден маска байлап алтан ж ецгеа н С эуле алгашкыда танымай калды. Мунын жанына жакындап келген Каншайым колындаты кенеп дор- баны устатып жатып, жэймен тана сыбырлап: «бул ет ур- лантан деп ойлама, пулын телеп алдым, 6ipaK бастыкгар Kepin калса бэле болады», - деп Сэулеш тездетш шытарып салды. Салдырап-туршдеген авгобуска отырып, терлеп- Tenuiin уйге зорга жеткен Сэуле аташ тактайлардан жасал- тан ауладан Kipin, кесек тамньщ ecKipiHKipen шикылдап туртан eciriiiiieri жудырыктай кара кулыпты к и т мен ашты да, карангы к!шкепе дэл!зге Kipin, аятындагы жещл санда- леткасын uiemiii бурышка, дорбадан erri шытарып, столдын астындагы тегешке салып, шыбын конбасын деп бетш та- 67

бак,пен жауып койды (од кезде муздаткыш, телевизор, мржугыш машина сиякты электр куралдары елдщ мандай- ына эл1 б1тпеген кез гой). 1шке Kipe салысымен, ыстыкка пысынаган Сауле карангы, коныр салкын болмедеri жаюлы текеметгщ устше теселген керпешеге кулай кетп. Барлык болмелердщ шагын терезелерш калын сурып маталармен кымтап тастаган женгесшщ пысыктыгына риза болып, ра- хаттанып ж аткан онын K03i ш н т кеткен екен. Кенет eciKTiH сыкырынан оянды. Коз1н ашса, уйге 6ipey Kipin келе жатыр. Сауле атып турегелд1 де, терезенщ жапкыштарын кетердк Караса, Каншайымнын neMepeci — Коля. Ол Сэу - леден уш жас улкен, cem iH iui кластан с он мектептен кэсштж-техникалык училищеге Kerin, оны 6iiipin, тем1р- терсек жендейтж 6ip жерде жумыс icTen жургенж Сауле еспген болатын. Коля бойы сырыктай, улкен коныр кездер1 мунды, ашан жузд1 адеMi ж т т . Ол эдетге Сэулеш кергенде CKi бетз кызарып, сез айта апмай, 6ip HapceHi мурнынын ас- тынан мщ прлеп отырганы. Мундайда Каншайым карап калсын ба: «Эй , Коля, сен езщ мына кызга гашык боп кал- ганнан саусын ба? Birri, саган осы кызды беремж. CeHiH экен Базарбай 6iзТ'е куда rycefli, мен узату, ол кел!н Tycipy тойын жасаймыз. BipaK, смотри, бул кыз ceHiH eKi аягынды 6ip етткке тыгады. Сосын журес)н, экен сиякты катынын- нын айтканынан шыга алмай, мурнын конкиып», — деп он- сыз да кызарактап отырган ж1пгпн басын кетертпей кояды. Сол Коля болмеге Kipin, деЛйразденш турып калды да: «Где дед и бабушка? Отец наш умер», —деп басын сапбыра- тып журесшен отыра кетп. Сеуле шошып Keiin, не flepiH б!лмей турып калды да, 6ip кезде: «Когда? Что случилось? Он же не болел?» —деп 6ypicin отырган Коляны аяп, жылап ж1берд1. Коля eKi иыгы солкылдап, дауысы арен шыгып: «Не знаю. О н, как уснул ночью, так и не проснулся. Мы все утром ушли на работу, а он должен был приступить на сме­ ну с ночи, он ведь работал диспетчером на железнодорож­ ной станции. Семилетняя сестренка Наташка думала, что он отсыпается, смотрит, что-то отец долго спит, после обеда она стала его будить, он не просыпается. Наташка от страха давай реветь, побежала к соседям, те поехали на работу к маме в больницу, она же медсестра. Все близкие уже собра­ лись, меня послали сюда», - деп Ол мэн-жайлы айтып бердь Сосын С эуле мен Коля Махамбетпн жумысына барды, ол 68

Kici уйше жакын жердеп арак шыгаратын зауыгга карауыл бояып icreUriн. Болган жагдайды eciire n М ахамбет KOKcciHiH бетшен каны кашып кета. Ол Коляны кушактап Kepicii, сосын жумыстан суранып шыгып, ymeyi автобусты K yrri. Ж олда, ен бол м аса, 6ip маш ина кер ж б ей дк не 1стерлерж б1лмей, олар каланын 6ip шет1ндеп терт-бес ша- кырым жердеп ет комбинатына жаяу тартты. Жолда 6ip жук мэшинасын арен токтатып, ман-жэйды айтып MiHin, Каншайымга жетемш дегенше кеш те болып калган ед!. «Проходная» деген жазуы бар узын дэл1зге шыккан Каншайымга баласынын ел1мш ест1ртуге дэт1 шыдамай, Махамбет кипалактап, жасаураган жанарын тайдырып, куйзел ж тур. С о с т и ы п , кездер1 ж ы пылыктап, жылап ж1беруге арен турган Коля мен Сэулеш коргенде, Каншай- ым 6ip сумдыктын болганын сезгендей: «Не болды, ойбай! Амандык па? Не гып турсындар аузын буып койган епздей боп, кездерж бакырайып. Б1рдене болып калганнан сау ма?» — деп буларга кезек-кезек карай бередк Bip кезде Коля: «Папа умер, баба Катя!» — деп э ж е сж кушактап, eKipin жылап ж1бердй Каншайым боп-боз болып, ею колы- мен басын устап, Колянын иыгына асылып, уна'з мелшиш турып калды. Bip кезде Махамбет: «Катя, мыкты едщ гой. Сабыр ет. Ажал улкен-юипге карамайды. KyniperriH iciHe дауа жок», — деп есенпреп калган Каншайымды суйеп, орындыкка отыргызды. Булар тагы колж таба алмай, эуре-сарсанга тусш , арен дегенде 6ip « К А М А З » -г а отырып Базарбайдыкже жеткен. Улыган да шулыган болып жаткан уйге юргенде Каншай- ымнын буындары босап, тецселш кетп: «Жалгызым-ау, Ба- заржаным, юмге тастап кетпн 61зд1?! CeHi алганша Кудай мен1 неге алмады, ойбай?! Артыннан боздатып калдырга- нын калай?» — деп ол М аруся келж1 мен немерелерж кушактап, еж реп коя бердь Жиналып калган кариплер Каншайыммен дауыстап жылап, Kopicin жатыр. Базарбайдын ж еп а еткен сон, Сауле шише айынын ба- сында Терецезекке кеткен. Ауылда оншакты кун болганнан кейш ол Каншайым ж ецгеа мен Махамбет KOKeciHiH жаг- дайын ойлап, api мугал1мдер даярлайтын училищеге кужат- тарын етюзуге, калага келген. Азгантай уакыттын iniiaae жецгеа катгы G3repinTi. Бурыигыдай 6ipeyre дурсе койып сойлемек тугш , ешюмге т е карамайды да, ал карай калса,

кайгылы кездер1 енменжнен етш кете жаздайды. Кебжесе, 6ip нэрсеге алан адамдай, 6ip жерден хабар купи отырган- дай, елендей беред1, 03i жш-жпйшке болып калыпты, суйеп ipi адам азганда ебедейаз болып кершей екен. Каншайым- нын осындай куйте тускеж Махамбетке де онай болтан жок, эйелже ба д р м ей , ол да штей yrixiflin жур. Каншайым да косатын коп уайымдатпау yuiiH, сыр бермеуге тырысады. С эу л е н ж келгенше Каншайым ж енгеа мен Махамбет KOKeci куанып калды. Жентеа ауылдаты тутан-туыскандар- дын 6opiHiH Базарбайдын казасына келш , кешл бшд1ргендерже риза екенж айтып: «Туысканнын бар болта­ ны жаксы той. Жалтыздыктан Кудай сактасын. Базаржа- нымнын да артындаты калган карактары аман болсын. Кайтейж, 03i де сотыска кетш, оралмаган экесжен он жа- сында калып ель Татдырдын кайталануын карашы, ешп онын балалары да жастай калды той. Немерелер1м каз1р бурынтьшай емес, 6i3re жш келш турады. Ресейде эскерде журш орыс кызын алдын деп, Базаржаныма ренжуип ед м , Маруся адал екен. бэр1М13ге обектеп, асты-уст1м1зге Tycin жур. Отан тускен ауыртпалык онай емес. Bip жагынан уй шаруасы, 6ip жагынан жумысы, кел1м-ке\"пм Kicici де уз1лin жаткан жок. Аятынын ушымен зыр ж у п р т , тыным таппай- ды. Б1зге де аландап, арасында ке/iin тамак nicipin 6epin кетедь шаршатанын 6infliprici келмейдь ешп езше Кудай куат б ер сш . Жанындаты адамнын кандай екеш басына киындык тускенде б1л1нед1 екен», - деп Каншайым к е л М н щ жаксылытын айтып, Сэулеге 1ш пндеп сырын актарып алды. Каншайым жекгеЫ мен Махамбет кекеЫ бул казата дейж элдекайда жас болып коржетж. Енд1 енселер1 Tycin, егде тартып калган сиякты. Отыз жылта жуык 6ipre тумыр кешш, 6ipiHiH кабатына 6ipi карап, ауыздарын толтырып урсып та корметен осы exi жаннын татдыры жайлы С эу л е 03i ж ар, ана болып, акыл токтаткан кезшде кеп ойлайды. Олар журектер1мен утысып OMip cypinTi. Базарбайдын ел1мже кайтырып, iuiiH к у й ж ертеген К анш айым, жарты жыл ауырып-сыркап журш, тосек тартып жатпастан, коз жумтаны Сэу ле н ж коз алдында. ...С эу л е окута Tycin, сол учияищенш жатакханасында турып жатыр. Демалыс сайын Махамбет кекеа мен Кан- 70

шайым ж енгесж е келш , оларга колынан келгеншше кемектесш туратын. Эдеттегшей 6ip келгенжде, ж ен геа кызып турган пештщ тубшде керпеге оранып жатыр екен. Желтоксан айынын кара суыгы басталган, кар ani жаума- ган, журт мундайда «кар жауса екен» деп Tiaeilai, ейткеш ызгарлы жел вкпеден етердей. Кур сулдеа калган женгеа, KeKiperi сырылдап, ентжкешне карамай, Сэулеге эн пм есж айтып жатыр. «К ы з-ай , сен маган ренж1ме, вкпелеткен кез1м болса кеипр. М ен, байгус, вз1м кыз ecipin кермеген сон ба, кыздарга каталдаумын. Cen i кызык Kepin еркелет- кенсымагым гой, ез1мше женге саламын деп, ыгырынды шыгарып ж1берген болуым керек. Оны кенмнце алмай-ак кой. Окуынды жаксы окы, Ty6i окыган адам 6ip жердей шы- гатыны беллль Атан да, эж ен де сенж кызыгынды коре ал- май кетп. Ендш жерде Кудай 6i3re буйыртпаган жаксылы- гын сендерге, ж астарга б е р с ж . Б1здш корген кайгы - каарет1м(зден сактасын кейж п урпакты. Ел аман болып, журтымызга бак конып, Kayin-катерден сактасын. Кыз-ай, сен тындап ал, менщ мына жарык дуниемен коштасатын сэттм таяу калды. М ен кеткен сон квкене кара, менен кемin ол да кепке бармас, api кетсе, ею -уш ай журер... Ол меназ eMip суре алмайды, эбден маган бауыр басып калган гой. Махан жастайынан эке-шешеден айырылып, жеттм вскен, бауыр-туыстары ашаршылыкта кырылган, жапгыз агасын согыс жалмады. Арка cyfiepi жалгыз нагашысы сен ж атан едг Ол Kici де дуниеден озды. Мен, бейбак та туган-туыстан журдаймын. Махамбет кекен суеты боп кершгешмен, iurreii куйзелпш, 6apiH журекпен кабылдайды. Жан дуниеа нэзж адам гой. К1шкентайынан iuiiHeH туйипп, камквжл болып ескендЫ ме, ете туйык, ундемейди М е н т сейлеп калган ауыз гой, кейде байкамай, Oipnapceni шатып отырып, жа- нын жаралап алатын кездер1м де кеп болды. Ондайда ол бурылып, Tepic карап жатып калады. Сосын «эке-кеке» деп жур|п, эйтеу1р арен онын бетж бермен каратып аламын. Bi3fli кап ойлай берме, жалпы ойлана берсен кияли болып каласын. Ал , eimi, келпи, карагым, мандайыннан июкейж», - деп Каншайым женгеа басын кетерш, С а у л е т кушактап меМрлене мандайынан суйд1 де, эл ар еп тесепне кулады. Соулешн кез1 жаска толып, сыртка шыгып бара жатканда, Махамбет квкесш кврд), онын коллары flipiaaen, мунын ар- касынан кагып, басынан сипалы да, Каншайым жаткан imri 71

