С.Талжанов Ұлдай кегі

ran болатын. Кызуы басылмаган тэгп кудалар амандасып болганнан кейш, Телкозы конакасы берудщ жабдыгына KipicTi. Конактармен энпмеде калган Сырттапбай, Сапак, Кебен сыншы едь Азына бай езш щ кешелдеп келуппн жа- йын айтты. Сынамайтынын, жакын екенш туащпрдь — Кешелдеген сон келмей калар ма екен деп кауыпта- нып отырганда к елт калганынызга ете куаныштымыз,— деп бастады Сырттанбай. — Карпык, Алтай туыскан ел едж. Б1з Карпык ага сд|'к. Алтай Kicijiepi М урат Жортык Торгаскасыныц бас бэйгесш шаппай бер деп кигылыкты салып жатыр, осы жагдай булыктырып камап отыр, маш а калай болады, Азеке?— деп 6ip тежеп erri Сырттанбай. — Сырттанбай шырагым, дурыс айтасын, 6 ip жеш бо- лар, елм1з гой. Б!здщ Таншолак пен Турсынбек не дейд1 екен?— деп жалтактай сейлед! Азына. — Дурыс айтасын, Азынажан, мен олардын сезш естт эбден канып келд1м' ,— деп бастады Кебен сыншы. — «Агасы бардынжагасы бар» деген осы жолы Карпык агам баласы ер к ел тм д! кетеред1, кезенд1ге кез болып, барымтага T ycin Торгаска KCTin отыр, Д уан басы Бэсентиш Казангап ол дауды эл! сыяз курып шешпей отыр, жер тар болып жатыр, сейткенмсн тулпарыннын K63i жок деп 6 ip жолга б13Д1 карайтпас,— деп ед1 Таншолак, сонда Байто- канын Турсынбегт жулып алгандай: — Мэйменкелемей койшы api, Таншолак, 6 ipiHiui бэйге Торгаска тулпард1кП— деп келте кайырды, булыгып айт­ ты,— деп ест1ген-б!лгенш хабарлады Кебен. — Ел мен ер сынасар жер1 осы болса, шыксын 6epi, Ал- тайдын туте-тутес1н шыгарайын, кеки!н деген екен, мына Аралбайдын Турсынбег1,— деп южшд1 Сапак. — Кез]’ ж ок атка бэйге бер деу жэне бэйге беру кнсын- сыз-ак, жалгыз Алтай, Карпык ортасында болып отырган ас емес, бегде агайындар да бар, бэршщ де жаратып экеп отырган дэмел! бэйге аттары бар, олар не дейд1 екен? Со- нын im iH fle жет! болыс Тама,— коныстас тэтт1 агайын Еру- бай би не айтар екен? Карауылдын Кекбикеш1 бар, Бэсен- тннимн аргымагы бар, Найманнын Карагер аты бар, То- быктынын Денасары бар. Осылардын бэр! де аты шулы бэйге аттар, экелш отырган иелер1 ежелден келе жаткам шораяктар, солар не дейд1 екен? бзд ер Ш з б!лес1здср foh, ошс1пн тепн айтам,— деп суйей салды Сырттанбай. Кулэш оже кымыз сапырып отыр, касында жантайып жаткан бала

Ш он Сырттанбайга ж алт карады. Сонсон эжеа'не буры- лып: — Э ж е-ay, осы жоралып кеткен атка бэйге бере ме екен?— дедп — Улкендердщ сезшде не жумысын бар, жай отыр,— деп тойтарып тастады Кулэш бэйб ш е. Бала Ш он элг1 свз- д! айтканда Азына мен Сырттанбай 6 ip ауыздан: — Балам тауып айтты рой,— десть С а п а к пен Кошан да кетерш п калды. Кебен сыншы Tic жармады. — Ke3i жок атка бэйге сурау ебестеу екен, олай болса М урат Торрасканын кезм тауып экелсе калай болар ед1, жер тар-ау, э?— деп сурак койды Азына. Халы к анырып калды. Kyfleyi бала Шоннын сезшен жен1лд1 Азына, еюн- iui жарынан Таншолак пен Турсынбектен де аса алмай отыр. Сондыктан онын ойы уйкы-туйкы. — Жарайды олай болса, 6i3 соран конд!к, кокем асына мал жетедь Торрасканын кезш экелсш, соны кугпк, аска келген ел тарамасын,— дед1 Кошан. Корысбайдын вз ба- ласы да Кошанды куаттап басын изедь ЖАУЫР TOPFACKA «...Ертеден шанса кешке озган, Ылдидан шалса теске озган, Томага кезд1 каска азбан»... Сырттанбай мен Азынанын уйгарымы бойынша Жортык бастаткан Алтай Карпыктын он т ак ты Kicici Омбынын Ак- мола ж ак етегш жайлайтын iuiKi Бэсентиш Казанрап ауы- лына барды. Келш тускен конактардын тусше карап, алые жердщ суыт журген жолаушысы екенш байкады Казанрап. Конакасын жеп болганнан кейш мэн-жайды TycinflipAi Жортык. H id Куандык болып 6ipirin кеткенше кез1 эбден жеткен Казанрап ею сезге келмедь KenTin коркытатынын, тереннщ батыратынын анык бйгед! ол. Торрасканы 1здете бастады. Торгаска жерде де, кекте де жок. Торт кун !здеп, 6eciHiui кую — «туйенп шалдын астындары жауыр торы шолакты байкандаршы, сол емес пе екен?»— дед! Казам- Fan, дэл ycTinen TycTi. Tyiiemire жетш келгенде, Ж орты к- тын квз1не Торгаска оттай басылды. Аттан Tycin, ер-токы- мын алып жатып: «Бэсентшннщ бар малый берсецдер де, Торрасканы бермендер, мен энеукуш ею маралды 6 ip куп­ ле coFbm алдым,— деп зарлады туйенп шал. Амалсыз Тор­ расканы туеш бердь Аркасы ошактай жауыр, арык TopFac- 101

каны Жортык жетектей женелд!. Он уш кун eTin, он тертш- ш '.к уш Бозкелге жауыр Торрасканы алып келдн Корыс- бандын балалары Торрасканы керш, тыныктыру ушш eiwi уш кунге мурсатана бердь ИШ десш де шык кермеген жал- гыз атты Жортыктын Торраскасы бап 1здемейдг Кул текпс, тесж екпен1н езк Жиырма т ак ты кун кыруар мал, аска жиналран торыз дуан елдщ мыц сан адамдары мошап жат- кан Бозкелдш басы тап-такыр, шаны аспанра шыгады, кел- дш суы коймалжын май боп кетедь Тап ат шабар куш танертец ел турмай Салак келш, Ке- бен сыншыны оятып алды. Bipre далага epTin шырып, бэй- геге косатын бес ж уз атты тугел аралатты. BipeyiHe де ток- тамады Кебен сыншы.. Осы аттардын imiiwe 6ip кыздын калын малый 6epin алган e3iHin Акмоншагы да, Омбы Ке- рейшщ аррымары да, Кекшетау Карауылынык Кекбикенп де, Керекудщ Квгаласы да, Тобыктынын Денасары да бар cfli. Енд1 бэйгеге косылатын ат ж ок дегендей туе керсетед1 С а л а к , батып ешнэрсе акта алмайды. Бул Кебен сыншы — калмак Толыбай сыншынын баласы. Ceri3 жасында жау- гершшкте олжара Tycin, Турш'стан казарынын колында турран Кебен суншы. Содан Туршстаннын кул сататын кан базарында Телгозынын улы эк еа Жэнгелд1 би eKi туйе 6epin еатып экелген Кебен сыншы. Сол калмак Кебеншц мыла он ceri3 мыц жылкынын Heci Сапакты басынып туруы калай?! Е ц болмаса кенш н аулап, «Акмоншак ат бэйгеден келедЬ— дел неге айтпайды бул кул калмак!? Кебен сын­ шы С а л а к ауылына, Кошан отауына беттедк Орта жолда, 6 ip такырда аркандаулы турран Жортыктын Торраскасын кердк Кебен сыншы Торрасканы, уш айналды. — М андайы жарылып тур рой жануардын, бугш п 6ipin- uii бэйге TopFacKaHiKi!— дел кесш айтты Кебен. Жактыр- мады С алак. Ж урш бара жатып артына тары карады сын­ шы. Кошанньщ отауына таянып келгенде, ез ордасына карай озынкырап кегп Салак. Сонда отаудын сыртында ycTiH ж абулап аркандап койган Кербест1ге кез1 т уей , тура калды Кебен. — О л ат бэйгеге косылмайтын Елгелд1 Таубайдыц ас- тына M inin келген шолары,— дел зшдене айтты Салак- — Коссын, коспасын, екшлл бэйге бупн шапса осы ж а н у ар д ш ,— дел тары кесш тастады Кебен. Тан намазына турып журген Таубай осы ce3fli ecTin ка- лады. Кебеннщ ce3i камшы болып, он жасар Шонды Кер- 6ecTiHiH уетше MiHri3in, «азар болса жануардын 6 ip Tcpi рой»,— дел Корысбай асына, улы дуб1рге косып коя бередк 102 - .

Танертен кымыз iuiin, ет жеп болганнан кейш ат шабар жарияланады. Кдракшыны 6 ip ж ш тк е устатып, С а п а к ка ­ ра жорга атпен Ж омарт тебеге карай тайпалта женеледк EHfli бес жуз ат Бестауды, Баракбайды басып Кудын ал- дындагы акшиден айдалу керек сиякты. Мурдары алпыс шакырым жер. Ж омарт тебе Бозкелдщ ш ы ры с жарында кой epici жерде турады. С а п а к кара жорра атпен каракшы устаган ж ш г п epTin Ж омарт тебеге шыкканда ю сш щ ар- ты Бозкелде едк Бозкел мен Ж омарт тебешн арасы кап-кара курымдан, торы з дуан елдщ Kicici торы з белек топ болып Ж омарт те­ беге жинала бастайды. 9p6ip топтан бэйгегё косылатын ат- тар белшш шырады. Бэйге аттар Ж омарт тебешн куншы- рыс жарына жиналады. Жал-куйрыктары сузш ген, куйры- рынын дэл Ty6i мен кекш не ую кадаран, ж узж тщ кезшен еткендей эдем! бэйге аттар бес ж уз екен. Устш е то ры з, он жасар балалар м т ген бэйге аттар аярын ушынан басып билеп жур. Осы бес ж уз атты Кудын тубш деп Акшиден ай- дайтын болып отыз eKi жарамды атпен отыз ею Kici женел- д ь Булардьщ колдарына устаган узын-узын айбалта, най- засы бар. Бес жуз атты айдап женелейш деп турранда, Ку- лымбет Л а у мырза айрай салып, кептщ атынан мынадай буйрык бердй — Аттар Кудын алдындары Акшиден айдалсын, отыз ею Ж1пт шашау шыгармай айдап апарып сол Акшиден ж1- 6epciH. Аттын бэйгес! мына айдаушы жшггтер келгеннен ке- fiiH бершсш. Аттар тартылмасын,— дедь К епш Ш к 6ip ауыздан: — Осы дурыс, солай болсын,— десга д ур л ш сш калды. СвйТ!П, Жортыктык Торраскасы мен Акмонш ак ат келш калын топка юргенде, сонын артын ала Кербеепмен кес- пелтек аксары бала Ш он да жеткен едь Л а у мырзанын се- 3 iH Ш он анык естидь Аттарды кун шыкпай айдап жене- ледь Аттар кетк1мен балуан ку-peci басталады. Э р дуаннын балуандары шырып Kypecin, бэйгеш торыз-тогыздан алып жатады. Шанкай тусте балтырын Typin тастап, туйе ж уш Кызыл шекпеншн 6ip жецш KHin, еюнол ж ецш белбеудщ ■ пине буып, енгезердей кара жпчт одырандап шыга келедк Бул балуан кундшке булырып шыдай алмай отырран, тома- гасын жана Fana алып ж1берген бурют тэр1зд1. Бул кэдЬип юз

улы жуз руынаи шыккан атакты Сейтен балуан екен Бул Эулнсата дуанынан шыгады. Енд1 буран карсы шыгар бал­ уан табылмайды. Ж еткудын бул балуаны торыз дуан елге мэл1м. Бас бэйге осыкан аталган. Бас бэйге торыз тенб'1Л ат. Сонда «мен ез келЫ м Жаманмен куресем»,— дейд1 Сей­ тен. Ж аман Каркабат батырдын жалрыз кызы. Каркабат — Сатыбалды Ж эметтщ баласы, осы Телгозынын эк са Зей- нетпен туыскан ол. Жаманды ел батыр кыз десед1 екен. Акмола балуандарын беттетпейтш Ж аман тап мына кай- iiaFacbina карсы шырура именедг Hici уш отау болып мой- нып салып турып алады. Кепш ш кке кенбей отырран Ж а ­ маннын ту сыртын-ан келш Кебен сыншы: — Тур, балам, бетщнен жарылрасын, журег!нд! токтат, талайын жорары тур, жырып кайт, балам, кептщ меселш кайтарма!— дейдр - — Кайын журтынмен сейлесш келдш, аталарын бата- сын 6epin отыр, шыксын дейд1, тайсалма, уш отаудыц аруа- рына тапсырдым, жолык болсын, жаным,— деп батасын берген Л а у мырза. Кептщ окпаны делебесш коздырып ке- Tepin экетедр Ж ам ан орнынан ушып турады. 3cipece дем берген Кебен сыншынын ce3i. YcTiHfleri кшмш шешш, бал- уандарша белсенш жатпастан турып женелед1.’ Кайнага- сыньщ касына барранда, азырак кырындап айнала бередк 6eTi шыдамайды. О жар кайнага, балуан кайнага кслiiiiHiH, сырын тусшбейдр тура умтылады. Устатпайды. Кайнара- сын Ж ам ан уш айналады. Ер Ke3eri ушке дешн, тусшер, куреспес деп ойлайды. Айнала топ 6ipiH-6ipi басып кете жаздайды. 0 л! аруактардыц аттары да аталып жатады. Ж а н -ж а к ын-жын болып, даурырып кетедр Тап осы кезде улы д уб1рд1 талай керген, ежелден топка тусш жулде алып журген туйе балуан Сейтеннщ делебеш козады. Аруактар- дын аты ест1лгенде, Жаманды он иыктан шап 6epin устай алады. Кез меспейдк жалрыз-ак Жаманнын он колын ар- тына карай сершкенш журттын кез1 шалады. Ш арт ете ка- лады, Сейтен шалкасынан туседр Ж ам ан Сатыбалды тобына карай журе бергенде, шар- шы топтын куншырыс жагынан кара жорра атка MinreH 6ip кара ж1ггг келш, Жаманды камшымен тартып-тартып ж р бередр Бул Жаманнын Kyfteyi, Сейтеннщ iHici Кетен екен. 0 л 1 аруак орнынан аунап тускендей болады. EKi ж ак коян- колтык алыса туседр.. Сейтеннщ ортан жш г1 уз Ы п кетедр Неше алуан мэтелдер айтылып, жазым болса кежеге де Tic сынатыны ескеррпедр Оташылар шакырылады, журт дур- jiiricin оналады, бкуанара келедр.. 104

