Ж.Дәрібаева Ақ бура сезімдер

Енш Сэуле педучилищежн студен-ri болып, окып жатка- нына, биыл, MiHe, еюнил жылга айналды. Жармедет кекес1 бул окуга тускеннен кейж, 6ip айдан сон дуние салды. Апа- сы терт xacecnipiM баламен ж еар калып, каггы киналса да, Сэулеж окуынан калдырмай, ез1не артылган аманатган ай- нымады. Свйткен Биб1ганша апасы мен Жармедет кекесшщ де, «ез1м1з рахат кермесек те, осы 6ip жапырак кызга бак бере квр» деп Кудайга жалбарынумен дуниеден еткен Дар- хан атасы мен Рыскул э ж е сш щ де алдарында, тугалы кермеген эк еамен табысуга умтылганы ушш С эуле езш юнэлап жур. BipaK сол эк есж керуге деген куштарлык ce3iMi куннен кунге удей тускендей, ещп ол кеж лж ж осы куйж ешкандай акыл-оймен тежей алар емес. С э у л е бесж пп класта ж урш алгашкы в л е т н орыс тш н д е устазына арнап жазган едк Калага келгел1 онын орысша, казакша жырлары мен макалалары облыстык газет беттержде жарияланып жэне радиодан да бершп жур. Оны калалык комсомол комитет! жиындарга шакырып, свз 6epin, жастар алдында жыр окытатын болган. 1965 жылдын кыркуйек айынын сонында майталман акын, казак сатирасынын сарбазы атанган Аскар Токмагам- бетовтын 60 жылдык мерейтойын Кызылорда каласында етюзуш Республика басшылыгы уйгарган екен. Bipa3 жыл бурын Аскар ага денсаулыгына байланысты Алматыдан 03iHin туган жерже кайтып келген болатын. Ежи осы той басталып, Казакстаннын тукт р -т ук т р ж ен де, баска жер- лерден де конактар келш, облыстык драма театрынын гима- ратында салтанатты жиналыс eTin жатыр. С эуле де осы кеште каланын комсомол жастарынын атынан езж ш куттыктау жырын окыды. Осында шыгып сэйлеген акын- дардын арасында Шиел1 аудандык газетжж редакциясында кызмет ктейтж акын Канапия Дэр1баев та бар едл Сэуле ол KiciMeH эн п м е л е сш , Шиел1 еж р ж д е туратын Аппаков Ыбырайым деген Kici езже туыскан болып келетшж, онын накты мекен-жайын б1ле алмай жургенж айткан, 6ipaK ол S3iHiH эк еа екенж жасырган едь Содан ею аптадан кей1н сол Канапия агасынан Сэулеге хат келш тур, онда (здеген адамынын кай жерде KiM болып кггейтжж ол нактылап жа- зып »i6epinTi. Куанганнан бакытка Te6eci 6ip eai гана жет- пей, Сэуле 6ipiHuii хатгы экесже, еюниисж, рахмепн жау- 152

дырып anri кайырымды агасына салды, 6ipaK бул жолы да оган шындыкты айта алмай, кейшге калдырган. Содан 6epri G3iHiH куй! осы, жанын коярга жер таппай пойызга мшетш KyHiH санап отырганы мынау. Э к е с ш е н 6ip хабар келin калар дел ж уреп апабуртып, кеудесше сыймай ж ургеш . Озшен 03i елендеп, кужге жатакхананын астынгы кабатын- дагы хат жататын жэшжке б1рнеше рет барып уншш кайта- ды, сол жерде отыратын кузетий эйел бутан куакылана карал: « Ж т т ш , шамасы, ceni умыткан гой, тагы хат жок», - дел кулед1 кеп, мазак кылгандай. Сауле дуниеге шыр етш келгенде оны нагашы Дархан атасы мен Рыскул э ж е а бауырына басып, согыстан оралма- FaH жалгыз улы Сатыбалдыны жоктатпау учли Алланын 6i3re ж1берген жубанышы дел кабылдап, муны алданыш ет- кен, еркелеткен, айтканын ею етпеген. Бул 6ipiHuii класка барганда э ж е а кылтамак ауруынан дуние салды да, атасы осы кызын он ушке келгенше e3i багып-кагып, еш бападан кем кылмай ecipin едк ауырмай-сыркамай сексенге аяк бас- канда ол Kici де ем1рден озган. Кпикентайынан С эуленщ exi т1лд1 б1рдей менгеруге м у м ю н д т болды . М ек т е п те п MyraniMflepi оган орыс эдебиетшен влен, энпмелер окытса, уйде атасы кызы твртшлн класка барганнан бастап казак халкынын дастандарына шукшиткызып, т ш н сындыртып, окыткызып коятын да, G3i тындап жататын. Жасы он exire келер-келместен С эуле «эке-шешем шал мен кемп!р болуы мумкш емес», —деген ой туйдк Содан ба­ стап ол осы купиянын сырын б!Лrici келш, 6ipey болмаса 6ipey мунын экес! туралы айтып калатындай елендеумен журетш. Квктем айынын тамылжыган 6ip куш С ауле eciK алдын жинастырып, сыпырып жур едй кенет карой уйдщ ауласындагы шарбактан езш е Teciain карал турган, устше сургылт костюм мен ак жейде киген, шашын артка карай тараган, кен мандай, ашан жуздй тур-пошымы кызметкерге уксайтын ер xiciHi Kepin, С эу л е «экем меж i3flen келген екен» дел онын жанына «папалап» жетш барганда, анау Kici шошып кеткендей, шапшан бурылып журе берген, бул сон- да он уш жаска енш толган болатын. Атасы кайтканнан сон e3iHiH кецмп кулазып, жалгызсырап журген ол Биб1ганша апасынын yiiiHe уйрешсе алмады, acipece, алты жасар CepiK iHici eKeyiHiH басы nicneft кала беретш. Ол да 6ip уйдщ 153

тентеп, айтканынан кайтпайтын касарыскыш, кырсык, бул оны багындырамын деп элек. Е к еуш щ арасына Tycin Биб1ганша апасы: « С е н т не туйедей болып, юшкентай- ларга камкор болады десем, езш сау сиырдын кумалагы емессщ -ау. Экене уксап неменеге iciHin-Ke6iHeciH, а ? » ,- деп урсып береди Мундайда С эуле де шагып алрандай: «Мен1н экем а з д ш де экещз рой, Дархан атама ейтш тш тиг1збешз», - деп булкан-талкан болатын. Сосын апасы: «Болды енд!, типи мен жагына суйенбей, сен меж уйретпей- ак кой, шынымен экене уксарансын, ол да сендей езжен сез асырмайтын e/ii, эй, уксамасан тумарыр», —деп xexipin, ба- сын кайкайтып алып, журе сейлейтж. Б1рде ауладагы, уйдж жанына орналаскан жер ошактын жанында, eKi-уш тал карагаштын келенкесжде 6ipeyi самаурын кайнатып, eKinmici нан жауып отырган Биб1ганша апасы мен Катима атты жасы кырыктардан аскан, шубар бет керпм эйелмен екеуара энг>месш щ езш е катысты екеш н С эу л е ecTin калып, балалармен куыспак ойнап журген болып, жакыны- рак ке л т , байкатпай куларын тоскан. Катима: «0Keci барын сезе ме e3i? О л кай жерде турады, не icTeHfli екен?» Биб1ганша: «Жок, бишейш, оран ешюм айткан емес. BipaK, «уксамасан тумагырдын» сонан мжез-кулкынын аумай кал- ганын кайтерсщ. «ШиелЬ> ауданынын 6ip совхозында бас- тык дейдк ecryiMme. Heri3i колынан ic келетш азамат кой. Мен ез1м журепм каламай косылган сон, 6ipre тура алма- дым. Эйтпесе, ол меж багалай бтлд1, обалы не керек, жаксы KGpeTiH. Ол осында сот болды, одан кудалаура тустк Сейтж, Жалагашка адвокаттыкка ауысты, одан бул жакка кайтып келin. уй л ен т, «Шаган» деген жерде мектеп-интернаттын директоры болган. Кейж 03iniH туган жагына карай кеткен, сол жакта колхоз председател1 кызметже тагайындалран е к ен » ,- деп ол жэймен сойлей отырып, бэр1н курбысына актара салган. Катима: «Онын аты-жеж KiM eai, б1здж де сол Шиел1 ауданында туратын кудаларымыз бар гой», - де­ ген сурагына, Ханша дауысын бэсендетш : «Ыбырайым Ап- пакон» - деди Е к е у ж щ бул жакка кайта-кайта карай бергендерж байкамагансыган Сэуленж , сол аталган eciMiiin эк есж ж аты екенж е еш кумэш болган жок. Сол сэтге онын журегжде 6ip от тутанып, лапылдап, букьп жан дуниеа жар- кырап KeTTi. Ол бул eciMfli ешкашан умытпастай етш, сана- 154

сына куйып апды. Муны Кудайдын 03i есттрткендей. Сэуле енд1 aKeciMcn табысуды армандай бастады. Эттен , од Kici туратын соихоздын атын бшсе, хат жазып, iuiiwieri оган де­ ген екпесш де, сагынышын да жетюзер ед1 гой. Од кезде Сэуле сепзшпп класта окитын. Еши сол арманына жетуге аз гана кундер калган сиякты. Ол хат кутумен елендеп, журен лупглдеп жургенше де он- шакты кун болып калды. Хат келсе де, келмесе дс еши 6ip аптадан сон ол жолга шыгады. Не болса да экеЫмен кездесу1 керек, ол осындай шеилмге келген. «Эк ем меж керсе, ет-бауыры елж1ремеу1 мумкж емес, мен онын тунгы- шымын гой», - деп, Сэуле жанындагы уш курбысына бар сырын ашып салган. Олар да бул уипн толганып, кужге хат- ты тосып, жандары жай таппай жур. « С уй ж ш П » - деп эркайсысы eciKTeH Kipe колдарын артка тыгып, эзшлеп, сол c9Tri болдыруга асыгады. Бупн казан айынын ymiHiiii жулдызы. Сэуле оку корпу- сынын екжип кабатында «педагогика» п э н ж ж аудитория- сында лекция тындап отыр. Bip кезде каби нетпн eciriH 6ipey тыкыллатты, дарю 6epin турган Валентина Федоровна атгы апай eciKTi ашып, шыкты да, сэлден кейж, кайта Kipin: «Сауле, выйди, там, внизу, к тебе какая-то женщина при­ шла»,— дедй С эу л е iiuiHeH: «Тагы да калалык комсомол комитет! 6ip жумыс тапсыратын болды foH, солардан баска KiM келуий едц булар сабак тындатпайды ес п п , кагаздарын жазгызып отыргызып коймаса жарар едЬ>, — деп, олардын жумыска жепп коятынын ойлап, кабагы тырысып, 6ipiHmi кабатка тусе бергенде, баспалдак жанында жасы отыздар шамасындагы, орта бойлы, Typi кэрюке уксайтын, шашын тебесже туйген, келбетжде устазларга тэн катандык бар 6ip келжшек, буган тебесжен койып калгандай: «Сен С эу ле сж бе?» - дед1 дауысы 6ip турл1 таргылданып. Бул OFan жак- тырмай карап: «Ия, не айтайын деп едщ1з?» — де;п журе сэйлеп. EKeyi 6ip-6ipiMeH сэлемдескен де жок. «Ендеше, са­ ган папан келдц мешмен жур»,— деп эл п эйел айта берген­ де, Сэуле yiuiH аспан аударылып жерге тускендей болды. Онын журен кеудесжен ушып шыгып кете жаздады. Bip сэт ол yniH де шыгара алмай, сшейш турып калды да, кайтадан жогары карай жупрш бара жатты, Timi, аягынын астындагы баспалдактарды да сезер емес. Аудиторияга ентелей Kipren 155

ол, езш щ орнына калай жеткенш де бмшейш, столга eKi колын койып, етпеггеп бетз-басын буркеп отырып: «Папа»... - деп ен м л д еп жыласын кеп! Мугал1м де, кыздар да Ypnnicin, ан-так болып отырганда, ез!мен 6ip белмеде жата- тын Карльнаш пен Гайнижамал буган ж упрш келш, мой- нынан кушактап: «Папаннан хабар келген гой, Сауле, поз­ дравляем!» — деп ездер1 косыла жылап, муны суйш жатып, таныркап, ештенеге тусшбей тургандарга бурылып: «Она папу своего нашла, которого вообще не видела!» — дейд1 олар журектер1 жарылардай куанып. Сосын барлыгы муны кушактап, куттыктап жатыр, жиырма кыздын журепнен шыккан жаркын леб!здерден кабинет imi нурланып кеткен- дей едк Валентина Федоровна булардын класс жетекшю, ол да таныркап, tuoKipTi уцмн куанып, оны куттыктап, кушкан. Bip сэтге кецип аспандап, бакытган басы айналып, кезшен жасы парлаган Сеуле: «Ол осында келдк м е т купп тур», - легенде кыздар ере турегелш, терезелерге карай жупрш. Ва­ лентина Федоровна жанагы келген ейелмен сейлесуге теменге Tycin кеткен, сэлден кешн келд1 де: «Сауле, я от души за тебя рада. Сейчас, ты вместе с Карлыгаш и Гайни­ жамал пойдешь в свою комнату, переоденешься, во дворе тебя ждут родные»,- дедь Сэулеж н аяк-колынан жан кетш калгандай, бойын билей алмай, кыздардын колтыгынан суйемелдеу1мен жатакханага арен жетп. Курбылары муны iiieiijiHaipin-Kmmupin элек. Устш е не KHreHiH де бшмейш, тек куаныш пен толганыстан куйындаган сез1мдер кыспа- гында калган ж уреп алабуртып, кеудесш ургылайды. Енш 6ipep сэтте езш щ екешмен кездесетшш ойлаганда, туда бойын 6ip беймегпм куй кайтадан шымырлата женеледь Карлыгаш, Гайнижамал жене баска топта окитын Сулушаш та келш, куанганнан yuieyi acbifa-ycire Сэулеш узатуга дай- ындап жаткандай, бетш опалап. касы мен ернш боягыштап болар емес. «Папан кергенде, «кызым кандай эдемВ» - деп imi-бауыры елж1реп коя 6epcinuii. давай, шашына тез-тез прическа жасап ж1берей!к», — деп Гайнижамал мунын кыска шашын майда таракпен KenciTin кояр емес. «Вы што, кыздар, не успеем, там, папа ждет. Наверное, весь извелся. Давайте, по-быстрее, по-шустрее!» —деп Карлыгаштын ты- зактап жургешн де, Сулушаштын тыгып e3i гана пайдала- нып журген «М ож ет быть» деген Польшанын ш с суын 156

мунын устше сепюш тсп жатканын да - бэр ш 6ip баска элемнен к о р т тургандай болып Сэуле тур е р к -ж к е р а з балбырап. Bip кезде кыздар оны демеп сыртка шыгарган. Жатакхананы айнала бере, асфальт жолдын бойындагы уш жещл мэшинанын жанында бес-алты ер адам коршедг С э у ­ ле мен кыздар солай карай журдь Жакынлай берген буларга карай сол топтан ею «acecnipiM ер бала ж у п р т к е л т , кыз- дардын ортасынлаты С эуленш мойнынан кушактап алып, exeyi б1рдей «эпкелеп», бетшен с у й т жатыр. Баганагы 03iH i3flen келген келшшек: «Булар ceniH бауырларын, Шагаибек пен Нурлан болады, табысуларынмен, айналайындар! К,ан деген мыкты той, mipKin, кыздардын шпнен мыналар калай жанылмай, 03iHfli таныды, десейпл!» — деп, айта бергенде анау жерде турган ер ю ал ер де келш, 6api мунын мандайы- нан с у й т , каумалап амандасты. Сэуле олардын эркайсысы- нын жузЫе уюледк ешкайсысы бутан ынтытып, кулай тусш туртан жок, мунын ж уреп де оларта селт етпейдг «Сонда aKeci булардын iuiiaae жок па, калай? Ол Kici келмеген бс? Экемд1 б1рден таныр ед1м той, журепм алдамас», —деген се- кем ой басында бурк еткен. Bip кезде коныр костюм-шал- барлы, ак жейдесше ала коныр галстук таккан улкен кара K63i OTKip, басындагы сиректеу шашы бурыл тарта бастаган, орта бойлы 6ip Kici: «Сэуле, карагым, 6i3 папаннын жолдас- тарымыз, ол KiciHin келуге журеп дауаламады, сондыктан саган 6i3fli ж!бердк 03i мынау Эдия апайын мен влеухан жезденнщ уЖнде ceHi KyTin отыр. K,a3ip мэшиналардын 6ipeyiHe мМ ндер, сол жакка карай барайык»,— деп муны кыздарымен 6ipre «Волгага», ездер1 «Жигулилерге» жайга- сып, 6api жылжыды. Жол бойы кыздар Сэу ле н щ кошлш кэтермекпл болып, бутан, 6ipece, жеюп, 6ipece, камшылай Tycin, 6ip-6ipiMeH даурытыса, жарыса, сыбырлай сейлеп келедп « Бупннен бастап en/ii экел1 болдын, не сезш отыр- сын, кызыксын той, эзщ н щ орнында баска 6ipey болса, куаныштан журеп жарылар едк ал cenin урккен кояндай 6ypicin калганын не, басынды KOTepin, папаннын алдына жаркырап бармайсын б а » ,- деп yuicyi уш жактап, мунын ойын белплер1 к елт элек. Сэуле езш устап, ce3iMre бой ал- дырмаута тырысып-ак батуда, 6ipaK лыксып к е л т , кеудесш тумшалаган ыстык толкындарды тежеуге шамасы ж ок. 0 к еа м е н кездесер сэт жакындаган сайын ол калыктап 157