болмеге Kipin кетп. Сауле корил туратын Бектурган атанын уйше барып, онын Бибайша деген эйелж е ж енгесжш кысылып жатканын айтып, шакыруга барса, ол жок екен. Бектурган С эу л е н ж Дархан атасынын немере iHici болып келед1, жасы сексеннен асса да сымбатынын сыры кетпеген денел1, узын бойлы, e3i эппак сазандай осы ю сж щ тесек тартып, eKi аягы сал болып жатканына да он шакты жыл болган екен. BipiHini эйел1 кайтыс болганнан сон колын- дагы уш ересек улымен жасы кырыктардагы сыландаган, кул1мкез Бибайшага уй л етп , одан Шекер атты Сэулемен жасты улы бар. Сэуленщ Шекерге Каншайым женгесжщ жагдайын айтып жатканын кулагы шалып калган Бектурган ата: «Каншайымга не болды, киналып жатыр ма? Кудай бэлесжен сактасын. Ол ani жас кой. Жалгыз улына катты кайгырып, imiHeH тынып жур едь «Махамбегп аяп, iuiiMfli босатып, OKipin жылап та ала алмадым», - деп ед1 анау кунь Кайгыны жуткан ауыр гой, OKciKTi сыртка шыгарган дурыс. BipaK адамнын туз-дэм1 б1тейш лесе, оган еш дауа жок. Ал- ладан кунде «алшы» деп жалбарынып жаткан мына мен си- якты мугедект1 алмай, аягымен шауып журген сап-сау жан- дарды алплсы келсЬ, ол жакка да бупндер, пакуатгылар ке- рек болтаны да», - деп ол камыгып калды да, Шекерд! дукенге кеткен Бибайшаны шакырып келуге ж1берд1. Акса­ кал Сэулеге жылы шыраймен карап: «Дэрекен де ем1р1нде 6ip рахат корген емес кой. Ол жалгыз улын ансаумен куса болып олд1-ау. Атаннын атын абыройга белеу енд1 сенщ па- рызын- Мына ти\"пмдей мойнына артылган улкен м1ндеттер бар, кызым», — дед1 сосын xyrip in жеткен Бибайшага: - Кдншайым киналып жатыр дейд1, тез бар. Мен1н де оган де­ ген ризашылыгымды ж етю з. К оз корген, катарласып, канаттас болып OMip сургендерден артык KiM бар бул ом1рде,— дед1 ол коз жасына ие бола алмай, кемсендеп. - Койшы, кайдагы жокты этой салып шакырмай. К,аншайым олеттидей емес, кеше гана жур ед: гой. Ж эй, ауырып калган шыгар, —деп ол Саулемен 6ipre уйден шыкты. Булар келгенде, Каншайым киналып, тынысы тарылып, дем ала алмай, KOKiperi сырылдап жатыр екен, т ш байла- нып калыпты. Махамбет онын колын укалап отыр. Оз1не караган Каншайымнын жанарынын нуры coHin капганын корген Бибайша 6apiH TyciHin, оНы кушактап, enipen коя 6epai де: - Кош бол, катар журген карагым, замандасым, 72

курбым Каншайым! Адалым-ау, анкылдагым, eTKip кылы- шым. Emu KiM менщ беттме шындыкты айтып, кемиллтмш танбадай гып кез1ме корсетедь Алдыннан Алла жарылка- сын! - деп бетш жуган квз жасын басындагы орамалынын ушымен cypTin, журссжен отыра кетп. Махамбет те Кан- шайымды кушактап, дауысы aipumen: «Катя, ей, Катя, сен... сен меж юмге тастап бара жатырсын, а? С е н а з маган OMip керек пе? М еж де езшмен 6ipre ала кет», — деп eKi иыгы селюлдеп Kerri. Каншайымнын кезшен 6ip тамшы жас жас- тыкка домалап тустт. Ол басын э л а з изеп, «бэрш ecTin жа- тырмын» дегендей ишарат erri де, ею -уш рет ыкылык атып барып, K03iH жумды. Бибайша орнынан атып турып Махам- бетпен Kepicin жатып: — М аха, жалгыздыкты мандайьща жазган екен, e3iHfli согыстан аман алып к е л т , осынын бэрш TenipiM кврсш деген гой. Ешй Каншайымнын жанын Алла жэннэтта етсж , алдынан жарылкасын. Ек еущ еп з козыдай болып журупп ед1ндер, сынарыннан айырылып, канатын кайырылды гой. Erniiri жерде е з щ е-е зж мыгым бол, ундемеам-ау, iiuiHe шер жиналып калмасын», — деп дауыстап, анырап коя бердь С эу л е де Каншайым ж ен- reciHiH жанына барып enipen тур . Коркы п кеткен ол, Д1рждеп барып, ж ецгесж щ колын кушкан, онын жансыз саусактарын устаган кезде денеа TiTipKeHin кетп. Сосын ол боп-боз болып куарып, басын котермей отырган кекесж мойнынан кушактап, токтай алмай жылай бердо. Каншайымнын казасы жайлы еспген корим, туыс-жек- жат жинала бастаган. Махамбет бойын жинап, езжен баска ceHepi жок екежн б ш п , Каншайымын сонгы сапарга атган- дыру камына Kipicii. EpTenine Каншайымды жерлеуге ер азаматтар бейггке Kerri. Эйелдер уйде калып, кудайы тамакка эз1рлж жасады. Сойылган койдын етж ауладагы ошактын устждеп дэу кара казанга салып, n icip in журген олар кыстын ызгарынан бурсендеп, сексеуш отына кезек-кезек келт жылынып, 6ip- 6ipiMeH куб1рлест, М а хам беттт ен д ш жагдайын айтып кояды. Арыктау орта бойлы, 6eTi сепкш-сепюл Узаккул де­ ген KOMienin apFbi бетнше туратын 6ipeyi: «Каншайымнын алдында М ахан кеткенде болатын едп еркек байгустын GMipre беГпмделу1 киын гой, киналып калатын болды-ау», - деп аяса, eKiHmici Улбике деген eKi бетз нарттай толык жас- тау келжшек: «Киналатын туп де жок, кетер адам Kerri, Tipi 73

жан TipmmriH жасайды. Махан тагы 6ipeyre уйленер, aai картайып турган жок кой, алпыс бес жас деген не Tempi. Айтпакшы, согыста журген кезнше 6ip полячка бул тешен кыз туып алган екен гой, сол кызды 1здейм1з деп Кдншайым апай 03i айтып журген едь Енш сонысын 1здеп табуына бо- лады», - деп койып калды. YmiHUiici - Катиранын бойы аласа, кою кара коздер1 адамга Mi3 бакпай карап, кадалып калады екен, ол басындагы калын туйе жун бекебайын кымтанкырап жатып: «Эй , сендердш мурындарына махаб- бат дегеннщ Hici бара ма осы? Махан мен Каншайым 6ip- 6ipiHe шын гашык болып OMip сурдь Оны Каншайымнын 03i де айтатын. Булар exeyi 6ip кун Kopicnece тура алмайды екен. Eimi Махан Каншайымынын артынан KeTin калмаса болганы», —деп курандк Махамбет Каншайымнын жетюн де, кыркын да малый сойып, журтгы жинап, ойдагыдай аткарды. Наурыз айы бас- талысымен, ол Каншайымнын б е й т н щ басына сэры KipniuiTeH To6eci ашык тертбурыш уй тургызды, алдынгы жагына ак таска ойып суретш салдырып, аты-жежн, шык- кан руын, KiMHin келш1 eKeHiH жаздырды. Каншайымга жерд1 Махамбет ею адам сиятындай, кен eTin алыпты. Агайын-туыскан, керцплер Махамбетн кезек-кезек уйлерше шакырып, тамак 6epin, кайгысын умыттыруга ты- рысады. Ол да бурынгыдай емес акжаркындылык танытып журдк KeH6ip ейелдер куйеулерше ттскенде, TinTi: «Еркек деген бэтшагарга ейел, еншешн, колжаулык сиякты, мынау М ахамбетп Каншайым кол-аягын жерге типзбей мактап, кас-кабагына карап, алаканына салып, аялап отырушы едк Exeyi 6ip-6ipiHe бершген, белек тура алмайды, деп журт ай­ татын. Э н е , Маханнын туп де кетер емес. 03i бурын кеп сейлемейтш, енш ейел1 елгел1 6epi, ею бетт нартгай болып, муртын сипап койып енпмелесюш. Осыдан кара да тур, ер- тен-ак 6ip катынды тауып алады ал1 ундемеан- Еркек леген­ де опа бар ма? Катын сендерге жолда гой», - деп Маханды 6ipa3 жерге апарып тастап, штершдеп кыжылын шыгарып алатын болган. Каншайымнын кайтканына уш ай толганда, Махамбет кенеттен ауырмай-сыркамай дуние салды. Дершерлер кан кысымы кетерЫп кепп, журек токтап калган деген коры- тынлы жасады. Ж урт М ахамбетп «кусадан сагыныштан кетт1. Каншайым екеуш баста Кудай 6ip-6ipi ушш жарат- 74

кан, eKi жарты 6ip бутш болып eMip cypin, 6ipi кеткен сон eKiHiuici тура алмаган», - деп айтады. EKi ересек жаннын жылдар бойы косакталып exiip cypin, киынлыктарды 6ipre 6anicin, взара ынтыктыгын, асыл сез1мдерж сактап калуы, жан дуниелерж лайламай мына жалтаннан 6ipinin артынан 6ipi Ke'ryi «махаббат» атгы киел1 ce3iMHin Kyflipenen бер1летжжщ айгагындай едк Каншай- ым женгесжж жтерл1 де сез!мтал, жайсан бейнеа мен М а- хамбет KOKeciHiH сабырлы, кен пеймий болмысы С эу л е ж н журепнде сакталып калган. Каншайым ж енгесж ж кайтыс болар алдындаты: «Мен кеткен сон кокен де копке бармас, opi кетсе ею -уш ай журер, ол м е н а з e\\iip суре алмайды гой», — дегенж eciHe алып, С оул е ойга батады, бул не кершкелдинк пе, ж ок элде, табигаггын тылсым сыры ма? Кулык-сумдыкты, алдау-арбауды бглмей шынайы журекпен OMip суре-пн жандардын ашылатын алтыншы ce3iMi шыгар, ол, болк1м. Махаббат дегсн еп'зд1к екен гой», — деп ойлаган Соуле 03iHin жанынын сыцарын табатынына сенедь Соган лайыкты болгысы келедь