Бэйгс аттардын fly6 ipi есп'лед!, елд1н' беН солай тенке- piacfli. Кез ушында жалрыз келе жаткан баран х ер тел ь 0pKiMHin ез аты кез алдына елестейдь Аруакка сыйынран кептщ дауысы Сарыарканы дурлш Нрш басына кетередь Осы 6ip сын сагатта эл п баранра мжген баланын басында- гы орамалын алу ушш твтесшен даяшы ж тг г тура умты- лады. «Бегайдарлаган» баланын даусы муюс еспледЕ ол Торгасканын басын тежеп тартады, деиес1 кызган жеке тулпарга даяшы эзер жетш, орамалды алып калады. Енд1 6 ip мезетте буктетшп атып, куйысканын сарт-сурт урып, Елгелд1 Таубайдын Kep6ecTici жетедь YcTiimeri бала Шон «Дэулетбикелеп» келедь ¥лы ананын аруарын acnaHFa шы- . рарады. Баска дуандар кунюлдей бастайды. «Бул аттар орта жолдан косылган, урлап коскан аттар!»— деседь Yminmi болып Кекшетау дуанынын Кекбикенп келедь Тер- Tiumi болып Омбынын аррымары келедь Beciumi болып Найман Кунанкаранын баласынын карагер аты келедь Осы аста он шакты ат далада ушып еледк Аттык артын уш кунде арен тауып алысады. Bip кыздыц калын малый бе- pin алгаи Сапактын Акмоншагы аксап калады. Екпшл ку- iii Бестаудан алып кайтады. Бэйге улест1руд1 де Сырттан- бай мен Л а у мырза, Сапак yuieyi билеп-тестейдь Bipiumi бэйгеш Жортыктыц Торгаскасына арнап Кареке Таншолак би, Сармантай Азына бай мен Аралбай Турабектщ алдына экеп тартады. Сорлы Жортыктын атынан канатты TopFac- канын аты кеп аталады. Торгасканын бэйгесш iiici Алтай болып бел ю п алып жатады. Токсан торы ала ат, токсан акбоз ат, токсан кара ала аттан Жортыкка 6 ip тай да ти- мейдь «К,аз жегенше емес, орранына мэз» деген вснетН айтып, Таншолак би Жортыкты ырза кылады. Ырза бол- маган кунде де Жортыктын epeci жете алмас сдк ундемей- fli. Tan осы жолры бэйгеден 6ip тайды алмаймын деген ойында да жок екен, тутанып кап-кара боп нетель EKiinui бэйгеш Л ау мырза атай бастаранда: — Екжш! бэйге ошак басында, уш отауда калсыи, apFbi жарын улеспре 6epini3, мына жат елдёрд1 аттандыралык,— дейд1 Сырттанбай. Сапак та: «Солай icTefl 6epini3»,— деп костайды. Л ау мырза ундемейдь Баска бэйгелерд1 улеспре беред1. Бэйгесш алран ел каукылдасып, дурждеп тарай бас- тайдьь Елгелд1 «irlrrepi енд1ркелеп кетсршеМн деп едь Таубай козгалмады, артын бакты, вйткеш астын бас ке- з!нде жасаган тентекппне кенген уш отау eiifli куйрыкты сыртка салып квнбей койса, кепке топырак шаша алмай- ды. Keuieri кун бугш ж ок, ас 6 irri, халык тарап жатыр. 105

Осы жагдайды толык туа'нген Таубай Ы н е н тынды. Халык эбден тарап бггкенше турран жершен теб1ренбед1 Таубай. Бул отыз уй ЕлгелдЫ керек кылган Tipi жан жок. Бэйгеш' улеспрш болып, кайтура бет бурранда, Л а у мырза Таубай- ды керд1. Атыньщ басын бурып таянып келд1 де: — Неге турсьщ, Таубайым. Уш отаудын баласысындар, бас сынса 6epiK ш ш д е емес пе? Ж ур, кайталык,— дед1 Лау. — Дуры с айтасыз, мырза, эшейш аттык аталмараны болмаса, ел деп елемегеш болмаса, кайтер дейаз?!— деп суйей салды Таубай аксакал. «М ш е, калкам, iiuiM 6ip босады foA». — М ука-ау, Ыздщ энпмеш з Корысбай асын, сонда б эй -. геден келген аттарды кызыктау емес, неше турл1 зорлык- зомбылыктардын басын кылтиттыныз рой. Торраска тулпар мен Kep6ecTi бэйгеден келгенде, олардын нелерi Жортык пен Таубайдын нейбет калуы сумдык екен!— деп кудштен- Д1м. Осы 6 ip сэтте мен!н 6eTiMe уш ле карады да аз Kiflipin калды. — Шырарым, куджтенущ орынды, Корысбай, Сапак за­ мены кез ж еткю з булдыр дуние рой,— деп бастады Му- хаммедия.— Алысты догарып, мен тап Keiueri eMipfli баян- дайын,— дед1 ол.— Тап кеше 1928 жылга дешн болганды айтайын, шет жагасын сен де бшесщ рой. Б1здщ ауылда бай Тыепберген болды. Bip e3iHin уш эйел1 бар. Азгана тай 6 iTTi деп айналасын куаштады. Кедей туысы Аймарамбет- тщ елеп уйше барранын шлет eTyini едк Сорлы Аймарамбет карызданып-каураланып кой сояды, сонын басын муж'ш отырып ш к шырарады. Тшепберген теке кез, ботка бет, былшык сэры токалы танауын ши1ред|', тещрепндеп елд! тап 6 ip сонын шадырак туйесше мшш келген кулак KecTi кулындай керетшш кайтерши! Кабагын шыта Караганда, ж ер-ж еб1рше жетедь Шз осыны да кердж. Кенес еюметшщ жолы — эд 1л жол, текдж жолы. Олар тусж е алмай, торышарлык жасады. Шырарым, солардык Ke6 i керге TycTi, тек сол кесепаттар ездер!нде болмаса екен. Осында мен келгел1 айдан асты, сен in конакта болмаран кун1н жок. Катты айтты деп маран ренж!ме, ертен-ак ке- тем, жерщ кенидк— легенде Мухаммедиянын бетiне тже- нек 6 iTTi. 6 з1*ме 03iM Tiaen алган сок, шыдамау киын екен. в зе к п aFa вз мждетш аткарып акыл айтып отыр. — Шырарым, «тамагы токтык, жумысы ж октыказды- рар адам баласын». Б у п н тындаушысын, ертен-ак айтушы

боласык. Соцыннан ерген ж астар сенен де енеге алады. Байда, кадкам. Акырын ж у р т , анык бас, енбек штеуден жалыкпа! Енбек иелерй Аб ай , Сэкен, М ухтар, Бешыбет, 1лиястар eMip боны елмейд1,— деп ойын аяктады д а М у- хаммедия api карай жумган аузын ашпады. Бул энпмеш 1936 жылы eCTin ед1м, кеш жетюзгешме KeuiipiM сураймын.

АДАМ ОЛ! (Эд1лбек энпмеЫ) Коныр куз. Омбы каласы. EpTic езеншщ ж иеп, сол ка- ланын шетш ала, EpTicne итше т е н т , кулазып турган жа- таган токал араш уй. Эдкпбек ЕлеуЫзов осы уйд1 кептен 6epi мекен етедк C i 6 ipre жолаушылап барраныма 6 ipa3 болып ед1, дай* тар алдында сэлем бергел1 юрд1м. — Сэлемип болсак жорары шык, балам!— деп ак'сакал- ды карт орнынан букжендей кетерш п менщ колымды алды. EcKi заманда окыран егде карт Эдш бекп бурый да ес- туил ед1м. «Эд1лбек тарихшы, Эдш бек шешен...» деген кау- есет ж урепм е ерте уялап, буп’н peTi келгенде жеке отырып тыцдаура ансарым ауды. TumiriH талай баскан, уш тозып, жарыкшак тарткан, кайткан кундей коз жанары солрындап свнуге айналган Эдм бект! квргенде менщ бурынры ерекшген ойым су сеп- кендей басыла калды. Ж урег1мде журген эдем1 бейне ыды- рап сала бердк K em i кврген квне карт осы езгерктп туаш й ме, калай?! — Шырагым, аман-есен ж ур м ю н ? Бул ж акка кашан к е л т едщ. Кызыметпен болар?.. Каш ан кайтпаксын?— деп, жедел сурак койды да, eciKKe бурылды. — Келгешме кеп болды. Архив актардым. Бурынры ет- кен адамдардын бейнесш ашпак ед1М. Ещй кайтпакпын,— деп, келте ж ауап кайырдым. — Дур ы с, шырарым, ш еш М п отыр, сэлем бергешке ете ырзамын,— деп бастады Эд1лбек.— Мен осы калада туып 0СТ1М. Кеш окыдык, 6iTipreH пэлендей мектеб!м1з де жок. K a 3 ip пенсиядамын: жасым сексен асты. Сэкен aFait менщ iHiM едк Мен Владимир Ильичтен он 6 ip жасы юиимш,— дегенде K03i кунге шагылыскандай жылтырай калды- — Эдш бек aFa, ci3 Лениши кер дш з бе? — Керд1м. — Сейлестциз бе? 108

— Осы езш мен ез!мдей катар отырып сейлесп'м. — Я !- Кандай адам екенш суреттеп бере аласыз ба? — Ж ок, ол маран киын. — Мен Сэкен агамнын eMipiH, ктеген iciH зерттеп жур сд1м. Сол ушш Сэкенд1 бьпетш ci3re эдей1 келд1м. Ал енд1 Сэкеши айтпас бурын, сол акын аганыц nip туткан устазы Владимир И льи ча суреттеп етсешз кайтер efli?— деп киы- ла сурадым. Сонда Эдьпбек энпмесш былай бастады. — Адамзат кеш1*п еткен Kapi тарихка коз ж!берсек та- лай тулпар, талай суккарлар дуниеге келш, эр кайсысы езшше сыбарасын жеп, улесш алып аттанран Tapi3fli. Сон- дыктан да, тарих кепт1 керiп кенергендей Foft, шырагым,— деп, 6 ip курении де Э д м б е к ез ойын api карай соза же- нелдь — Христиан дш ш щ жыл ecenTeyiMen алганда каз!-р ус- т1М!зде жиырмасыншы расыр тур. Осы жиырма расырдан бурынры жуз гасырды да, этап айтканда, он мый жыл бу- рынры окираны да, тарихшылар болжап ж ур. О лар мулде алыстан бастайды. «Хетта, Мысыр, Кытай, Индия, Шумер, Аккада, тэрысын-тэры толып ж аткан мемлекеттер — мэдс- ниеттер болыпты»— дегеши айтады. Осынын 6 api де рас шырар, 6ipaK, мен оларды канша бьлсем де, етене тусше ал- маймын. ©йткеш мулде кез туг1л ой жетк!с1з алые жатыр, булынрыр елестейдь EMic-eMic ecryiM бойынша б1зд|ц зама- нымыздан терт Facbip бурын 1скенд1р Зулкарнайын Маке- донияда туыпты, оны сендер Александр Македонский дей- андер Fofl. Сол Зулкарнайын, адам ушш кызмет ктемец, атак ушш кызмет icien, ел шауып еткен сиякты. — Зулкарнайыннык атын еспгенде менщ карсы алды- ма: асау Буцефалды ауыздыктап мшген, «кос муш здЬ, ду- лыралы, канды кез эз1рей1л келш тура калрандай болады. Куларыма зар илеген жес1р ананын, щгэлеген жет1м бала- нын, бас ерк1нен айрылып малша сатылып бара жаткан кул мен куншн шуларан даусы aai ызындап естмйп тур- гандай. — Сонау кене дуниеш койып, ез1м1здш осы жиырма­ сыншы расыр шине юргенде де талай-талай жорыктар кез алдыцнан етш жатады. Сонын 1ш ш деп эйг1ЛiciH алсак та нахактан аккан кан аттыц тшерсегшен келед1. BipiHmi Fa- сырдагы Юлий Цезарь, он eKiHmi гасырдагы Ш ыцрыс пен он 6eciiiiui расырдагы Аксак TeMip, он торы зы нш ы Facbip- дагы Наполеондардын канды жорыктары да Cipineii 6 ipi соракы. Олардын арекетшде езбасындык тар пигыл, кул- 109