ушып кетердей, машинанын ыргатуымен ыргалып, ойы кекте шарыктайды. Жанагы xyripin келш «эпкелеп» алга- шкы per озшш мойнына орагытылган шгперше айткысы келген ыстык ынтыктыгын да 6Uaipe алмады-ау, сол 6ip сэтте шуакты сездер кемешне к елт кептелт турып алганы. Бул e3i табигатынан уян, iuiKi ce3iMiH сыртка шыгара ал- майды. Атасы мен эжесш щ колында 6ip 03i вскешнктен бо- лар, eHTeyip, канша irniHeH елж1реп турса да, ол езжен кешнплерге жылы сез айтып, басынан сипауды б1ртурл! ынгайсыз кередг Bip кезде машина катарласкан жер уйлердж 6ipeyiHiH eciriHiH алдына к елт токтады. Сауленж журен алкымына ттрелгендей. — Ал , хош келдщ1здер, уйге Kipinaep! —деп аласа бой- лы, устжде коныр плащы, басында сол тустес шляпасы бар толыкша келген караторы ер Kici машинанын eciriH ашты. С э у л е н щ буындары б о сап, аяктары тэлт1ректеп, арен шыкты. С еуле дэл1зден iuiKe карай аттай бергенде exi колын артка устап, эрл1-берл1 шыдамсыздана, толганып журген орта бойлы, кере карыс мандайынын ортасында жарык- шагы бар, коныр -буйра шашты, карын байлаган, юшкене отты кара кездер1 ушкын шашкан, устждеп ак жейдесжж жеш туршген ер KiciHi Kopin, ©3iHiH eKeci екенж айтпай та- ныды. EKeyi 6ip-6ipiH кушактап алып, енюлдеп жылап, айы- рылар емес. dKeci кызын кушагына ораган куйн «Жаным мен1н, Сэулеипм! Саткын экенд! кенаре алар ма екенсж?! Бул жалганда менен кунейар жан жок шыгар! Kernipe ал- сан, кеилр, кеилр!»—деп мунын мандайынан, бетжен су й т , егш п тур. QKeciHiH осыншама жанынын He3iKTiriH, бойы- нан анкып турган MempiMiH сезген Сэуленж журепне нур куйылгандай. Ешкашан кормеген перзентж осынша аскак- татып, онын алдында басын ие бгпген экеге деген онын ш еказ алгысы мен ыстык ыкыласы сол сэтте оянган едг Кейж eKeciHin элазд1 панасына алып, парасат пен адам- дыкка табынып, пасык пен акымакты ыктыратын болмысы- на тэнт1 болган кездержде, Сеуле сол толагай теб1решске толы eKeyiHin апгашкы табысуында-ак ©3iHiH бойында оян­ ган перзентпк щкэр сез1м1мен eKeciHiH epeci бшк, ержурек жан екен1не калткысыз сенгенже тан калады. Осыны кай 158

туй сш м ен, калай укканын e3i де бт м е й д н 6ipaK айны- катеаз туйсшген екен. «Мен ушш сен жана тукан нэрестесш, бупннен бастап экел1 eMipiH басталды. Калай еркелеймш десен де ерюнде, мен ceHi eMip бойы еркелетш етуге дайынмын, жаным! Сэулеипм, кызым менщ, дуниедеп асылым, тунгышым! Сен мен1н эке-ш еш емнш де тунгыш HeMepecicin, армандап, жете алмай кеткен т ш е п с т , сондыктан да мен сенщ алдын- да басымды Hin етемш! Сол юсмерддц эруагынын алдында ант етемш, с е т ешп ешкашан жылатпаймын, колымнан келгенше езйип бакытгы етуге тырысамын, осыны эркашан жадында сакта, калкам! Сурапыл согыстан аман-есен меш алып келген де сен керетж жарык шыгар. C en in жолыннык ак екен1н1н дэлел1 ретшде соныннан ерген iHi-ciHamepiH Qcin келе жатыр. Енд1 солардын б э р ж ш кош басш ысы 03iHciH. Б1здщ эулетпн жолы улкеш осы уакытка дейiн мен болып келд1м, euiKiM маган карсы келген емес, енд1 -пзпшй саган берд1м, кызым! Ешк1м де сенш бе тт н ен какпайды, м е н т тунгышым барж оз1-ак Hrepin, yflipin, акылмен бас- карып, сез1мталдыкпен озш е баурап алатынына мен сенем ш !»- деп eMipeHin, бой жетш калган кызын жас н э- рестедей алдына алып отырып, жанары жасаурап, бакытка кенелген сол 6ip сэггерде толгана сойлеген эк есж ш шкэр сагынышка, шынайы теб1рен1ске толы сездер1 С эу л е н ш кенш н кесшткен. Сонда берген уэдесжен 6ip рет те ауыт- кымай, кызынын абыройын аскактатып, мэртебесш бшктеткен акесж ж иллin мен ©Hereci Сэулеш н ©Mip бойгы жан азыгы, жешмпаздыкка бастайтын куагты ceHiMi болып, онын жан TyKnipiH нурландырып келедг Сосы н ... 6api ертепдегщей болып жалгаскан ©Mip бас­ талды. Ертешне эк еа Сэуленщ оку орнына Kipin, директо- рымен, устаздарымен танысып, оларды куанышын болicyге ресторанга шакырды. С эу л е н ш курстасгарын, каладагы ©3iHin жора-жолдастарын, туган-туыскандарын жиып, ол 03iniH кызымен кауышу тойын 6ipre тойлады. Kejieci кун i ол С эулеш курбыларымен дукендерд1 аралатып, барж е калагандарын алып бердк С эулеш басынан аягына дейж KHiriflipin, соган ©3i м эз болып, балаша куанып журген aKeci, толемнен кайтарылган пулды алуга умтылган кызына: «Мен1н Саулеипм калган-кутканды жинап журе ме екен. 159

Кой, балам, сен эрдайым бшк болуын керек. Сатушыларга да тиын-тебен калсын да, кайтесщ, алма»,- деп ол б1рнеше рет оган эп-ажептеу1р акшаны алгызбаган. Сондагы куаны- шы койнына сыймай журген эк еа жайлы ойлаганда Соуле ол KiciHiH алгашкы сэттен-ак мэргпкт1н, ipiJiiKTiK улпсж вз1не корсете бастаганын кейш тусшдь Калада уш кун той- лап, С эулеш ш(лер1мен кыдыртып, ертенше ycTi брезент «Уазик» машинасымен олар жолга шыкты. Жол бойы кездескен келжтт токтаткызып, жолаушы- лармен KOKiperiH кернеген куанышпен бол ю п, «жуз грам- датып» коньяк iiuKi3in, ж ур пзу ц пл ер д щ колдарына «уйлерще барган сон менщ кызымнын бакыты уш ж iminaep» деп 6ip-6ip ботелкеден устатып, к енш шалкыган OKeciHiH бейнеа Сэу ле н щ коз алдынан кетер ме, cipo... «Шиел1» ауданынын орталытында туратын Ыбырайымнын 6ip жолдасынын уйше булар аз гана аялдау ушш тускен. Олар да бул куанышты хабарды eciin, журектер1 лупшдеп, ак дастархандарын жайып кутш отыр екен. «Оздер бупн та- рихи сатин Kyoci болдыныздар, бул тек OKed мен кызынын кауышуы гана емес —ею еп з журектщ, кос тулганын, еткен мен болашактын табысуы, — деп теб1рене сойлеген Ыбекен жиналгандардын-кез алдында абыздарша аркаланып, кесше тустт. — Сендер менщ Сеулеппмнщ кездерше карандаршы: каймыгу, жэутендеу, жалтактау деген онда атымен жок, де- мек, 6i3 шынымен жещске жетшшз! бйткеш , урпагымыз экелер1 уш ж уялмай, жанарын жаркырата мына элемге Тура карай алады, бекер кан кеш пептз. Алдымыздагылар- дын кунэлары болса, оны канымызбен жуыппыз... Адамзат урпак ушш OMip суредь Ещц мен барлыгынды балдай тэтп баламмен табысуыма арналган тойга шакырамын! Келш 6i3fliH куанышымызды 6ipre бел1сщ1здер!»— деп шатганып, езш кушактап, 6ip сот касынан Ж1бермей, аяулы жуз1 арай- ланып, куД1реттене сойлеген OKeciHiH сездер1 Сэуленщ журепнде улагатгыктын айгагындай болып катталып, кейш жан-дуниесшщ 6epiK устанымына айналган eai. . MiHe, осы ауданнын «Тартогай»» совхозына беталган мэшинанын iuiiHfle алдынгы орындыкта отырган oKeci, ар- тында exi iHiciн кезек-кезек кушактап, эн п м е л е ст , KoniKTiH ыргагымен ыргалып, журеп дурсшдеп келе жаткан Сэулеге бурылып: «Кызым, б(з еши шамалыдан кейш уйге 160

жетем1з. Ол etui ceHiH уйщ! С е ж маман мен бауырларын гагат таппай кутш, eKi квздер1 терт болып журген шыгар, мен оларта телефон шалдыртып, хабар берпзгенм!н. Маман сеж жаксы керетжше ешкандай кумеж н болмасын. CeHiH хатын ен 6 ip iНШ1 онын колына THinTi. П ош та тасуш ы ейелдшде кызы ез!ндей жаны жабыркап ескен екен, «ертен ол да эк есж тапса, мен кайтем» деп ол байгус та жылап алыпты. CeHiH Незен маман: «кызды болдым, юлен ер бала- дан кейш Кудайдан уш жасар Шолпанжанды тшеп алып едж, eimi онын улкен emceci бар», —деп куанышы койнына сыймай, сырткы жайылымдарды аралап кеткен маган «суйшинлетт», ат шаптырып, адам xi6epiirri. Bi3 маман мен балалармен т у т мен уйыктамай ceHiH хатынды кайта-кайта окып, суретже карап елжгреп, K63iMi3fliH жасын суртумен болдык. CeH iH артыннан MeHi мына ж ж е р ж м е н 6ipre ж1берген де маман. «Сеуле 63i де келер-ау, 6ipaK сен ею улкен улды ертж , совхоздын к е л т м е н барып, оны уйге алып келгежн дурыс болар. Жолдас-жораларынын алдында онын мертебеа бжктеп, кежл1 кетерипп калсын. М ен бул жакта той камына Kipice берейж. Кызы мыз келсе, барлык жерден туыс-жекжат, жора-жолдастарымызды жинап, дурюретш тойлаймыз той. Еяз мунда асыта KyTeMi3, сендер аман-есен барып, Саулеж тез экеладер!» —деген маман ба­ лалармен 6ipre Ka3ip жолымызды тосып журген шытар», — деп eKeci Саулеж канатгандырып, онын кобалжып келе жа- ткан кецш не сежм уялата сейлеп келед1. Совхоздан eTin, бел1мшеге к!ргеннен бала-шата меши- намен жарысып, эйелдер 6ip тебеийктеп жан-жаты жасыл бояумен боялтан тактайлармен коршалтан улкен уйге карай бет алгандарынан-ак Сеуле 03flepiHiH Ka3ip сонда баратын- дарын тусшдь Bip кезде машина зуылдатып келш, сол кора- нын кен дарбазасына eHin, уйлж eciriHiH алдына барып ток- тады. Машинага карай жупргендердщ iiuinen сунгак бойлы, толыкша денелк адеMi караторы ж узж д еп кул(мареген мелд1р кара кездержш туб1нде Meftip тунган, аяктарын бай- салды басып, enceciH TiK устап келе жаткан жасы кырык- тардагы сымбатты ейелд| 6ipaeH байкаган С еу л е онын Незен мамасы eKeHiH тусш дь С еуле машинадан шыгуга журеп дауаламай отырган. «Айналайын, Сеуле, хош келдж, капкам!» - деп оны кушактап, машинадан Tycipin, бе^нен 161 1Я4-6

cyflin жатып: - Кызым ез!мнен аумай калыпты гой, кор1мд1ктер1нд1 дайындай бер!ндер, эйтпесе, керсетпей- мiн !» - деп жанына келгендерге кул1мдеп, ж ур еп нщ л у п ш н баса алмай, С эу л е ш капсыра кеудесше кысып турган Нэзен мамасынын сол шынайы ак neiiiai ешкашан езгерген жок. С ол сэттен бастап уйге «кутты болсын» айтып к елт жаткандардын леп 6ip аптага созылган. Казан айынын осы сонгы KyHflepi ерекше 6ip жылы api кургак, малга да, жанга да жайлы болып едк Ыбырайым мен Нэзеннщ совхоз орта- лыгындагы клубта етюзген кызымен кауышу тойына келген журтшылыктын журектерше адамдыктын, i3rmiKTiH Hapi куйылгандай. Осы тойда ем1рдщ улылыгына, MefiipiM мен шапагатгын кудыретгшгше тэнтт болып, Te6ipeHin, толкып, сез1м куатына балкып турып квпш ш ктщ айткан -плектер1 Сэуленщ жаца eMip жолынынбастауы боллы. Ыбырайым мен Нэзеннщ отбасынын базарлы да ажар- лы Kynaepi 6ipiHe 6ipi жалгасып, жана табыскан Сэулеш эркайсысы 6ip кушактамаса, кэшлдер1 кенилмей, онын кызга тан H83iKTiriHe, жаркыраган жузше, журю-турысына кайта-кайта караумен, касына жатуга таласып, iHiaepi де, эке-ш еш еа де мэз-майрам. Нэзен мамасы кушиз келген конактарды карсы алып, сыйга тускен маталардын ен кым- батынан тушмен Сэулеге неше турл1 модага салып, He6ip койлектер ririn, aKeci де булармен 6ipre соны кызык Kopin уйыктамай, Нэзенмен 6ipre сыксиып, «эй, мына TiriciH кйсык болды» деп оны кайта ceKTipin, eKeyiniH эуреге т ус т оты рган сэттер1н С э у л е калай умытсын! К е й ж , сол эделм ен , Сэу л е студент болып М эскеуден демалыска кел1амен, Нэзен мамасына: «Озден шебер TiriHmi еш жер­ ле жок, мама-ау. Мен неше турл1 мода журналдарын алып келЛ1М, маган кейлектерд1 ез1шз Tirin 6epiHi3mi», — деп ер- келей де наздана мойнына асылган кызынын кошлш кимай, уйдеп жумысын, бала-шагасын ысырып койып, Сэулеш epTin дукенге барып, мата тацдап, оны алып ке л т , niuiin, HeMicTiH «Зингер» атгы аяк TiriH машинасына бурынгыдай емес, кешнп кезде к е зш и р т к и т , шукшиып отырган ма- масын, Ka3ip ол 03i де ана болгалы, ыстык ыкыласпен, сагы- на eciHe алады. Кызынын к э н ш н е карап, болмашыга р ен ж тп алмауга тырысып, онын жан-дуниесш аша тусуге 162

умтылган сол асыл жаннын пайымдылыгына, юшшеШл- д т н е , к е н д т н е , журепнщ жумсактыгына С ауле эркашан тэн л. 03iHiH 6ip кейлекл мамасына он ceKTipeTiHi есшде. Сонда aKeci де уйыктай алмай, колына резенке сантиметрл1 а л ш е у ш л алып, кейлекл н кай жер1 кен, кай жер1 тар екешн аныктауга Kipicin кетелш, соны G3i 6ip кызык к а р т , кейдс CKi-уш сагат дамылдаган куш, тацертен жумыска ба- ратыны - 6api, 6api каз1р Сэулеш н каз алдында тургандай... И П р кж , сол м а л е р д щ журектерждей журектерд1 enfli 1здесец табасын ба?! Мамасы Сэулеш н кеципн ecipin, куанышына тоймай, неше лурлi к т м ш алып 6epin, аз1н1н колындаты алтын сага- тын сстслш болсын деп оган сыйлап, Кулагина алтын сырга, колына сакина тагы п, белпленген eKi апта аткен сон Сэулеш жолга дайындай бастаган. Сэулеге алынган кшмнщ 03i eKi дэу шеыодан болган. Нэзен мамасы Бнб1ганшага 6ip улкен самкеге кепкен apiK, мешз. жангак, кэмпит-пешеней, орамап, маталарды салган. Bip кагаз капшыкты казы, жая, суы соргытылып туздалган жылкынын, койдын етгер1мен толтырыпты. С э у л е ш н : « А пам урсады, алмаймын» деп безектсгенже мамасы: «Кой, эк ен н ж шанырагынан кур барма, бул Биб1ганшанын сыбагасы, алмасан болмайды, 03iHin рел гой», —деген. Оган папасы косылып: «Биб1ганша 6ip тулап алып басылар, акылды тентек ед1 гой, акымак- тыкка бармас, осылай менен сэлем айт», — дед1 жымын кагып. Кешке кызын жанына отыргызып, отбасындагылар- ды жинап, Ыбырайым папасы: «Сэулеш , енд1 е з щ туып- аскен ауылына, анана, ол жактагы бауырларына барасын. Ынгайсызданатындай сен еиш мнщ алдында кжаш емессщ- Мунын 6api осылай болуга THicri eai, о бастан пешенене жа- зылган тагдыр. Cenin пайымды, ежет eKeninai мен хатынды окыганнан-ак бглд1м. 03inai осылай epxiH, ойынды каймык- пай желазе алатындай, шыншыл е т т , iari жолмен тэрбие- легсн ата-эж еннж эруактарынын алдында карыздармын жене Г>иб1ганша1'а рахмст! Ол жаксы адам, 6i3 жас болдык, туз-дэм!м1з жараспаган шыгар. Ermi MeniH сенен улкен 6ip отшйшм бар: анацнын белне келш , ка н Ы н калдырушы болма. Осы болган жагдайды есту оган онай болмас, эрипе, ол ренжш, саган кал ы coiuieyi мумкж, сен 6ipaK онын ана- лык кызганышын тусше 6ia, белне келме. М еш н саган осы- 163

ны кадап айткым келш тур. Кызым, акыл-туйстн бар гой, мен1н сенен сурайтыным, ананды аялай бгп. K,a3ip онын жалгыз eai терт баланы калай жетюзем деп жаны киналып жургенде, сен «экемд1 таптым деп» тайрандап барсан, ол ана гой, журеп ауырады, корланады. Сен ананнын кеншш кал- дырсан, бул жакта 6i3 саган екпелейм!з. Осыны жадында сактагайсын, калкам! —деп axed Сэулеш аркасынан кагып: — Ертен танертен жол журеандер, уйыктап тыныгып ал. Bi3 MiHin келген машина e3iHfli Теренезектеп уйге жетюзедн жанында сол шопыр жане маманнын iHici Телеген аган бо- лады. Bi3 ешй ceHi асыга купп журем1з, бул кара шанырак- тын улкеш 63iHdH, Сэулетай», - деп мандайынан шскеп, кеулесше кептелген сез1мдерш шыгарып алмауга тырысып, орнынан турып, сыртка шыгып кетп. Танертен Сэулеш жолга шыгарып сапуга кериплер мен экесйпн кызметтестер1 жиналды. Ыбырайымнын туган жер1 Жанакорган ауданы болгандыкган, бул жакта ол KiciHiH ту- ыскандарынан ешюм жок екен. Нэзен мамасы да Терене- зекте туып-ескен. Bepi жайылган дастархан басында отырып, жана басыл- ган палаудан алып, шей iuiTi, сосын улкен аксакалдан бата сурады. «Бастарына бак 6epciH, астарына так берсш, сонда- рыннан журт epciH, менщ де осы айтканым келсш! Эумин!» — деп ол Kici бетш сипады, кол жайып отыргандар: «Айтка- ныныз кабыл болсын, эумин, еумин!» —десш жатыр. Сэулеш осылай мэпелеп, ардактап жана табыскан axed, мамасы мен ййлерн керпл-колан кимай коштасып, маши- нага отыргызган. Онын да алгысы ш еказ, Tirni, кезш ашк- аннан булармен 6ipre сиякты, он бес куншн irninne ебден бауыр басып калыпты. Ен дь м ш е, е з ж щ жанынын 6ip белшегждей аяулы Теренезепне карай жол тартып барады, ол жактагы анасы- на болган жагдайды калай жеткгзед!, онын да бауырлары- нын да жанын жаралап алмау уипн кандай амап таппак... Сэулеш осы ой мазалап, кеудесжде 6ip ашы excix турып капды. Онаша болса гой каз1р iuiin босатып, ешреп 6ip жы- лап алар eai-ay. Жанындагы Телеген агасы ете ашык, анкылдак екен, С эулеш н ойга батып келе жатканын бай- кап, кешлж белпш келш, эртурл1 кулшрп энпме айтып. шопыр Ж1пт eKeyi мэз.