Ж АМ АНСАРЫ НЫ Ц КЕНЖЕС1 Кенж енщ вле-влгенше иыгынан кетпеш тускен емес. Онын Теренвзек ауданынан бес шакырым, Сырдариянын арты бспнде орналаскан «Узтоп» деген жерде туртанына да, 1953 жылдан 6epi, алты-жетт жылдай болып калыпты. «Уз- топ»-«Узбекское топливо» деген1. Бул арадан взбекстанга сексеу1л артылады. Сексеу1л мунда eici жуз шакырымдай кашыктыктаты кырдаты кумнан экел1нед1. Жумысшылар кун жылынысымен айдалада жатып, сексеу1лд1 арамен Kecin жинайды да, бос жерлерге онын тукымдарын егед1. Осы маннан бастап тартылтан ж1н1шке Teviip жол дариянын устшен салынган арнайы Kenip аркылы ауданнын шет1не дей1н жетед1. С ол шойын рельспен алды-артында узын тем1р арбасы бар мотовоз аудандагы кой мага сексеу1л агаштарын тасып, к у т -т у ш зырылдап жургень Ол эр айналымында бес-алты тонна сексеу1л жетк1зе алады. Кейде мотовоздын тележка-арбасы бос болса, онымен окушылар да аудандагы мектепке катынайды. Кун катгы суык болмаса, олар дария- дан понтонды пароммен eTin, жаяу келедк кейде, машина кездес1п калса, токтатып м1нед1. Ортапыктан катынайтын 6ip к1шкене «Пазик» автобусы бар, ол 6ip кун журсе, уш кун жондеуде, сондыктан балалардын Ke6ici шатын интер- нагга жатады, оган сыйматандары Теренезектеп тутан-туы- старынын уйлер1нде турады. Ocipece, еткен кыста eKi бада­ ны каскыр талап тастагалы 6epi, ата-аналары оларга вздер1 барып кайтады, анау-мынау азык-тул1ктер1н апарады, кей­ де, ауа райы колайсыз болтан кездер1 олар 6ipiH-6ipi айлап кере алмай киналып калатыны бар. Эбден балаларын сагын- тан журт мундайда Кенжеш жаталатыш, вйткен1, Кенжеде ат-арба бар. Тумысынан туйык, eKi-уш кунде 6ip-eKi ауыз сез айтса айтып, айтпаса, апта бойы ун-тунс1з журе беретш узын бойлы, арыкша келген, бидай ендк кой кезд1, кырык- тан ешн аскан осы азаматты ауылдастары сыйлайды, api

жаксы кередь KiMre бол са да 6ipiHiui болып кемекке келетж ол, ешкашан булданып керген емес. «Узтоп» жерждеп бук1л жемю агаштарын еккен де, оларды суарып, куткен де осы Кенже. Бул енбеп ушж оган еш юм айлык та, акы да 6epin жаткан ж ок. Ж урген жержде ол оз ерюмен агаш отыргызып, оларды жынгылмен коршап, оскенше бап- тайды. Кенже Сэу ле н ж екжим эк еа Ж армедегпн iHici. Булар- дын aKeci Жамансары бай екен. Кенес аюме-п кезжде уста- лып капмау уш ж ол бала-шагасымен бас саугалап, Кытай жакка кашып бара жатканда шекарада кызылдармен шай- кас басталады да Жамансары ойел1 eKeyi мерт болады. Сол астан-кестенде бес-алты жасар Кенже уйелмел1-суйелмел1 eKi агасынан адасып калыпты. Жет1 жасар Жармедет езжен уш жас улкен Жармахан атты afacbi eKeyi б1реулерге epin, Теренозек жерше келш , осында турактап калыпты, ездерж ж туып-ескен жерлер1 осы Кызылорданын Казаны ауданы екен. Жармахан сепзжил кластан кейж HoBoci6ip орман шаруашылыгы техникумын 6iTipin, Теренвзекте ез мамандыгы бойынша ж умы с icTen, уйлжжайлы болып, дуниеге MiHaui, КулэШм атты eKi кыз келедь Колындагы iHici Жармедетп де Ресейдеп сол 03i окыган техникумда окытып, жанына жумыска орналастырады. Эбден жеттмдж Kepin, enfli енселерж котере бастаганда ¥лы Отан согысы басталып KeTin, агалы -ж ш eKeyi сонда аттанады. Жарма- ханнан кара кагаз келедь Жармедет аман оралып, уйл!-жай- лы болып, орман шаруашылыгында инженергпк кызмет ат- карады. Bipfle ол «Кызыл» деп казан т в н к е р Ы а кезжде кызылдар келш, малы барлардын бар ж кырып салганнан 6epi аталып кеткен бе, алде бурынгы аты солай болды ма екен, сол кумдагы шопандардын ауылына жолы Tycin бар- ганда, олардын 6ipeyiHeH осы Кенженж Жамансарынын ен Kiiui баласы екен!н еатедь Оган KQ3i эбден жеткен Жарме­ дет журеп жарылардай куанып, Кен жеHi аз1мен 6ipre Тере- Нвзекке апып келедь Кенже де ¥лы Отан согысы кезжде кару-жарак коймаларынын кузепнде болыпты, содан аман- есен оралып, кырга кайтып барып, кой багып журе берген екен. Жармедет пен Биб1ганша К енж еш оз колдарына алып, 6api мэз-мэйрам болып жургенде, арага 6ip жыл са- лып, Кенже Рысты деген кызбен танысады. Кыз да желм екен, eKeyi бас косып, уйленем1з деген сон, Жармедет пен

Б ибтанш а шагын гана «беташар» тойын жасап, керпе- тосепн 6epin, буларды 6ip таныстарынын eciriHiH алдындагы уйнпкке юрпзеди Жаз басталысымен, Жармедет Кенжет осы «Узтоп» ж ер ш д еп орман-тогайдын карауылы е т т кояды да, сол жерден шагын камыс уй салгызып, келш екеуш сонда KoujipinTi. Кенже Рыстысынын айтканын ею етпейдь Келшшеп айтса зан,, оган карсы соз кайтарып жат- пайды, TinTi эй ел ш е онын дауыс котергенж де еш юм ecTiMenTi. Ол азаннан кеш карайганша сыртта журедн коктем басталганнан иыгынан кетпеш туспей, агаштарын баптап, атыздарды тазалап, жерд! тырмалап, жан-жагын барлап, тыным таппайды. Одетте, TycKi аска келуге де онын уакыты болмайды, жас жубайы Кенжеге артынан тамагын апарып береди кейш балалардьщ улкендер1 Гулжайан мен Мейрамбек ecin, бул MiHaeiri солар аткарып журд1. Ерл1- зайыпты бул екеуш щ карым-катынасын, scipece эйелдер кулд1рш айтып журе-пн: «Кенжеден б1рнэрсе сурай калсан, «оны 6i3fliH PaniiuKa бшед1 дейдЬ>, ойпырым-ай, катынга бер1лген сон, осылай 6epiay керек кой», - деп эйелдер Рыс- тынын багына 6ip жагынан кызыгып, 6ip жагынан кызга- нып, буларды сьфтынан соз е т т коятындары бар. Сол Кенженш енбеккорлыгы зая кеткен жок. Бес жылдан кей1н ол Теренезектен улкен уй салды, онын кесепн балаларымен 6ipre G3i куйган. Осы уйде дуниеге тагы Алтынбек, Гулнэр, Гулмира аггы перзентгер1 6ipiHeH сон 6ipi дуниеге келд1. Кенже енд1 аудан орталыгындагы орман-тогай шаруашылы- гына ауыскан. Теренезектен Кызылордага карай беталганда журт «Соркел» деп этап кеткен кол бар, ол Сырдария тасыганда аккан сулардан пайда болган екен, ортасында камыс, кога ocin, e3i 6ipa3 жерд1 алып жатыр. Жаз бойы онын бетз каз- уйрекке толы, жан-жагы каулаган камыс, жынгьш, шенгел. Кенже 03iHiH, Жармедеттш, керш1, агайындардын балала- рын ертзп алып, коктем айларында сол СорколД1Н жанын- дагы ашык жерлерге агаш отыргызады. Жас шыбыктарды аудандык орман шаруашылыгынан кайта-кайта сурап жур1п ол, oiiTeyip, алады. Ал балалардын Кудайы 6epin, ондай ша- руага куана-куана Kipicin кетеди Кунде олар Соркелге жет- кенше асыгады. Петр Буныгин деген молдаван досынан Кенже улкен ecKi кайык сурап алып колге апарган, балалар онын сыртынан смола куйып, imiHe с у отпейт1ндей eTin 78

катырып койган. Ж аз бастала олар сол кайыкпен ж у з т журш ау, немесе, кармак салып балык аулайды. Кейде Кен- жемен 6ipre, онын кара мылтыгын устауга таласып, 6api жабайы уйрек, каз атуга шыгады. Сосын олар колдш жата- сында от жагып, улкен ecKi шойын табага балык, шокка картоп nicipin жеп тойып алады да, кешке дейш аташтарды отыртызып, суарып жургендерк Кей ж сол агаштар ocin, жайкалган бау болтан, Ko6ici караташ, уйеню, ак кайын, оларта неше Typai кус уя салып, коян мен кыртауыл да со- нын iuiiHue екен десед1 журт. Кешке балалар уйлерше олжа- лы кайтады: каз, уйректерн балыты бар олар еактерш ен пандана юредн улкендердщ куанып: «азамат болып, 6i3fli асырауга булар да жарап калыпты, uiyKip» дегендерше олар маркайып, кон1лдер1 o cin , ертещне тэты С о р к е л жакка кетедй Аудан орталытында асхана бар. Соны н алдындаты жуз шакты караташ eceiin бактын iпанде тек жаздын Kymiepi тана ютейтш кэуэпханадаты Аман-ака дейтш езбекке анда- санда балалар атып алган уйректершен ш аш лы к-кэуэп nicipTin оздер1 де, жан-жатындагылар да тойып, мэз-мэйрам болып калады. Тактайдан жасалган exi узын столдыц успндеп наубайханадан жанадан шыккан болке нанды ту- ралтан пиязбен таласа-тармаса куйсеп, Ам ан -аканы н nicipreH Kaya6iHiH уст1не эдей1 дайындалтан cipxe судан ceyin ж1берт, рахатгана жегендеп дэм1 жыл бойы ауызда- рынан кетпей, сосын 6api келер жазды ансап жургендер1. Аман -аканы н эйел1 Н астя орыс ултынан. О л отыздын iiaiHfleri серейген узын бойлы, арыкша келген келжшек. 03iHin кос жанары туздай кекпенбек, кыска гып кыркып буйралатан шашы сап-сары. Аккуба бетждеп сепкш нен бе, эй-reyip, кун ыси бастаганнан онын жуз1 курен тарта бастай- ды, сондыктан ол, мандайшасы бетж ж жартысын жауып туратын ак макта Магадан ттккен калпакшасын кузге дейж, кунн1н кызуы кайтканша, басынан шешпейдк Аман-ака болса, орта бойлы, толык денелн карын байлатан, жасы кырыктын устждеп еркек, 03i каскабас болтандыктан ба, элде улттык сал гына б е р ж т т е н бе, бул да басынан ала та- киясын тастамайды. Онын шот мандайы жып-жылтыр коныр гранит тасындай, жаркыратан кунмен шагылысып алыстан коз тартады. Улкен туймедей доп-донгелек, кап- кара мойылдай кездер1 ылги кул1мдеп, караторы жуз1 79