кын камы рана туррандай. «Эдш дж тщ эрекеи, жауыздык- тьщ берекет! болмайды»— деген сез тепн айтылмаран-ау, cipa! Зорлыкпен жасалран сол мемлекеттер эшмдер! елген сон бет-бепмен бытырап кетшть.. Bipan сол замандарда да оды ш ки уран еткен, адамзат камын жеген озат ойлы улы адамдар болыпты. ккеширдщ устазы Аристотельдей i3ri ралым, кара кылды кар жарран эд1л, кедейл1ктщ raKcipc- Tin канша тартса да езшен «зорра» басын имеген. Он ал- тыншы Facbip Коперник, Галилейлерд1 кердк Он торызын- шы Facbip адамзаттын данышпаны Карл Маркс пен Фрид­ рих Энгельспц жалынды уранын, дана сездерш тындады. BipaK ол кезде 6efl6ituikiKTi бузакылык женд1 де, тендп< ураны жауыздар табанында тапталды. Заманынын кереген улы-кызы кездеген арманына жете алмай Kerri. Кан уыс- тап туран эшмдер e3i yuiin аттаныска шырып, onipre кыз- мет етпей, ел1мшц шашпауын кетердь.. MiHe, iopi тарихтын бетшде осы кылыктардын да i3i жатыр... — А ксакал, айткандарыныздын бэр! рас, 6ipaK, осы- лардын улы Ленинге кандан катынасы бар? Осы жакында окыдым, aFa, мына атакты дана драматург Уильям Шекс- пирдш туранына уш ж уз жыл толган куш 1864 жылы Иван Сергеевич Тургенев сейлепп. Сонда: «1564 жылы Галилей мен Шекспир дуниеге келдь Осы он алтыншы иасыр Лютер мен Беконды, Рафаэль мен Коперники, Сервантес пен Мн- кельанджелоны... керген Facbip...» дегенд1 айтыпты,— деп, 03 б1лгешмд1 мен де кыстырдым. Осы арада ашан бойлы, кара сур эйел шай экслд1. Эдьл- бектщ жубайы С а ра Сергеевна екен... — А л , енд1 Шекспирд1 турызган он алтыншы расырды Тургенев калай жамандасын, шырагым? С ол заманнын бет- ке устарын, copnaFa шыгар шимандысын пзш -ак тастаган екен! BipaK сол он алтыншы расырды еспгенде менщ ойы- ма П арнжде болFan Варфоломей туш келе калады. Сол тун! кыррын тапкан гугеноттар езара кесшлескен француз жур- тыныц кайрылы хал1 eciMe туседт.. Заты кэртайганда б1здщ ойымызра ecKiniii жарымсыз жары кеб1рек елестейпн де болар. 0 з заманынды дурыс тусш ш , шын жаксы керу ушш е.кенд! еске Tycipy задал емес. Салыстырмай айтылатын «ж аман», «жаксы» деген сездер — карапайым apinTep т|р- кесшен туран суркай дыбыстар foA. Тарихта бодиаи ipi адамдардыц Ильичке уксас exi жер1 бар: ол тек кана ана- сынан бала болып тууы, сонсон ел!мге ара тура алмауы. Оларды мен сондыктан сейлеп отырмын. Уксастырын айт- каннан ней in айырмасын да ез1мше керсетш етейш. «8 p6 ip по

кызрыш ез келш коррайды», ap6 ip адам ез заманын, ез отанын суйедь BipaK еткен дэуррдщ де кке татыр эдил ул- дарын сыйлай да, у л п етш ала да быедк.. — Е ю нуктешн арасындагы тете жол — тура сызык,— деп бастады Эдш бек, суып калган шайын ж ута отырып:— бул Владимир Ильич тарткан жол. Бурынры талай сабаз- дар кексеп еткен сорап, каз1р дакрылданды. К ом м ун изм у тура апаратын тендж, бостандыктын каска жолы осы. M i­ ne, 6i3 жететш биж мунара енд1 KepiHfli — коммунизм са- райынын eciri ашылып тур. Ж ер шарынын тек жартысы Ka3ip осы сапарда. Калган жартысы ше? О лар ма?! Олар Keft6ip epeci тар оспадардыц айтарына, некен-саяк итаршы- лардын букпантай митынына epin аз-кем кеингер, артынан катес1н мойнына алып, олар да барады. Буран кэмш сенем. M ine, осы каска жолды бГзге сызып 6epin кеткен В л а­ димир Ильич Ленин. Осыдан отыз жыл бурый «кун тгл катты» деген елешй окыранда ерескел кердж, акындар аузына келгенш айта беред1 деп кекеттж те, ал 6yriH жер cepiri аспан элемш ара- лап сол кунмен кунде сейлесш ж ур. Отанымыздын ракета- сы айды ез уИ идей кередь Совет ракетасы мен совет айы- нын ушырасканын б^здж фотокорреспонденттер1м1з сурет- ке басып алды. Баярыда алшактыкты айтканда «жер мен кектей» деп тамсанушы едж, каз1р ол тедеспру ыдрайсыз кершедь Жер мен кек тутасып, алаканнын аясына сыюра аз-ак калып тур. Ленин жасап кеткен жиырмасыншы расырда, 6ip кезде арман еткен электр дэу1ршен eTin, атом дэу1рше жеттж. Ер- Kin адамнык басын коскан тобы коммунистж Отаинын абыройын аспанга кетердь Лениндж коммунист партиясы- нын табыстары душпанды куйж д1рт, досты cyftiHflipin отыр. Айта берсеи табысымыз таусылмайды... А л , осыран жетюзген юм? Ол —■ Ленин. М ен ез1м кез1ммен Kepin, сезш кулагыммен ecTireM. Орта бойлы, ай мандайлы, т ш н TiciHe тесеп сейлейтш, жылдам аяндайтын елгезек, юшшейш, кэ- fliMri карапайым адам ед1 ол! Мен Ильичтщ м эж ш ст е отырып ез тустастарымен ай- тысканын да естщ м . Ол батыл ж ур ек п, терец ойлы, тап- кыр тклдк каймыкпайтын кайсар жан екен. IliK ip майда- нында карсыласкан жауына ез ойын жетюзе айтатын, ло- гикасы' шыкдалран темгрдей адам. Революция жолында кыцыр журген душпанымен кел1с 1мге келмей кесюлескен сол Владимир Ильич! Ол жалтактамайтын, ce3i де сулу, ойы да кунарлы едь Шырагым, сонау аласапыранда юм

адаспады. Bi3 де талай жаза бастык кой. С он д аусак улт- тын еюлдер1 деп аяды ма екен, юм бшсш, эйтеу1р ол кате мен кылмысты айыра балетЫ данышпан екешн угындыр- ды-ау!..— дед! Эдибек. — Я , аксакал, баранадан 6epi айткан тарихыцыздан Kepi, маран осы 6 ip сездер!н!з унап калды. Айта берЫз,— деген!мде Сара Сергеевна: — Шалымды шаршагтын рой, балам, журен лкаман едк 6 ipa3 дем алсыншы. Керген-бмгешн актаратын тьщ- даушы таба алмай жургенде жаксы кездест!ц, 6ipaK кэрГ niK ce3i таусылмайды,— деп ескертш етп де шайын жинай бастады. Ацырып отырып калдык. Сол минутта «Владимир» деп атын тауып койран ардак- ты ата-ана да, улы сапарда кажымай кемек берген айиы- майтын суйген жары Надежда да, октябрь таиыныц жар- шысы «Аврора» да — бэр! де кат-кабат келш, менщ кез алдыма нж Tipece калды. BipiHeH сок 6 ipi жш ауыса бередь Енд! 6ip заматта: «UJipKiH, Адам! Мен1ц кеюрепмде кундей жаркырап ту- рады да, сол кушп'ц шурыласына беленген ушан-тешз ду- ние сек1лд! ылри алра басады! Жорары ерлеп, жеппелетс аяцдап, удере тарткан, aari орасан эдем! Адам рой, ол! К,а- жыран жаннык ауыр калжыраран саратында, мен шарык- таран киялымныц бар куатын жумсап, сол Адамнык аска- ралы улы бейнесш кез алдыма келпрем»— деп А. М . Горь­ кий кексеген Адам еам е тускендей болды. Ол Ленин едП„ 03i yrnin емес, езге yuiiH, езьлген елдерге TeimiK эперу yujiH ершбей-жалыкпай eMipiH сарп еткен Адам — жиыр- масыншы расырдыц ардакты кесем!. Коммуннзмге беттеген теназ телегей аттаныста, кару- жараксыз, канды жорыксыз,. колына устаган шам-шырагы табанды идеясы Fana бар — жиырмасыншы расыр, еткен булдыр расырларра сауырын да сипатпас-ау деп уктым! Владимир Ильич Ленин жиырмасыншы расырда болган пролетариат революциясынык данышпан кесем!. Ендеше, ол ез!м!зд!н жакын замандасымыз. г...Зор майдаиныц ураны да Ленин, Келешектш кыраны да Ленин. Алтын соуле куншк нуры ол так. Кара албасгы тунн!к серы — Шолпан...» деп жетшзе айткан Сэкен акын. — IUbipaFbiM, шаршаран жоксын ба? Сара Сергеевна 112

менщ ежелг-i сырласым, «кэр!нщ свз! таусылмайды»— деу| кекес1н емес, «заманы етш кеткен карттык сезщ жастар ту- ciH6 ec»— дейтш ойдын сарынын анрартты foA. Иесш таппа- ган свз ж еа р , куш! кайткан карттык экпмесш мылжын- дыкка саяды рой,— дед1 Эдьчбек. — Шаршагам ж ок, aFa, айта берпиз, свз!к1зд1 кызьщып тыкдап отырмын, шынымды айтсам, мен с!зге енд1 жакын- дап келем. Бурынры ойым булай емес ед1,— дедш . Осы ce3iM картты кытыктарандай болды да Эдш бек сер- ш летусш, квсьле жвнелдь ,. — Балам,— дед! ол маран укше карап,— менщ сезш нщ 6opi дурыс демеймш, KeperiH езщ такдап аларсьщ... ...Кумарлык ушш 6ip куиднс, Ж уг|РД'к кел!п жупрдж. Кумарлык оты вшт| тез, Жел квшлдеи тущлд!к. Атакка бола 6ip кущик Аямай жанды жупрдж. Атак та кыска жалт етт1, Отырмиз енд! кум1лжш... Mine, uibipaFbtM, осы акын тура меш айтыпты. Kopi т е н ­ ге foh деп ойлаушы ед1м, вз1 менен отыз жасы Kirni екен. Кейде акындардык ушкыр ceeiMi андамай айтып калса да, алдынды орап кететш! осындайда,— деп, суйсше 6ip ко- балжыды да былай толрап Kerri.— Саган таные кой, Вла­ димир Ильича олар: aftFa да, кунге де, пайрамбарра да, арыстанга да, тулпарра да, сункарра да, альбатроска да TenecTipin кердь Аристотель, Диогендерге де апарды. Кеше 6 ip белд! сыншымыз Прометей мен Фаустка да уксатты. Бэрш Ш де дурыс. 0Mip озран сайын Ленин образын бере- т1н тенест1ру де жанпяра туспек. Бул табиги нэрсе. 5ipan. осы тенеулердщ ешкайсысы да менщ ойыма уялаган Ильичке сай емес. «Ай мен кун» ауыспалы жарык. Ленин бейнеа квз алдыннан кетпейдь «Пайрамбар, Аристотель, Диоген, Прометей, Фаустар»— алыста калган булдыр ерте- гшердей елестейдь «Арыстан»— жырткыш ан, ypettiaai ала- ды, «суккар»— кербездштщ Fana белг1сь «Тулпар» жуйрш- т1ц сынын береди «Альбатрос»— талмай ушатын тен1з кусы. Осылардыц эр кайсысы сынар ж ак, бэрш коссак 6 ip б у т т турандай... Заманымыздын егде акыны С эбит те 6ip кезде: Ленин him?— Зарыкканда Kepiiircn ул *. Каи майданда куреске талмай Tycin,

Tan Icine барымен бер!лген ул. Ол майданда белшсн кенип кандр Мандайдаи тер агызып кинап жанды. Тар купле енбекшпиц кепни басгап, Шам устап, кеш Tiarinin колына алды...— денд!. Mine, ол осындай ул. Арамыздан ертерек KeTin, олкылыкты сезга отырсак та, келешек урпактын журепнде ол Адамнын Mauri елмейтМ- не сенемш. Таудай толкьш кездессе жарып erriM, Оттан жэне сескснбеи, e3isi отпын. Ленин айткан... «Еркш вс, еркш жур!»—деп Кысылуга дуниеге келген жокпын. Ленишшл боа, адам бол, ермндеп бас, Сонда сен 6ip камалсын жау ала алмас! M ine, шырагым, езщнщ замандасыц Касым акынныц осы теб1рснужде де терен сыр жатыр, ойлап Kepmi, ба­ лам,— дед1 де, орнынан турды Эд1лбек. Кош айтысып ту- рып:— Сураган жанра сэлем айт, калкам. Д о с эрммде де бар, ол жаксы керед1, сондыктан дос кой.