Сеуле машинанын терезесжен кузд ж сонгы айынын, a;ici3 шуагын кут Kepin, Kecuie Tycin, бойындагы HepiH жер бетшдеп TipuiLniK иелерже 6epin, ешл дамылдап, жайланып жаткан дархан дапага карап, 03iniн ойларымен элек болып, жаны аласапыран куйге т у с п . Ж е а р л ж таукы метж канша тартса да, балалары уш ж барлык киындыкка тезген Биб1ганша а п асы келд1 к е з ал д ь ж а . 0 3 iH iH ак ж а р к ы н м1нез1мен, KipuiiKci3 таза пейинмен журтгы жанына yfiipin, домбырасын тартып, ен ж айтып, канаттандырып, колынан келген кемепн адамнан аямай жайрандап журген апасы euiKiMai жатсынган емес. Э ке-ш еш еден жалгыз калганына карамастан, ол е з ж ж ан-ж агы н Tipen турган кеп бауыры бар, к ен ш ток, кейлеп кеп жандарша устайды. Еш м м онын жасып, enceci т уск ен ж керм еген. Ж ыланкыларды сез1мен ал ю п алып, ел!мареп жургендерге дем беретж, к е л п р ст култектегендк жылмакайлыкты, жагымпаздыкты, жымкыр- лыкты суханы суйм ейтж апасы , кызынын саткындыгын Keuiipe алар ма е к ен ... « У н -т у н а з , апама б1лд1ртпей екем - мен табыстым, енд1 оган не бетпммен бармакпы н? Б эрш ен де киыны апамнын кеж л ж капдырып, оньщ жанын ауыр- тып алу. Мен оган ез1мнж жадагай болып журген жаным- нын енд! гана жайланганын, к ен ш м ecin шарыктаганын айта алмаймын, оны н б э р ж ол ез1 аналык журепм ен ce3yi керек кой. Осы уакытка дейш Биб1ганша апам экем нщ бар екеш жайлы аузын ашкан емес, демек, онымен табысуыма карсы. Экемд1 тапканымды оган айтуга ж урепм дауаламай- ды , ж ок, айта алмаймын, улкен айкайдын астында каламын, 6epi астан-кестен, быт-шыт болып кетер, Биб1ганша апам ете намыской гой, ер м ж ез, м е н т е зж аттап кеткежмд! кеипрмейдг Э л д е, каз1р, каладагы жатакханама тартсам калай болады екен, сосы н касымдагы кыздар аркылы апама алдын ала хабар 6epin барсам ш е? Н е icreceM екен?..». Сеуле осынын 6epiH ойлаганда кеудесш б1рнеше куннен 6epi кер- неген куанышы су сепкендей басы лы п, унж ыргасы Tycin, кенип елем-желем болды. Э неукуннен 6epi бакьптан басы айналып, e3i аспанда ж у р т п , еши жерге тускендей. Алды н- да апасы, бауырлары... Ол ар буган enai калай карайды, «е-е- е сырын бел гш болды, шмнде талай быксыгын жатыр екен гой, 6i3 сеж 63iMi3fliKi деп ж ур сек, сен бетен екеш ж и таныт- тын» деп, мумк1н, мунымен еш кайсы сы с е й л е с м а де 165

келмейтш шыгар. Тагдырынын осындай бултарысы кеп болганына бул KiHeai ме... СонЫ жакындары TyciHce гой»... Жасауратан жанарын керсетпеуге тырысып, басын бурып алып, машинанын эйнепне т е с т е карап отырган Сэулею api-6epi кенйщещцрмек болтан Телеген атасы, еши уйкыта KipicKeH, шопыр ез1мен-езг Дала емшек eMin жат- кан балаша, кузп к у т а н нурын асыга-аптыга ciMipin алгы- сы келгендей, ештенеге апандамай, барлык epKi аспанга ауып, езш деп т1ршЫкте шаруасы жок сиякты. Сеуле iiuiaae кептелш жаткан сырын KiMre актармак. Мына кен елемнщ оган кендл аударатын Typi жок... Кызылордага жеткенше Сеуле осылай ез ойларымен ар- палысып, кандай memiM кабылдарын бшмей отырды да, калага жакындай бергенде ол не де болса апасынын алдына барып, езш щ icTereH iciHe жауап 6epyi керек екенж анык тусшдн С еуле уипн апасынын езш е алабетен кешлмен каратанынан артык жаза жок. Сондыктан, ол барлык шын- дыкты жасырмай айтуы керек. Апасы ашу шакырып урсар, мумкш, уйден куып шыгар, 6ipaK Сеуленщ ниетшш ак, жа- нынын оздер!мен 6ipre екешн тубжде угар. Ал Сеуле ymiH ен маныздысы — Биб1ганша апасы мен 6ipre тутандарынын кежлдерже сызаъ Tycipin алмау. Э к е а де Сэулеге осыны катгы тапсырып eai гой. Ыбырайым екесж ж , Незен мама- сынын, бауырларынын езж ыстык кушактарына орап кар- сы алганын ойлаган С еу л е , олардын соншалыкты елгезекттне, суйшпеншЫктерже, бж к адамгершшктж- терже тент! боллы. Он беске келгенше Kepin-6iлметен кыз- ды сонша тебелерже к е т е р т , олар Сеуленщ журегждеп MeHipiM шамшыратынын отын лаулаткызды, ол енд| жан- жатын жаркыратары хак. Екйшп сыр M iH e, Сеуле Теренезегже де жетп. KinaiK каны тамган жер мунша ыстык болар ма. Жер бетждеп ен жанына жа- кын, журты да ерекше жаралтан осы аядай жердш атын калай тауып койтан, десейил. Терен езек... Мунда туратын адамдардын жаны да сондай тунтиык, дуниетанымы езгеше, к1ммен сейлессен де тереннен толтап коя бередт 0м1рден 166

болмашы мысал кел'пред1 де эрмен карай жаратылыс бол- мысын санасымен шарлап кетед1 гой. «Ертен куриын деп турсын, басына 6ip бэле келе жатыр, алдын алып камданба- сан болмайды»,- деп ескерткеннщ езшде: «Келсе келер, бо- латын персе болар, кере жатармыз», — деп койып, ш э т н iuiin отыра беретш жерлестер1 куйгелектент, Kyiii бурын жамандыкты шакырганды жек кередк Жанындагыларды куйретш алмау yuiin, олар кайгы-кас1реттер/п де, ку№пн де imiHfle устап кетере/п. Катты куанудан да коркып, коп кулгенжн артында соры бар деп ердайым оздерш тежеп устап, сабырмен, алды-артын пайымдап журетш журтын Сеуле калайша жаксы кермесш. Ыбырайым eKeci ¥лы Отан согысынан сон Алматыдагы зангерлер дайындайтын оку орнын 6iripin, жолдамамен осы Теренвзекке келш, сот болып icTereH екен. Ол Kici кеше гана сол кезещп eciHe алып отырып, Сеулеге 6ip болган жагдайды айткан едк «Ол ете катал, киын уакыт едЕ С тал ин тн заманы...— деп бастаган ол енпмесш . - Согы с- тан кешн елд| аштык, жаланаштык жайлаган. К ш ж ене урлык ютеген адамды он жылга дейш соттап Ж1беретш. М а­ ган 6ip жетшстен аскан аксакалдын ici тустЕ Ол Kici 6ip ки- лотрамдай бидай урлапты, содан камалып, тергеуге алын- ган. Соттардын да уст!нен Н К В Д карайды гой, ш шкене 6ipeyre ш тартсан болды , 03in KeTeciH. Сакалы кудай, еке\\пздей адамга жаным ашып, куткарудын амалын i3/iecTipfliм. Tepreymire берген жауабында ол «Алганым рас efli, балалар аш болган сон, eMipinae 6ipiHmi рет осы кадам- га бардым, Кудайдын алдында кунел1 екегпм/м жасыра ал- маймын», —дегежнен танбаган. Мен сот отырысы болганда ол KiciHi куткарып калгым келш, ойын буруга тырысып бактым, ергурл! злюке салып корд1м, 6ipaK 6epi6ip ол сол «алдым, К1 НЭЛ1М1Н» деп мойындаганынан бас тарткан жок, сей-rin, сол жаны KipuiiKci3, кулык-сумдыкты бшмейтж экем(здей аксакалды жегт жылга соттауга ую м шыгарганда, мен1н iuiiM удай ашып, дэрменаздж тен куса болдым. Bi3 ата-ажелер!м!здЕ еке-шешелер!|тздк бауырларымызды жаудан коргаймыз деп он тогызымызда согыска атгандык. Кан Keiuin, жараланып, каншамыз жер жастандык. Енш, кпне, соларды оз колымызбен абактыга жауып жатырмыз. Ойбай-ау, мен журтыма осындай опасызлык жасау уипн 167

маиданнан npi кедшм бе, онан да сонда елгежм жаксы ед1 гой, деп 63iMfli-03iM жеп 6irriM. Килы кияметтер кобейш кеткен сон сотгык кызметген кетуд1 ойладым. Мунан кейш 6ip жыл отпей, соцымнан б1реулер Tycin, успмнен арыз бо- ратты. CeHiH ананмен екеум1здщ арамызга ipiTKi салып, кыз-келжшектермен байланысы бар деп жала жапты. Bi3 ажырасканда, азаматгык, адамдык келбе-ri сот болуга лайык емес деп м е т кызметтен босаткызды. С о л кезде Бибжаншага менш душпандарым барып, «б!з муны партия- дан шыгарып, TCHTipeTin ж]бертк1зейж, тек сен «меж урып- сокты деген арыз жазып бер» депть Сонда ездерш «еркекпш» деп жургендерден Биб1ганшанын элдекайда б т к те батыл екегпн кейш мен журтган естш м. «BipeyaiH сырты- нан сендер сиякты какпан курып жургендерден сактасын. Ыбырайым нагыз ер, азамат, K03i ашык болган сон коре ал- май, iurrepiaai кара мысыктырнап жатыр ма? Кеттндер, ещп осындайды тагы айтып келсендер, мен ез1м сендерд1 курткызамын!» - деп оларды уйшен куып шыгыпты гой, о й , сабазым-»ай! «К оре-коре косем боласын» дегендей, OMipfliH He6ip киын откелдерш ен откен сайын меш н укканым: б1здщ журтымыз кандай Hoy6erri бастарынан кешсе де, Жаратушынын ак жолынан ауыткымай, адамдык болмысын таза устап келе жаткандыгына коз!м жете тусть Мундай хапыктан тараган урпактын болашагы жаркын бо- луы керек, ce6e6i олар еш юмнщ каргысына калмаган. Ал, сонын iuiiiuie теренезектжтердщ он бойында 6ip кайсар- лык, ештенеге сатылмайтын турактылык, табандылык пен айбаттылык, с ест ш к бар. Шындыкты букпелеуд1 бшмей, бетке басудан опык жеп, басына талай таяк тисе де OTipiK айта алмайтынлардын ортасынан шыккансын гой, кызым! Дегенмен, ©Mip сур у yiuiH алды-артынды барлап сойлеп уйрену де керек екешн ecinae сактагайсын, кадкам...», — деп осы onriMeciH OKeci Сэулеге айта отырып, ескертумен аяктаган едь Енд1, Mine, оскен уйж е жакындаган сайын С эу л е н ж журепнж дурсш удеп барады. Шопырга жол корсетш келе жаткан онын к о н ш жуйрж донен аттай уйыткытып ала жонелдь Машина уйренипкт1 шагын дарбазанын алдына келж токтаганда Сэу ле н ж бойын 6ip куш билеп алгандай болды. Ол кеудесж курсап келе жаткан коркыныш пен тол- 168

ганыстан арылгандай. «Неге мен кунейардай сонша шрищеп, калтырауым керек, акем айткандай, мен еш юмнщ алдында Kinaai емеспш» деген менменлк ой Сеуленщ сана- сын жаулай бастаган. Машинадан Телеген агасы мен шопыр ж т т eiceyi Нэзен мамасы артып ж1берген шемодан, семкелерш Tycipin, ещп аулага Kipri3e бергенде, уйдщ дздпзшщ е с т н е н CepiK пен Бакыт miflepi ж упрш шыкты да, буларды Kepin кайтадан iunce Kipin Keiri. Телеген агасы шемодандарды устап, уйге карай журш бара жаткан, С еуле оны токтатып: «Ага, ci3 апама кершбей-ак койыныз, мен агшымен 63iM барып, мен- жайды туашарешн. Оздерге кептен-кеп рахмет! Кешжрек мен ездермзбен хабарласамын. С а у болыныздар!»— деп ол Телеген агасы мен Болат атты шопыр ж т т к е колын 6epin коштасты. Телеген агасы каукылдап бетжен cyfiin жатыр. Олар машинага Minin кеткенше С еуле кол булгап турып, уйше карай бет апганы сол-ак eai, eciKTeH шыга айкайлап келе жаткан Bn6iraimia апасын кердг Апасы «ей-шей» жок Саулеьп жерден алып, жерге сала бастады: «Акыры кеткен eKciicin eKetuii тауып, ешд неменеге келд!н? Ж ок, сен enai бул уйдщ eciriHin табалдырыгынан аггамайсын! Ойпырым- ай, ундемей журш, iiuiH мерез екен гой сенщ! М е т н сорлы еке-шешем бул арам н ем ет багып-кагып, аппак журепмен осыган сонша бержгенде, мынау акырында, ешкашан Kepiп-бшмеген екесш тауып, еш болмаса солардьщ аруагын да сыйламады-ау! Мундай сур жыланды ел т-еи пп бауырла- рына басып, осыган yMiT артып, ертен артымызда калып, атымызды оимрмейии деп сенген еднну олар. О , ангал байгу- старым-ай! Мына саткыннын езш он бес жаска дейш керек етпеген екесш i3flen тауып, ешн 6eTi шiмipiкпecтeн 6i3re келш тур гой. Кудай-ау, мундай 6eTCi3re дауа бар ма?! Куры, кез1ме кершбей! Анау туйшшектерщ не, жанадан та- пкан бай еке-шешен меж еаркеп, жарылкайын деп 6epin ж!берш ме? Курт ер м ен!»,- деп корлана, жулкына, ызадан, намыстан жарылып кете жаздап, шемодандарды лактыра бастаган Биб1ганша апасына карап, ол 6epiH бж е тш ш тусшген С еуле yrnin апасынын ышкынган жан айкайын ecrin туру кияметпн eciriH ашканмен б1рдей едг Апасынын жаныныц ен осал да жаралы жерш аямай аякпен таптап ксткен{н еши Fana терен уккан онын езеп талып, iuii-бауы- 169

ры е з т п Ke-rri. Жылдар боны Биб1ганшанын санасынын туб1нде жаткан «бул экесш тауЫп, MeniH намысымлы таптап кетер ме екен» деген iuiKi кулаке толы онын аналык арпа- лыс, кызганышынын осындай 6ip борататынын Сеуленщ журен ce3in ед1 гой. Ещп не icTepiH бшмей, кенШ алай- дулей болган Сеуле мелшиш тур. luiiniH 6apiH ызгар жапап еткендей, буындары босап, денеа калтырап бара жатыр. Bip кезде Биб1ганшанын айкайын ecTin, алдымен Kepuii Калам- пыр, сосын Боранкул мен Турсынкул апайлар ж етт келдь BipiHmi болып мэн-жайды уккан жасы алпысты алкымдап калган Кдлампыр апай, мурнынын, сол жак жанындагы улкен коныр Meni д1р!л кагып, кой каз1 шатынай Биб1ганшага карап турып: «Э й , мына кызынды куырып жейсщ бе ендк осы хабарды ест1 гел1 бес кун етп гой, акыл- мен оз1нд1 токтатып жур ешн, ашуыннын тыгыны атылып KeTTi ме, кой, болар ic болыпты, ешн сыртта айкайлап журтка маскара болмай, iuiKe Kipin сейлессендерил», —деп Бнб1ганшанын колтыгынан устап, уйге карай алып журмекпп болды, 6ipaK апасы оган бой берер емес, ашы- нып, езш устай алмай, ызалана, корлана, Сэулеш сезбен тепелеп жатыр. Боранкул толык денеа ipKumen, талтандап басып, Биб1ганшанын аркасынан сипап, оны аяган болып, eiiTire сейлеп: «Кайтесщ ещп, «(штен шыккан шубар жылан гой, 6e3in, жаныннан куып шыга алмайсын. Ka3ipri жастар катыгез, 6ipinen 6ipi етедй оз каракан бастарын гана ойлай- ды, б1здщ уйде де осындай безбуйрек exeyi бар», —деп тш н безей бастаган онын колынан, шидей мойны ыргалып, басы калт-култ етш гурган Турсынкул шымшып алды да, атыздай ко зiн аларта карады. Боранкул сампылдай жвнелген ауызын жаба койды. Осынын бэрш байкап калган Сауле, кундеджта GMipfle ез! журтка басу айтып, кемрепн еишмге бермей журген Биб1ганша апасынын кврнплердщ алдында жанын жаланаштап, байбалам салганын Kepin, «осынын 6api мен1н KecipiMHeH, апамды журттын алдында мазакка калдырдым, ешн курысам куриыншы, 6apiHiH квзше куйнк болмай» деп ойлады. Tepic айнала берген оны дарбазанын cciriHeH шыга бергенде Калампыр апай ж упр ш келш , б ш е п н е н устап , аулага Kipri3iп алды да, дауысын бэсендетш: «Кой, апана ренж1ме, С а ул е. Акылга салып кара. Биб1ганша байгус осы болган жагдайды ecrirefli 6epi 170