нурланып туратын осы ю а ге улкен1 де, киша де ризашы- лык сез1ммен карайды, онымен эрюмжн де э з ш жарасып, керюкенде кецйшер1 жайланып кзлады. Бул ерл1-зайыпты- лардын eKi кызы бар, улкеж он еюде, Kirnici сепз жаста. Аман-ака мен Настя да Теренезекке сол сотые жылдары келш, осында бауыр басып калганы соншалыкты, жакын жердеп елше баргылары да келмейд1 дейд1 журт. Жаздын Kyrmepi кеш батканнан аудан журтшылыгы осы бакка жи- налады. Ол жерде бжк eiin кесектен коршай ершген, сырты цемент пен кумнан сыланып эктелген, Te6eci ашык жазгы кинотеатр бар. Улкендер сонда барады, колдарындагы жа- сыл бутакшаларымен масаны желпи отырып, кейб1реулер! кинонын кызыгына Kipin кететзHaepi сонша, кейде зуылдап келш мандайларынан таре eiin 6ip согып кететш дэу бузау- бас коцыздарды да ангармай калады. Ал он алтыга толма- гандарга кепш фильмдерге Kipyre руксат ет1лмей,пнд1ктен, жасестр1м балалардын Ke6ici, дуалдын уетше, немесе, тал- га ормелеп шыгып карайды, 6ipaK ондайда Кызыл погонды т эр тш сакшылары байкап калса, оларга ж ею п , жерге Tycipin, куып ж1беред1. Жастар жагы Аман-аканын кэуабы- нан жеп алып, ашык кек бояумен сырланган Ж!шшке агаш бруспен коршалган шагын би аланында ойнап турган пате­ фонный эу ет н е балкып билейдь Аман-ака да тырнадай ты- риган эйелш щ белшен кушактап алып вальска донгелей жонеледь Узынды-кыскалы буларга карал касындагылар сыкылыктап кулш жургендерк Екеушш ондайга эбден eTi уйрешп кеткен, ыржиып койып, эуенге ыргатылып токта- май айнала бередк Ал , эбден масага таланып, касынып ки- нодан шыккан улкендер мен ж а се ст р !м балалар алган эсерлер1мен бел1сш, энпмелерш айтып, улап-шулап, ша- быттанып уйлерше кайтады. Жазгы демалыстары 6iTin, окуга ю р к е р д т алдында Кенже 03iHiH «командасындагы» бапаларды кезекпен Борис деген шаштаразга ж1бередь Ол эйел1 eKeyi ¥лы Отан согы- сы кезжде Ленинград каласынан осы Теренезекке жер аударылган екен. 0здер1 еврей ултынан Kepiнед1. Борис ете м эдениегп жэне ю и п п е т л ж ан, аудан орталыгындагы «Турмыстык каж еттЫ кл етеу комбинатында» шаштараз болып штейдь Ол езж е келгендерге де и1л!п сэлемдеседь кеш едеп улкен-Kiuiire де шетг жаппак кара шляпасын meuiin, сирек жирен шашты басын nin амандасып турганы. 80

Мунысына алгашкы кезде журт танданып журген, кейш: «ездершщ сапты шыгар, ер елдщ сапты баска, койлары кара каска деген гойын» айтып, 6ipTe-6ipTe онысына еш юм мен бермейтш болды. Борис казакша да сейлейдь Ол кезде, алпысыншы жыл- дары, ел iпанде шаштаразга барып, шаш коятын еркектер де аз eai, тек кызмет 1стейтшдер болмаса, ауылдастар 6ipiHiu шашын 6ipi устарамен кырып алып бередц ал эйелдердщ арасынан 6ipeH-capan, баска жерден келгендер болмаса, ж ергш кп кыз-келжшектер «эйелдщ KepKi шаш» деген ха- лык кагидасынан эл1 аттап кетпеген, 6epi шаштарын баптап ocip in , eKi бурымы аркасында ыргалып, кейде шашын желкесше, не тебесше туйш , шаш туйреу1штермен кадап, сэндеп коятын. ©зше келгендермен Борис шуй1ркелескенД1 унатады, сурак та койып улгерш, арасында таныстарынын кылыктарын салып, кулд1рш те алады. Ш аш алдыруга KipreH балаларга ол е з Ы н окыган ютаптары ндагы кейш керлердт м1нез-кулкы, олардын басынан кешкен кейб1р окигалары жайлы айтып, e3i кейде тамсанып, кейде басын шайкап «тусшш отырсындар ма?» дегендей epKiMHiH кезше ушлет1н1 бар. Бориске барган балалардын 6epiniH ба- старындагы «шаштары 6ip улгще», ю мш н колынан шыкка- нын айтпай-актанисын, кек1лдер1 тобесшен басталатындар- ды кездес-прген адам бул Бористтн «колтанбасы» екен1н б1ле кояды. 0з1н шаштараздай емес, халык агарту саласындагы устаздай устайтын оны барлыктеренезект1ктер сыйлайды. Кенже мен Борис exeyi жакын адамдардай болып кет- кен, 6ipiH-6ipi айткызбай-ак, кезкарастарынан угып уйрен- ген. Кенже оку басталар кезде досына балык, уйрек-казда- рын аркалап, оган балаларды шаштарын ретке келт1руге апарады. Бастарына nic суын буркыратып ceyin ж1беретш Бориске балалар да риза болып, онан куаныштары койын- дарына сыймай шыгатын ед(. Тамыз айынын сонгы кундер1гйн 6ipi болатын. Кенже Сорколдщ батыска карай созылган жагында балалармен 6ipre жас талдарды мал жеп коймасын деп жынгылмен кор- шап жургенде, кун батып. кеш карая бастаган екен. Кенет Мэл1бек деген Еламаннын баласынын шынгырып: «Ойбай, куткарындар, олд1м!» - деп бакырып, жан дауысы шыгып зымырай жупр!п келе жатканын Kopin. онын касына жетш барган балалар ан-тан, Мэл1бект1 6ipey кылгындырып жат- 81

кандай бажылдап, кол-аягы жерге тимей, шыр кебелектей айналып еюред1, ал, жанында еш юм кершбейдь Bip кезде Кенже Мэл1бек-пн жанына жетш барып, оны устап, капсы- ра кушактап турып, бел1ндеп камшысын суырып алды да, баланын жан-жагын осып-осып ж1берд1. « Э, кэззап, сайтан, кет дед1м гой саган бул жерден, тшспе дед1м гой адамдарга, K03iHfli куртайын сенщ , албасты малгун! M e саган, ме са­ ган!... Екжиилей журт журетж жерге жолап корил ендн б1ржолата жайратып салайын сенП» - деп кайарланып, ол б1рденеж ургыштай, тепелей женелдь Балалардын кезже ботен енш м де коржбейдй «Кенже аганын eci ауысып кет- кен бе» дегендей 6ip-6ipiHe урейлене карайды. Кенже 6ipa3ra дейж 6ipeyfli куып ж у р т , камшысымен жан-жакты сабалап болды да, «yh» деп батыс жакка карай бурылып, куб1рлеп дуга окып шамалы отырды, сосын Мэл1бектш жа­ нында жиналып ypnHicin турган балаларга келдь Мэл1бектж корыкканы сонш а, ден еа д1р1лдеп, Tici-xiciHe тимей, калш-калш етедг Балалардын зерелер1 ушып, не болганын бшмей, а л ей ж , ун -тун аз тур. BepiHiH бойын урей билеп, кара коленкеде эр жерден 6ip кубыжык KopiHe бас- тагандай. Кенже оларды ат-арбасына MiHri3in алып, каранг- ылатып, ауылга карай тартты. Жолш ыбай ол куттары кашып отырган балаларга карап: «Ей, сендер ж т т емесандер ме, кой, корыкпандар. Ер азаматтын бойында рух болмаса, онын Heci еркек. Мундай су басында, елаз жерде жургенде epKiM «Кэлимасын» кайырып журу1 керек, сосын айдалада жатуга, кешке су басына баруга болмайды, жын-nepuiep сондай жерлерде журед! деп, айтып ед1м гой сендерге», — деп оларды жжерлешпрпа келген, 6ipaK бул eHriMeHi ecTireH балалардын бурынгьшан да бетер журектер1 дуралдеп кетп. Е ртеHiне туске таман балалар ез-оздерже келш, болган жагдайды бшгенше асыгып, Мэл1бектж уйже барган. Ол тосектен енд1 турып жатыр екен, курбылары келген сон, апыл-гупыл сыртка шыкты. Шакырайып турган куннен ты- гылып, олар аласа кесек уйдж келенкесже отырды. Мунын enriMeciH еспгенше курдастарынын эрен шыдап турганын Kepin Мэл1бек-пн айтканы: — Агаш отыргызып болып, енд1 баудын шетже шыга бергенде, 6ipey аркама MiHin алды да, кылгындыра бастады, 03i сак-сак куледн жас баланын KyaKici сиякты. Bip кезде 82

мойнымдагы колдарын устап калсам, ж ун-ж ун, тастай 6ip нэрсе, eciM шыгып кетп, журуге арен шамам ж етп, туншы- гып барамын. Ол аркама жабысып алган, MeHi кулаткысы келш, кытыктай бастады, мен ыткып к етп м . Колларым cipecin калган, кетере алмаймын, сейтш еши курыдым гой легенде, сендер ж ел т , жаным калды-ау, эйтеу1р. О л адам ем ес, 6ipaK дауысы баланы н шыкылыктаганындай 6ip ж эн д ж , «шайтан» деген сол шыгар, — дед1 ол дауысы д1р1лдеп. Сейлеп отырган Мэл1бектш мойнынан кезж ал- май калган М арат деген булардын ш йндеп бойы ен юшкентайы: « М а -ээ, м э -ээ э, карандар», — деп, текеше ма- нырап, Мэл1бект1н мойнына сук саусагын шошайтып керсетш, e3i калшылдап, тутыгып сейлей алмай каллы. Bapi ол керсеткен туска у н ш п , ун шыгармай мелшшп отыр. Д э у кос бармактын кекпенбек i3flepi Мэл1бект1н мойнынын eKi жагында бадырайып тур. М уны Kepin М эл!бектщ ©3i де, курбылары да естерж арен жиган. Бул окигадан сон бала- лар, енд1 кайтып Соркал жакка аягын баспайтындай болып, б1разга дей1н урейлен1п, ез-аздер1не келе алмай журдк Осы окиганы ест1ген теренезектктер Кенжен1 «шайтан- ды сабаган К енж е» деп кеткен. «Б а се, о н ы к ундемей журе н Hiнде гэп бар, ол шайтандарды Kepin отырады екен. 03i батыр журекп жан гой, эйтпесе, шайтаннын 03iH сабау деген осал адамнын колынан келер ic емес», —деп ауылдас- тары Кенже1л «nip» тутып, касиетп жан деп курметгеген. Ал , Мэл(бек, байгус бала, катты корыкканнан, emKiMre жоламай белек журеДжп шыгарды. 03i 6ip орында отыра алмай жыбырлап, тунп уйкысы бузылып, шошып оянып, кейде, TinTi, тан атканша кез !лмей шыгады. С ол жылы оныншы класка кешкен онын окуга да ынтасы жок, межреу жан сек!лд(, мен-зен болып калган. LLleujeci Пер- негул баласын молдага да окытып, flapirepre де каратты, 6ipaK айгарлыктай нэтиже болган жок. Мэл1бектж бул жаг- дайын еспген Кенже, казан айынын 6ip кургак кундер1нде оны eprin, ауыл сыртына кун батканда жезз рет алып барып, батып бара жаткан куннщ сэулес!не каратып койып, жерге аунатып, колындагы дэу кара пышакты баланын устжен онды-солды сермеп жет! рет жерге кадап, куб!рлеп жур1п дуга окып, дерпнен айыктырган eni. Содан кейш Мал iбек- TiH 6eTi бермен карап, ол кайтадан катарга косылып, бул окиганы eciHe алмауга тырысатын.