ЕСЕН ТОЛЕАУЛАРЫ «...Кун кезшдей жарык бар, Ботзкездщ кезшде. Телегей-тешз тарих бар. Ботакездщ сезшде...» Сабит. Б1Р1НШ1 Э Ц П М Е — Амйнсын ба, Бота? Адасып калранымызга кеп жыл- дар етсе де козin езгермеген екен... — Шырамытып турмын, жаза басам ба деген каупым да бар. Жолын улкен гой, ж е т ш и езщ айтшы,— деп жы- мия кулд1 Бота. — Мен алгаш кездескенде сен де ж ас едщ-ау, OFan бныл кэм м кырык жыл... — Аржагын айтпай-ак кой, ез1м де мурнынды керген- де, дэу де болса сол Есен шыгарсын деп ед1м... — Кел ендеше. Бота, корыкпасан кушактасып аманда- сайык,— деп, Есен eKi колын созынкырап iarepi аттай бер- генде: — Есен-ай, баягы мшезщ эл1 калган жок екен foA, ку- шагынды KenipeK ашсайшы!— деп куле сейлеп, Бота кым- сынбай айкаса кетп... Есен мен Бота 1920 жылдан бастап Орынборда окып едь Ж еткудан келген Есен уш жылдан кейш Акмола кетп' де, Бота Торгайда журдк Кеп жылдарды арага салып. Mine бупн булар Алматыдагы Аманкелд! Имановтын, ecKepTKiuii жанында ушырасты. Амандасып, маукын басып болды да, еж елп eKi дос журттан шепрек барып 6ip орындыкка жайгасты. Ботанын сол колын ею алаканына салып аялап отыр- ды да: — Мен кеш уйленд!м, терт балам бар, aai кызмет ic- теймш, елен окимын,— дед1 Есен. — Сешн Kapi жынынньщ басылмаганын мен амандас- канда-ак би ш м , «мурныннан таныдым» деу1м калжынга cyfteyiM ед1. Салган жерден кезщ езгермеген екен деп, елу-

Дсн асканда сснен езге жан айтпайды. «Корыкпасан, ку- шактасайык» деу де caFaH уксап тур,— деп, сылк-сылк кул- Д' Бота.— B ip -e K i жасы K iiu i болсам да, елуге мен де жет- т1м. 0 з 1кнен озып та отырмын. Менщ ceri3 балам бар. «¥лым yaFa, кызым кияра конды». Жолдасым Отан coFbi- сында хабарсыз K e rri, сол 6ipa3 кажытты, балаларга эке керек екен, солардын ансауы жудетть..— деп 6 ipa3 мунай- ды да, артынан eciH жинагандай болып Есенге жалт кара- ды, жадырап сала бердй «K,a3 ip мен — сенермш»,— деп мырс етш кулш ж1бердк «Пенсионер» деген сезд1 эдей! бу­ ра сейлеп ед1. — Р а с, Бота, еткен ем1'рдщ келенке жагын сейлесек мунаятын да кеп нэрсе бар iiibiFap, 6 ipaK, тап 6yriH eKeyi- Mi3 жогалып табылгандай арсаландап, куанып отырганда кунгей жагын кеб1рек еске алганымыз жен емес пе? «Тыныс керек кейде жанга, Кейде жанга эн керек. Куй шертуге анда-санда, Сырласарлык жан керек...» 0 Mipi де, e3i де эдем1, кестел! кесек ce3 i де эдем1- Сэкен аганын осы еленш умыта аламыз ба?— дегенде, Есеннш сез1н аяктатпай Бота белш ж1бердп — Айтпакшы, Есен, сен тура тур, мен умытып калам, осы Аманкелдшщ ескерткш ше ap 6ip жексенб1 сайын 6ip келем. Шынымды айтсам, сонда ек эуел1 ез жолдасымды ойлап келем. О л K ici Аманкелдш керд1м деупл ед1. Кез керген киын екен, 6ipeyiH ойласан 6api eciHe туседк Сонда шаршы топка K ip in , улы майданнын додасына тускенде бе- л 1 кайыспаган кажырлы З л 1би, керкем сездщ бэсекел1 бэй- геа'не шапканда суырылып озган Мыркымбай eMipiHiH ай- насын булжытпай 6epin кеткен Бешмбет, кесем сездщ neci, келел1 дауда еиш мге жол бермейтш айыр кемей — джмэр М ырасбек, мше мен|'н ойыма солар тусед1,— деп даусын ка­ тере, кызынкырай сейлед! Бота. Осы минутта сургалт кез- дер! ушкын шашып, жылт-жылт e r r i. 0 « i K ipin, баягы жас uiaFUHa кайта оралгандай едь — Ренж1месен даулаекым келш отыр. Бота,— деп бас- тады да Есен азырак аныра калды.— Сен ылги Костанай, торгайлыктарынды айтып eTTiH, осы елуден асканша баска адамдарды бьлмедщ бе, элде?— деп туМле сурау койды, Сырты жайуат айтылса да, астарынын ащы екенш туежген Бота осы 6ip кезенд1 жерде юд!ре алмады. не

— Б!лес!н бе. Есен, сен ек алгаш мен! Сейткали уйшде кердщ. Ол Kici Кирцикт!ц председател! ед!. Мен сен! «Деев- ский переулокта» туратын Совнаркомнын председател! С э- кен уйжде керд!м. Ж аксыда жаттык ж ок, Сейткали мен! кызындай Kepyuii ед! де, Сэкен сен! М сш дей керуип ед1 гой. Тап сен!н желсулык екеншд! мен бупн б ш п отыр- мын...— деп, 6ip сэт муд1ре калды да, ce3in тары жалгас- тырды — Мен Сэкен аганы эл1 умыткам ж ок,— деп баста- ды.— Киылган кою кара мурт, мандайдан тура тускен м ш ш кыр мурын, кул!мс!регендей кадала карайтын жа- нарлы етюр коз, казбауыр булттай эппак, уылжыган жум- сак жумыр мойын, жуйтжген ушкыр ой мен нэз!к сез!мнщ наналайтын алкабы тэр!зд1 тынысы кец кеуде, бугакты бул- булдын сом б1ткен м ш а з MyciHi эл! коз алдымда. Бул эри- не, менщ сырттай коргешм гой. Онык iu iK i сырын жаксы бшетш Сэбит, Еабит, Таутандай жолдастары болмаса, жа- кын журген ез!ндей 1Н1лер! бжмесе, мен кайдан 6ifleflii(. Алайда Сейткалидын кейШр узж -узж свздер! еам де ка- лыпты. Ол Kici: «Осы Сэкен кейде, Mertipi туссе, жылы ушы- райтын жайдары жчпт, кейде ызаланып туй!ле калатын долы буржт Tapi3fli... BipaK OTipiKnen еш тест туган жан, алдауды, кылтын-сылтынды б!лмейт!н, шындыктын шымыр белпЫ... К,ызмег бабында кейде келюпейд!, узе тартатыны да бар. OflTeyip ойында арамдык жок, ужмет басшысы, Совнарком председател! деген орын, бурынгы акын Сэкенд! эл1 езгерте алатын емес...»— деп отырушы едк К,оцыр ун- мен cyftciHe сойлеп, биязы айтып отыратын осы сездер! кам- шы болып, 6epi келе мен де Сэкенге арнап талай влек жаз- дым Foft. Оларымды еншмге кврсеткен де eMecniH, мше енд! окаша caFan рана айтып отырмын. Карашы оз!н, олар- да ауылдык, рулык салт бар ма ед!? Солардын ул псж квр- ген 6 i3 де тар шенберден шыгып кетт!к кой,— деп туйд! Бота. — Бота-ау, Fany ет, кытыктай отырып шыныкды айт- кыздым рой. Мен вленд! жаксы корсем, сен акын екенс!к. Сэкен, Сешткали Мекдешевтерд!к ауыл шенбержен узап ксткснш де дэл тауып айттын. Эйтпесе: «Кызыл желдей гулеткен Свзд| ceniii каламин. Улы уранга куй шерткен «Домбырасы» даланыц. Шап, жуйртм «Тулпарым», Шапсан куанг халкынды! Шырка, «Кызыл суккарым», Салшы квкте саккылды!..»

деп Ж еткуды н жуйр1'г! Жансуг1ров Сэкенд! ез! иеленбес ед1 рой! Сонсок кейшп жастын 6ipi Касым Аманжолов та: «...Сен акын: «Кызыл сункар» канат каккан, Сен акын: «Кызыл тулпар» ерге шапкан. Сен акын: «Экспресс» екшнЫдей, Дуйр! дуниеш солкылдаткан. Сен акын: «Сыр сандыкты» аша бй1ген, Сен акын: «Сым пернеш» баса б1лген. Сырынды куйге косып, мыц кулпыртып, 6 .4ipre жыр урыгын шаша б!лген...» деп, туран арасын жырлап отыр емес пе? Ендеше, булар бутш республикамыздьщ бетке устары. Я , Ботакез1м, мешн баяры ж ас кез1мде уйренген атыммен атауыма руксат етер- cin, ейткеш «коркатыныннан»— жар косарьщнан ерте ку- тылыпсьщ рой,— деп эзшдей кулд1 Есен. — Кутылраным рас, корку басыннан кетпесш, карры- сым кабыл болсын, «аллау-экбар!— деп, Бота бастырмала- та айтканда осы уннен кэрден шынынын таза дыбысы ес- тмгендей едь EKeyi де эзшдесш тары 6ipa3 жадырасып отырды. — CeHin есщде ме, Ботакез, Сэкеннщ коныр кенеппен TbiCTaFan тапал машинасы болды рой,— дед! Есен. — Я , ондай машина Сешткалида да болды, осы eKeyi- пен баскада ж ок едь А л , Сэкен Орынбор ш ш де кебшесе боз аррымак жеккен солкылдак куйме мшш журетш,— деп, ж ауап кайырды Ботакез. — MeHiH ойымша сол Сэкен бакытты екен, Владимир Ильичтей данышпан экенщ ез1мен б!рге отырып кызмет ic- TecTi. ¥лы сапарда дана устазынан улг1 алып революция- лык идеяга шыныкты. Ал, Абай, Ыбырай, Акам cepi Tapi3fli акын агалары эсерш THri3in, акындыкка бекшдй— деп ойын Есен туйе сейлегенде, Ботакез: — Оныц рас, б!рак, сол Сэкеннен енд1 б!з бакыттымыз. Сен кулмей-ак кой, Есен. «0л1 арыстаннан Tipi тышкан артык» деген марынада емес, шын ойым осы, ейткеш олар тапшы eMipfliK TaKcipeTiH тартты, ал 6i3 Ka3ip сол Сэкеннщ арманын орындап журм1з. Сонау 6 ip кезде казак респуб- лнкасында eKi машина болса, Ka3ip ол шмде жок? «Bi3 каладык к'нындыкпен Кен сарайга ipreni, Б1здщ илек сол сарайга Кейшплер Kipreni—

Непзш сап кызыл сарай Жур«нз м'не каласып, Ауыр тасын эл! талай Койксармыз таласып...» деп, Сэкен 6 i3re айтыпты рой. Олар кызыл сарайдык н еп ­ зш рана каласа, б\\з тугел 6iripin болдык та, iuiiHe Kipin рахаттанып отырмыз. Ж ер шарынын уштен 6ipiHe «кызыл сарайды» орнатып 6iTipin, Коммунист партиясы айра да апарып отауын TiKTi. Ендеше, 6i3 бакыттымыз, онын устше соларды керген егде араларымыз эл1 Tipi, кэр ш ктщ 63i 6 i3fleH алые туррандай... — А л , Есен, мезпл кешке айналды, кептен Kepicneft кездеетш кой. Э ц п м е ц кызыктырып тур, езщ корыкпасан менщ кымсынар TypiM жорын байкадын бшем. Егер колын тисе, eHfliri энг1меш балаларымыз да ecTiciH, ж ур, б1здщ уйге барайык, сонда кен отырып экг!мелесейш,— дед! Бо- такез. EKeyi колтыктасып «Мир» кеш еамен Жогары ерледь Ботакез бен Есен уйге Kipin келгенде сур вельветка ки- ген, тар балак шалбарлы, сида бойлы, шашы урпиген жас ж(г!т: — М а м а , мен бугш драмтеатрра eKi билет алдым, шай кайнап тур, сагат сег!зде басталады, кеийгш калмайык, асырьщызшы...— дегенде Ботакез Есенге бурылып: — MiHe, танысьщыз, Есен, 1943 жылы жарык керген ен сонры романым. Кулыншарым, Ербулон-ау, сен улкен nicire неге кол 6epin амандаспайсын? Бул Есен, экеннщ жолдасы, Отан сорысында 6ipre болган Kici,— дедк Ербулон кысыла жымиып, Есенге eKi колын бергенде: — Бакытты бол, uibipaFbiM, атын кандай эдем1, театрда не койылмак екен?— деп балара таяна сейлед1 Есен. — Гамлет... Конагын жорарры уйге Kipri3in, Ботакез даяр столра шай жасай бастады. — Эттеген-ай, билет алып койганын жарамаган екен, конак келш калды, мен бара алмаспын... — М ам а-ау, Гамлет кой... — UibipaFbiM, мен бугш тел Гамлепм!здщ эцг1месш тьщдамакпын. Шекспирдщ Гамлетш талай кергем, езщ бара Foft,— дед1 Ботакез. Бала шырып кеткеннен кейш, конарына бурылып: 119

— Бул баламнын. атын экеЫ хат аркылы койып ед'и «Ербулон» деген сездщ эрб5р эр тнд е магына бар. Бул Бе­ лоруссия, Украина, Ленинград облысы, Недич (кала) де- ген сездердш бастапкы эрттерш ен куралады. Фашистер- ден осы аитылган жерлерд) Кызыл Армия куткарып алган кун! Ербулон дуниеге келттй Бала туганнан кешн 6 ip ай еткен сон, эл п хатты алдык та, сонда барып атын койып сдж ,— деп, езуш тартты Ботакез. — М ен Еркебулан екен десем... — Сэкеннщ Еркебуланын айтасын гой, журег1м1зде сол турганы да рас, е ю т ш жагынан мына тарнхи себеп кушл acepiH типздй Эрю'м калаганын алар, Ербулоным T ip i бол- са, бэрше де тетеп бередк— деп, шын меЙ1р‘ бан аналык се- 3 iMiH б!лд!рд1 Ботакез. «...Аяныш емес ердщ кара басы, Аяныш емес жоме жар-жолдасы. Дуниеде ен аяныш естен кетпес Тамшылап сорлы ананын аккан жасы...» легенде Сэкен сеш айткан екен-ау! Саган бупн Отан yuiiii курбандыкка барган epiimi умыттырып отырган осы Ербу- лонын емес пе? Сонын табанына кадалган iuerip ез манда- йыца кадалса да, ренж!мес едщ foA, э?!— легенде: — Бул рас, б!рак Сэкен тек меш Fana ойлаган жок, ду- imefleri барлык ананын тагдырын жырлаган акын. Осы еле- niii ол 1919 жылы Колчактын абактысында журш жазып- ты... Б|'лген, бмген ол!..— дед1 Ботакез. Сагыныскан eKi дос, сгде тартканда ушырасып актары- ла энп'мелестй BipiHe 6 ipi сандыктьщ тубшде сактаулы ж аткан ж!бектщ кикымындай кулпырып кершдй Жастык шактын ayeiifli Kyfli улгайган тамырларды канта тербеткен- дей болды. Кептен 6epi тотыгып токыраган кешл осы сэтте кетер1ле 6 ip сершлд1 де, желшне жангырыкты. — M ine3 i де сом едЬау Сэкеннщ! 9л1 еам де, енд1 мен саган жадымда калган eKi энпмеш айтайыншы,— деп бас- тады Есен,— сен де умытпаган шыгарсын. Сэкен 1922 жыл- дын басынан 1924 жылдын аягына дейш Совнаркомнын председател1 болды рой. Талай кызыктар бар, бэрше б1рдей уакыт та жетпес, кеипп'п те калармын. ¥лык болганда та- сып тегшмеген, T ycin калганда камыгып кабагын шытнаран жан Сэкен efli-ay! взш еи теменге кайкандамайтын, орны жогарыга байпандамайтын нагыз адам сол! Адал дос болса одан айырылысу, не OFaH ж эб1р жасап ренжи-у дегенд1 6 i.i- медй Кызметтен Tycin KiujipefliHKipen калган кунде де ол