озше ©3i келе алмай, жаны куйзелт кетп. С ен балалык жа- садын, апаннын алдынан eTin, руксатын алып барып, екен- мен табысуына болатын eai гой. Булай анасын аттап кету деген улкен куна, намысына катты тидш , еши бурылып, каша жонелмексш. Басын ала Kauiy ерюмнщ-ак. колынан келедь Ал нагыз адамдык касиеп бар жан кш есш мойын- дап, 03iHiH icTereHiHe окш ш , кашан соны атегенше жаны жайбаракат таба алмайды. Ж у р ш д е р , енд1 уйге Kipin сойлесщдер, мына айкай-шуларынды e d in , букш ауыл ж епп келер, оз арттарынды оздсрш аша бермендер, дос- душпанга кулю боларсындар»,— деген Калампыр апайдын C03i Биб1ганшанын eciH жинатгы. Долданганы сэл басылып, 6ipaK сойлеуш токтата алмай, ол уйге карай аяндады. Калампыр апай Сеуленш колынан устаган куш айырылмай, анау eKi керш ire бурылып: «Сендер кайта бер1ндер, о злеpi онаша со й л е ст алсын, шамалыдан кейж мен де уйге немерелер1ме баруым керек, каз1р буларга басу айтатын 6ip адам керек кой»,—деп Соул еж жетектеп алып уйге юрпзш . Алдарынан он уш жасар CepiK пен мен он жастагы Сэрсенкул шыкты. Олар Сэулеге томсырайып карап турды да, жакындамай сыртка шыга жонелдк Сеуле булар да озше ренжул1 екен1н тусшдк демек, апасы ашу устшде ©3iH усгай алмай, балалардын K03inme imiHjreriHin 6epiH актара салган гой. Осыдан 6ip жарым жыл бурын Жармедет KOKecin жер- леп, бес баламен ж еа р калганда да Биб4ганшанын булай куйзелгетн кормеген С еуле ©3iHiH eKeciH (здеп тапканы апасына ауыр соккы болганын укты. Онын журеп тагы да сыздап. буындары босап кетп, Ka3ip кезшен 6ip тамшы жас тамса, ол токтай алмайтынын 6imn, 03iHe-03i ие болуга ты- рысты. Дел1зден ©Tin, инке ш рген С еу л е ге болме iiui KyHripT болып коршдт Шагын кос терезеден себелеген карашанын селд!р куншщ е л а з шуагы кен болмеге ерен Tycin тур, уйдш iiui алаколенке. Калампыр апай электр жа- рыгын жакты да: «Бул Кудайдын ш еберлтн ойлаймын да, танкала беремш. Пенделерше 6ip-6ip типмдей «журек» дейпн булшык ет кондырып, сол аркылы оларды озара куштарлыкпен байланыстырып, 6epiH озш е багындырып койганын кормейсщ бе. Мына meiueci мен кызынын журектер1 де сол кимастык, ынтыктыктан жарылып кете жаздап тур гой, ейтпесе 6ip-6ipine немкурайды карайтын

болса, осылай буырканып, булкан-талкан болар ма eai. Э й , Биб1ганша, болды eiiai 6ipa3 ашуынды шыгарып, шанды ас- панга буркыраттын, кызыннын журепн теплей берме, ба­ ганадан 6epi суйепнен ететш сез айттын. Экесш тапканына куанбайсын ба, жагдайы жаксы адам кержедк ертен кызды окытып, турмыска берсе, ceHiH ж у п н жешлдемей ме. С эулеш н багы ашылса, ездерще жаксы. артындагы мына бауырларына да TipeK болады. Кайта, бул кызыннын акылы бар екен, етппн TipmriH карамайсын ба, осынын бэрш алды-артын ойлап icien журген бул кыз осал емес, ani осы- дан рахат KopeciH, айтпады деме. Болар бала 03i белгш гой, сен енл1 кур байбалам сала бермей, кызынмен онаша сойлес. Анау сыртта калган семкелердщ итгер талапайын шыгарып журмесш, эй, балалар улкендерщ барып соларды уйге экел1ндер», — деп Кдлампыр Биб1ганшаны сабасына TycipMeKLui болды. Онын ашуы басылар емес. «Keperi жок маган 6ipeyflin садакасы, Kipri3in керйщернп осыдан!» - де­ ген анасынын з1лл1 дауысынан CepiK пен Сэрсенкул тырп ете алмай калды. Калампыр оларга б1лд1рмей кезш кысты да, колымен «кешшрек экелесщдер» деген белп бердг Биб1ганша 1ШК1 белмеге Kipin, ею буктелш жерге салынган узын корпешешн'устше басын устап, кулай кетп. Калам­ пыр апай: «Мейл1, Биб1ганша байгус жата турсын, жуйкеа ауырган гой. Э й , Сеуле кыз, ешн апаннын жанын куйзелте бермей, одан KeinipiM сурап, екеущ мэмшеге кел1ндер. Бул да ceHiH мандайына жазылган тагдыр, осылай журесщ енд1 eki ортада, эркайсысынын конш н табамын деп жэутендеп. Е, кызым-ай, ceHiH де ж упн жешл емес, жастайыннан жа- нынды ж ан-ж акка тарткылаткызып койганын карашы Кудайдын. Ертен куйеущ дурыс болып кездессе жаксы, эйтпесе, неб1реулер бар гой, «сенш кай жагына жетемш, кайсысын жарылкаймын» деп безшдеи миыннын куртын жеп 6iTipeTiH, сондайдан сактасын»,— деп шамалы отырды да: «Кой, мен немерелер1ме барайын, сендерд1 онаша кал- дырайын. Анау ауладагы заттарынды Kipri3in алуды умыт- пандар», —деп сыбырлай сойлеп, ол шьюып Kerri. Апасы сол жатканнан басын кетере алмай, уш кун жат- ты. Калампыр апай алгашкы куж -ак дэрнер шакырткызды, Биб!ганшанын кан кысымы жогарылап кеткен екен, дэр1 е г ш п , дэрндэрмек iiuKCH с он ол аягына турып, сыртка 172

шыгуга жарады, 6ipaK щ з \\ боп-боз, денгелек каракатгай коздер1 6ip Typai шущ рейт, eiiceci Tycin кеткендей. Туган- туыс, жора-жолдас, кернп-колан болган жагдайды ecTin, онын кещлш сурап, api экесш тапкан кыз бен шешесшщ арасындагы енпмеш ез кулактарымен ecTin, оларды кезбен коргенше асыга-ycire 6ipiHiH устше 6ipi келпштеп кеткен. Алгашында С аул е эдеп сактап, олармен жылы с а й л е ст , сурактарына тузу жауап 6epin, дастарханын жайып, шэй эз1рлеп, 63i оны куйып отыратын. BipaK келгендердш кейб1реулершщ бер жагымен жаны ашыгансып, iinineii ез1не к екесш м ен сы н а п, жазгырып карагандарын создержен уга бастаган од, кебш есе, ©3i eciK алдындагы казан-ошактык жанында ж урш , олардын алдарына буы буркыраган самаурынды жетюзш, шэй куйып 6epyfli катын- калашка калдыратын болды. Биб1ганша кайтадан жатып калды. Апасынын жанына баруга Сэуленщ журеп дауаламай, CepiK inici немесе Сарсенкул ciHJiici аркылы OFaH эз1рлеген тамагынан элсш - элсж ж етюзж турды, 6ipaK апасы сорпадан FaHa шамалы уртгаганы болмаса, жарытып ас ш тей дг Уйде ет 6ixin кал­ ган сон ол Нэзен мамасынын сэлемдемелершщ iuiiHeH кой- дын eiiH алран, 6ipaK онысын еш юмге айткан жок, сосын калганын, бузылып KemeciH деп муздаткышка реттеп салып койган. Апасынын ауырып калганына езж юнэлаумен ол эбден эб1ржш, адеMi мелflip кез/iepi туманданып, кабагы KipTHin кеткен ед1, Сауле озшщ улкен агатгык жасаганын терен тусжди Ол axeciH тапкысы келетж ойын апасымен 6eflicyi керек efli, анасынан жасырганы — онын намысын таптаганы. Кдлам- пыр апайдын айтуы бойынша, осыдан 6ip апта бурын С э у - леден хабар болмаган сон, апасы оны сагынып, бауырсагын, юлегей, айранын аркалап К,ызылордага тартады. Педучили­ щ е^ н жатакханасына барса кызы ж ок, жолдастары жуз- flepin тайкытып, ештене айгпаган сон, ол 6ip жагдайдын болганын с е з т , Kipe 6epicTeri кузепш эйелден барж сурап бшед1. Сол жерде K©3i карауьггып, отырган орныиан тура алмаган оган кузетнп эйел су iiiiKi3in, басу айтып, шамалы демж алдырады. С осы н жуз1 TyTirin кеткен Бибжанша Typerejiin, eiuxiMre бурылмастан шыга женеледг Каланын «Гагарин» поселкесжде туратын М ж аш атты кайынсщ- 173

л к л тн уйше аяк-колы д1р1лдеп арен жеткен ол барганнан мэн-ж айды айтып, агы л-тепл жылайды, кешке кайын ciiviici eKeyi Тереназекке келедк Б1раз басу айтып, жецгесж жубатып, Minaiii кайтып кетедк Содан 6epi Биб1ганшанын каюреп как айырылып кете жаздап, Сэулеш купп журген екен. «Эбден кайарына Minin, ©знш TyTin жеуге дайын туртан caTiHe тап болдын, KQKiperiHfleri ащы запыранын шытарып, Tarin алганы жаксы боллы, неше куннен 6epri тунертш кеудесш кысып журген ашу-ызасы шыкты, ешц ол саган тшспейдк кайта кенш не тиетш туйдек-туйдек зэрл1 саз айтканы уипн сши азш кшэлайлы. Мен ceHiH апанды юшкентайынан бшемш. Отыз тертшде бес баламен жеЫр калу оган онай тшп дейсщ бе, ©3inin, еш болмаса 6ip туган бауыры да жок. Балалардын улкеш деп ceHi окытып, ол аз1не арка суйеп огыр гой. «Осы Сауле аягына турып, жак- сылар катарында журсе, артындагыларга камкор болар efli, сонда мен де енсемд1 катерш аламын гой»,— деп сонгы кез- де с ен щ газетке шыккан елендерш дн макалаларынды 6apiMi3re окыткызып, ©3i мэз болып журетш. Бибнанша апан ceHi эрдайым бтктен Kaprici келт, мактаныш тутады, ол оз1нш жанындай жаксы кермесе, осынша журепн ауыр- тып, саган урсып йегылсын. 03i ле кулап тустнау, бейба- гым-ай. Жаны KipiuiKci3 гой, ата-анасы асыл жандар едк сен де солардын татм-тэрбиесш алдын. Э кен кептт карген адам екен, таза булактан суарылганынды iuii сезген, сосын да ceHi кабылдаганы, эйтпесе, балага зэру емес шыгар», - деп Калампыр апай Сэулеш кеше уйлш сыртына шыгарып алып осы aHriMecin айтып, api одан саз аулаган, 6ipaK ол ундемеген сон api карай созгыламады. Сэулеш н сабактан калганына да, MiHe, eKi апта болды. Э к е а оны директорынан он кунге сурап алган едк Апасы- нын жагдайына карайлап, онын денсаулыгын ойлаган С э у л е т н тагы 6ip-eKi кун калуына тура келдь Биб!ганш анын там акка Ta6eTi ж ок . еш юммен онша сойлеспейд1 де. luiKi балмеде жатады да кояды. KeaiM-KeTiM адамдарды да жактырмай, касына келген бапапарын унЫз басынан сипап, мунды квздерш кайтадан жумып алады. С эуле апасы уппн коркайын дедг Калампыр апай да, туыс- кан Кулшат женгеа де api-6epi онын кешлш аулап Kapin efli, болмады. ByriH тан аткалы 6epi Сэуле апасынын жаны- 174

на 6ipneuje рет барган, 6ipaK апасы сол селт етпеген куш , буган карамайды д а. Еш й ертен 03i KeTyi кер ек, анасы н мына кушнде калам калдырады. А пасы ны н ус п н д еп кремп- линнен т т л г е н синтетика жасыл койлеп мыжылмаганымен ауа ж1бермейдк оны уш куннен 6epi ауыстырмаган со н ты- нысы гарылып жатыр ма екен деп онын. жаны на тагы кел- ген. Bip кезде неше куннен 6epi кеудесж туншыктырып, жанын ойрандап, аласапыран еткен iuiiHfleri буда-буда буы рканы стары аткы л ап, С е у л е Q3iH e p i карай теж еуге дермеш болмай: «Апа-ау, ен болмаса успщ здеп кшмппз;м ауыст1.|рынызшы, туншыктыныз гой, мы на болмеде, TiriTi, ауа жок. Маган ренжи берйиз, мешн юном - алдыныздан отпегешмде. BipaK ci3fli мукатайын деген арам ойым ешка- шан болган емес. Бул балалыгым шыгар, 6ipaK алалыгым емес. BepiHin eKeci бар, менде неге ж о к , Дархан атам мен Рыскул ежем карт ю сш ер, мен олардан тууым м ум м н емес деген ой меж мшкентайымнан мазалап жургенде, езпнздш Kopiui Катима апайга сыбырлап, м енщ экем туралы айткан энпмешзд1 маган Кудай ecripTKen шыгар. C oiirin , жылдар бойы купил гып менен жасырганыцызды ез аузынызбен ай- тып б ер ген аз. T im i, екемн1н аты -ж в1мн де, кайда тураты- нын да, сонда бшд1м. О л кезде мен он уштехпн. Содан бас- тап менен маза кеткен. Экемд1 коз алдыма елестетумен жылдар отюзд1м. Оны табатыныма сенд1м. Кудай c a r in сал- ды, таптым. Э к ем мен уялатындай ем ес, таудай азамат бо- лып шыкты. С он ш а негып жасырганыцызды б)лмейм1н. Ол Kici мегпмен араласкы сы кел1п, атам мен еж ем е талай о п 1нш айткан екен, олар: «айналайын, алданышымыз осы кы з, 6i3fliH K03iMi3 кеткен с о н , 03inai табады гой . А н а у Биб1ганша е к е а м е н кызын кездест1р1п журген1м1зд1 6ijiin КОйса, 6i3re ренж1п, урыс шыгарар. Ты ны ш ты к керек», - деп безек кагады екен. Тыгып, жасырып коятын мен затпын ба, сонда? Баланы туган со н , онын бакытты болуы уш ш не керек екен1М де ойлау кажет кой. М еш н ин сти т ут а окуым керек, с1здщ жагдайыныз белпл1. К еш н куйеуге шыкка- нымда да, «бул кыздын OKeci ж о к болганы капай, взнин Teri бар ма, ж ок, элде, uieuieci жолдан тапкан ба» демей ме журт? Сон да мен м м болганым? ©irrin, opKi.Mre TypiTKi бо- лып журе алмаймын. Сондыктан мен eKe\\wi таптым. Апа! Ci3 ciifli маган ренж1ге1нн1зд1 койыныз, opi Meni уайымдама-

ныз. Eiifli мен аздерге камкор боламын. 031М окимын, со- сын мына бауырларымды жетйшремш. Енш' ci3 барж 6ip 03iHi3 суйретпейаз, барлык киындыкты 6ipre женемп, апа- ау! М ен экемнен рухтанып, куш алып келд1м!» - деп тердеп твсекте кырынан жаткан апасын мойнынан кушак- тап алып, басын онын кеудесже койып, Сауле солкылдап агыл-тепл enipeciH кеп. Омырауы кызыньщ квз жасына ма- лынган апасы 6ipa3 ун аз калган. Сэлден сон: «Кой, экесж тапкан кыз жылай ма екен», —деп дауысы д1р1лдеп, толкып кеткенж 6mflipin алгысы келмей, анасы Сэуленщ басынан жай гана 6ip сипап етп де: «Окуьщнан калма, ертен жолга шыгасын, каз1р туе болып калды, мен турып жуынып-шай- ынып, расында да, уст1мд1 ауыстырып, тамак эз1рлейж. Кешке карай, Калампыр апай жене баска да кернплер мен туыстарды шакырып, кызымыздын экел! болганын этап етпесек б о л м ас, олардын баталарын алайык», - деп Биб!ганша мойнына орагытылган Сэуленщ колын акырын гана Tycipin, кызына карамауга тырысып, вз1мен 63i свйлес- кендей, жайлап орнынан турды. Кешке уйге жиырма такты адам жиналган. Биб1ганша Kepmi ею жас келждердщ квмепмен ауладагы жер ошакка дэу кара казанын орнатып, Нэзеннщ 6epin ж1берген жая, казыларын тугел асып, бауырсактары мен жета шелпегш дайындап, койдын етжен куырдак жасаткызып, дастархан уст1не Сэулем ен келген евмкедеп вр1к-мей1з, жангак, кэмпит, пешенейлерж уйж койды. Келгендер Биб1ганша- нын кел-Kecip пейипне квщ'лдер1 толып, суйсже шай imin, тамак жеп, батасын бердг Дархан атасынан бастап, буюл эруактарга Куран окылды. Уйлерже кайтуга ынгайланган журтка жэне 6ip шемоданды ашып, imiHaeri барлык мата- орамапдарды эйелдерге улеспрж берген Биб1ганша: «Бул да маган Куяайдьщ сынагы мен керсеткен жаксылыгы шыгар. Кыз бала гой, багы ашылсын! Жолына бвгет болып кайтейж. 03i юшентайынан алгыр, зерек болып ecTi. Жа- раткан ием1з буган да 03iHiH жуктеген мждетж орындату уш ж эк еам ен табыстырып, жолын ашып жаткан шыгар. MeHiKi аналык кызганыштан туган ерекпелж кой. Кайда журсе де Сэулем1з аман болсын, армандаганына жетеж, мен керген киындыктарды балаларым кермесж, ауыртпалыгын ез1м кетерейш, тек осыларым бакытты болса екен!» - деп 176