К,ыстын KYHflepi Кенже KHiK аулауга шьтатын саятшы ж тттермен элек. Ол ат успнде ж у р т , кен даланы шарлап шыгады. Сол манайда сирек кездесетж тогайлардын iurrepiH де барлайды. Каладан, ауданнан а ц аулауга келетждердж Ko6ici автокшпктер1, немесе мотоциклдер1 барлар. Олардын артга- рынан ат шессж бе. Кенже орман шаруашылыгында icTereai 6epi он бес жылдай уакыт етсе де, езж е 6ip де 6ip рет шы- бык агаштан баска ештене сурамапты. ИПрюндер-ай, вздер1 TyciHin, ен болмаса, 6ip ат та мжпзбеш-ау. Мынау астын- дагы ак каска айтыр да м ш е-м ж е жауыр болды. Осы м эселет откен жылы бул мекемеде инженерлж кызмет ат- карып журген1не жиырма жылдай болган Жармедет агасы- на да айтып Kopin ед1, одан да кайран болмады. Ол баска 6ipeyre кол уийн беруге дайын, 6ipaK оз туысканына кемек- тесуге жок. Неге екеж белпс1з. Свзден кашатын болуы ке- рек. Казан айы да аякталып, жауын-шашындатып, кун суыта бастаган кез. ByriH Кенже эдеттег1дей аккаска курен атына MiHin, туске карай даланы барлауга шыккан. Жанбыр кой- ган, 6ipaK аспан TyHepin тур, такыр жер, ат туягы да суршш кетердей, тайгак. feip уакытта ауыл жактан зымырап «уш аякты» мотоцикл шыкты. Уст1нде уш ер Kici бар. Кенет квзд1 а ш ы п-ж ум ган ш а мотоцикл ом акаса кулады да, устшдеплер ушып туст1. Кенже атын сабалап шауып жет- кенде, eKi ж т т eKi жакта жатыр екен. Ол атынан Tycin жан- дарына к е л т караса, ез ауылдастары — Шортанбай мен 1лияс. BipiHUiici кетер1л1п, турып жатыр, ал Ьпиястын аягы шыккан ба, сынган ба, козгала алмай отыр. Кенже оларга аларып 6ip карады да: «Кандай тулен туртш , зуылдап журс1ндер, тагы KHiKTi кыруга шыктындар ма, сендер Кудайдан безгенандер. Уш1нш1лер1ц кайда, ол и м ед1?» — деп ол айта бергенде, эр1ректен «ойбайлаган» дауыс есплд1. Кенже мен Шортанбай солай карай ж упрш барса, езшш коршю! Нарбек апандай кум шункырга Tycin KeTinri. Iiui тол- ган жыланнын ортасында eci шыгып кеткен ж1пт буларды Kopin: «Ойбай, курыдым!», —деп бакырып коя 6epfli. Кенже абайлап жылжып, кыбырлаганын бшд1рмеуге тырысып, сонда туст1. Нарбекке «yHinai emip» дегендей белп берш де, 03i кужынаган жыландардын ортасына Kipin, жэймен гана ернж жыбырлатып дуга окып тур, арасында жыландарша

«ыссс» д егеж еспл ед ь Bip кезде жыланнын е к улкеш , денгелек шакшадай шатыр кездер1 шатынап, ирелендеген ак таргыл жуан бшектей денеа былкылдап, дэу жудырык- тай тенбш-тенбкп, жасыл-саргыш TycTi басын какшитып, жэймен жылжып Кенж енж жанынан етп де, iHiHe барып Kipfli. Бул «ата жыланнын» e3i болуы керек. Содан кейж барлык жыландар 6ipiHeH сон 6ipi ж держ е Kipe бастады. Кенже «тырп» етпей отыр, жыландар кетш болмай жатып Нарбек ушып турегелш, шункырдан ыткып шыгып, каша женелдк Шамалыдан кейж ж нптердж жанына келген Кен­ же, оларта: «Сендер «кие» дегешй бшмейандер. 0p6ip жан- нын «KMeci» болады. Мына дала касиетке толы. «Ак бекеши атуга болмайды» деп халык бекер айтпаган. Ол момын жа- нуарлар Kyfliретин жер бел не ж1берген п э к т т мен сулулы- тыньщ айгагы гой. Сендердж энеукуш де ею бекеши жай- ратып, iuieK-карындарын актарып кеткендер1нд1 ecTireHMin. Сонда «эй, буларды бейкунэ жануарлардын «киеа» ж1бермес», — деп ед1м-ау. ByriH ездерже Жараткан нем 6ip рет ескерту жасады, ешн бул KecinTepiHai коймасандар, онбай каласындар, айтпадын демендер»,— деп олардын тенкершп жаткан мотоциклдерж туртызысып жатып: «Ещц табандарынды жалтыратып, кайкайындар!», — деп xeKipin, атына ceKipin Miши де, ол шаба жонелдь Бул yiueyi жиырма бе с пен оты здын арасындагы ж ттгер . Bapi де аудандагы мекемелерде ап-эжептеу1р кыз- мет icTeimi. Ауылта барысымен, олар кергендерже eaaepi де танданып, болтан окитаны жакындарына айткан. Осыдан кейж ел арасында, эрю м оз косарын косып: «Кенже жылан арбайтын сикыршы екен, 03i барлык ж ануар -ж ен д ж тж тайн бшетшге уксайды» деген энпме гу-гу тарап кеткен едь Сол жылты кыс кайарлы болып, жер тоны кекек айы- нын ортасына таман зорта epireH. Ызтардан эбден мез1 бол­ тан Tipi жаннын 6api ешй жыли бастатан куншн шуагына мэз болып, тула бойларына кан ж упре бастатан. Сондай жаймашуак ceyipoiH 6ip Kywiepi Нарбек косауыз мылтытын колына алып, откендеп e3i тускен апанга аттанады. CeiiTin барып: «бул бэлелердж козж жойып, уясын куртпаса, ауылта юредЬ>, - деп жыландарды кырып салып, ордасын талкандатан. Арада 6ipneme кун отпей жатып, кун кайтадан суытып, 6ipa3ra д ей т толастамай, кар аралас жанбыр жауып кеткен. Нарбек уйж деп пешке от жатып, тунде суып 85

кетпесш деп оган Keviip салып,'сол пеигпц тубше, жылы жерге он жасар Жаркынбекпен сепзд еп Аскарын жэне эйел1 Кызылгул мен твртке еши FaHa толган Балауса атгы юшкентай гана, 03iHiH жанындай жаксы квретш кызын жат- кызып, 03i баска салкын бвлмеге барып уйыктапты. Танер- тен бул басын зорга KOTepin, мен-зен болып турып, оларды оятайын деп барса, белменщ iuji кек тупн екен. Ол жану- шыра уш баласы мен эйелже жупрген. Караса, тертеушш де кеуделер1нде жаны жок. Есшен танып кала жаздап, Нар- бек олардын ел1 денелерш кушактап, OKipin, бэрш сыртка шыгарып жургенш Kepin жиналган керцллер1 1шектер1н тартып, жагаларын устап: «Астапыралла, Астапыралла, Нарбект1 эн еукунп 03i аткан жыландардын ки еа урды, мундайда жанын шыркыратып ен асылынан айырады деп айтушы ед! бшетшдер. Мына сорлыны барынан айырганын карашы. Ей, Алла! Tipi жаннын обалына калдыра корме», - деп, бул дуниеде 6opiHiH сурауы бар екенше тагы кездер! жеткен пенделер, иманына келш, тэубэсш айтып, Жарату- шыга жалбарынган.. Бул Kaciperri кетере алмай, Нарбек арак iuiin кетш, аудандагы курылыс мекемесжде icTen журген прорабтык кызметжен де шыгып калды. Туыскандары емделуге оны квшире алмаган. Осы ауыр жагдайдан кейж, арада уш жыл- дай уакыт откеннен сон, imin, эр жерде жаткан оны аудан- дык ауруханада еден жуушы болып гстейтж Камка атты отыз ymTeri ез1мен жасты, ею улымен куйеужен жас жеар калган, эйел уйше Kipri3in алган. Бойы сыптай, аксары жузждеп киык кездер! 03iHe жарасатын, эп-адем! Hap6eKTi ол жуындырып-шайындырып, сылап-сипап журш, eKi жыл- дын imiwie кайтадан катарга коскан едь Ол арагын койып, бурынгы курылыс мекемес!не бригадир болып орналасып, енд( аягына тура бастаган. Ек еуж ж отасканына уш жылга аяк басканда Камка босанып, дуниеге келген улдын басы 6ip иыгына карай кисайып туды. Содан Нарбек кайтадан аракка салына бастады. Bip KyHi ол 6ipre ш кен досынын та- балаган сездерже шыдай алмай, онын басын таспен урып жарып, акыры сотгалып, турмеге тусп. Камка, байгус, жы- лап-ешреп ЖYpiп, жалгыз 03i балаларын ecipin, сонгы улы Жасынды «кожаный тукымы, бул киел! бала» деп аялап, алаканына салып, канаттыга кактырмай, тумсыктыга шок- тырмады. Ауылдас балалардын «кисык бас» деп мазактага-

ны жанына катты бататын Камка, оларды уйлерше куып ба- рып, шешелерше Tmcin: «Неге балаларыннын ауыздарын тыймайсындар? KiMHiH алдында не к у п п турганын 6ip Кудай бшедь М еш н балам кызметкер болганда, алдына Kipe алмай журеандер элЬ>, —деп аласа бойын TiKTen, караторы жуз1 алабуртып, жас у^рш ген кысык кездершде кайсар на- мыс оты жаркылдайтын. Кейш Камканын баска балалары окымай, осы Жасыны гана Кызылордадагы кооперати в™ техникумын 6iTipin, ауданда бухгалтер болып icTen журш, сол саладагы институтта сырттай окып, анасын асыраган екен. Ал , Нарбек турмеде коз жумыпты. Жылдар е г п , Кенже алпыс ушке келin, ауырмай-сызда- май, уйыктап жатып, кенеттен кайтыс болды. Ж урт оны Tipi кезшде де эулиедей керетш, енш ауылдастары оган «тэу» етш, б е тт басына барады.

БАЗАРДАГЫ ЭЦГ1МЕЛЕР Bipiimii окига 1965 жылдын coyip айынын сокы. Кун жылынып, журт кы стан куры скан белдер1н жазы п, 6ip-6ipiMeH куана кауышып жатыр. Жердш бусанган шсше ел1ткендей калт- култ еткен жэнджтщ 6api шдершен суйретше ере шыгып, кун нурына кыздырынып, масайрап шаттануда. Бук1л Tipi жан буын-буыны босап, 6ip масан куйге тускендей, aHreyip, мына куд1ретп KeHicTiKTe аман-есен кыбырлап жургенше мез. А удан орталыгындагы м ш к ен е базардын imi ыгы- жыгы адам. Bip-булмен амандык-саулык сурасып, куана кауышып жаткан ауылдастардын акжаркын жуздер1 жарк- ыратан кун нурымен шагылысып, Ke6ici кездерш алакан- дарымен келегейлеп турып-ак эн пм е согуга Kipicin кет- кен. Боранкул деген аксары толык эйел де e3iHiH кептен кермей журген TeMip жолдын аргы жагындагы бейггке жа- кын туратын Кымызгул атты танысын кездеспрш калды. Кымызгул жасы отыздардагы орта бойлы, денгелек жузш, караторы келшшек. Ол унем1 басынан орамалын тастамай- ды, ойткеш мандайынын как ортасынан басталатын аппак жолак шашын керсетуге уялады. EcKiHiH калдыгы деп ора- мал тартпай, шаштарын кыркып, немесе тебелерше туйш, сэн тузеп, модага елжтеп, етектер1 тар, epi кыска кшм ки- мегендер онын катарларынын арасында кемде кем. Улкен эже-апалар кыз-келшшектерд1 женге саламыз деп, баты- рып та, уялтып та айтып керген, 6ipaK жастар сездер!н кулагына кыстырмаган сон, олардын да K03i уйренешн де­ ген бе, oflTeyip, алгашкы жылдардагыдай емес, балтырла- рын жаркыратып, шаштарын шолтитып шыга келген кыз- кыркынга тыжырынып, жактырмай, THicin журген ауыл кемшрлер* Ka3ip б1рен-саран болмаса, жоктын касы. Bip-