жолдасына бурынгыдан бетер жакындап, именбей актары- ла сырласатыи жан едк.. 1923 жылы Кызылжар келд1. «Совнарком келе жатыр. Совнарком Сэкен Сейфуллин келе жатыр» дегенд1 ест1генде Кызылжар тенселд!. Алдынан шыкпаган жан калмады. Поезд онда мезгшнде келе бермейдь №н т1рескен халык вокзалды ек1 кун кузети. 9p6ip кенсешц вз Ti3iMi бар, арнаулы адамдары болады, олар алда журедк Губерния- лык милиция бастыты Шэр1пжан Тотаев тэрт1пт1 кузете- д1. Осы карбаласта сол Тотаевтын аяры сынып та кала жаздады. Ол Сэкенд1 жаксы керд1 ме, ж ок Совнарком де­ ген атына сыйды ма, ол арасы маран белг1с 1з, эйтеу1р мер- Tiryi рас. Окып журген ж ас кез1м, меш к1м елейд1, eni куплей вок- залдын манайына да бара алмадым... Ек1-уш куннен кей1н Сэкенд1 мен Э л 1-мбек Ерк1новтыц уй1нде керд1м. Бул 9л1мбек жер бел1м1нде ютейпн усак кызметкер. Алдынан шыккан елеул1 пз1мнщ |'шшде де жок. Алдынан шыруды ол ойларан да K ici емес. Мен сол уйде ж а- тып окимын... Устшде кара баркыт «толстовкасы1» бар, шашын Hip ко- быздап кайырран, кою кара муртты — ез1м1з Орынборда керген баяры Сэкен. Енд1 шыны.мды айтайыншы, елдщ ею кундей дурл1гуже Караганда Сэкен езгерш кеткен шыгар десем керек. Касына отыргызып, аркамнан сипады да, калай окып журген1мд1 9л1мбектен сурастыра бастады. М еш осында ж1берушщ ce6e6iH Tycmflipe сейледк Б1раздан кейiн 9л1мбек eKeyi Акмолада ж ас кездершде болтан 6ip кызык уакигаларды uiepricin, Kyflicin отырды. Аздан сон аксандай басып Шэрш жан К1рд1. Жес1р кем- nip Парашанын yfli — Эл!мбектщ потерь Аядай Tepri уйшде юнлрек стол, оц жарында TeMip кровать, сол кроваттын бас жарында бурышка шнген «Айсанын» суреп. Ауыз уйде П а ­ раша eKeyiMi3 жатамыз, Tepri уйдег1 кроватта Эл1мбек эйе- л1мен жатады. MiHe, Сэкен осы Tepri белмеде отыр. — 9й, Э.гпмбек, мынауын не?— дед1 Шэрш жан «Айса­ нын» сурепке ушле карап. — Бул ма, бул Айса пайгамбардын суреп', 61зд!н П ара- шаныц сыйынатын кудайы FOfl,— дед! Эл1мбек жымия ку- л 'п- Ш эртжанньщ т уп суып сала бердк шын KyfliH in отыр- FaH Kicim e южше сейледь 1 Белбеул1 сырт кейлек. 121

— Мусылман кудайын курта алмай жургенде, сен енд1 «крестиян» кудайына табынып, бас жавыца ijiin койваныц калай? Окыран адамсын...— дед! Ш эртж ан алкымдай сей- леп, бфесе Айсага, 6 ipece Э/имбекке карап койды. Устшдс сэры ала милиция KHiMi, белшде «алты атары» бар, кожан- кожац етедк Сзкенге терелете карап кояды. Дуниеде толып ж аткан дшдер бар, соларра карсы болудан бурый жете бшу керек екенш Эл1мбек те айтып к ер т едь оран Ш эртж ан уйымады. Сэкен тындай бердк Д а у юшкене толастаган кезде: — Коммунист болу, жалрыз рана кудайды жок деуде емес кой, оны ж ок деу ymiH бьлу керек. Владимир Ильич Москвада тур, сондары ecni шеркеулер эл1 бар. Солардык бэрш ертеп ж!беру 6ip куннщ lei, квп акыл да керек емес. Ал , кулл1 Россия ше? Оныц расырлап бойына сщген сана- ce3iMi 6ip кунде жойыла ма? Кешеде, эне жуг!рш журген баланын колында кэмпшт бар, сен милициянын начальниг'1- ciH, барып сурашы, саган ол бала кэмпитш бермейдк Ал ви­ дь сен оныц колына шоколад усыншы, ана кэмпитш e3i лак- тырып ж 1беред1 де шоколадты алады. Mine, дш мэселеа осындай. Эл!мбектщ осы cyperri суйреп тастаур-а afli келедь KeMnip тугш бул Э л 1мбек сенен де куштВ BipaK, осы К,ы- зылжардары баска уйлерде турван суреттерге не icTep efli? О лар курымайды ро й. Сонда Эл!мбектщ б т р е т ш 1 халык- тык наразылывын кушейту болады. Бул коммунист партия- сынын саясатына карсы «акымак достыктан» туран кастык болып шьтады,— дед! Сэкен. Ш э р т ж а н кулакка урван та- надай болды. Сездщ !шю мэшсшен Kepi, юмнщ аузынан шыкканын ол жаксы ацвара бшуий едк Жылдам тусшд|. Сэкеннщ баяу айткан осы 6ip ce3 i журег!мде калды... Еюнип KepyiM 1925 жылы Кызылжар бакшасыныц жа- нындагы Ярулинн!ц уйшде. Сэкен Совнаркомнан т у с т , Бу- рабайда демалып, Кызылордара кайтып бара жатыр екеи. Милиция начальниг1 Тотаевтщ уйшде отыр ед|'м. Кун жек- сенб1, сарат он ею кезь Шытыралы шылиясы бар, eciK пен тердей карагер ат жеккен солкылдак куймемен келш туст! де, Готаев маран карап: — Шырагым Есен, сен барып Сэкеши конакка шакыр- шы! Узакпай, Ж авыпар, Нурралилер кэз1р осында келедь солармен 6 ipre болсын!— дедь Аганыц сезш eKi етпей, жу- pin кетт!м... Кучерд1 eciK алдына тастап, мен уйге сэлем бере юрд!м. Оц аявын сол Ti3eciHe айкара салып, шалкия отырван Сэкен 122

tarepi умтыла кетершп мен!ц усынган колымды алды да, касындары орындыкты нускады. — Сен орысша окыралы б1рталай болды, эл1 кунге Ев­ ропа мэдениетше уйренбепсщ. Б1здщ ecKi рурып бойынша улкенге Kirni колын береди ал мына Европа елшде Kiuiire улкен колын усынады. Мысалы, мен каз1р сенin колыкды алмай койсам кайтер едщ?.. Ал, елдег1 шалдарра б!з 63iMi3 сэлем берем13, олай icTeyiMi3 жен, сол ортадан шыктык, узе тартута болмайды. Bip кунде барлык мэдениет, салт-сана жангырып калыптаса да коймайды,— деп, Сэкен Kiflipe калды. Бойы талдырмаш, аккуба эдем! кыз Сэкеннщ карсы алдында отыр екен, енд1 ол сол кызга карай бурылып орыс­ ша сейлеп K e iri, заты, MeHi таныстырып жатыр-ау деймш. — Тыста юм бар?— дед1 Сэкен e3iH конакка шакыра келгешмд! бшген кезде. Шай куйып oTbipFaH кызрэ кучерд1 уйге Kipri3 дегендей ишарат icrefli. Кучер келш менin касыма жайраса бергенде, элг1 кызра внноныц аузын ашкызып, кучердщ алдына кой- дырды. Yftine келген Kicire Сэкеннщ арак куйып бергенш, не вз1Н1н шкенш керген емеспш. Осыдан кейш Сэкеннщ б1зде жумысы болтан жок. Элп' ак сур кызбен 6ip узынсуре энг1меге к1рд! де Kerri. Ж ас шактары ест1ген сез, керген кескш умытылмаса керек. Сол сулудын улбфеген жаланаш мойынында алтын алкасы бар, киген кейлег1 «декольте». Тецкерще карап куйкылжып та отырган жок, тойган козыдай мацраз, бугакты сулу айна- ласына елеусш кез тастайды. Ол e3 i бегде 6ip калыц ойра шомрандай томсаруда. Алайда, келденец Keeirin оты'рган маран, c<»i арудын: Myuieci ак бёкеншц жуйрМндей, Тунгнык сыры судын шр№ндей. Аппак ет, алкызыл бет, Tici меруерт, Саусагы жас кораны» суйр!гшдей. Жука epiii суттщ тэтп каймагындай, Ауызы зер!герд1н оймагындай, Алкымы аппак акку мамырындай, Кулпырран KepKi жаздык сарымындай... екен. Артык-KeMi жок маран осылай эсер eTTi. Буйымтайымызды айтып болраннан кейш, 6 i3 енд1 С э- KeHHiii кашан баратынын куте бердж. Жауабын алмай кете алмадык, ескертуге бата алмадык. Сагат тура 6ecTi сокканда кыз да, Сэкен де орнынан турды. Далара шыкканда кучер маран карады, сол кезде 123

мен Сэкенге карадым. Ойымызды бет-бейнем!зден тус1нген Сэкен: — Ал, кайта берпщер, бакшага Kerri деп айта барын- дар! дед! де, aFaui тротуарды кара ала таягымен тыкыл- дата туртш сулудын сонынан журш бердй.. Арада eKi-уш кун еткен срн мен Сэкенд1 Зл1мбек уйшде тары кврд!м. Шакырмай-ак 93i жалгыз келдн Сонда эцг1мелеЫп оты- рып Э л 1мбек: — Сэкен-ау, муныц калай, эдеж шакырранда Шэршжан yfliHe бармауын дурыс емес кой; ол ангал ж 1ггг арамдык колынан келмейтш 6ip жаксы адам емес пе? Маран оиыц акымактыгы да унайды, ейткеж OTipiK айтпайды,— дегенде: — Онын рас, ак к е ц Ь ш п маран да унайды, 6ipaK улкен- ге табынрыш, ете ж арамсак жан. Былтыр мен келгенде ал- дымнан шырам деп аярын кираткан Ш эрш жан, биыл меж шакыртып мына каршадай баланы ж гёерттн Ендеше, ол былтыр Совнаркомды сыйларан, ал биыл мен Совнарком емесшн, 6ipaK Сэкен екежм взгерген жок. Ендеше, ол ит не­ ге взгере калды? М ешн ойымша, ол улык болсан шыр айна- лып алды-артынды орап ж ург1збейп'н сокыр тауык. Шырк айналар илркш тауык, Жемщ болса колыцда. Кайдагысы ccni тауып, Топырлайды жолында. Досыкмын деп ант бередр Жем 1здеген жанана, - Жем таусылса жалт бередг, Сенерлш дос санама... Я , Эл1мбек, сол жем 1здеген тауыктын нагыз e3i, Шэрш- жан!— дед1 Сэкен. Осы минутта кынжыла калган Сэкен- Hiu суррылт KecKini эл1 карсы алдымда туррандай... Есен сез1н б т р ген д е ... — бленд! тек окып кана коймайсын, езщ де акынсын рой деймш. Кыздын бейнесш ж етжзш -ак айттьщ-ау! Сен Галннаны суреттеп отырсын, ол акылды да, кескшд! де адам едь Сыртынан талай ж1г1ттер eJiin-Tipiareiwe Сэкен оган жолдас деп карады. Сонынан Галина Мэскеуге окуга кегп,— дед1 Бота.— 1Шркш-ай, Сэкеннщ мшез1 де сом еды ау! Совнаркомнан тускенде де ренж1мегенш бшупл ед1м, онын кесек мшезше душпандары да суйсшетш. Ал , мына Ш эрш жаинын догал кы лы ры акыннын нэзш сезЫ не катты каяу салган скен. Сэкеннщ тары 6 ip окшау жер1, ол кейш- керд1 алыстан 1здемеген рой.,, 124

__ Я, осы сезш рас, эл п айтылган елен «Сыр сандык- тын» KeinnKepi осы Ш эрш жан,— деп 6eKirri Есен,— Сзкен атын атамай-ак жетюзген екен. Осы куш азд ер б1рдене жа- затын болсаныздар творчестволык командировка аласыз- дар, ал Сэкеннщ бар eMipi творчестволык командировка гой. С 1здер койшыныц басына обязательно тымак кипзешз- дер. Шын ем1рдс койшылар Ka3ip шляпа KHin жур. Э нпм е кшмде ме? Мысалы, Сэкеннщ Айшасына Толстойдыц Н а- ташасынын кшмш KHri3iKi3mi, 6api6ip ол Наташ а болмайды. Шолоховтын Аксиньясын калай кшнд1рсен де ол не Н ата- шага, не Айшага уксамас efli той. MiHe, жаналык сез! Ал, жазушынын 6ipeyi 63iKciH, азд ер калай ж азасыздар?— деп TiK сурак койды Есен. — Bi3 эл1м|'з келгенше жаналыкка умтыламыз. Ж астар елштейтш жатымды кейшкёр 1здейм1з. У л п eTin тартуымыз, тэрбиелеу1М1з керек,— деп ж ауап кайырды Ботакез. — Я , аздер 1здейс1здер, ойларынызда арамдык ж ок, бу­ тан сенем, 6 ipaK азд ер кебшесе мезп’л шындытын эдеммеп айнага туар уд щ орнына, куртак киялдарынызды шынайы eMipre айналдыртыларыкыз келед1, сондыктан сагымдай эдем1 булдыр келешекте, улы урым-бутакка накыл уйретеа- щздер. Mine, гэп осында. Ал , Сэкендердщ жазтаны уакыт шындыгы, керген-бшген 9Mip кубылысы, тарихи кезен. Сол Сэкен суреттеген улы дэу1р ем ip бойы елмейдк ендеше соны айнага TycipreH енбек те еш болмас. Сонсон барлык энгше- Hi KniM мен лауазьшта Н реудщ каж еН не? Жакында окы- дым, осында 6ip акын: «Аннаныц устшде сур гимнастеркасы бар, ол акымак Сергейден акылды А хм егп жаксы кере- д!», — дейдь Осы тек Аннага тэн сыпат па? Акымактан акылдыны Tayip керу ерекшелш емес кой,— деп кыза сей- лед1 Есен. — Кей жерш дурыс басканынмен сен кейде уШкары ой- лайсын, жазушынын ез приемы бар. Сэкеннщ «Советста- нын» ещй 6i3 жаза алмаспыз да, ейткеш оны дэу1р тутыза- ды гой,— деп Ботакез ipKLne калганда: — Я , «Советстанды» дэу^р тугызды, сезщ рас, 6 ipa K сол Советстан 6 ip дэ^чрдщ ыргатын, тыиысын тугел 6 epin тур гой. Э нпм е тшН атында емес, ол тек Сэкенге тана уксай- ды...— дед1 Есен- Олай болса тет|'к костюмде емес, адамдык кейште, eKi туей шапан китен 6 ip Сэкенге ею адам деп ка- рау жалгыз Шэршжаннын ici ме?.. Еж ел п eKi дос осы ami меде отырып мезплдщ калай ет- Kenin де бшмей калды. Шай iiuin, ет жеп болганнан кейш журер алдында:

— Э й , Есен, мне б!здщ уй осы, енд! эйелщд! алып, эдеМ конакка кел! Акаусыз тэт™ айырылыскан достар, теткуаз кайта косылатыны рас екен. Сэкеннщ жаксы мшездерж, шын акындык ж урепн сен актардын гой, ал мен 6 ip кулд1р- ri мшезш айтайыншы,— деп, жымия кулд1 де Ботаквз сезш соза тартты: — 1920 жылы, взш щ жек керетш адамы Телеубай Ну- ралин М эскеуге кетш бара жаткан Сэкенге шалбар экеп бер деп тапсырады. Сонда: «Шалбарное место закрыто»— деп Мэскеуден Сэкен телеграмма сокса керек. Осы 6 ip сырт Караганда усак кершетш кылыгы да маган катты унайды, вйткен1 ол м ш е зд тек Сэкен гана корсете алады. Жек кв- pyin эйплеп айтудын улкен улг1с1 осы,— деп ойын туйд1 Бо- такез.— С он ау 1925 жылы уйшде кереует1 болмай Ташкен­ те хат жазганын да бшем. Дуние жиюды кунттамаган жан- нын, ежелг1 революционерлер рухында тэрбие алып ескен, табанды к о м м у н и с т тиянакты бейнесш Сэкендерден 1здеу керек тэр1зд 1... — Р ас, Ботаквз, ол шын революционер, дуние жинау онын ойын а юрмеген нэрсе. Ж ан а дэу1рд1 орнатканда ка­ жет! коп болды да Сэкендер неден, калай бастауды алдына коя б!лд1, соны орындауга KipicTi. Бурын ук1мет! болмаган егей елге улт тецдий тигенде соны баскаратын ю с1лер керек болды. О л уппн жастарды окыту, жетюзу 6 ipiHmi м!ндет. Совнарком председател! Сэкенн!н yfti оку !здеген жастар- дын жатакханасына айналуы да осыдан. Сэкенн1н жетек- теу1мен окуга Tycin, ер ж етш ук1мет neci, акыл neci болып отырган талай адамдардын K03i ал\\ Tipi. «1922 жылы Орын- бор каласында 6ipiHmi рет кездескен Сэкеннщ Раб'факка тусуге 6 iJiiMiM жетпеген меш куштегендей алдырып, окып кету1ме жол ашып берген! рас; 1922— 1924 жылдары «Ен- бекш1 казакта» редактор болып турганда, кептеген еленде- piMfli жариялап, эдебиет майданына алгаш жол ашып бер- ген1 рас; сол кезде меш де талап ж еп с1 келген ултшылдар- дан коргаштап, эдебиетт1к ойым оскенше пана болганы р ас...»— деп Сэбит агай да тепн айтпайды; сол замандагы оку !здеген ж астарга жэрдемш типзу! айрыкша ед| Foft. Сэкен шын магынасында революцияшыл адам. Ол, acipece, кедей табынан шыккан кем-кетштерд! коргаушы едт Эрб!р губерниядан оку !здеп келгендердщ кепшшг1н Сэкен уй«- нен табушы едщ. Танертен тамакка тойып алып, Сэкеннщ 6 ip жапырак кагазын калтасына салып кара домалак ба- лалар ap6 ip мектепке тарап жататын. Мен соньщ жуан ор- тасында болдым,— дед! Есен. 126

Сэкеннщ eTipiK сез айтпауына достары туггл душпанда- ры да кудштенбейтш. Сэкен эрюмнщ мшезше карай мшез iCTeflTin. Пансынрандарра ете пан кершетш, шшшейьч жан- дарга «бетегеден 6HiK, ж усаннан аласа» жан ед1. Карта ой- нау, арак iiuy, шылым тарту Сэкенде ж ок мшез. Байларды нттщ етшен жек керетш ол. 1921 жылы- Акмолада Сэкенд1 Кешербай yfli конакка шакырды. С ол конакка Сэкеннщ аткосшысы болып бар- дым. Кедей, ез1 шешен Кешербайды Сэкен ж аксы Kepyiui ед1. Кешербай yfli толFa н Kici, кымыз сапырып отырран кара шубар карт Кешербай емес, сол пэтерге тускен Ншд1 болы- сынын 6ip байшшенп екен. Конактар Сэкен юргенде орын- дарынан турып, жабыла амандасып терге отыррызды. М е- 11iн ешмде калган конактар: Аррынразы Ж умарулов, Кеж е- бай Ерденаев, Эбджэр!м Сатпаев, Ныемет Сыррабеков, Асырат Сайдалиндер болды. Аздан кейгн кымыз бершдк Кымыз сапырып отырран бай Сарындык Сатылганов сез бастады: — Сэкенжан, мына 6ip Байсалыков, Беков деген аты шулы кезеп урылар кун керсетуд1 койды. Кит етсе кокандан «кырам да жоям» легенд! шырарды. Ел арасына ipiTKi са- лып ж ур, эбден ырыр болдык. Бул ж эй тп маран нанбаса- ныз экещз Сейфулладан сураныз... Мунымызды, Сэкенжан, caFan шакпаранда юмге шарамыз,— деп, муная сейлеп, ке- зше ж ас ipiicri. Колына устаган кызыл кэрден кесеш устелге кайта кой­ ды да, Сэкен орнынан турды. Бет-аузы суып кеткен екен. Сатылрановка кезш сырырайта TiKTi Де: — К ез1 ашык азаматты балшыктан жасай алмай жур- генде, с1здердей жатып imepaep унин, с 1здерд1н кымызда- рыныз бен еттерщгзге сатылып, Н урмак Байсалыков пен Орынбек Бековтарды устап беру тугш ренжгге де алмас- пыз...— деп, Сэкен журш берд1. Окыган азаматтардын бэр1 Сэкенн1н сонынан ере женелдй Конактар осылай тарады. Сонында келе жаткандардьщ 6ipi: «Б1з Сэкеннен муны кут- пеп едш...»— деп те кункшдед1, соны айткан KiciHin м м еке- ni жадымда жок. Сэкен артына карамастан Lnrepi тарта бердь M ine, Ботакез, Сэкен аганын осы 6 ip кылыры да ешмнен кетпейд!,— дед! Есен,— Р ас, Ботакез, Сэкенн1ц 1сте- гсн id тугел мултшшз efli демеймш, заманында, ж ас uiaFbin- да мулт басу адамнын бэрше де тэн Foft. B ip a K нег!зшен ал- ганда, езшщ революциялык бетшен таймай еткен ж а н — Сэкен. Буран кэмш сенем. 127

Ал енд! тары талай кездесерм!з, Сэкен аганык aHriMeci 013Д1К ем ф Ш 1зге жетедк Мен, cipa. шын шаттанбан билеуил ме ем? ' Жыр шертш шын куйленбей куйлеуиН ме ем? Квргенде жан кайысар кнындыкты Кабакты кара булттай туймеуил ме ем? Деген акын Сэкеннш елецш айтты да, Есен Ботаквзбен кош- тасып, тунг! сагат онда уйше кайтты. ЕК1НШ1 ЭЦГ1МЕ Алматынын, кузд! кунг! эдем1 кешш суреттеуге т1л жет- пес. О л сырлы да сикырлы Foft. Капырык ыстык та емес, ycKipiK аязы да жок, акырын ескен самал жел! бар, жанра жайлы кеш. 1шшде турран адам айкын сезше алмаса ке- рек. Колда бардыц кадыры аз. Осындай 6 ip суйк1мд1 суду кеште Есен бакшада отыр ед1. Серуенде журген ж ас Ж1'пт бурылып келш сэлем бердк Есен оны туткиылда танымай калды. — М ен Ербулон рой,— дед1 ол. — Э -э , шырарым, мамацнын д е т сау ма? Баярыда Бо- такез атанран сабаз едк картайып калган екен. Кеше квп эц пм ел еспк, соны кетере алмай 6 yrin уйде отыр-ау!— деп баланы езше уй рш йре жылы сейлед1 Есен. — Мен кеше сахнада Гам легп Kepin кеипрек кайттым, келсем ci3 кет1п калган екеншз. М амам ci3 туралы да, С э ­ кен aFa туралы да квп эцг1ме айтты. М енщ мамам кызык адам. Онын болжауынша Гамлет эйенкес жан, унем1 тол- FaHa беретш, ешнэрсеге батылы жетпейтш ж ас сиякты, ал шешеш Гертруда сез1мшц кулы — кврсе кызар жещлтек болып кершедк Сэкенге келгенде ауызын ашып, кезш жу- мады. Батыл да, батыр да, уэдеге 6epiK, кара кылды как жарран эдш де сол Сэкен ага екен, жолдасын жаура бер- мейтш, от басынан булж шырармайтын адал жан да сол, М ум ю н, замандасы аздерге солай шыгар, революция- нын — ескелен жана дэу1рдщ 83i тудырран, талай тар ке- зеши кеип'рш шындалып шыккан ардагер aFa болар. Ж ас- тар керген ж ок кой, тусйийрвдзш!, aFa, 6i3 юм деп тани- мыз Сэкенд!?— деп киялай сурау койды Ербулон. LUeiueci уйретп ме, ж ок, баланын вз квз1 ж егп ме, TyciHe алмай дардарып калды Есен. CypaFbi орынды, 6 ipaK ere сом. Кай жагынан кертш бастауды урына алмай Kwipin е д 1.

Азырак y hc'3 отырды да: — Мен Сэкен аганы ж ас кушмде керд1м. Кдсында ка ­ тар отырып сырласкан eMecniH. Сыртынан Кызыла карап, «ез1мшц агам» деп мактану ceeiMi FaHa билегендей. Бул — 1916 жыл ед1... Bepi келе коз токтатып жакынырак кврд!М, бул 1921 жылы Акмолада едь— Онда да бойым жеткен ж ок, Сэкен «тастаран суйек мандайыма тиген емес»,— деп езуш тар- тып жымирандай болды ол. Ж а с ест1, шырарым, мына 1937 жылдан 1956 жылга дейш рухани дэмдес-туздас болдым, узекНлес досы, жарты мей!зд1 жарып жескен жан жолдасы деп те жорып ж урдь Сэкеннщ басына кара булт твнгенде меш тапты. Ал мына 1957 жылдан бастап куш бугшге дешн баска достары та- былды да мен «кен катса калпына» дегендей вз жайыма кетт!м, 6 ipaK ж ш п м д ! актаудан эл1 ажыраеам ж ок... KepreHflici болмаса кур керген1м к1мге керек?— деп курс1не свйлед! Есен. Ж ан сез1 кулазып сарынранда, не коркып ышкынранда шыратын Т9р1зд1, калкам. Эрине, айта берсец таусылмай- ды. Сопдыктан мэнп ж ас Сэкен aFa, ез1н1н кыршын кунш- де кейшп ypiM-бутакка, сендерге калай сенд|, не айтып Kerri, соны жетк!зг1м келш отыр. Ойлаган ойын култелемей твтес1нен тура TycipeTiH, адамды адастырмайтын Сэкеннщ C03i куларыма эл1 анык естш п туррандай. Шын тындасан жансыз бейне де б1рта- лай сыр шертетш тэр1зд1. Карашы взщ , мынау Сэкен foA,— деп калтасынан 6ip суретт1 суырып алды Есен. Осы 6ip ша- рын суретке ущле карай отырып соз1н бытелед1 ол: — «Сендерге, карындастар, Сендерге, пилер, Сендерге арналды бул эндер! Дунненщ кулдык шынжырын Киратып, эдпдж, тендж 1здегеи, Турмыстын таршылык зынданыи Бузып, ephin.'UK. кендж (здеген, KenipeKTepi жанып бакыт i3fleren, жастар, Сендерге арналды бул эндер...» деп тап взщдей ж ас буынра эдей1 арнап айтып ед1: 0 з ортасынан суырылып шыккан ардагер аеаны, кор- лык керген халыктыц туын устап, эдшдщ жолын 1здеп, со­ ни сапарга белш буып, ашынып аттанран ж!герл1 аганы умыткан жас жйпк борышын аякка баспас па ед1? 129