Te6ipeHin турып, анасы улкендерден кызына, балаларына бата алып, С аул еш н экелгенжен тук калдырмай, 6apine бел in салып 6epin, жиналгандарды риза eTin ж1берген. TeHipiHe тэубесш айтып, кызына бак \"плел, езш ш кесапат- тык жасаганына К.удайдан KeuiipiM сураганнан кейш гана Биб1ганшанын к е н ш сабасына тускен болатын. О л сонда 0Mip атты мухитгын тунгиына урпагын батырып алмаудын камын ойлап, бул дуниеде «меш м», «мен» деп кек1рект1кке бой алгызу — кесапаттык ек ен ж , езж ен туган балага да ж екем енш тндей карауга болмайтынын, ap6ip жанды Кудайдын жер бел не ж1берген едина деп кабылдау керек екенж уккан едь Yuiiuuii сыр Бупн 20 акпан 2009 жыл. Сеуленщ Ыбырайым эк есж ж кайтыс болганына жиырма алты жыл болды. С ауле алпыска толды. 0Keci о дуниеге осы жасты аркалап аттанган... Карап отырса, сол алгашкы ез1мен табыскан 1965 жылы Ыбырай­ ым папасы кырык сепзде гана екен-ау... Сауле yuiiH ол сон­ да кен1Д1 эбден орныккан, табанды, кулашты, салихалы да салдарлы, ce3i де, ici де ipi, ecKiHiH каз1ндей 6ip улкен Kici болып кержетж . А л , сол жастагы каз1рплер ж т т болып, KeH6ipeyi ani секектеп, жетт бала туг1л, 6ip балага да эке бо- луга жарамай журген ж ок па... Сэуленщ каз алдына \"пзбектелт еткен-кеткен, журепн- де катталып, eMipiHe ор1мдей ергпген кезендер келе бердк Экел1 ам1рдж балкаймагынан татып, С э у л е н щ жан дуниеа жаркырай тускен. Mi не, онын он алты жаска толган шагы... Ж узж е караган адамнын K03i тоятындай, ол ел1ктей всем кыз болып ecri. 0ке-ш еш есже орынсыз еркелеуден, ж вназ, капай болса солай саз айтып жакындардын кенш н Калдырып алудан, кыршанкылыктан С а ул е бойын аулак устайтын, 6ipaK оспадарсыздык, опасыздык, эдшетазджке карсы жауга шапкандай шабуыл жасап шыга келгенде, эк еа штей кызына риза болып, оны костап, э д е т кыздыра Tycin, жок жерден дау тугызатын е;п-ау... О л, кейде, кызы- нын квз1нше баласынын 6ipeyiHe, немесе, Нэзешне жеюрш, болмашыга THicin шыга келетж, С а ул е ондайда экесж е: 177

«Слз еркек басынызбен ойел-бала-шагага док керсетуге уялмайсыз ба? взппздщ урыскыныз келед! де турады екен осы. С1зд1 сырткы журт кайдан бшсш, керемет интеллигент азамат деп ойлайды-ау, муныныз уят кой. Жумыстан шар- шасаныз, тыныш кана iuiKi белмеге Kipin, жатып дем алы- н ы з » ,- деп э к е с ж колтыгынан устап, ш к е Kipri3in ж1беретш. Э кеск « Эй , Нэзен, мына кызына кой десейип, туйедей о кеа н суйрелеп барады, еш юм белме келмеген MCHi, Эп п а к батырдын немересш, тип идей болып, карашы 03iH, а, созбен топелеп тастады гой», - деп Ыбырайым oKeci жеHiл ген болады, Нозен мамасы култ: «Кашангы сен жене бересщ, саган да курык табылды, Соулеш дурыс айтады, енд1 б1зге урыспайтын боласын»,—деп жымын кагып кояды. Осынын 6opiH OKeci Сэуленщ мшез-кулкын аша Tycin, оны мамасы мен балаларга жакындату уijjiн штейд1 екен, ол купиясын, кызы сэбил1 болганда, OKeci G3i айтып берген eiii. Bipfle, Соуле журепнщ шаншып жургенш Нозен мама- сына б1лд1рген болатын. Ол куйеушщ кенбесше коймай ж ур ш , К авказды н К исл овод ск деген каласындагы ж асестр1мдердщ журек ауруын емдейтш санаторийже жолдама алгызды да, оку демалысына шыккан Соулеш оке- ш еш еа сонда ж1берген. Бул 1966 жылдын жазы болатын. Жиырма торт кун ем делт, ол жактан шатганып, шабытга- нып келгсн Соуле алган ocepiH айтып тауыса алар емес, ocipece орыстын керемет акыны Михаил Лермонтовтын журген, тамсана жырлаган Пятигорск жершдеп Машут тау- ын Kepin, жиырма ж ел жасында акыннын дуэльде каза тап- кан жершде болып, ол езш улы акыннын рухына тагзым етш келгендей ce3iHreii. Кешн де Соулеш Ыбырайым OKeci мен Нозен мамасы Кырым жерше Кара тешзге сю рет ж1берш, демалдырган. Сэулеш ц кешлш KOTepin, жан олемш байытуга аке-шешеа мунша кумар болар ма! Bipfle Соуле Кызылордадагы педу- чилищеде окып жургенде мамыр айынын мереке кундер1 Ботагез курбысымен оке-шешеа мен бауырларын сагынып, Koumi алып-ушып, Жацакоргандагы уйше келген. Tipi жан- нын Ko6ici кектемге олареп, Tipceri узшердей боп жетед1 гой, Ыбырайымга да кызынын жуз1 жудендеу KopinreH. Bip- exi куннен кейш oxeci Соуле мен курбысын, Шаганбск пен Нурланды алып Каратау бвктер1нде туратын xyfleyi малшы 178

туыскан карындасынын уйже конакка апарып, кымыз, шубат iuiKi3in, жас малдын етжен cipHe ж еп з ж , кызгал- дакка кокплген KepiM далада алансыз бес алты кун демалды- рган. BapFaH уйдж ecKi велосипедже eKi кыздын мжгесж алып, денестен тусе б1рнеше рет кулап калгандарын керген Ыбырайым эдежлеп ауданга e3i кайтып барып, дукеннен сондай квлж тж су жанасын сатып экелген. М эз-майрам болган Сэуле курбысы eKeyi сол велосипедл кумардан кан- ганша Tevin, кайтар кезде эк е а оны сол уйдж балаларына 6epin кеткен ед1-ау. 0Mip бойы Ыбырайым мен Нэзен осы- лай ездержщ i3rmiK жолынан ешкашан жанылган емес. Сэуле жиырма бесшде турмыска шыкты. Мэскеуде окып журген куйеу баласы мен кызына Ыбырайым мен Нэзен колдарынан келген кемепн аяган жок. Булар оку де- малысына шыгып «бара жатырмыз» деген хабарды алысы- мен, ата-анасы балаларын тем ip жол бойын жагалатып, эрдайым Kemirin журетж, opi тун нж 6ip уагында келетж пойызды Kyrripin коятын. Олар ymiH кызы мен куйеу бала- сын карсы алу мерекеге айналып кеткен. К е й ж де осы эдеттер1мен, он жыл бойы Мэскеуден буларды эке-iiieuieci мен бауырлары эркашан саркылмас сагынышпен тосып алатын. У л кен ceri3 белмел1 уйге б у ю л т уга н -т уы с, кериплерд! жинап алып, койды сойып, неше турл1 тарамдар- ды кунд1з-туш туыскан жас келждерге дайындаткызып, Нэзен мамасы «кыз бен куйеу бала келе жатыр, тамактарын дэмд1 болмаса Сэулеш жемеШп, эй, ез1м KipicneceM болмас. Мама, а зд щ ёзщ ^зйн дайындаганынызды сагыны-ы-п кетпм, дей;п гой Сэулетайым. Мен онын эзж е белек жасай- ын!» - деп куаныштан эдем1 жуз1 жайнай тусж , ол кызы- нын жаксы керет1н тагамдарын эз1рлеуге Kipicin кететжж туыскан женгелер] кейж С эулеге айтып, эгей ш еш еж н осыншама суйюпеншшгже тан калып, ризашылыкпен бас- тарын шайкап, мей(р<мдшктж куатына шомып, елж!рей кул1мареп отыратын. Bip/ie Ыбырайымнын адуын мжездь орак Tuuri Жупар деген ж енгеа Нэзенге т ш н безеп: «Эй, сен э з ж н ж imiHHeH шыккан балаларына булай жупрмейсж, баска катыннан туган мына кызга imi-бауы- рыц негып езш п бара жатыр?! Осы ceniKi не жагымпаздык? KepepciH eai, бул кыз сендерден аларын алып, ертен анау меьйн тупс1з шелектей дангыраган кайыным екеуптш де ба-

лаларынмен косып, ауыздарына урганы бар. в зщ щ туган шешес1 турганда од сеж кайтсгн, пайдаланып алып. aai-aK тайып турар. А к тер, кек тер болып, бэрщ осынын сонында ж упре бер1ндер. Ертен осы кыз сендерге мурнын tuyflipin, тебелерщнен карамаса, маган кел1ндер, ей, т л е н мэгэс- тер!» - деп Жупардын жуз1 сурланып, imifweri к у д т н акта- рып салыпты. Сонда Н эзен : «Ж енеше, ci3 кателесеаз. Осыншама жаска к елт адам танымайтынынызга мен кай- ран калып турмын. М унын 6 apiH ci3 айтпай-ак, 6i3 талай ойланып-толганып, санамыздын санылагынан етк1згенб1з. Biae б1лсежз, мешн отбасыма жанашыр мына ci3 де, аздщ балаларыныз да емес, осы кыз болады. ©йткеш, онын бой- ында менщ урпагымнын да каны бар. Beai эл1 катаймаган жастын жан дуниесшен Kip 1здей ме екен eci бар адам. Сон ­ да а з д щ улкен болып керген-бщ геш щ з кайда? Мен журтгын 6 apiH мшеуден алfa жан салмайтындардан корка- мын. 03flepiHi3 юмнщ айдарынан жел ecripin, карык кылып едщ1здер? Оздердщ журектер1ж з катып калган сиякты бо­ лып квршед1 MafaH кейде. Эл1 61зд1н Сэулеилм1здщ кандай шынга шыгатынын кереандер Tipi болсандар! MeHiH бала- ларымнын алдында талабы мен талгамы бж к, анкылдаган ак к енш бар, жаны асемдкке кумар, адамнын KaaipiH бшетж, казактын жаксылыгымен сусындаган осындай эп кеа бар болганынын e3i кандай енеге екенш ci3 TyciHe алмайсыз гой, байгус женеше-ау! Осы кыз 6i3fli пушпакка жетюзед* деп жаксылыкты iiiiKi есеппен жасап жаткан жокпыз. К ен ш жарым баладан ертен жартыкеш адам шыгады, онын жанында emKiM коктеп-кегермейдг Ол 6 ip жакта жылап жургенде, мундагы 6i3 жеттсе кояр ма екенб13. Сауле жай- калып, жаксы болып ecin, багы ашылып, айы онынан туса, артындагы iHi-ciwiiaepiH cepniHflipin, алга умтылдырады. С е й т т , экеден жалгыз уд болып, жаны жадагайланып журген Ыбырайымнын аулетз ecin-eHin, ал! 6apiHi3re улп де, TipeK те болар. Осыны агайындар ecTiciH, енш жымыскы пыш-пыш энпмеж догарсын деп эдей( айтып турмын. Абы- сын, KeniHflepiM, муны естер(жзде сактагайсыздар!»- деп Нэзен Жупар абысынынын ауызын аша алмастай е т т той- тарыс 6epin, баска да сырттарынан сез сапырып жургендер- ге сес керсеткенш , С аул е 6 ipa3 жылдар еткен сон гана туыскан 6 ip женгесшен естш .

9p6ip келгеншде Нэзен мамасы С э у л е т ауданнын тау- ар коймасында ютейтш курбы эйелже epTin барып, калатан кшмш апып бередь Мэскеуде онын дукен аралаута уакыты да ж ок жэне ыты-жыты адамнан шаршап кетедь Ол e3i юшкентайынан сэнд1 кишуге ауес болып ecTi. Дархан атасы е з ш ш зейнетакысына С э у л е т куыршактай аде Mi е т т ктш н ретш . Bip рет уш жип класта окып жургенде атасы аюдын TepiciHen т тл ген ешммде жок кара irniK, оган коса калошымен эппак пима сатып алып берген. Мектепке ал- гашкы KyHi к и т бартанда-ак балалар оны шалшыкка кула- тып, эппак пимасы балшыкка батып, кара imiri сатал-сатал болып, Сауле уйге бакырып келген. Атасы мектепке барып, Наталья Александровна дейтж жас MyFaniM апайына кызын абден тапсырганнан кей1н, ол балалардан С э у л е т кортап журетж. 1974 жылы С аул е сэбил1 болтан, Биб1танша сол тун- тыш немерес1н уш жаска келгенше, 1977 жылы 63i о дуни- еге аттанганша батып-какты. Осы Айдос атты улдары 6ip жаска толтанда булар eKeyi де институттарын 6iTipreH. А л- тынбай сол калада аспирантурата тускен со н , Сауле Мэскеудш 6ip жотары оку орнында устаздык erri. Жазда демалыска шыгысымен, С ауле пойыздан алдымен Терено- зекке туседь онда жиырма шакты кун апасынын, бауырла- рынын жэне Айдосынын жанында болып, сосын Ыбырай- ым мен Нэзенге жетедь Bip апта етш , сатынышы басыла бастатан ол баяты эдетжш е Нэзен мамасымен Жанакор- таннын шатын универмагын 6ip аралап келмесе к е н ш кенилмейтж. Bip/xe Нэзен мамасы Ыбырайымды KOHflipin, Сэулеге универмагтан сонты улпмен т т л г е н Бельгиянын акшыл сур, белжде кайыс б е л д т бар iiuiriH алып берген. Bipre ютейтш талай кызметтестер! сотан кызытып, Казак- станны н 6ip TyKnipiHfleri ауыл дук еш н де осы ндай шетелдж, Мэскеуден табыла коймайтын, керемет заты бо- латынына тандантан едь С аул е Теренозектег1, Жанакортандаты, кайынжурты туратын Шымкент облысынын Тупмбас ауданындаты m a n дукендер1 мен к1тапханаларга бартанда жолдасы Алтынбай eKeyi Мэскеуден таба алмай журген ne6ip шетел эдебиетжж майталмандарынын шытармаларын алып, бакытка кене- летхи. Ыбырайым мен Нэзеннш еш мм мазаларын алмайтын

кен уйшде, олар бастарын кетермей, рахатка батып окып жататын. KeuiKiciн жумыстан келген Ыбырайым 6ip болме- ге Kipin алып, кпапка ушлш жаткан eKeyiHiH жанынан эрл1- 6epi eTin, тыпыршып ж урш алады, сосын жэймен жетюршш кояды, акыры ешкайсысы кеньл аудармаган сон: «Алтынбек, тамак дайын болып калынты, 6ip партия ойнап тастамаймыз ба?» — деп колка салады. Балалары келгел1 е з ш щ эл1 маукын басы п, э н п м е л е се алмай жургеш н 6Lnfliprici келмей, шахмат тактасын экелд1рт, eKeyi ойынга Kipicin кетедй Сеуле де окуын догарады. Дастархан басында балалардын ортасында энпме кызып, бэршш кешлдерй ша- лкып, эзЫ десш , ойнап-кулш отырган сол сеттер есж е тускенде эл1 кунге д е й т Сэуленщ imi-бауыры елж!реп коя бередк Ол кайталанбас телегей сез1мдердщ 6ip-6ipiMeH то- гысып, асып-таскан кездер1 екен гой. Ыбырайым Алтынбек пен Сэулеш сезге тартып, С о ­ крат, Аристотель, Платон сиякты кене грек философтары- нан, немесе, тарихи белгЫ тулгалардын айтып кеткен ойла- рын сезге тиек етш, солан 6ipa3 энпме ербпетш. Б1рде ол: «Мен Алматыда сот кызметкерлерж дайындайтын инсти- тутта, одан кейш Жогары партия мектебшде ж ургетмде философияны окып, вз1мше 6ipa3 1зденшм. Сонда олардын Ke6 iciHiH, мысалы, Платоннын дене мен жан туралы айткан ойлары мен 6i3fliн казак дуниетанымынын кабысып жатка- ны жайлы ойландым. Платон: «Жан денеге конбас бурын- ак ертеден жинактаган б ш м 1мен, тэж 1рибеамен келед1, 6 ipaK аспаннан жерге тускенше б1разын умытып калады. Сонды ктан, ол мына вм1рде сол жогалтканын кайтадан 1здеумен болады. Жаннын eKi бастауы бар: 6ipiHmici — са- налылык, eKiHiuici — тэннщ кулына айналдыратын кумар- лык. Адамнын буюл eMipiHiH мвн-магынасы, тагдыры жан­ нын сол eKi бастауынын кайсысынын женуже байланыс- ты», — деп ол саналылыктын ешкандай 6iniM аркылы, неме­ се, д ен ен т он eKi мушесшщ сезшу1мен келмейтжш, Жара- тушыдан онын ep6 ip жанга мелшермен бершеттндшн айт­ кан екен. А л , Аристотель: «Ештенеш сезе алмаган пенде, еш нврсеге тусш бейдт Адам акылмен болжап, талабын т уй ст м е н кез алдына келДре алуы кер ек»,- деген екен. Гректш б1здж заманга дейш eMip сурген осы улы даныш- пандарынан б1здщ би, шешендер1м1здщ кайсысы кем. Мы- 182