GipiineH шушркелесе кеткенде: «кайтесщ, заман солай бо- лып тур да, GisaiH кез1М(зде ата-енесшщ, ер-азаматтардын алдында ургашы немелер осылай ашык-ш аш ы к ж урш керсш, олардын жындарын б1ржолата кагып алушы eai гой жан-жагындагылары», - деп коздерЫщ алдында тайран- дап ж урген к е л ж д е р ж е элдер1 келм ей , ж астард ы н тэрбиесж кенес ую метж е тапсырган енелер ездерж ж каукарсыздыгына налитым. Амандык-саулык сурасып болып Боранкул: - Э й , К,ымызгул, анау дукенил Урияны осыдан 6ip апта бурын уйшде кенд1р жшпен буындырып б1реулер елтсрш кетшл гой, еспген шыгарсын, сендердш уйлерще жакын туратын емес пе ед1 ол апай? —дейдк - И я, сондай жагдай болды. Сумдык-ай, юмдер екеш б е л п а з , кейб1реулердщ айтуы бойынша, бул саудадагы 6ipre icTereH бастыктарынын ici болуы м у м ю н . 0здер1 iLUin-ж еген д ер ж Ур и яга «мойнына ал, ceHi 6i3 соттан куткарып аламыз» десе керек. Урия колы таза, алдау-ар- бауды, жагымпаздыкты бишейтш жан ед1 гой, ол мундай вдшетазджке конбеген. «Бул кылмыска баратын мен уры емесп1н, арым таза, жегендер1нд1 орнына экелш койын- дар, немесе жазасын ездерщ тартындар. Алгандарынньщ 6api мен1н дэптер1мде жазулы, койган колдарын да бар», — деп ол бой бермей, кенбептн Тексеру кезш де пэленше мын заттын орны ж ок екеш аныкталган. «Ктмнщ не алга- нынын барж айтып, дэлелдеймш», - деп Урия байгус со- лардын ж1берген адамына айтпай ма. С о н ы н артынша, кешке Уриянын уШне eKi адам келш , дэптер/н беруд1 та- лап етедн ала алмаган сон уйж TiHTin, ештене таба алмай кегель Ер те^не эл п басшылардын адамдары тагы келш, api-6epi Урияны шыгынды вз мойнына алуга кешцрмек болтан. О л у з 1лд1-к е с 1лд1 ба с тар ты п, еш ымырага келмепть Урия 6ip a3i туратын. Жалгыз улы Алматынын 6ip техникумында окиды екен. Ол жас бала гой, не бмклн, анасы оны аяп ештене айтпапты. «Мен сонша жылдан 6epi оэ жумысымды абыроймен аткарып ж урмш , неменеге кор- куым керек? Бурынгы бастыктар алса, кейж орнын толты- ратын, мына бэлелер б е т а з екен. 0з1мнщ укыптылык эдет1ммен журналга кол койгызганым жаксы болыпты, вйтпесе, мына антургандардын вздержщ жегендерш мой- ындайтын ойлары да жок кой», — деп Урия 6ip-eKi курбы

эйелге айткан. Кермейсщ бе, сол акырында, езше бале бо- лып жармасканын. Bip кун1 Урия жумыска келмей калган сон дукенде 6ipre штейтш Зинаш оны уйше 1здеп барса, eciri iiuiHeH ш нген екен, api-6epi урады, ешюмнщ yHi шыкпайды, те- резеге барса, пердеЫ жабык, 6ip б а л ет н болганын сезген ейел кериллерд1 ертш келш, eciriH аш са, Kipe 6epicTeri бел м ен щ т еб е сш д е п агаш беренеге байланган кенд^р жшке асылып турган Урияны Kepin, олар шошып, ойбай- лап журш милиция шакырады. 0л ж т щ денеа куп болып icin кеткен екен, —деп энпмесш аяктаган К,ымызгулге eKi кез1 шарасынан шыгып кете жаздап карап, баганадан 6epi 6ip орында а л е ш п катып калгандай, д ен еа TiTipKeHin турган Боранкул: — Есж-терезелер1 жабык болса, сонда ол жалмауыздар кайдан шыккан, ол уйдщ HTi жок па екен? — дед1 дауысы д1ршдеп. — Heri3i терезеден шыккан болулары керек, 6ip терезес1н1н жартысы ашпалы екен, 6ipaK барлыгы imiHeH ш нген, жабык деши кергендер. Элде эйнепн алып, шыккан сон кайтадан салган шыгар, юм бклсж? Ал итке алдын ала уйыктататын дер1 берген дейд1 гой, — деп К,ымызгул 6apiH 03i квз1мен кергендей гып тэптзштеп айтып берд1. — Енд1 ол жауыздардын KiM екешн тапса болганы гой. Уриянын Kyfieyi ертерек дуние салган деп е с т п ед1м. «Ту- ган-туыстын да ашаршылык пен согыс тубше жеткен», - деп 6ip сезшде иманды болгыр Урия айтып калып ед1, бай- густын жанашыр euiKiMi жок-ау. Маркумнын e3i де туйык ед1 гой , ш е ш Ы п сыр айта бер м ей тш . Э н е у к у т , осы окигадан ею аптадай бурын, дукенше юргешмде Уриянын аккуба жуз1 солгын тартып, жудекюреп калган екен, узын бойы 6ip турл1 ш ап н ю р е п , eKi иыгы кушигандай болып KepiHfli маган. Екеум1зд1н апалы-анлшей сэлем1м]з тузу болганымен, он жастай алшактыгымыз бар, тексеру журш жатканын еспгешммен, мен батып ештене сурай алмалым. Ол апайды сол сонгы KepyiM болады деп KiM ойлаган. 03i халыкка жагымды, алдап-арбауды бм м ей тш , алмас кылыштай т ур асы нан KeceTiH э д м адам efli гой. Кейб!реулер сеюлда таразыдан, тиын-тебеннен жеуд1 03iHe намыс санайтын, саудада мундай жандар сирек кездеселт бел гш . Ешн Урия апамыздын Алла алдынан жарылкасын.

Ойпырмай, Кудай жазасын 6epciH, анау кашшерлерд! ай- тамын да, ездерш щ 1ш т-ж егеш н 6ipeyfliH мойнына w in, жазыксыз жанды соттатып ж1беруге, кезж куртуга дейш баруга калай дан шыдайды адам баласынын- Акыры, таза жанды е л п р т тындырды, enai к о р ер сщ эл1, олардын eiUTeneci кетпейдр сол тайрандагандары тайрандаган, жа- булы казан жабулы куйшде калады. Еш ю м де усталмайды да, сотталмайды да. Kepin, ecTin жур\\пз гой, 6ip-6ipi\\ieH сыбайлас бэлелер гой т у п . Е ю ортада шыбын елед1 деген осы да, Урия апамыз бул дуниеде кормеген жаксылыгын о дуниеде KepciH emu. Тек анау артында шырылдап калган жалгыз улына обап болды -ау. Дуни е-ай, шындык деген болган ба 03i? Кой, уйдеплердщ карындары ашып, журек- Tepi сазып м е т купи отырган шыгар. Аман -сау болайык, мына базардан картоп, ж уа, ca6i3 алуга келш ед1м, с е т Kepin Урия апайдын ел1мшщ мэн жайын бшейш д еге тм гой. Ал , Кымызгул, жаксылыкпен корш етк, Кудай бэле- жэледен сактасын, - дед1 де Боранкул асыга басып, базар- дьщ келес! бепне карай бурылды. EKiiimi энпме Аудан орталыгындагы кесек дуапмен коршалган осы шагын базар уш белжтен турады. Б1ржде к т м -к е ш ек , тем1р-терсек, еюнинсшде — мал базары, онын жартысында — алаша, ю нз, юлем, керпе-жастык сатылады, ушшппсшде — ет, сут, бакша ешмдер1 бар. Олардын орталары агаш так- тайлармен белшген, эркайсысында аласа узын отыргыш- тар орнатылган, сонын ус-пне сатушылар отырады, алда- рындагы бет1н жонып ж асалган кос беренеге заттарын кояды. Бул азык-тулж сататын жагында, ал к т м -к е ш ек пен турмыс буйымдары уипн б1рнеше беренеден жасап койган «П» apiniiie уксайтын, ортасын ею жактан тактай- мен шегелеп койган, адам бойынан аспайтын кондыргыш- тар жасалган. Мал базарында да агаш беренелерд! ею жак­ тан кагып, ортасына карагаштьщ жуан буталарын уш катардан келденен тартып, сыммен б е к т п , мал байлауга ынгайлап каккан. Бул бвл1мдердщ твбелерпйн барлыгы брезентпен жабылган. Базарга юре 6epicTeri дарбазанын Kiuii eciriHiH 6ip жа- 91

гында ею аягы -пзесшен агаш протез, жасы елулерге келт калган орта бойлы, KOMip кара шашты, кыр мурынды, 03i мунтаздай болып кишген, киык кездер1 унем1 жасаурап 6ip ер Kici кун жылына бастаганнан сырнайын аныратып, бшк тактай отырп>1Штын успиде агаш аяктарын алдына созып тастап, куш бойы отырады. вткен-кеткендер токтап, онын алдындагы жез кутыга тиын-тебен тастап кетедь Онын аты Тэш рберген, эйел), он 6ipiHmi класта окитын Мендшул атты кызы бар. Бул кыз алгыр, сабакты жаксы окиды. Ерте- рек бой тузеп, езше жарасымды кшм Knin, бсп-аузын бояп, сыландап ecin келе жаткан Менднул катарына Караганда ересектеу болып керш ей. Онын шешей - Палымкул кеп сейлемейтш, бойы та- пал, e3i элжуаздау, 6ip кезш ак-сары шел басып кеткен, кунпрт жуз1 эж1м-эж1м жуас эйел. 03i ешюммен араласуды да бшмейш, кейде онын мурнынын астынан мщпрлеп шык- кан c©3iH адам укпайды. Бул уш еуш щ осы ауылга кешш келгендерше бес-алты жылдай болган. взд ер ш щ айтуы бойынша, олар Каракалпакстаннан келген екен. Анасы байгус жалгыз кызын кызгыштай корып, кашан ол уйкыга кеткенше кезшен 6ip eni таса кылмайды. Мендшул ypin ауызга салгандай, тыгыршыктай деней орта бойына жараскан, т эм т ш т еу мурнынын ушындагы тарыдай гана мевд аккуба жузше ерекше 6ip жасампаздык кылык 6epin турган эп-эдем1 кыз. О ны н мж ез1 жешл- тектеу, кулекеш , сондыктан да болар ол аудандагы ж тттер дщ кезше ертерек тускен едь BipaK олардын K©6ici aKeciHiH жагдайын бшгенджтен бе, онымен журуге каш- кактайтын. KeH6ipeyi «ертен ол кыз б у л ш т калса, кемтар aKeciHiH каргысына калармыз» деген оймен оган жоламай- тын болуы керек. Сондыктан Мендшул канша кылымсыга- нымен, eшбip ж т т п ал! кармагына ш ш мре алмай жур. Онын устше, шешей де 6ip ел! сонынан калмайды, анды- ганы кызы. Сейтсе де, Мещмгул жаздын 6ip кушнде каладан келген 6ip шопыр ж ш тп ен кашып KeTin, Кызылордадан 6ip-aK шыккан кершедк 0Keci мен meiueci жылап-ешреп, мили- цияга барыпты, олар каламен хабарласып, бipнeшe куннен кейш эл п ж т т л тауып, М ещ пгулдщ «мен ез ерюммен келд1м» дегенше кулак аспай, камелетке толмаган кызды алып кашканы уцпн эл п куйеуд1 камап тастапты. Баласын 92

арен кугкдрып алган ж т т т щ ата-анасы, «6i3 кайыршынык кызын келш еткенше, елгетьпз жаксы», — деп Менд1гулд1н жагдайынан хабардар болган сон, оны уйшен куып шыккан. Ол ж т т содан кайтып бул ауылга ат басын бурмаган керж едг К,ыз ею кабат болып калган екен, тогыз айдан кейш токпактай ул туып алады да, оны ез э к е а н щ атына жаздырады. Сейтш , Тэжрберген улды болыпты. Менд1гул алты ай еткен сон баласын шешесже тастайды да, 03i каладагы apin теруиллер даярлайтын курста уш ай окып келш, аудандык тутынушылар когамынын кенсесже жумыска KipreH. Кездескен еркекп кур ж1бермейтш нагыз сайкал деп журтоган ж ж ркетш пен карайды. Ал Тэжрберген болса, сол базарда сырнайын тартып, мунлы эуендерж аныратып эл1 отыр. Тек бурынгы кап-кара кем1рдей шашы эппак кудай.