«Керуеи кбшер, керуен комар — YfipcHmiKTi энпмс, Б1зден калар талай белг! КеШнпге ыэнпге...» легенде Сэкен aFa езш щ ютеген екбепне де, оны багалай бметтц кейшп урпакка да катты сенген-дГ О л туранд& атын Садуакас койыпты. Елж1реп, екпрене суйген тунрыйй улын мей|'рбан анасы Ж ам ал «Сэкеш м» дейд! екен. Содан атырып i<eTin ел журты да Сэкен дейт1н болыпты. 1917 жылы Октябрь революциясынын улы ураны элемг? есплдь Сэкен Акмолада ед1. Ленин туын жогары кетерд!, Совдеп ашты, кызметке белсене KipicTi. «Кунге жайып кушакты, Шакырып 6epi шаттамдык. Куантура ел-журтты, Асыгып тез аттандык». Ж а у жарадан, 6epi етектен алды, адам айткысыз ала- сапыран кун туды. Уйыктап жаткан казак даласында ежелден орын тепкен есюлж; TereypiHfli жаналыкка онай кенбед1, юршдей жиырылды. Шеш1нген сон судан тайынба- ды ол. 0з1н ез1 умытты, «Манап-Шэипл» деген буркеншж атпен майданга шьщты, анасы cyflin койран суйк1мд1 аты Сэкеннен де кол узетш шак туды. Дауылдаткан долы курес басталды; «Залымдык пен ЭдЫджтщ Алысканын айтайык! Же) жузшде Бай мен кедсн Шабысканын айтайык! Кедей суйер, Байлар куйер Ауыздан от шашайык...» деген уран тастады. Э н п м е насырга шапты, енд1 «Манап- Шдм1л» де карраша бола алмады, т1м1скср жау 6i.ain кой- ды. Абактыра Сэкеннщ ез1 туст1,— «Манап-Шэм1л» айдала- да боска калды; «Отырмын кузет — камауда, Душпаннан тэшм жешлдь Жене алмас‘ б>рак еш пенде Асау еркш кец1лд!». Бул 1918 жыл еди 130

Басынан талай кара кундер кеип-i. Т э т тузакта ж ат- канда, 0з 1не 03i куш 6 epin: «Кажыма, ер квншм, бэр! де втер, Сан азап 6ip кунпдей болмай кетер, Кара тун басып турса алды-артынды, Жаркырап ататын так ат-ак жетер». деп болашак бакытты влпрге улкен ум1т артты. Бул сездер- Д1 атаман Анненковтын «азап вагонында» отырып айтты. Артынан 1919 жылы кылышынан кан тамган Кол- чактьщ абактысынан кашканда кез1 сокыр, аузы кисык «ДуйсенбЬ болды. Бул « Д уйсен бш н» и гш гш кердк елге аман келд1. «Дуйсенб1» api карай 1ске жарамады, уйренген ауыл-аймарында «Сэкен» айтыла берд1. «Ел кулары елу», паналау киын болды. Кершген бутанын 6api ж а у, кету керек... Курен двненге м ш п «Ж ум акас» болып Эулиеатага сапар шектс О нда совет в тм етш щ орныкканын ест1ген едь Ж апан тузде, кашкын Сэкен кажыранда суйенетш кара табылмады. Узенгшес, сырлас достары елгеш влш, T ip ici Колчактын абактысында, тем1р торда калды. Олар: Бэкен Сершпаев, Абдолла Асылбеков, Нуртайын Бекмухамметов, Захар Катченко тары баскалар едь.. Корлык корген халыктын намысын жыртып, соны са- napFa бел1н бекем буды, эдшднсп 1здеп, асырып аттанды. Жастарды куреске шакырды, тендштщ уранын алдары- на тартты. «Азамат, жунж1ме, журме бос. Кол устас, bipirin Tiae кос! Ту устап дуспанта барайык, Тенджтщ уранын салайык, Ti3ecin батырган залымнан Кун туды — 6i3 тендш алайык!» Емешес1 курып куткен эдем1 келешег1, ансаран ем!р1 бупн квркейд1, квксеген тобы квбейдн Артында ержеткен iiiiflepi, бойжеткен карындастары тур, улан-байтак, теле- гей-тешз «Оянган олкесЬ бар. Кектемде каулап всет1н жауказындай жаудыраран коген квздер отыр. Y mItI орын- далрандай. Ал енд1 ж ас Сэкеннщ алдында юм бар ед1? Карбаласта журш кезшде байкай алмай, буг1н енд! кез ж 1берсек ыдыранкы, аз да болса онын алды жаладаш емес екен. EpTic пен Сырдыд арасын алаканыныд аясында ус-

тап, Сары аркада — татыраулы ащы, кау кеде, ку баялыш есеп’н сортац кумда ыдырай кешш, кш'кше босып журген кешпел1 елдщ куанышы мен кайрысын Ш ырыстын алабын- дай кен кеудесше сыйрызып, томарасын алган кыран бур- Kinue туй)ле карап Абай отыр. Кекше мен К,ашкардыц, Омбы мен Петербурдыц арасы- на жол салып, букаранын муцын жоктап, арамза чинов- никтердщ апшысын куырып, улт туыскандырынын дэнекер1 болып, орысша, казакша б!рдей сейлеп, самардай каксап, кэдел! ойын каймыкпай айтып Шокан отыр. Жалпак. жаткан казак даласына рылымнын ecirin ашып, конырау карып, елд1 надандык уйкысынан ояткан, ез елше орыстын т ш н уйретш, жалыкпай устаздык етш, eKi елдщ арасындагы дэнекер! болып Ыбырай отыр. 0 з заманында талай дойырлардыд тепюсше ушырап, Актоктыдай жарынан, Кек Жендеттей кыран каршырасы- нан, Кулагердей такымына баскан канатты тулпарынан айрылып, осы кауырт келген ауыртпалыктьщ 6 ipine де мойымай домбырасын шертш, зн салып KeKuieni теб1рентш Акан cepi отыр. М1неки, шырарым, Сэкенш'ц жел жарындары ыктырма- сы — ардагер аралары, тиянакты терт босарасы осылар екен гой. К алкам Ербулон, сен бм мес деген ой билеп о д е т айт- пай отырмын, эйтпесе, еан де болсыншы, Сэкеннщ ен улкен aFacbi, курескер батыр да, батыл да, ею ж узд1 нар кескен етюр жан, заманынан ерте туып ешреп еткен aFacbi Ма- хамбет болатын. Эрине, Сэкеннщ аралары будан да кеп, тугел танымауы да кэдщ. C e 6e6i, ол ес бклгенде аттын тебелщдей бай мен мырзанык шылауында, шолак билердщ емсуржшде, жоталы жуан болыстын тегеурпинде журген казак елшщ калын кедейш кердь Бойындэры алып куатын сезщбеген, сарапка Tycin сыналмаган соны балуандар, жарлы-жакыбайлар едк кара куштщ колындары колшок- пары болып ж урдь «Айран кез уй тентек» атанып, от ба- сында CipiMeH 6 ipi жараласа турегелш, жер-жеб1рще жет- кен, титырына тиген ж е^ м ем 1рдщ т а к ф е т ш тартып, на- гыз жауын таба алмай, сонын епп'н ездерщен алатын да солар болды. Р у таласын коздыратын тел1 тентек, бузакы Теребек едк бэле жауып, nipreyip жасапг мер басатын, кектескен кедейш ©скемен, Ж айсанга жер аударатын болыс Кэкен болды, жалшы кедейд!, сорлы буратананы борсыкша сор- ган, «ырысы шайкалмаган уйыткылы бай» Еркексары тур- 132

ды. М ш е, Сэкен осы ортадан шыкты. Алдындаты араларын ерте TaayFa осылар да кедерг1 ж асаран тэр1зд1. Алайда, ел камын — екбекшшщ камын жеген озат ойлы о л п агалары- нан ул п алуы даусыз сиякты, вз заманындары озбыр бо- лыс, оказа би, содырлы соткар байлардан да кеп нэрсен1 укты. бнегеш енегеазден де уйренедь Зорлык-зомбылык- тан жиренд1 де эд в д ж к е бет бурды. — Орыс елж щ улы мэдениетшен нэр алды Сокен. Учительская семинарияны орысша бгпрд!, сондыктан эл п ортадан сытылып шыкты. Революцияныц дауылпаз жаршысы М аксим Горькийд1 окыды. Маяковский, Серафимович, Гладковтармен таныс- ты. Сейтш 1921 жыл туды: «Мшекн, енд! -плеген Кызыл кунге ж е т т 6i3,..» дедь Революционер-акын Сэкен Ленин жолына калткысыз сенд1. «Шам-шырагы акикаттын Жанран. Анкын жолы адамзаттыц Шапкам. Зор майданный ураны да Лёнин. Келешектп! кураиы да Алтын сэуле куннщ куры Кара албасты туннщ соры— Шолпан,— дсген серт1н 1923 жылы берд1. Журеп’нщ адал сырын ак- тарды. Ленннге ол иманындай сенд!. Данышпанныц дангыл жолы адастырмады. 1925 жылы Советстан eerie к а с к а толганда: «Советстан аждайадай айбары, Эд1лдж пен жауыздыктык майданы. Жауыздыкты Ауыздыктап, Езш мыдтап, Борсылдатып ит келмеске айдады!..» Депашыи та, ашынып та айтты. Жаркырап ж аз шыкты, 1926 жылы тыные куйлерш шерттй «Сулу сымда перне эуен!, Псрне эуен! жыр айтар. 133

ДСД1. Кешл ашар тербеу эн!, Тербеу эш сыр айтар»,— Ж аца еипрде жалкы тугандай, тещрег! ыдыраккы жа- дау кезде, ip rejii аралары ерте елш, олардын баскан i3 i, и г ш icTepi кунг1рт, кемесш мезг1лде, сендерге кегеннщ жет1м буршагындай кврiнуi де мумкш. Eaai айталык. ол жалрыз емес едь Жалрыздьщ аты, жаяудын шакы шыра ма? — Суйеш нп, тиянары — коммунист партиясы, алдында устаран шам-шырары Ленин идеясы болды. Адасканра жол скятейтш TeMip казыры бар, сондыктан Сэкен каймыкпай Larepi баса бердь Ал , 1932 жылдары республикамызда асыра с1лтеу бел алып, халык шаруашылыры куйзелгенде ышкына сейлемеу- ге коммунист1к ары шыдатпады рой. Батырлырынын да, батылдырынын да, адал, эдьп, кайсарлырыньщ да 6 ip бел- riciH осы арада керсетш ед1-ау, Сэкен!.. «Б1зден калар белп толык, Кетнплер карерлж, Апасы мен агасыныц Icine кун берерлш...» дегенде, енбект1 баралай б1лет1н ескелец урпакка — сен­ дерге катты сенш ед1. Сонау алгашкы кезде революциянык улы уранын аспанра кетер1п, Лениннщ Кызыл туын Сары- аркага алып барранда енд1р кун1 едь А сау тулпарра м1н1п acbiFbin аттанды. Б1рак ушкыр атша 6 ip суырылып ш ы ры п, артынан каркындап калган сиякты емес. Корее кызарлык ж асап, OHF3 K мшез корсеткен жок. Енд1 м1не, коммунизмд1 KypyFa белсене бет алран тарихи X X I I съездщ тегеуршд! ураны Сэкен куларыньщ курышын кандыррандай. Кекей кест1 арманы орындалды рой. Суретж керген сайын Сэкен aFa мен1ц ой-сез1м1мд1 осы- лай тербетед1. Айтканынын бэр1 рас, OFaH тарих куэ. Сэкен жастарга ете сенген, ез1 ж ас куншде KepiHin, кес1ле тарткан жуйрж. «Агасы бардын жарасы бар» деген ел1м1здщ ежелг1 мэтел1. Б1рак аганьщ да арасы болады. Э р кайсысы езшше адем1, б1здщ куанышымыз сол, мше, сондай араларымыз кэз1рде де бар, бэрш де керд1К, керш те отырмыз. Б1зге ол ЭЛ1 жазылмаран романный ашылмаран бет1 тэр1зд1 тунриык терен сыры бар жан. Сол Сэкендей аганын c e ri3 кырлы кылыгы, терен сырлы MiHe3i, арамызды уакыт бел1п турса д а , 6 i3re эл! ыстык. 134

Табанды революционер, коммунистж идеяра иманындай уньжан эд1л де алгыр aFa едк Б1рак ол жалрыз б1здщ рана арамыз емес, оран бэр1м1з де ортакпыз. М ынау алдымызда отырран — сакал, шашын кырау баскан, осы кунг1 бетке устар араларымыздьщ да арасы сол Сзкен. Келешектщ иеа — K33ip каулап ecin келе ж аткан, коммунизм дэу1р1нщ iprecin калап журген жеткшшек ж астар, сендердщ де суй- cineiiH араларыц сол Сэкен. Bi3 Сэкен араны эл1 умыткамыз жок, ойткеш ол умыты- лар aFa емес ед1 рой. Bi3 туг1л оны ецбег1 сщген отаны, сол en6eriHiK и гш гш керген ypiM-бутак умытар aFa емес. «Ескертюш брнаттым мен колдан келмес, Ел i3i оран салган суи бш мес...» деп Пушкин айтпакшы, Сэкенш ц ескеруаз калмаранын енд1 а'здер де Kopin отырсыздар,— деп сезш 6 т р д 1 Есен. Iiiii 6ip босап цалрандай элг1 cyperri кайыра калтасына салды да: — Шырарым Ербулон, 6yrin шаршараи шырарсыц, Kapi адам коп С0йлейд1,“ ейткен1 оныц керген-бшгеш мол рой, eiuii осы тойраныцмен уйще кайт, Ботакозге сэлем айт!— дед! ол. — Куларым с1зде, мен жалыккам ж ок, айта 6epiHi3, aFa! Рас, ол 61з д 1н Сэкен екен. Жалрыз Гамлет емес. Павка Корчагин де, тары баскалар да 6ip эзшен табыла- тын ceri3 кырлы, 6ip сырлы адам foii ол,— легенде Ербу- лонныц co3 iH болш Ёсен кайта кэтершдь — KapaFbiM-ай, тауып айттыц-ау, Сэкен ceHiKi. «Кешректе кайнаран кек окдыра ма? К е н М 6ip орыпга кондыра ма? Тунерген кара кабак жадырасын Эн салып, куй куйлешн домбырага»— деп сд| ол 1919 жылы. Совет отаныныц ардакты акыны Сэкен, батыр Сэкен, революционер Сэкен, акын Сэкен, нашардын камын жеп ауылынан ерте аттанран Сэкен, Ленин жолын— эдшдж жолын, коммунизм жолын KyFan асыл Сэкен aFa едк Кияныц «Кызыл суцкары», кырдыц «Асау тулпары», бакытты Совет елшщ жел маядай жуйтюген екш‘нд1 «Экс- npeci», казак Совет эдебиет1н1ц ipre тасын калаган, жаца floyipAin жаркырап жанран кызыл жулдызы, заманынын кырагы жыршысы, Адам да, aFa да сол ед1. — Долы бурк1ттей киырга кадала карайтын тынысы терец кец кеуде, долы дауылдай бетше жанды каратпаран. 135