сапы, BemipiK дегсн Kici ©3i шешен, epi батыр екен. Ол X IX тасырдын ортасында Жамбыл облысынын Ш у ауданынын Талас e3eHiHiH бойында eMip cypinTi. Оны ц даналытына акындар, султандар, хандар да тэн-ri болтан. С ол Б елл piк айтыпты деген мына создерд! ертеректе аксакалдардан ecTireH eaiM: Акылсыз адым баспайсын, Акылына сай талабын болмаса, Жалтыз акылмен алыска аспайсын. жэне: Дуниеде азбайтын байлык 6 ipey, ол —акыл, Дуниеде ердщ басына конатын бак 6 ipey —ол акыл, — деген екен. Ал , осындай данапарымыз каншама! Жыраула- рымыздын ep6 ip жырында кандай Рух пен татылым бар екенш баска хапыктар 6 ince той, тан калып 6i3re бастарын мер ель Казактын макал-мэтелдер!н1н 03i em6 ip халыкта жок дала фалсафасы гой, тшркш! Жаратушы 6 i3fliH халкы- мызта сананы аямай берген екен. Мын;шай кеодспкте, жер мен кектщ арасында жорытып журтен казекен болмыстын да, ©MipfliH де мвнЫ баскалардан K0 6 ipeK укса керек. Осын­ дай жан-дуниесше, санасына Кушреттен кебiрек улес тиген халык кобейт кетсе, билеп-тостеп кетер деп кейб!реулер 6i3fli азайтута бар м у м кш д тн пайдаланып, аямай KipicKeH той...» - деп Ыбырайым KypciHin алды да, сэл yHci3 отырып шэй!н iuiTi. Алтынбек пен С еу л е онын осылай шеилле сойлегенше таныркап калды, ейткеш мундай ойлар Кенес fleyipiHfle Ыбырайымдай партия-кенес кызметкерлерппн ауызынан шыкпауы керек едь Бул енпме 1979 жылы бол­ тан. Жалпы, Ыбырайым execi е зш щ шыккан Teri жайлы коп айтпайтын. С еуле мен бауырлары Незен мамасынын ауызынан ecTireHi — Ы бырайымнын атасы А п п а к (бул 03iHin шын аты емес Kopineai, ол Kici караторы болтандык- тан, келж дер1 осылай атаган, ал аны к eciMiH euiKiM бшмейдО. Ол Орал вшршде туып-оскен, шыккан Teri Kinii жузфц Же-пруынын ншндеп Телеушен. Баска мэл1мет жок. С еуле жасы ул гайтан сайын, балалары мен немереле- 183

Р1Н1Н epKiiwiK алган туган ел1 бар болганына шуюршшк етед1. «TinTi, аталарымыздын аты -ж ен ж де б т п з б е й , 0ткен1м1зд1 санамыздан euiipin, басканын тарихын жады- мызга куйып, 03iMi3fliKiHeH ж ирешнрш, осындай куйге жеттзген куйтыркы саясатгы кандай жауыз жасады екен», - деп халкынын басынан кошрген сонау зор-зобалан зама- нын ойлаганда С аул е куйш ш , е з -е з ж е сыймай, суркия зулымдыктын, арам пигылдын курбаны болган журтын аяп, Ka3ipri елж щ алган т э у ел а зд тн е ешн ешюм кол сукпаса екен деп Кудайга жалбарынады. Э ппак ата журепнщ туп бар, батыр Kici екен. Кенесары Касымовтыц ке-repuiici кезжде, онын жасагында мынбасы болса керек. Кыргыздармен болган сонгы шайкаста, тут- кынга тускен Кенесары ханды куткара алмай, онын каза- сын ecTin, бул Kici 6ipa3 сарбаздарымен кейж кайтады. Жолда Жанакорганнын манаптары оган жер мен мал 6epin, уйлещцрщ, елже ж1бермеЩй, олар ол жакка барса, батыр- дын басына Kayin TOHyi мумюн деп ойлаган шыгар. Сыр eniaae Аппактын бедел! зор болган десед! журт. Ауырган баланы колымен сипап втсе, ол жазылып кетед1 екен. Bip жылдары елде куаншылык болыпты. Жастайынан епшнктщ сырын б ш п вскен Аппактын erirn 6iTiK шыгыпты. Журт колындагы малын'бидай, тарыга айырбастап, содан ол Kici байып KeTinTi. Кей ж сол байлыгын он шакты улдын ен кенжеа Исабай, Ыбырайымнын эк еа шашып, кай жерде, ж уй рж ат кврсе соган айырбастап, квкпарлатып ж у р т , курткан екен. Кенес OKiMeii онын бар малы мен мулкж кэмпескелеп, Исабайды турмеге жауып тастапты. Ол Kici онан кашып шыгып, Ташкент жакты паналайды. Жанакор­ ганнын жанындагы Ka3ipri 26-айырыкта, бурынгы Аппак­ тын турагында, Исабайдын уш эйелж ен туган кыздары жэне Ыбырайым, онын агасы Смайыл, тагы Аппактын бас­ ка улдарынан тараган урпактары ecim i. Ыбырайым жастайынан ежет те апгыр екен. Экесж ен ерте айырылган eKi улы мен кызын «байдын баласы» деп кудаламасын деп анасы Ташкент жакка океане апып кетедь Ол Kicuiep Ыбырайым он алтыга келгенде eKeyi де 6ipiHeH сон 6ipi сол жакта кез жумады. Улы Отан согысы басталар- дын алдында Смайыл мен Ыбырайым Ташкентпн жогары ескери училищесже Tycin, eKeyi де aFa лейтенант шеншде 184

1941 жылы майданга атганады. Смайыл 1943 жылы каза бо- лады. Ыбырайым рота баскарып ж у р т , Сталинград тубжде окка ушырайды. Басынан, сол колынан жаракат алган ол терт саусагын KecTipin, елге 1944 жылы оралады. М ж е , Нэзен мамасынан экес1н1н ем1рбаяны жайлы Сэулен1н бар бшгеш осы. Ол Kici балаларына оз1н1н басынан кешкен- дер1нен кеп энг1ме айтпайтын. Мумк1н, сол кездеп кенес ж уй есж щ TereypiHfli тем1р курсауы нын жаншып ж1бе- рет1н1н б1лет1нд1ктен, эбден сеск ен т калганлыктан болар. T im i, eKeciHiH кандай командир болтаны жайлы, Сеуле ол кайтыс болганнан кей1н, онын 6ip майдандасынан ест1ген ед1. Согы ска к1рерде Ыбырайым бала-шагасы бар жасы улкендеу жауынгерлерге: «Оздердж артгарынызда балала- рыкыз бар, мерт болсан,ыздар олар жеттм калады, не керсек те 6i3 керейж, алга, ж тттер , ел ушш!» — деп бораган окка карсы ез1 бастап, жастарды алып шыгып, ересектерд! окоп- та калдырады екен. Кейш ез1 де орта жасты алкымдаган С еуле бауырлары- мен 6ipre елге барып, туган-туыстары мен еке-шешес1н1н ке зж кергендерд1н басын косы п, еруактардын рухына Курам окытып, оларды еске жш алатын. Сондайда eKeciHiH курдастары Ыбырайымды сагына, Kefi6ipeyi кез жасына ие бола алмай, «Ыбекен асыл ед1 гой, ондайлар дуниеге ек1 келмейдЬ, — деп теб1рене бастарын шайкап отыратын. Мундай сетгерде eKeciHiH мына жарык дуниеге i3rmiK шуа- FbiH т еп л , журектерге жол салып кеткенже риза болган Сеулен1н KOKiperiH мактаныш пен куаныш ce3iMi кернейттн. Ыбырайым, кебшесе, карапайым, журеп таза адамдар- мен достасып, олардан камкорлыгын аямайтын. Онын Ш е- ралы деген досы бар ед1. Ол Kici мылкау болганымен, G3i де, YpiM-бутагы да ете Kopiicri, акылды, пысык, icKep, жандары жайсан, aflaMrepmmiKTepi мол болатын. Сол Шер<1лы Ыбы­ райым досына жан-тэ1пмен бер!лгенд!г1 сонша, «Сеуленд! менщ улкен улыма бер, куда болайык, туы сайы к »,- деп колка салып коймайды. С е у л е ол кезде педучилищем! 6iTipin, К.ызылорда калалык комсомол комитепнде нускау- шы болып icTen ж урген. Б1рде, ол eKi кун демалыста уйдеплерд! сагынып, ауылга жетсе, Шер<шы Сеулемен та- ныстыру ymiH улкен улын epTin Kenimi. ¥лы Шымкентте Технологиялык институтга окиды екен. 03i енсел1 де сым- I8S

батгы ж т т . Ыбырайым мен Незен ынгайсызданып, eKeyi де | жымын кагып, кызына ештене айта алмайды. Шералы С эу- леге 6ipH0pceHi ымдап жатып, ею жастын колдарын косып кысканда, Сеуле мэн-жайды TyciHin, eciKTen атып шыккан. Онын ойында ол кезде окуды жалрастырудан баска ештене жок едк Кейш , ек еа Сэулеге: «Кызым, Шералы кешл кимас дос болгандыктан, мен оран карсы уэж айта апмадым. Мундай журен таза жандардын намысына тиш , р ен ж тп алмауга тырысу керек. Еши е з щ тойтарыс бердщ , ол TyciHfli, ©кпелемеЯш», - деп Ыбырайым кызынын аркасы- нан канкан. Ыбырайым кайтыс болганда сол Шералы булы- рып, ун1н шыгара алмай, iLuineH ышкынып жылаганда, журт оган косыла боздаран едк Ыбырайым 03i екеден жалгыз ул болган сон, Нэзенше: «Казакка бала кв п л к кылмайды, ypiM-бутарымыз ecin- oHcin, К.удай бергешнен жазбасын, аман болсак. асыраймыз да, окытамыз да, олардын уйл^жайлы болганын Kepin, немерелердщ ортасында уб1рл1-шуб1рл1 болып журу —нагыз бакыт кой. Эке-шешелер1м1з сондай ©Mipre жете алмай Kerri. Сен туа бер, мен асырай берейш, ак Н эзен »,- деп жа- рын еркелете сейл еп, балалардын кезж ш е eKeyi мез- мойрам болып отыратын. Yti-nui конактан босамайтын едь Ем1зул1 баласы бар Нэзен ас ез1рлеп, шей кайнатып ж урт, шаршап кеткен кездер(нде: «Осы уйдш шаруасы 6iTneftai, баягы кыз кушмде педучилищеден кейш аудандык комсо- мол комитетшде icTen журген жумысымды жалгастыра бергешмде рой, каз1р an-oxenreyip кызмегге журер ещ м»,- деп ол кейде кемектесш журген улкен балаларына шагым- данып, 6ipa3 тулап алатын. Анасынан Незен ертерек айы- рылган екен. Онын ©Keci Раш кезшде мугал1м болган. Ол узын бойлы, арыкша келген, караторы, сопакша жука бетш е кыр мурны жараскан коп сейл ем ей тж , MiHe3i жумсак, ©те мэдениетп жан едк H©3eHHiH iHi-cimiuiepi де отбастарымен апасы мен жездесшж yiiiHe кел т -к е т т туратын. Ыбырайымнын ©3iHiH апалары, жезде, жиендерк агайын-туыстары, куда-жекжат- тары, кызметтестерк жора-жолдастары 6ipiniH ycTiHe 6ipi конактап келетш бул улкен шанырактын кожайындары 6ip кун ешк1м келмей калса, К0д1мгщей елепзш отыратын. Ауладагы ас уйдеп улкен кара казан ешкашан кургамайтын 186

efli. 03flepi немере с у й т , улкен эж е болган впкелер1 де Ыбырайымды пана тутып, сагынып, келш аунап-кунап, Н эзен нш сый-сияпатын Kepin, iHiciHiH «апа, калайсыз, еи ш м ci3fli р е н ж т п журген ж ок па?» - деп еркелетш, эзщдеп, кушактап, аркаларынан кагып, мей1рлене айткан 6ip ауыз c03iHe Te6eaepi кекке жеткендей мэз болып, ауыл- дарына кайтатын. Ыбырайымнын туыскан апасын алган Макан деген KiciHi алгаш квргенде, С аул е онын туршен сескен1п журдн Bip K03iHiH ycTiHri кабагы сыртына карай т ур ш п , адамга Караганда коркыныштылау KopiHeTin бул Kici eKi согысты басынан ©ткерген екен. С онгы сы нда, Кудай сактап, ок кезшш ус-пн гана жырып е п п н . Пайым- парасаты бшк, ел баскарып, кезшде кенеспк Кдзакстаннын Жогаргы CoeeTiHiH депутаттыгына eKi марте сайланган, журттын 6apiHe ж уреп елж1реп, эрдайым KyniMcipen журепн Махан атаны Ыбырайымнын уй-iui т еп е жаксы кередн Демалыс кундер1 Ыбырайым «Талап» атты совхоз- дан келепн сол жездесж асыга кутетж. Exeyi куш -тун энпмелесуден жалыкпайтын. Олардын 6ip-6ipiHe айтатын- дары таусылмайтын сиякты eai-ay. Bip ботелке аракты ер- мек кылып, олар алдымен кошлдержш шерш таркатып ала- ды. Содан к е й т В1бырайым вн салуга кipiседi. «Кошкенде жылкы айдаймын дала-а-а-ме-е-е-нен, ауыльща барушы ед1м-ай ш ана-а-а-м е-е-нен» деп кеп, «Аридаш -ай»-лап шыркап болган сон, баска халык эндерже кошедг Сосын улкен улы Шаганбекп шакырып, оган езж е арнайы сатып алып берген аккорДеонын тарткызады. С о й т т , ce3iMi селдеп п кеткенде В1бырайым шаршаса да KyHeyi мен Махан жезденщ жагдайын жасап, дастарханын жайып, ыстык тага- мын эк ел т , TyHHiH 6ip уагына д е й т самаурыннын жанында шэй куйып отырган эйелже, козж щ киыгымен киыла карап койып, калын корпеше успнде, жастыкка жантайып жатып: «Алтын айдай ак Нэзешм жанымда, журш келем озен бой- ын жагалай» деп Шемнп композитордын энш е салып шыр- кай бастайды, сосын Макан ата: « 0й , Ыбекен кэтгэ эннп екен, э!», - деп тамсанган болып, елinn мойнын созып, оны коштап кояды. Олар осылай серпппп, 6ip жасап калатыны- нын Сеуле 6ipneuie рет Kyeci болган . Шаганбек Нэзен мен Ыбырайымнын Кудайдан плел ал- ган тунгышы, оны ешюм бетжен какпай еаргеншктен, ©3i 187

еркелеу. Сэуледен ол терт жас Kiiiii. Юшкентайынан колды- аякта турмайтын ол шапшан да тлалт кимылдайтын, e3i вте алгыр, ecipece, математика пешне кумар бала болып ecTi. Мектеп 6iTipiciMeH, М эскеу Мемлекеттж Университетшш механика факультет!не тускен ол кейш Алматыга Кдзак Мемлекетпк Университетше ауысып, уйлент, сонда аспи­ рантура б т р г ен . Осы Шаганбекке Ыбырайым аккордеонды он жасынан тарткызды. Экес1 оган конактардын энпмеле- piH кулак койгызып тындаткызып, арасында айтылган эндерш аккордеонымен суйемелдетюзетш де, соны 03i 6ip кызык Kepin, баласынын внерге деген талабына куанатын. Жастайынан же-пмдштщ ызгары бойын карып, кан кешш, талай киыншылыкты бастан вткерсе де, сапы суга кетш, niHi туспеген, 03iHiH етз тзршпмен тагдырдьщ ауыр соккыларына тетеп 6epin журген Ыбырайымнын OMipre на- лыганын епш м кврмеген. Айналасындагыларды кайратган- дырып, шапагатка болеп журген экесш, ен cyHiKTi Нурлан аггы улынын басына тускен ауыртпалык 6ip сэтте тенеелTin ж1берген едь Шуагын жан-жагына шашып, жакындарын MeflipiM- дерше болеп, шарапатын ешк1мнен аямаган шаныракка коз тид1 ме, KiM бшеш» 1980 жылгы мамыр айы Ыбырайым мен Назеннщ отбасы ушш онмнан тумады. Мэскеуде Эдебиет институтынын тертшин курсында окып журген Нурлан улын сагынып, кояр да коймай, мамыр мерекесше execi ша- кыртып алган. ¥лы Отан согысынын Же Hiс KyHine орай, Ыбырайымга ардагер ретшде жергшктз эю м ш ш к «Жигу­ ли» жешл автокелтн сыйга тарткан екен, сол куанышын бел ю ю а к е л т , ол жан-жактагы балаларынын 6apiH шакы- рады. С ауле кызметтен шыга алмайды, Алтынбек кандидат- тыгымен элек, екеуш ш де елге баруга мумкшд1ктер1 бол- майды. Нурлан окуынан 6ip аптага суранып ауылга келедь Туган-туыскандарын, жакындарын, Алматынын жогары оку орынындарында окып журген Шаганбек, Алмас, Жал- гас, Ганибек атты улдарын жинап, алган машинасын сылта- уратып, б э р ж щ басын косып, Ыбырайым мен Нэзен берекел! дастарханынын басында айтылган ак тшектер мен ыстык леб1здерге жандары жайкалып, кошлдер! жаркырап, 6ip жасап калады. Осыдан eKi кун откеннен кейш Ыбырайым бапапарымен 188