КОЦЫР MVH Bipimui эцпме Шагын Теренезек ауданында алпысыншы жылдардьщ ортасында журт бурын-сонды естш-бьпмеген соракы окигалар кебейш Kerri. С ол ауылдагы эр уйде не болып жатканынан 6ipiHini болып кулактанатын колындагы азын- аулак кой-euiKici мен жалгыз сиырларын сауып, epicKe жаю ушш бакташыга косып ж1беруге пирден туратын эйелдер. Ол кезде К енес ©KiMeTi ауылда туратын халыкка 6ip ipi карадан жэне азгана усак малдан артык устауга руксат бер- мейтш. Куздщ жаймашуак 6ip кушнде ортапыктаты азык-тул1К д ук еш н щ жанында Кулпаш пен Эм ин а атты е м курбы келшшек кездесш калды. Жастары отыз бестер шамасын- дагы булар аудан орталыгындагы казак мектебжде 6ipre окыган. Ерте турмыс курган бул екеушщ де арнайы маман- дыктары болмагандыктан, тиянакты жумыстары жок, куйеулерЫ н табыстарына карап, жас балаларын багып- кагып, уй шаруасымен айналысады. EKeyi де акжаркын, эзжкойлыктан алдарына жан салмайды. Ауыл жаналыктарын да 6ipiHU)i болып ecrin, тарататын катын-калаштардын катарында булар да бар. Кш кене бой- лы, жумыр денелк ем аягы балгадай, кем1рдей кара шашын ортасынан eKi айырып, кос бурым гып ©pin желкесше туйш журетш Эмина тап-туйнактай, шапт кимылдайды, бар ша- руасын тез тындырып тастап, манайдагы уйлерге де Kipin- шыгып, сонгы жаналыктарга кулагынын курышын канды- рып, оны баскаларга айтып та улпредь Kyfleyi Элмырза к©п свйлемейтш момын ж т т , астык дайындау комбинатында к©л1к журпзуип болып icTeflfli. Ол куж -туш сыкырлаган жук мэшинасынан туспей, аудан мен Kypiui ericririniH ара- сында, кыстын Kyiwepi FaHa колы босаганы болмаса, баска 94

кезендер1 апталап уй кормей, сабылады да журедь Эмина- нын G3iHiH де, куйеуийн де еке-шешелер! совхозда турады, олар азын-аулак мал устап, шаруалыкта жумыс ютейдп Булардыц 6ipiHe-6ipi шескен, алдыцгылары мектепте жога- ры класта окитын, уш ул 6ip кызы бар. Ал Кулпашты журт «сары катын» деп этап кеткен. ©3i шынымен сап-сары , шашы да ашык. коныр, K03i бадырайган кекилл, жасына жетпей толып кеткен, acipece, ыстык Kywiepi ырсылдап зор- га кимылдаганына Караганда, денсаулыгы да шамалы болуы керек. BipaK flepirepre кершуден ат-тонын ала кашады, ей ткет солардын кателескенжен асказанга жасалып жат- кан операция усл ад е, бул он алтыга енш толганда анасы кайтыс болган екен. Мунын Kyfleyi Кулахметте шопыр, ycri брезент «Уазик» жегцл мэшинасымен «Ауыл шаруашылыгы техникасы» атты мекемесжщ бастыгын тасиды. Ол да «ко- мандировкалатып», кобжесе уйде бола бермейдй Булардын мектепте окитьж 6ip кыз, 6ip улы бар. Кулпаш енеам ен 6ipre турады, сондыктан энпме-дукен курып журуге, Э м и ­ нага Караганда м у м к ж д т аздау. — Э й , Кулеке, аман-есенсщдер ме? Байын касына кептен 6epi жатпаган ба, енсен Tycin ке л п л гой. Байка, Кулахметж бастыктармен журедц олардын калтасында акш а, астарында кол1к болганды ктан, ecipin кы з- келжшектермен ойнап-кулпш екендерж еслп журм1з гой, куйеуж 6ipeyre гашык болып, басы ауып калмасын. Анау Баймахан ше, э л п су шаруашылыгында инженер болып ютейпн енгезердей кара ж т т бар гой, сол махаббат уилн кырылысып жатыр, энеки,— деп бастады эн пм есж Эмина, курбысымен апыл-гупыл амандаса салысымен, оны ынтык- тыра Tycin. — Аманбыз, эйтеу1р, журм1з гой суйретиип. Ойпырмай, Баймаханга не болып калыпты. Ол Анарга уйленешн деп журген жок па едк Оны койып, тагы 6ipeyre гашык болып- ты ма? —деп Кулпаш та энпмсш ш п ала женелдь — Ие-е-е, сен озщ маужырап журж 6ipa3 перееден кур калыпсын гой. Ойбай, ол кызды Калыбай леген прокурор ж т т ше, 63i Баймаханмен дос екен, сол алып кашыпты. Ар- тынша Баймахан 6ipneme ж ттгер ж eprin барып, Кдпыбайды урып жыгып, Анарды тартып алып KeTinTi. С е й т т , Баймахан уйше барганы сол-ак екен, прокурор гой, ол не icreyuii eiii. милиция ж1берген, «кyuiTiHin арты дшрмен тартады» деген- 95

дей. Олар Баймаханды камауга алмакшы болган. Содан Бай- маханнын жолдас xiriirepi милицияны сабапты. Кейш тагы 6ip топ милиция келсе, булар уйшн eciriH iuimeH таре жауып алып, ауладагы кзбаган итп шынжырдан босатып Ж1береш. Содан милиционерлер колдарындагы радио сиякты «мега­ фон» деген б1рденемен: «жаксылыкпен шыгындар, эйтпесе, кекелерщнщ тойын кереандер!» —деп кеше кешке дейш ай- кайлап турганын сен калай ecTiMereHciH, буюл Терецезек шулады гой, - дейш Эмина энпмеш кызыгына жетозгенше асыгып. — Эрмен карай айтшы. Сонымен Баймахан байгусты камады ма? — К,амамай коюшы ма едк милиция дегешн. 031 проку- рорымен коса милициясын урса, камап койган, эрине. — Анар не icTefli екен? 03i ypin ауызга салгандай эдем1 кыз гой. Ж т т т е р таласпай кайтеш. Баймахан екеужщ ж ургенж е де 6ipa3 болды гой, неге осы уакытка дейш уйленш алмаган екен ездер1? EKeyi кол устасып кинога, тойга 6ipre барып жургенж Kepin журм1з. Анау К,алыбай прокурорлыгын пайдаланып, кыз кенбесе де алып кашкан да, зан ез колында гой, —деп Кулпаш та кызына тусть - Анарын мыкты екен. Баймаханды милиция алып кет- кеннен сон, ол жолдын аргы бетжде туратын Баймаханнын куйеудеп карындасынын уйже барып, «мен Баймаханнан ешкайда кетпеймж» деп, сонда калыпты. Анар кыз e3i мугтиим гой. Туган жер1 Жалагаш жакта, Кызылордадагы мугал1мдер институтын б т р г е н н е н кейш жолдамамен осында келш жумыс icTen журген. Мунда 6ip агайындары- нын уйжде турып жаткан Kepiнедг Ал Баймаханнын еке- ineiueci кумда мал багады екен. ©3i каладагы су шарауашы- лыгы институтын 6iiipin келш, кызмет icren жатканына eKi жылдай болган, пысыктыгынан аудан басшылыгынан eKi бел мелi жер уй алып та улгерштг Жанагы окига сол уйде болган. - Э й , маладес Анар кыз, шын суйед1 екен. Караты ана- нын прокурорлыгына да кызыкпай, сатылмауын. Енш ми­ лиция дегенш онайлыкпен Баймаханды шыгарса болганы гой. - Баймахан еркек екен, жолдастары коп, 6api шетшен кызметкер. Окыганнын ж ещ белек кой, б1здердш гой, мэшинанын бурандасын бураганнан баска ештене колдары- 96

нан келмейдк Ойпырмай, ен болмаса, анда-санда колы бо- сагаида 6ip Me№pittoi кандырып энпмелесуге де жарамайды гой. Онымен 6ipre конакка бара калсац, арак irnin алып эрю м ге эю рендеп, маскаранды шыгаратынын кайтерсш. 0(iTeyip, байга тиш, балалы болган сон, алдап-сулап «ceniKi дурыс, сснен жаксы жан жок» деумен келпрсш , opric бо- лып, «журтка кулю болып калмайын, жаман болса да бала- ларымньщ aKeci гой, жастайымнан косылган косагым, буран MeHin жаным ашымаганда ю м ж н жаны ашидымен» O3iH-03i басумен келе жатыр гой, мына пакыр курбыц, — деп Эмина Баймахандай азаматка тамсанып турып, байкау- сызда ©3iHin ©MipiHe налитынын Кулпашка бщшрш койга- нына намыстанып калды да, артынша дереу онысын жуып- шайган болып: — Эйтеу1р, Ан ар eKeyi косылып, бакытты болсын. К ой , мен э ц п м е согып турганда уйдеп балалар мектептен келш, карындары ашып калган шыгар, - деп ол тез коштасты да, ж!берген агаттыгына жыны устап, еши ©3iHiH куйеу1 турапы айтканы буюл ауданга жайылатынына imi ку й ш , алай-дулей болганын байкатпауга тырысып, аягын шапшанбасып журш кетп. Бул окига рас болып шыкты. Он кун ©ткен сон, Байма- хан акталып шыгып, Калыбай прокурорлык кызметшде ауызша coric апган. Баймахан мен Анардык уйлену тойы аудан орталыгын- дагы асханада дурюреп orri. Агайын-туыс, жора-жолдас мэз-мэйрам болып куанып, ею жаска бак тигель Барлыгы махаббаттын, адалдыктын, шынайы ce3iMHiH ж ен етж ж е ceHiMflepi артып, охйрдш коленкесш ен ropi шуагы коп екенше коздер1 жетш, кожлдер1 жайланган едь Бул ceHiM мен жешс тойы болды. BipaK OMipaiH аяк астынан курт бурылыс жасайтын кездер1 коп екен. Ж ас жубайлардын бакыты узакка барма- ды. Жарты жыл отпей жатып, Анар кенеттен электр YTiKTin жалан сымына колы Tuin KeTin, ток тартып, аяк ас­ тынан кайтыс болды. Ею к а ба т екен, iuiiHfle уш айлык HopecTeci Kerri. Содан кейж Баймаханнын кур сулдер1 калган, оны корген адам ны н im i бауыры е з ш п коя 6epeTin. Bip жылдай ол жан KacipeTiH журтка бтд1рмей журдь Жуз1 куарып, солгын жанары айдаланы к е з т , жа- нындагылармен сейлесш турса да, онын Koniai аландап, баска жакта сиякты болатын. Bip KyHi ымырт тускенде 97 154-1