Шиелщеп агайындарына кыдырып баргылары келш, уйде машина журпзетж ешюм болмаган сон, KepmiHiH жасы он тогыздагы, жук машина айдап журген улына колка салады. Ол Keflicin, танертен Ыбырайым, Шаганбек, Нурлан yuieyi су жана келжке мжедь Ш опыр ж т т зуылдата женеледь Жанакорганнын сыртындагы улкен жолмен агатып келе жатканда, асфальтпн ойпан жерше Tycin, машина трассадан ушып к етт, 6ip жагына аударылады. BapiHiH жаны аман калады, 6ipaK Н урл ан н ы н бел омырткасы шыгып кеткен. Ауыл дэрнерлер! жулынды бо- сата алмай, 6ipHeuie кун ауре болады, сосын Нурланлы Кызылордага тжушакпен жетюзедк О л жактан ешкандай нэтиже болмаган сон, Ыбырайым баласын Карагандынын омыртка ауруларын емдейтж орталык клиникасына ушак- пен апарады. Сол жерде операция жасаткызып, Нурлан сепз ай жатый, ею аягы жансызданган куй1 арбага танылады. Ыбырайым мен Нэзен бул каареттен тенселж Keiri. Коз алдарында жиырма торт жасар, бойы сырыктай, сымбазты Нурланнын сулап жатканын кору эке-шешеЫ мен бауырла- рына азаптын азабы болды. Осы улын oKe-memeci ерекше жаксы Kopin, «баскаларынан Нурлан 03i 6ip тебе» деп оган улкен ум1т артатын. Ол 03i жаны нэзж , сыршыл, бала болып ойнаудын орнына анасына кемектес1п, сосын eKeyi жарыса KiTan окып, онан алган эсер1мен 6ip-6ipiMeH бол1с1п, жан- жагына талгампаздыкпен, байыппен карап ocTi. Ю ш кен- тайынан жыр жазып, аудандык газетке басылып, onKeci окып журген М эскеудеп Эдебиет институтына тусуд! ар- мандап, Сэуледен кандай KiTan оку керек екенш 6uiiri, коп iafleHeTiH. Сол арманына жетзп, окуга Tycin, тортжил курста жургекннде мынадай киын жагдайга ушырап, Нурлан журе алмай калганда, тощрег1нде оган жаны ашып, еплмеген жан калмады. Соуле мен Алтынбек бул ауыр жагдайды ести са- лысымен, Мэскеуден Кызылордага ушакпен, пойызбен Ж а- накорганга жеткен. OKeci мен шешесшщ азгантай KyHHiH 1ш1нде агарып кеткен шаштарын, шарасыздыктан жэутен- деген жанарларын Kopin, С эулеш н iuii удай ашып, оларды кушактап, коз жасын тия алмады. Кандай мэселе болса да Q3i шенйп, журтгы ауызына каратып журген OKeciHiH, сон- дагы: «Талай киын откелдерден ©Tin eaiM, бала бауыр eTiH екен гой. Сэулеш, 6ip амалын тауып Нурланды бул жагдай- 189

дан куткаруымыз керек, не icTefiMi3, ойланшы»,- деп абды- рап, кез1 жыпылыктап, дэрменаз турган кейшн кергенде Сеуле, экесш аяп, жаны шыркырап, калай кемектесерш бишей, санасы шарк урып, аласапыран куй кеигп. Нэзен мамасы ш тей каусап журсе де, балалары мен куйеуш куйретт алмау уипн, G3in-63i устап, сабыр сактаумен, жа- тып калмауга тырысып, уй-шаруасымен anTeyip кимылдап жур. Болган жагдайды eciin, жанашырлык 6iflaipin, агайын мен жакындар келедк 6api де калай кемектесерш бшмей, каукарсыздыктан niwiepi Tycin, шыгып кетедк Кейш бар- лык мумкпдакп пайдаланып, Ыбырайым мен Сауле eKi жакта ж у р т , Алматы, Мэскеудеп кпиникалардагы профес- сорларга рентген керсетюшш апарганда олардын 6api де Нурланга операция кеш жасалганын, еши аякка тургызып ж1беруге ciuKiM кепшдш бере алмайтынын алга тартгы. Уайым мен ум1т арбаскан кундер айларга уласып eTin жатты. Ыбырайымнын отбасына тускен бул ауыр соккы болды. Карагандыда жаткан Нурланга уй-шлндеплердщ 6api кезекпен барып карайды. Нурлан жакындарын к у йрет i п алмайын деп е з ж щ ж аныныц киналганын ешюмге корсеткен емес. Аурухананын бшк кереуетже та- кылып, шалкасынан кимылсыз жаткан ол барже жайдар- лылык таны ты п, баягы а м а н -са у калпындагыдай эц п м ел е сш , келгендерд1 жылы шыраймен карсы алып жаткан оган карап, кешл сураушылардын, аздер1 жнер- ленш кететж едь Нурланнын с у т к п кызы, Мэскеудеп Эдебиет институ- тынын 6ipiHiui курсында окитын тувалык Ленага, Нурлан айтпа деген сон, Сауле кездеспеуге тырысып журген едь Нурлан ауырып калды деп ест1ген Лена, eKi ай хабар ала ал- маган сон , жаны жай таппай, С эу л е н ж жумыс штейтж ж ерж е (здеп келген. Ленаны н с ек е м д ен т, урейленген TypiHe карап, Сауле онан ештенеш жасыра алмай, Нурлан­ нын ауыр жаракат алганын жетюзген. Сонда epiviaeii жап- жас кыздын ышкына epuiH ттстеп алып, шагын денеФ 6ip орында катып калгандай калшиып, кысык кездер1 шарасы- нан шыгып кете жаздап турган кейпж Kopiri, Сауле шошып Kerri де, оны сырггагы тасалау жерге колтыктап алып ба­ рып, агаш отыргышка отыргызды. Сол манда журген 6ip студентгерге су экелд!рж iiumreH сон гана ол арен ез-езже 190 '

келдг Осы сэтте С аул е бул кыз уилн Нурланнын кандай кымбат жан екенш б у к т болмысымен ce3in, оны аяп Kerri, сосын оган Нурлан жаткан Карагандыдагы клиниканын ме- кен-жайын айткан едь Будан кейш Лена кап кешжпей, жазгы емтихандарын жеделдетш тапсырып, Карагандыга уш кан. Нурланнын капаста калган ауыр халш а з кв31мен керген онын жаны шыркырап, журен ыршып туседь С ой тш , суйжттсше G3i карауга 6eKiHin, оган суйеу болып, азабын жешлдетш, купи жасау ymiH Лена институттын басшылыгына хабарласып, сыртгай окуга ауысады. Енд1 онын езш е кымбат жаннын ©Mipi ymiH жанталаскан ауруханадагы жарты жылдык да- мылсыз Kypeci басталады. Eui6ip медбикеге сенбей, ол Нурланнын жагдайын ж асап, т у т бойы коз гпмейдь Суй ж тю ж ш op6ip кимылын кадагалап, онын кереуетжщ жанында куншз калгып-мулпп отырган Ленага палатадагы мугедектж хал Kemin жаткандардын кейб1реулер1 кейде кышкыра айкайлап xi6epeiiн: «Бгзге карайтын еи ш м жок, катындарымыз келуд1 койган, сен мунда эдей1 бгзд ж imiMi3fli куйд1ру уш ж ж урсж бе, жогал, K©3iMi3re коржбей, кет!»— деп кызганыш пен куйжтен жарыла жаздап бакыр- гандарын оган ecTin журу де онай болтан ж ок. Олардын жанайкайын журепмен уккан Лена мундайда у н а з палата- дан шыгып, кезж ен ыршыган жасты дэл1здеп жуынатын болмеге барып, ешюмге бшйрмей шайып тастап, шамалы- дан кейш, кайтадан Нурланнын жанына баратын. Bopi ты- нышталып, ез-ездерже келген сон, кебжесе жасы елулер- ден аскан, 6ip аягы кесшген Коля afaii жанындагылардын дорекшктер1 уцнн кепиpiм сурайды, баскалары у н а з жата- ды. С осы н Л ен а б э р ш е ауылдан келген opiK, мейпз, тэтплертмен шай береди Баска салган сон амал бар ма, осы- лай Нурлан мен Ленанын T03iMi мен жжерж, махаббатгары- нын 6epiKTiriH сынап, Ыбырайым мен Н езенш ц отбасын са- былткан Караганды клиникасындагы сарыуайымга, сар- санга толы ceri3 ай да отп. Операция жасалып, омыртка орнына келгенмен, жулы- HFa тиген закымнан Нурлан аягына тура алмады. Нурлан бауырынын шауып журген кездердеп тускен cyperrepine карап отырып, Сэулеш н iiui каз1р элем-жэлем болалы. Mine, мына суретге Волгоградтагы, ягни бурынгы 191

Сталинградтары корганнын устжде, e3i согыскан жер- лершде Ыбырайым Нурланмен тур. Ею аягын нык басып, Нурлан ойлы жанарын алыска тжкендей. Ал , келеасшде Нурлан мен э к е а , Шаганбек, Алтынбек, Сэулемен 6ipre М эскеудеп Кызыл Аланнын ортасында жуздер! бакыттан бал-бул жангандай. Тары 6ipeyiaae ол Эдебиет институты- нын жанында курстастарымен кулш, бойы сер ей т, аярын алшан басып келе жатыр. Тагдырра дауа бар ма, 6ipaK адам- нын бойындагы умгп узишейхй екен. Нурланнын жакында- ры да, 83i де онын аягына туратынына сенумен, мше, жиыр- ма бес жыл етюздь Одан 6epi каншама жан дуниеден квштт, eMipre жана урпак к е л т , алмасып, езгер т, жанарып жат- кан уакыт кенл жалгасуда. Сэуленщ кез алдына Нурлан мен Ленаны Ыбырайым мен Нэзен некеге отыргызып, арайын-туыстардын ортасын­ да беташар ырымын жасаган ceii келдь Bapi кетдш болуга тырысады, 6ipaK жанарларында мун, журектер1 куана ал- майды. К е з жастарын ipKin, ездерш устаура тырысып, дауыстары flipmaen, жакындар eKi жаска бак тглейдг Ыбы­ райым мен Нэзен ш тей жылап турса да, сыртгай кулген бо- лады. Сол кездеп Нурлан мен Ленанын кетлдерш кетеруге тырысып, олардын жанына кайта-кайта барып, аркалары- нан кагып, жанашыр агайыннын айткан Tiaeri кектеп Кудайдын куларына жетер деген умилен жэутендеп, баста- ры калт-култ еткен aKeci мен мамасын ойлаганда Сэуленщ ani кунге дейш журеп сыздап коя беред1. Сонымен Лена Нурланнын жары болуды e3i калап, аты- женше д ей т булардын Исабай атасынын eciMiHe езгертп. Ыбырайым мен Нэзен он тогыз жасар балгын кыздын бола- шагын ойлап, баласынын мына хал1нде оны келш етуге кар- сы болран. 0pi жер1 де, eai де баска, жат журтгын баласы, ертен есейе келе езгер т, айнып, кетт калмас па екен, сонда Нурланнын омырткасы мен 6ipre журепн де опырып алмай- мыз ба, деген ой э к е т н жанын мазалай берген. BipaK Лена Нурлансыз езж е ем1рдщ кереп жорын айтып, агыл-тепл 6ipHeme кун жылаган сон, Ыбырайым амалсыз кендь Ал- дымен, Ыбырайым Ленаны Тува автономиялык республи- касынын астанасы Кызыл каласында туратын анасы жэне eKi эп кеа мен жезделерте телефонмен хабарластырып, со- сын e3i сейл ест, барлык жардайды жасырмай айткан. Олар 192

кызынан жагдайды ecTin, 6iain отыр екен. BopiGip Ленанын ез айтканынан кайтпайтынын, онын журек калауына еш- кайсысы да карсы туруга шамалары ж ок екенш бгшнрген олар, еши не кврсе де ез басы корер деген еда К е й т , жарты жылдан сон , Нурлан коларбага отыруга жараган кезде, Ыбырайым Нэзешн М эскеу аркылы Кызыл каласына куда- гиынын алдынан етуге ж1берген. Ол ете жаксы Kici екен, Нэзен eKeyiHiH к е н Ы жарасып, б1рнеше куннщ шлнде ежелп достардай болып KeTimi. Нвзен жана кудаларын вз уйше конакка шакырган eai, жердщ шалгайлыгынан, api ауырып жургешйктен, Ленанын анасы кеде апмады. Keiiin 6ip министр жездеа мен anKeci Жанакорганга арнайы ат басын бурган. Оларды Ыбырайым мен Нэзен эбден кутш, туган-туыскандар да конак eTin, уйлершен дам таткызып, сый-сияпат кврсеткен болатын. Ленанын келген жерш оз кездер1мен Kepin, олар суйсш ген, 6ipaK Нурланныц жаг- дайы жандарына батканы соншалыкты, anKeci жылай-жы- лай аттанган еда Осыдан кейж 6ip жыл откен сон, Нэзен Ленамен 6ipre улкен улы Ш аганбекл ер л п , Кызылдагы кудагиын жерлеуге барып кайтты. Ол Kici G3i б(раздан 6epi наукас екен, Ленанын тагдырын ойлап, байгус ана кеп уай- ым шекл ме екен, алпыска 6ip жыл калганда о дуниеге атга- нып Kerri. Нурлан мен Ленанын жагдайын жасап, олардын кас- кабагына карап, квщлдерш аулау Ыбырайым мен Нэзеншн отбасынын ен басты т ы н ы с-л р ш ш гш е айналганына уш жылга аяк басканда, кенет Ыбырайым журектен кулан TycTi, дэржерлер «инфаркт» деген диагнозбен оны ayeai аудандык, сосын облыстык ауруханаларда узак емдедь От- басында болтан сонгы кездершде ол Нурланнын жанында болуга тырысатын. 9pai-6epai уй шшше коларбамен журген бапасына жанары жэуд1реп кимай карап жаткан Ыбырайым эк еа сонда e3iniH бул дуниеден озып бара жатканын сезген шыгар. Сонгы 6ip ай iамиде онын тынысы жш тарылып, дем алуы киындап кеткен еда 0Keci нашарлап жатканын если, Алматыдагы ori кызмет icren журген Жазушылар Одагынан суранып, Kytteyi мен eKi баласын ер л п келген С э у л е т yjiaep свлнде Ыбырайым касына шакырып алып: «Сэулеш, Нурланды былтыр Мэскеуге апарып, окуын 6iTipTKi3in ал- ганымыз жаксы болды гой, ш у тр , дипломы бар. Енш Лена-

ны окытындар, езщ бас-кез болып, сессиясынан калдыр- май, квмектеандер. Мен енш сендерге т рек бола алмаспын. iHi-ciwiuiepiHHiH алдында ездеpin барсындар, тек Нурланы- ма киын болатын болды-ау... Нэзен де шаршады. Бул тагды- рга дауа ж ок екен. Бала аркылы кысканын карашы...», - деп дауысы таргылданып, ж урен тагы кысылып, ол epi карай сейлей алмай калды. Т ш н щ астына дэр1 салган Нэзеннщ колынан устауга онын арен шамасы жетп, сосын коларбамен жанына жакындаган Нурланды кез1мен айма- лап, дэрменаз басын шайкагандай болды да, каумалаган ба- лаларына ол 6ip карап еттн Будан сон Ыбырайым б1рнеше рет ыкылык атып барып, у н а з калганда, баганадан 6epi ypnnicin, корыккандарынан ун шыгара алмай турган бала- лары мен жиналып калган жакындары 6ip сэтге улыган-шу- лыган болды да калды. Ешюм оны осылай тез кетед1 деп ой- лаган ж ок ед(. Нэзен де Кудай коскан косагымен коштаса алмай, eKiHiuireii iui-куса болып, дауыстап OKipin жылауга бапалардын журег1н ушырып алудан коркып, imiHeH тынды. Бул 1983 жылдын акпанынын жиырмасыншы жулдызы ед1. Кыстын ызгары уш к у т п н imiHfle басылып, Ыбырай- ымды жерлеген кун1 кектемпдей аспаннан жерге нур куйы- лып, жука кар жерге cinin, дуние лезде дур ciflKiHfli. Уй жа- нындагы Ыбырайым 63i отыргызып, мотормен кудыктан су тартып куйып ж у р т сортандау жерде ecipreH жем1с агашта- ры жайкалып, 6ipHeme кунде эппак гулге оранып шыкка- нын корген жанашырлар: «Ыбекенн1н арты кайырлы бо­ лып, урпагы коктеп-кегеред1 екен. Жаксы адам бар 1зпл1пн ез1нен кешнплерге 6epin кетед1, !ш1тарлар кимай бул дуни- еде керген кызыгын алып кетуге тырысады. MiHe, Ыбырай- ымнын кандай ак ниетп жан екенш табигаттын e3i айгак- тап, 6apiMi3re паш еттп турган жок па!»—деп онын эруагына тагзым етш, рухы би1кте болатынына сенд1. Ыбырайымды жерлеген кун1 ертежне Жалгас атгы улынын уй1ндеп Сэби- ля келж босанып, дуниеге кыз келд1, онын eciMiH Нэзен «Гулжайна» деп атады. Ыбырайым дуниеден озганнан кей1н ею айдан сон «Ленинипл жас» республикалык газет1нде Лена мен Нурлан жайлы «Махаббат жыры» атты керемет макала шыгып, бук1Л елд1н тукп1р-тукп1р1нен окырмандардын ыкылас-ын- тасын б1лд1рген журекжарды хаттары агылып, олардын Ke6iciH редакция жариялап, пшрталас тугызган efli. Сол 194

жылы кузде Нурланды Казакстан Жастар Одагынын Орта- лык Комител колдап, келешепнен улкен ум Н кутл р ел н акын релнде оган Алматыныц Жана аланынын жанынан eKi белмел1 уй берген. Нурланнан eKi жас Kimi А л м ас iHiciHiH Меруерт атты кызын Лена 6ip жасынан бастап бау- ырына салып, езшен туганнан кем кылмай ocipai. 1985 жылы Нэзен Жацакоргандагы уйд1, мэшинаны са- тып, Нурланнын жагдайын ойлап, бала-шагасымен Алма- тыга коныс аударган. Балаларынын 6api осы улкен шаЬарда уйл1-жайлы, уб1рл1-шуб1рл1 болы п, окулары н 6 iripin, кызметтерш icTen жургенше ш у ю р ш ш к е л п , Нэзен коп ауырмай, Ы бырайы мнан кей1н тогыз жылдан с о н коз жумды. Сыр бойынын кен жазыгында туып-оскен ару жан- га таулы жердщ эсем кыратгарында орналаскан к1лен жак- сылар мен жайсандар жаткан «Кенсай» зиратынан м энгш к орын тебу/п жазган екен. Аяулы ана бойына да, ойына да жамандык пен алалыкты жуктырмай, адамгерш1л1г1 мен MettipiMiH урпаплна онеге erin, биязы калпында дуниеден erri. Эке-шешес1н1н ес1л дерл бол Fan Нурлан бупнде он бес шакты жыр ютабымен журтын сусындаткан атакты акын. Тэуелс1з ел1 оны ардактап, акын улынын ж1гер1 мен рухын халкына онеге етед1. Бауырлары мен халкынын ортасында orafacbi болып, немере сушп отырган Нурлан в з !т н жанын- да оке-шешес1н1н рухы жургеьпн эрдайым сезед1. Соуле 03iHiH откен OMip жолдарын ойлап, 6yriнде тагды- рына риза болады. Балгын шагынан бастап, оны MeHipiM нэр1мен сусындатып, бойына жаксылык пен улагаттыктын жасыл дан1н еккен жаркын жандардын iнмнде Биб1ганша жэне Ыбырайым мен Нэзен де бар. Олар С эулеш н гумыры- нын MOHi де eni, куатгы да уытты, нэз1к те тэтл , ешкашан шол1 канбайтын сагынышка толы жыры! О дуниеге аттанып кеткен сол аяулы кымбаттыларына: <>Жарык дуние лз1м1нде О зд ер жаксылар мен улыктар ката- рындасыздар!» —деп Сэуле оларды nip тутатынын мына кен элемге жария eTKici келед1. Акикатгын адал жолынан тай- маган касиетл жандар осылай кастерлеуге лайык кой! Олар оздершщ бук1л шыншыл болмысымен, риясыз онегес1мен, жандарынын жаркылымен бул фэнид1н шамшырагындай адасып бара жагкапдарга жол с1лтеп, жарыкка умтылган- дарды канатгандыратыны хак. 195

ЗЫ ЛИХА Кудай коскан косаты, к е ц ш н ш балбулаты, алташкы Keycap ce3iMiHiH мелд1рй журегшщ лэззатка толы л упш — жиырма жыл отаскан осы Ахметжанына Зылиха 6ip пер- зент сыйлай алмай, барматан Дэршер мен eMUiici, баспатан жер1 калматан. Э а р е се , сонты уш жылдын iпанде ол катгы куйзелште жур. ¥лы Отан сотысына аттанып, майданда каза болтан экесш ен жалтыз туяк болып калган Ахмет- жанды урпаксыз калдырута какысы ж ок екетне K03i жет- кен ол, бойындагы пенделжке, карсылык пен кайшылыкка карсы турып, енд1 окыс та курдел1 6ip шеилмге бел байла- тан едк Ахметжан мен Зылиха о бастан 6ipi ушш 6ipi жаралтан- дай. К1шкентайынан 6ipre ескен ол exeyi керпилес турды, оздер1 туйдей жасты, о й н а п -к у л т , eKi уйдщ тесепнде аунап-кунап жур1п, мектеп табалдырытын да 6ip жылда ат- татан. КейЫ той к ы з-ж т т болып 6ip-6ipiHeH уялып, кым- сынатынды шытартандары. Эйтпесе, бурын аудан орталы- тындаты мектептен уйге жеткенше, Ахметжаннын ермеп — Зылиха. Отан 6ip соктытысып калмаса кенШ кенипмейдц 6ipece шашындаты бантипн таркатып кетеди кейде алжап- кышын иытынан Tycipeai, немесе, колындаты ш а п салтан шуберек coMKeciH жулып ала женеледй с е й т т , e3i сонын калтасындаты кутыдаты сияны устше Terin алып, семкеш тастай сш1ып, каша женелетшш кайтерсщ. Ал , бетен бала- лардын 6ipeyi Зылихата тшсш Kepcinmi, Ахметжан сонын колында елуге дайын. Ахметжанта катарларынын 6ipeyi жудырытын типзбек тугш , акиса, ол Зылиханын жауы, сол баланын кыр сонына Tycin алатыны бар. Е п з козыдай буларды н осы кылыктарына у л к е н -ю п л н щ кездер1 уйренгеш соншалык, кеШн мектепт1 6iTipiciMeH, кыз бен ж т т болып eKeyi 6ipre Алматыта окуга тусуге атгантанда да журт мунысын em6ip огаш корген жок. 196

Ахметжаннын анасы Кдламкастын жиырма жасында бас коскан косагы Ыскак согыска кеткенде курсатындагы Ахметжан бес айлык екен. 1941 жылдын желтоксанында осы улы шыр eTin дуние eciriH ашканнан кей1н exi жылга жетпей, майданнан кара катаз алган шешес1 жалгызын канаттыга кактырмай, тумсыктыта шоктырмай, a xed сияк- ты ецсел1 eTin ecipyfli махсат туткан. Кдламкас аз1н айт- тыргандарга мойнын бурмайтынын 6iaflipin, артынан саз шесирмеген. Согыстын салган таукыметт кос улы — Ыскак пен онын сонынан ерген М устападан б1рдей айырып, кан1лдер1 дал, журектер1 шерменде болган ата-енес1н1н жагдайын жасап, олардын бауырына Ахметжанын салды. 03i кактем басталысымен ericTiKTeri жумыста, кыста жал- гыз сиыры мен уш -тарт усак малына карап, отын-суын эз1рлеп журш, Ахметжанынын калай ержетш калганын да байкамай калтандай. KeMnip мен шал Ахметжаны yiuiii жанын суырып беруге дайын ед1. Байбол атасына тарткан, суйеп ipi, атжакты, бойшан, киык коныр каздер1 кул1м- cipen, карген жанды аз1не тартатын, аксарыньщ эдем1с1 осы бозбаланы каргендер онын жаркын мжез1 мен э д е т т л т н е кызыгатын. Атасы мен эж е сш щ epxeci бол- ганмен, Ахметжан ерте есейдк EmxiM xapin коймасын деп, аз1н оцашада унс1з аймалап, кур сж е бауырына басып, суйш -суйш алатын апасыныц ыстык ынтыктыктыгы мен мунды ж ур ег ж ж астайынан ол сез1п е с т ь А н асы н ы н е и ш м г е б1лд1рмей ж ы лап, ж алты зсы рап, т уш м е н денбекшш шыгатынын ол онын касында уйыктагансып жатып, 61рнеше рет байкатанын cyperreri ар1мдей жас экесже ойша жетк1зуге тырысатын. Оны калай бакытты eTeTiniii б1лмей, кенш шарк уратын. Алматыда аткен студенток ам1рдщ думанды да канатты сол жылдары кактемьпн нуры мен сырына, жастык шактын арнасынан асып-тасып теплетш ханш ку тн е балеп, Ахмет­ жан мен Зылиханын жан дуниес1 жаркырап, 6ip-6ipine де­ ген ынтызарлык сез1мдерппн арнасы ашыла тусхендей. Exeyi де Кдзактын республикалык ауыл шаруашылыкы ма- мандарын дайындайтын институтынын студент!, айырма- шылыгы - Ахметжан мал дар1герлер дайындайтын факуль- тетте, ал, Зылиха ecenuji-экономист мамандыгы бойынша окыды. Институггы ойдагыдай бтрген держ курбы-курдас- 197

тарымен этап етуге жиналган кеште Ахметжан Зылиханы отты кушатына орап, елж1рей, маукын баса алмай алгаш рет ынтыга суйген едь Онык аптаптай ыстык демше кыз aeneci балки тускен. Курстас 6ip ж т т п н агайынынын тау жактагы саяжайында болтан осы тунде Зылиха мен Ахметжан ер мен эйелге табитаттын сыйлатан етене 6ipiry лэззатын таткан. Содан 6epi кушактары ажыратан емес. С ол жазда exeyi уйлендй Байбол аксакал мен Канткул шешей оздерш т ту- танындай болып кеткен жанашыры да, коз куанышы Зыли- хасын колдарына келш е т т туаргендерше Жаратканта риза болып, жалтыз сиырларын сойып, беташар тойын жасатан. Ертецш е Байбол атасы мен Канткул эжеЫ Турсынжан кудасы мен Э си лэ кудатиын, Зылиханын ею атасы мен кос женгесш жакын б1рнеше агайындарымен косып уйлерше шакырып, оларга колда бар сый-сияпатын жасатан. Акылына корю сай, мшез1 ж1бектей еалген, караторы ж уандеп каракатгай коздер1 ылти MeHipiM шуагына толып, жэуд1реп туратын, орта бойлы талдырмаш, nicTe мурын Зы­ лиха келж ш щ устаздар отбасынан шыкканын, инабаты мол, пайым-парасаты жотары екенш Байбол атасы эрдайым мактаныш сез1ммен айтып отыратын. «Кад1рд1 б т е р тек кашрлЬ> демекцп, дл Kici 03i де совхоз орталытында усталых е т т , пышак, балта, аттын ер-сайман, таталарын журтка жа- сап берет1н, сыйлы, 6ip сыдыргы мшездп аккощ л, кен пейицц жан едь Ахметжан мен Зылиханын тойынан кейш 6ip жылдан сон, 1964 жылдын тамыз айында, сексен жасында Байбол атасы дуние салды. Ек1 жас Терснезек ауданынын оздер1 туып-ескен осы «1Шркейл1» совхозына кел1п, алтан маман- дыктары бойынша кызметке орналаскан. Ахметжан совхоз- дын мал flepirepi болды, Зылиха - ауыл шаруашьшыгы са- ласында ecenuii. Олар алгашкы жылдары атасынын кесек «токал» тамын- да турды, бес жыл откенде ездер1 эжептэу1р Kipniiu уй са- лып, колдарына Ахметжанны н a x e c i мен анасын алып турып жаткан. Турмыстары да тузел т, кораларына ipi кара мал байланып, уСышже де 6ipa3 тосек-мулт жиналып кал- тан ед1. Bip-6ipine эбден бауыр басып кеткен бул TopTeyiHiH багы оркендеуше перзенттщ жоктыгы кедерп болып, мун- шерлер1 дертке айналды. Жиырма жылдан астам 6ip-6ipiHiH 198

кецмшерше карап, кимастык сез1ммен отаскан ерльзайып- ты екеуш ен 6ip ур пак куте-куте кешлдер1 саргайы п, журектерже кану Tycin, жалгызы Ахметжанына урпак тмеумен 1970 жылы Канткул э ж е а жетп1с exi жасында дуние салды. А л , анасы Каламкас болса ituiHeH тынып, ауырса да, жатып калмауга тырысып, еш юмге масыл бол- майын деп, кеудесжде жаны болган сон, эйтеу1р суйрешпп жур. Зылиханын да к енш элем-жэлем. К ей ж п кезде Ахмет- жанга б1лд1рмей, тесепнен турып, балаларга арналып са- лынган белмеге Kipin, eciriH жауып алып, тун1мен епл-тепл жылайды, Кудайга жалбарынып, 6ip нересте сураумен бо- лады. Б1рде танертен Ахметжан онын б1леудей болып icin кеткен коздержж айналасын Kepin: « 0й , сен не е з ж жы- лауык болып алгансын ба, кой, Кудайдын б1зге де беретн 6ip жаксылыгы бар шыгар. Е з т е бермесейш1. Б1зд1н Зэкен деген мыкты гой, сен жанымда болсан, 6epi де ондалады», - деп ол келжшепн бауырына басып, мандайынан и1скеп, жубаткан. С о с ы н 03iHiH де бо сан сы п турган кен1л1н корсетп алмайын деп, жумыска асы га шыгып кеткен едп Зылиха Ахметжанны н журег1н1н ep6ip дурс1л1нен онын коц1л-куй1н б1рден угатын. 03iHiH imKi уайым-муны н журтган да, будан да жасырып журген1н, кырык беске кел- генше 6ip урпак кермей, eKecinin, ата-бабасынын атын жал- гастыратын улы, куда-жекжатка жетжзетж кызы, немере, жиендер1 болмай, бул ем!рден i3ci3, туяксыз, конине медет тутар куаныш, баксыз отем бе деген ызгарлы ой куйеуж ж кониин каязытып жатканын ол б1лед1. Онын сырты бутж болып кер1нген1мен, шннде канша мун, KypciHic барын Зы­ лиха бу к ж болмысымен сезед1. О л е н е с ж щ букши1п, KGKiperi сырылдап, жасаураган кезж минут сайын калта- сындагы бул 93i кестелеп токып берген бет орамалын алып, суртк1штеп жургенж корж-ак жанын коярга жер таппай, кейде оз1н1н карасын керсетпей, басынын ауган жагына ла- гып KeTKici келедп BipaK бул 6ip сэтпк кана ой гой. Ахмет- жанын юмге киып, тастайлы. «©MipiMHiH меж , манызы мен магынасы да к1шкентайымыздан кушагымыз ажырамай, журепм1з 6ipre лупишесж, тэжме тэн1, жаныма жаны кым- бат, санамнын санылагында ер-азамат атаулыдан 6ip 03iHiH гана бейнеа жаркырап турган жан жарымды бакытгы ете 199

алмадым-ау», - деген жеб1р ойдан Зылиха эбден a6ipxin кетп. Bip кун1 Зылиха кептен ойында журген, улкен апа-эже- лерден e3i eciireH халыктын арасында бар 6ip ypaicri жан- гыртпак ниеттмен енеамен ашык онаша сейлесуге бел бай- лады. — Ana-ay, 6i3 ушем!3 осылай кашанга дейин ку басымыз кушиып журе берем1з. О здердщ камыккандарыныз менщ жаныма батпай жур дейаздер ме... Мен 6ip шеипмге келд1м, взж1збен осы сырымды балюейш деп отырмын. Эрине, ci3 де, Ахметжан да менщ кенш ме карап, iuiKi жараны тырна- гыларыныз келмейтшш жаксы тусшемш, fiipax менщ бул жасагалы отырган эрекеттм — ен дурысы. Ешп, ток етерщ айтсам, мен Ахметжанга токап алып беруд1 уйгардым. Ci3 макулдамасаныз да, Ахметжан басын ала кашса да осы ой- ымды icxe асырамын. М ен у ш т куйзелмещз, апа... Мен эбден ойланып, жаным талай ышкынып, баска амап капма- гандыктан, осы шеипмге келш отырмын, Ciaaepfli сорлат- кым келмейД), мен барже кенейш, тек... Ахметжан урпак- сыз капмасыншы, — деп Зылиха ексш -ексш , казшен ыр- шып шыккан б1рнеше тамшы жасты колымен сурте берген- де, Каламкас бойынын flipiniH токтата алмай, каусаган сау- сактарымен жанындагы керпешеде тсзерлеп арен отырган келжшщ басынан сипап, оны езше тартып кушактады, со- сын терен 6ip KypciHin алды да: - К.арагым-ай, кайдан б1пейш, «артык кылам деп тыр- тык кылма* деген бар гой, eKi эйел 6ip куйеуд1 ж у н ж тп ж1бермей ме? Ахметжан, байгус бала, ею ортада миы ашып, басы катып, денсаулыгынан айырылар. Кызганыш деген кызылкез пале араларына от сапып, элекке Tycipin, быт- шыт боларсындар. Жастарын болса кырык беске жакындап каллы, ewtfri жерде Кудайдын баска салганына к а н т , аман- есен жургендерше шуюрш ш к еттндер, немесе, бала асырап алындар. 0 з бауырыннык 6ipeyiHeH алсан, ертен бала аскенде женген 6api6ip оны езш е кайтып алып кояды. K,a3ip жет1м калган балаларды уй м ет колга 6epeai екен. Дурысы сол шыгар, Зылихажан, eciH бар ед1 гой, ойлан, ею ортада аз1н куйш кетесщ гой, аптыным-ау. Саган киын бо- лады. К1шкентайыннан 6ipre келе жаткан Ахметжанынды капай 6ipeyre кия саласын. Ол ез-езще жасаган киянатгын 200

кекеа емес пе, мундайга шыдау эр ургашынын колынан келе бермейдь Мен 03iM азаматымнан жиырма жасымда ай- ырылдым гой, ерлнзайыптылыктын да д эм ш татып улгермед1к, 6ipaK мешц тусш1г!мде, 03iniH К,удай коскан косагын, cyfliKTi жубайын 6ipeyaiH койнына оз колымен са- лып беру у ш кенм ен б!рдей. К.ой, жаным, 6apiMi3re сол урпактын жоктыгы онай тиш турган жок, 6ipaK с е т и кейш кан жутып жургешщи кору 6i3 ушш KacipeT болар. Ахмет- жан сен дегенде журепн суырып беруге дайын, ол да бул эрекетще коне коймас. Бул мэселеш осымен догарайык. Ka3ip Ахметжан да келш капар, кеш болып калды, сен тама- гын оз1рле, мен бадага коскан а нау бес-ал ты кой, ешк1лер1ме барайын», — деп eHeci Каламкас Зылихадан бурын турегелуге ынгайланды, келш1 оны суйемелдеп, колына таягын алып 6epin, eKeyi сыртка шыкты. Бул anriмелен кейш Зылиха 6ipneme кун ойланып, бар- лык жагдайды коз алдына елестетш, туйагш ен OTKi3in, ез журепнщ OMipiH, imKi дауысын угуга тырысып, кабыргасы- мен кецесш 6ipneme кун журдь BipaK осы шсилмшщ дурыс екеш не тары K03i ж еттн «М ен А хметж анды олердей суйемж , демек, онын канынан жаралран нэрестеж де, KiMHiH канасынан шыкса да, жаксы коре аламын. А л , ала- тын эйелд1 03iM тандаймын. Анау Кдрмакшыныц «Акжар» ауылында туратын 03iMHiH Бейсенбай нагашы арайымнын Кулянда атгы кызы отырып калды, жасы отыз бестер шама- сында, 03i туганнан 6ip аяры кемю, сылтып басады, рен дейтш peni жок, сунгак бойлылыгы болмаса. Коп apiuiacпа­ сам да, керген сайын м е т «апалап», апдымнан Kecin отпей, жылышурап, жардайымды ж асап, курак ушып ж ур геж , жуас сиякты, айтканымнан шыкпайтын шырар, эрине, адамнын inline Kipe алмайсын, 6ipaK, баска 6ipeyre Караган­ да, маран ботен емес кой, жанашырым болар. С ол кызды айтгырып корсем кайтер? Арамыз бен жецге.\\нз карсы бол- мас, oMip-баки кыз бапаныц жалгыз откеш ата-анара онай ма, аягынын MyKici бар кыз тугип, он eKi мушеЫ сау кыз- дардын 03i тешн таба алмай, эйел1 олген егде жастагы бала- лы-шагапы еркектерге де THin жатыр. Онын касында мерин оз ерюммен жасап отырган усынысымнын em6ip огаштыты жок кой. Ахметжандай Ж1гптщ сункарынын жанында жа- тып, одан урпак тапканына ep6ip ургашы 03in бакытты са-