керш1лердщ электр жарыгы ешш калган. Аудандагы жалг- ыз монтер Гриша деген орыс Ж1г1т1 уйшен табылмапты. Содан Баймахан онын курал-саймандарын шешесшен сурап алып, аягына TeMip KiceH TicTeyirin Knin, белш шын- жырмен электр сымы тартылган баганга беютед| де, оган ермелеп шыгып уз1лген жерлерд1 жалгастыра бастайды, колы икемге келмеген сон резенке колгапты шешш тас- тапты. Bip кезде Баймаханнын шыркыраган жан дауысы шыкканын еслген уй иелер1 мен кергшлер болган сумдык- ты кездер1мен керед1 . Баймаханнын шаштары шатырлап жанганда, онын зарлап, квмекке шакырган жан дауысын есггкен катын-калаш OKipin, зэрелер1 ушып, балаларды алып каша бастады, еркектер баганды айналып, журектер1 как айырылардай all урып, дэрменс1зд1ктен далбасалап бе- талды ж упр ш жур. Оган жакындаса оздер1 куритынын 6api б1лед1. Б1разга дей1н Баймаханнын жанушыра ышкы- нып шынгырган дауысы кеиш ауада жангырып, итгер уде- ре абалап, мал урейлене манырап ж ан-ж актьщ 6apiH TiTipKeHflipiri, TyptiiiKTipin ж1бердг Баймаханнын кап-кара квм1рдей болып куйген денес1н кврген журт бакырып, ой- байлап Keiri, одан кей1н карауга ешк1мн1н де дэтт шыдама- ды. Дщкелер1 курып, аулакка кашып барып, журектер1н устап, енк1лдеп отырып етрегендер мундай азап ол1мд1 бурын-сонды корт-бшмеген efli. Баймаханды жоктап, еплмеген жан жок. Онын м э й т Анардын жанына койылды. Оларга арнап Махаббат маза- рь(н салдырган туган-туыс, жора-жолдас мына жолдарга eKi гашык жаннын гумырынын магынасын сыйгызгандай: «Олар суйд1, ертендн куйд1. Мэнпл1к Махаббат элем1не 6ipre ушты». Бул окига талай адамнын жан-дуниес!нде копарылыс жасап, кеп ой салгандай. «Мына жарык фэниде 6ipiH-6ipi суйгендер неге бакытты бола алмайды? Нел1ктен жаксылар- дын гумыры келте?» - деген суракка эр пенде ез1нше жауап iздеп элек болды. Бастары косылганда ауылдастар Баймахан мен Анардын аянышты гагдырларын кепке д ей т теб1рене айтып, acipece, эйелдер жагы кез жастарына не бола алмай калатын. Б1реулер1: «Осы ттл-кез деген жаман. Жаксыларга суктанганды коймайды бул казак. Тук кермегендей тамса- нып, таныркап, тандайларын кагып журед1 кейб1реулер. 1штер1н кызганыш тырнап жататындары да бар. Сонын 6api

ондырсын ба адамды. «П л -кез тас жарады, тас жармаса бас жарады», деп бурынгылар бекер айтпаган гой» — десе, eKimuici: «эжелер1м1з отпен, адыраспанмен yftai де, балалар- ды да аластап жатушы едк K.a3ip сонын барж «ecKiHiH кал- дыгы» деп умыттырды гой. Heri3i сол дурыс, ар адамнын бойы ауыр тартып, ластанатыны рас, соны тазартып туру керек», —деп коштап кояды. YuiiHiiii 6ipeyi: «Айналып кел- генде бул тагдырдын ici. Мандайга OMipiH жазылып кояды деген рас, ей. Л л -к о з э л а з жас балага, элж уаз адамдарка тиедк ал кылшылдап турган кыз бен ж т т п н куш-куатын Tecin шыга алмайды», - деп аз ойын ортага салады. Осылай журт Баймахан мен Анардын ауыр казасынан кейж eciH арен жия бастаганда Тереназекте тагы 6ip жантурипгерлж жагдай болды. Екнши aiiri.Mc Жаныл эж ейдж отагасы да, тунгыш улы да ¥лы Отан согысында каза болган. 03i Кдраман деген жасы жиырма бестердеп баласынын колында турады. О л тепсе техпр узетж , тапалтак бойлы, кос жауырыны какпактай, eKi иыгына exi адам сиятындай ж ш т. 0 з ж ж MiHe3i шатак, кап сайлеп жатпайды, шымбайына бататын саз еспгенде, денге- лек ш у н п л каздер1 ш аты нап, ж уан ж удырыгын ала ж упрепж бар, 6ipaK кенин кеткен адамынан жанын аямай- ды, досгык сертке, сазге 6epiK. Онын колы ашык, жомарг кашл екенж ауылдасгарынын 6api бж едк Ka6ici одан сескенед! де, api сыйлайды. Осы Кдраман жер аударылып келген шешен агайындардыц Зура атты кызына уйленген, одан Кдйрат, Айбат атгы eKi улы бар. Зура орта бойлы, тал- дырмаш, узын коныр буйра шашын exi apiM eTin, аркасына салып, басынан орамалын тастамайтын эдехпше келген сары келшшек, G3i азык-тулж дукежпде б1раздан 6epi сату- шы болып ктейдй Ал Кдраман тиянакты еш жерде TipuiuiiK eTin карык кылмайды, журген ортада адамдармен айкасып кала береди сайтш жумыстан шыгарылады. BipaK ол a3i 6ipiHiiii болып ешюмге тжспейди ойын-калжынды катер- мей, кейде Кудай урып, бокска уйренген колын склтеп кала- ды да, артынан 6ipey туанш ргенде кателжж yfbin, ынгай- сызданып, мойны салбырап журген!. 03i сазге шоркак бол- гандыктан ба, элде намыс каре ме, attTeyip, ж1берген агат-

тыктарына KeuiipiM сурай алмай'ды. TeMip жол стансасында вагондардан квкйр Tycipin, анга шыгып, балык, аулап, жттгермен 6ipre Kypim орып, кесек куйып журш, airreyip, бала-шагасын асырайтын жапгыз улынын аман-есен кез ал- дында жургенше ш у ю р ш ш к eTin, Жаныл шешей кужге TaHipre тэубе айтып отырады. Bip куж езжен бес жасы Kiuji, былтыр жазда жасы жетшске келш кайтыс болган Карашаш атгы кершюшщ асында отырып, осы Жаныл ше­ шей: - Азаматтын ж еж белек, табысы да берекел! гой. Ш уйкебас ургаш ылар, 6i3 эл1м1зге карамай, соларга джендейм1з-ау, e3iMi3 тауды копарардай болып. Кейде, Tinri, кеуде\\пзге нан nicin кететтж де бар. Мунын 6api ай- налайын асылдан жаралган ер-азаматтардьщ аркасында. Катындардын да тайрандайтыны арка суйер жарлары, улдары болгандыктан. Еркек деген куш-кайрат кой, epKiHcireHfli именд1редК баска шыккысы келш кердендегежн сабасына TycipeTiH айбат пен куат кой. Эже- апаларымыз осыны жаксы т усж ш , ер-азаматтарынын тебес1н кекке KeTepin еткендер1 сондыктан. «Еркеп жок уйд1 жын-шайтан^билеп-тестейди деген бурынгылардан калган сез бар. Канш ама ел мен ж ердж Tiperi болган апайтес, ж ур ек тер ж ж Tyri бар азаматтарымыздан анау еткен ку согыста айырылып калдык. Одан кейж мына ук1мет катын-калаштын колтыгына су буркж койып, ер­ кек бггкешй солардын аягына жыгып, тендж деп байтап бггкешй тайрандатып, кайран азаматтарды жасытып, «кит» етсе, «эйелше ттл типзген, кол кетерген» деп жиналыска салып, жжерлерж кум кылды-ау есш ерледш. в с т т урпа- гымызды бурынгы аталарымыздын ер, кайсар epi март мжездержен 6ipTe-6ipTe айырып, дубэрэ eTin ж1бермесе болганы. Айналайын Каражаным, экесжен он жасында калып efli, Кудайга шуюр, журттын баласынан кем болып ескен ж ок, е р к е л т бары рас, 6ipaK к е н ш таза, алал, 6apiMi3fliH жанашырымыз, корганымыз, т1рек-суйежипм1з. Анау Зура келж ж н, шешеннщ пысык-ак кызынын 6ip ай итнгдеп журш тапкан табысын б1рнеше кунде Kipri3in отыр гой арыстаным, аман болсын. Осы кара баланын алдында елеем ещц менде арман жок, артымда немерелер1м калып, ecin-eH in меж ест ер ж е алып >курсе болды , ризамын eMipiMe», - деп Жаныл ежей шашы сиреп ceBflipen калган 100

басынан суси беретж , былтыр баласы Алматыдан сыйга экелж берген, шашагы бар ак, лэтге орамалын шот ман- дайына тартумен элек болып, сейлеп отыр. Жиналгандардын iuiiane аудан эю м ш ш гж де eceniui бо­ лып ютейтж жасы кырыктагы, куйеуж ен уш баласымен ажыраскан Сапура атты K03i жыланнын кезждей шагыр, сумандап калган айел ерш ернж е жукпай, сампылдай Kerri: - Ш ешей, ci3 о т м е т к е ейтш тж т и п з ш сейлемеж з. Эйелдердщ тырнагына турмайтын кейб1р еркектер бар. 0здер1н1н колдарынан ия TipmmiK icTey келмейдк ия оз бастарын алып журе алмайды. Тапканына арак iuiin келж, отбасына ойран салып, балаларынын зэресж ушырып, эйелж кагала торгайдай eTin сабап, ертежне тук болмаган- дай болып жумысына барып, миыгынан кулш жургеж . С ол еркексымактардын мундай айуандыгына ю м тыйым салуы керек? Ондайларды жиналыста 6errepiH аймандай етпесен, еишмнен корыкпайды. Сондыктан, баска амалы ж ок болгандыктан, эйелдер1 олардын ж умы с к т ей т ш жерждеп партия, немесе кэстод ак уйымдарына барып, куйеуж тэртшке шакыруды талап етуге мэжбур. ©йтпе- генде, эйел байгустын iujKem ipiH, жегеж жел1м болып, кунде ежреп, сол онбаган еркектж TenKiciHeH олу1 керек пе? - Э й , карагым, мына сен сиякты айылын тыймай сункылдап калган катынга кандай еркек шыдап, тотеп бере алады. Ол сонда «аш кулактан тыныш кулак» дел ун-туназ милау болып журе 6epyi керек пе, сендерше. Ер-азаматгын 6ipfle кожл кошы болады, ewii б1рде шггей тынып киналып журедь Олар катындарша коп сейлеп, сез сапыра бермейдн Сондыктан, эйеЛ1 онын кас-кабагына карап-ак б о р т т у с ж т , арнерсет шатып, куйеуж коп мазалай бермей, кайта дэмд1 тамагын ауызына тосып, жаксы кылык танытып, жумсак MiHe3iMeH ж ур еп н ж1б1ту1 керек кой. Ka3ipri катындар еркектщ кашрш бшмейдь Согыстан кейж жас кыздар ж т т тупл шалга зар болып калган едь Eaai, мже, содан 6epi отыз жыл orin-ri, сол арада адамдар кандай 03repin кеткен, о Жаса- ган, тэкаппарлыктан сактай гор мына пенделер1нд1, - деп Жаныл шешей, KypciHin, api карай сойлей алмай, алкынып калды. - Сонда еркектер киналып, кецьл куйлер1 болмаган- 101