сэра жолынан кайтпаран, Октябрьдщ адал улы Сэкен aFa ед1. Kemeri куш жеке адамнын аруагына табынран кезде м е зп л а з курбандыкка ушырап, корда-кокыстыц арасына тускен асыл меруергп жаркыратып алып шыккан, e3iHin эд1л орнын, ез улесш берген Коммунист партиясына мьщ рахмет! Куанганнан журек жарылмайды екен. Сэкен аганын туып ескен Сарыаркасына 6 y riH ri тулей кулпырран Жанааркасында, О р, А б а, Есен, Н ура атанган жерше, бэрше 6ip сэлем. Сэкеннж агаларына, miaepme, апаларына, карындаста- рына, барлык Казакстан азаматтарына, Караганды жу- мысшыларына жаппай сэлем. «Талантты казак халкыныц мактанышы, К азак совет эдебиетшщ ipre тасын каларан улы жазушы, майталман акын, нарыз адал жанды лениннлл Сэкен Сейфуллннмен жакын дос болранымды ез1ме зор мэртебе керем. Ж азушынын ен жаксы сыншысы — уакыт. Сол уакыт сынынан Сэкен суршбей erri. Сэкен Сейфуллиннщ аяулы бейнес1 актык дем!м 6iT- кенше менщ журег1мнен еш пейдЬ— деп теб!рене сей'леген осы кунг1 жазушымыз Галина Серебрякованын ce3i ypiM - бутактын бэрже де-ортак. О дан артык айтура ткп жетпес, шырагым,— деп орнынан турды. «Тары талай KepicepMi3, калкам...» деп Ербулонмен кош айтысты Есен. YIUIHIUI ЭЦГ1МЕ — Тындаушым азайып т о ты р ы п калыппын, шырагым,— дсп бастады сезш Есен.— Мен картайган адаммын Foft, e3imiiH KeperiHfli сурап какпалап отырмасан, сынар езу атша киыстай шауып кету]'м де кэдж. Уялма, Ербулоным, кулазып отырранда келгенщ жаксы болды, 6ipaK, жаза бассан да торуылсыз шыныцды айт,— дегенде танауы жел- бендеп, ж ас улан турып: — Есен aFa, кеше мамам Сэкеннщ «Сыр сандырьш» татардын «Тэфтиляу» энше салды, сонынан Токайды сез erri. Шраздан кейш М ухтарга кешш, энш1 эйел Эйгер]мд1 де есше алды. С13Д1 де 61'рталай нэрсеге куэ ете сейлеп, кеп aimiMeHi сол юс!ден сура дегендей epHiHiH емеуршж бж д 1р- д|’. Сондыктан 6yriH езж)зге эдеш .келш отырмын,— дед! Ербулон.

— Дуры с, балам, сен шешеннщ де картайранын сезд]‘р- дщ маган. Бота да 6ip сезден 6ip сезге к о ш т esiw u эбден шатастырган екен рой, азар болса меш де сол Ботанык сынары дерни. сонда да бьпгешмд! бергешм макул болар саган,— деп Есен узын сонар эцпмеш соза жонелдь— ¥мытпа, жаным, Бота сен in колына шылбырдын ушын Vе' татыпты, ушырына жетуд! езще тапсырыпты. Абайдын жары 0flrepiMfli айтса, ардакты ананын беделш кетер деп- Ti. Токайды, Сэкенд], М ухтарды сез етсе сондай абзал ана- дан тутан адал улдардьщ улг!с!н алуынды ескертш п. M i- не, Бота кателеспепть Ш1ркш, ана рой ол!.. «К уи н з гул еспейдь С у ю н з бакыт жок. Эй е л п з сую жок. Анасыз акын да болмайды, батыр да болмайды....»— дейд1 Горький. Адамзаттын 6opi анадан туран. ¥лттык шенберге сый- майтын дуниежузш к ардакты ананын орны езгеше. Баягы ..откен бары заманда да: «Алып анадан туады», «Анасын кер де кызын ал!» десть Эдм дш тщ жаршысы, аскак ойлы акындар шыкты, ту- FaH анасыньщ ак сутш актап, намысын жыртты. Сейтш , батыр Карльша, дана кыз Куртка, адал ж ар, уэдеш бузбай взш курбандыкка шалатын Кулбаршын, Баяндарды ту- дырды. Замананьщ внегел1 адамдарын жырлады. Олар акындардын арманындай эйелдер едь Bepi келе мезгш ауысты. Акшага табынран дэу|’р баса- кектей nipfli, бар ]згш к айырбаска — базарра тусть «Кыз- дын куны кырык байтал» болды. Эруакты ананы кунджте устаран мал иен аз Fana топ осылай Konipcin жатканда, эдшдж жолын куган езект1 улдар шыкты да, кайсар ана­ нын корнем бейнелерш жасады. Ранни, Камал, Райша, К а ­ мар, С ул у шаш, Раушан коммунист, Айша, Ботакез, Зере, ¥лжан, Эйгер1мдер туды. Осыларды 6ip заманнын жыршы- лары бейнелесе де, ездер1 зр заманнын елнплершдей елес- тейд1 маган. Бэрше ортак жалгыз-ак мшез бар: бул эйел- Д ер дт басым Kenuiuiiri тиген куйеуш т т т е у ш ткпейтш, кара басынын дербсс максатын жоктай алмайтын карусыз жандар, озбыр дэу1рдщ шенбершен шыга алмайтын эл пз зйелдер бейнепнде кершуил едь CesiM дэлелнз болмасьш, Ербулоным, мысалы акын Абай, казак эдебиетжщ ардагер атасы эйел бейнееш бы- лай суреттедь «Кактаган ак кумктей ксн макдайлы Аласы аз, кара кез! нур жайнайды.

Жуп-жумыр ак торгындай мойыны бар, УлШреген тамагын кун шалмайды. Етждей жас баланын 6iaeri бар Ажымсыз ак саусары icKe ынтайлы»,— дед!. Осы мрамордан жасалран мусш емес пе? Сулу-ак эиел fo h . Шебер Абай ез заманында кергенш айткан. Bi- рак кимыл-эрекет жок, тек куштарлыктын алтын 6eciri — эдеш лж кана бар. Э л п айтылган эйелдердщ iuirneH б!здщ дэу1рге сай келетш ym eyiH рана б о л т алсак дер ед1'м. Олар: Айша, Рауш ан, Ботакез foA... — Осы айткандарынызды мен уйып тындадым, Есен a f a — деп Ербулон карттын сезш бузып ж1бердь— Сэкен- Д1 С13 жетюзш айттыныз, М ухтарды да мейлшше суреттеп втт1Н1з, барж де кумарта тындадым, енд1 Еабдулла Токай туралы эн пм е mepTiniami. Элг! KOHi курап калган аналар женшде толрауынызды тусше алмадым. Кандай байланы- сы барын айкындай KeTiHi3 mi. — Э й , балам-ай, солардын 6api асыл анадан туды рой. Узш мес эуен, ешпес куй Foft олар! Осы жакында Едка, К ама бойынан, Орал тауынан, сонау Казан каласынан та­ тар эдебиет1 мен OHepi, театры келе жатыр дегенд1 ecTin катты куандык. «Театр кулд1ред1, ойнатады, Зм1'рД1 еткендеп ойлатады...» деген Еабдулла Токайдын ce3i eciMi3re TycTi. Bip кезде кумарта тындап, кулактын курышын кандырган «Еалия Вану», «Казан сул гш Ь , «Тэфтиляу», «Кара орман» эндерш елегзи куттж. «Тойдын болганынан болады дегеш кызык». Ж а с кушм!зден окып, эсершен OMip бойы арыла алмай койган жез тандай, булбул акын Еабдулла Токайдын сез- дерш татар туыстарымыздын ез ауызынан естуге ынтыра бердж. Р а с, iuHpaFbiM, бул кундер Алматы толгац тамаша мей- рам сиякты болды. О ян у дэу1ршде мэдени-шаруашылык жардайы мешеу ел — мэдениет! к у н т Kepmi елден коп сыбага алады. Алга умтылу кезеншде осы барытты басынан кенйрмейтш халык болмаса керек. ©ткен X IX расырдын орта шеншде казак даласына уш удай леп келдк Е н эуел1 Батыстан соккан самалдын анкы- FaH ж упар HiciH Ш окан Уэлиханов еркж сезшдк Ол Дос- тоевскиймен достасып, Потанинмен 6 ipre окып, бгге кай- 138

насканда Токай туран ж ок едк Ы бырай Алтынсарин ек1 кггабын жазып шырарганнан кешн жет1 жыл еткенде То­ кай туды. «Пушкин менен Лермонтовтан ернек алам, Б1рте-(Ирте жогарыга ерлеп барам»,— деп, Токай тепн айтпаган рой «акыл ауыс, ырыс — ж у- Осы карсанда екшип тарау жел кубыладан сокты. А нырын айтканда, Букар мен Тэшкен аркылы кене шырыс- тын — араб, персЫ н мэдениет1 ауысты. Бул леп классика- лык MapFay барытпен манаурай басып, ыслам дш ш арка- лай шрдк Бастарында сэлдесй ауыздарында «алласы, арузысы» бар кож а, молдалар келд1, дш уйреттй «Ю мнщ жерш жерлесе, сонын суын сулады», бул эсер езбек елiмен 1ргелес отырран елкедеп казак-кыррыз халкында кеб1рек орын тептк YuiiHiui тарау леп солтуепктен — Казан мен Уфадан шырып, caxapaFa карай ecTi. Сауда-сатты к журдк кездеме- ден KtiiM кидж. Мешгг пен медреседен молдалар аеытылды. Сонау алыста адыра калган жетшпп расырдык с ш м п р сергелденш алдымызга экеп тартты. Ж а н а дуниеге жан- тэшмен ж ау М уса Бегеев бастаган дшдарлар осы эрекегп жасап жатканда, революцияшыл-демократтык идеянын жаршысындай Рабдолла Токайдын елсндер1 де жедел жеттк Бертж келе Султанмахмуттын Токайдан эсер алып жазган елендерш де окыдык- Сэкен Сейфуллиннщ 1916 жылы KapiM Муксинов дейт1н татардыц ушнде оты- рып, гармон куй1н тыкдаранын, «татар куй1 ку й ж п » деген сондагы С0з 1н де б1летшб1з' . 1925 жылы Бурабайда жатып «Сыр сандыкты», «Тэфтилэу» ыррарына салып жазганын кулагымызбен естщж. «Тэфтилэуд1н» бурынры c©3 i Токай- д ш РОЙ. Б1здщ жазушы-акындарымызра туыскан татар эдебиет1 б1рталай эсер erri. Бул жагынан келеек, Торайгыров, М ай- лин, Сыздыковтарды атамай кету киын. Революциянын алгашкы кез1нде Ралымжан Ибрагимов «казак кызын» суреттед1. Ал , Токай казак даласына кел1п демалып жатып, Троицюде болды. Сахаранын жупар ауа- сын жутып кайтып бара жатканда: «Жект1рш пар ат, Казанка туп-тура пегом карап: Шаптыра аттарды кучер, соккалап та тарткалап», деген елен жолдарын калдырып ед1. .

1Шркш-ай, сол желдей ескен дарынды акын Токайдыц «I осударственная думаны» сонау 6 ip кезде cerin, быт-шы- тын uibiFapFan оленж де окып едж. Уыты жайылып тамыр- тамырды кеулеп кеткен мусылман дж ж е жапа-жалрыз ша- буыл жасауы, букж байлык-бакыттын к1лт1 болтан алтын- га карсы лагнат окуы кандай куигп, кандай жжерден тураи десеншП Сол кезде отызра да жеткен жок кой! Mine, шыра- fum , мен оны тек кана жаксы кврмейм!н, рашыкпын... Bip сезден 6 ip созге Kerri деп секпе, жаным, киыры ке- Л'п турган сои айтуым дурыс болар. Осыдан б1рнеше ай бурын Алматыда озбек эдебиетжж он к у н д т болып erri. Онда да ез!м1збен 6ipre туыскан керш1 елдж енер!мен жа- кын танысып, сер пш сш , маре-сэре болып калып едж. Мун- дай достык niicip алысу, бет Kepicy cohfh жылдарда тама- ша дэстурге айналрандай... Жангырып кулпырран игш жемжтер!м1здк сонымен катар кейб1р кем!стер1м1зд! де айкын корж, екпшп 6 ip соны сатыра кетержгендей бола- мыз. Ербулонжан, сен биш ейсж, жассын Foft, революциянын алгашкы кезжде Ралымжан Ибрагимов «Б1здщ кундер> деген роман жазды, артын ала Сэкен Сейфуллиннщ «Тар жол, тайрак кешу!» жарык кердй Бул екеужен сонырак ке- лш озбектщ ipi жазушысы Абдулла Кадири (Жулкынбай) «0ткен кундерж» жариялады. Булар туыскан уш респуб- ликаньщ — татар, казак, озбек совет елдержж flayip ту- дырран шырармалары. Булар ундес шырармалар, OMip бойы олмейтж муралар. Осындай улы енбектщ иелерже ажалдын да эл1 келмейдк Ш ырагым, MeHiH ойымша акымак ажал эярын ылри ша­ лые басады. Ол кулагы ж ок керен, т ж а з мылкау, алатын адамын танымайды! Курьжын Tepic устайтын шалдуар, ка- сиетаз суранак ол! Екбект!н neci — epi олсе ел куйзеледк enceci тусед1, кабыррасы кайысады, сонда элп ажал кан- шыктын кумары канатын болса керек. BipaK куйзелгенел ашынып сол ажалмен куресет!н алгыр азаматтарын кайта тудыратынын бжмейдРау! Аж ал кеше Л . Н . Толстойды алды, сонда не б тр д 1? Ол ал! елген жок, олмейд! де — Михаил Шолохов. Tipi foA. Абдулла Токай олсе Фатих Tipi калды. Сэкен, М ухтар олсе, Сабит, Рабиттер T ip i. Абдулла Кадири (Жулкынбай) олсе Абдулла Kahxap Tipi. E.ii олмесе онын epi де елмейдк калкам, советтж казак eai бар, артынан ерген шн TipecKeH epaepi — iH ici, карын- дастары бар акын Сэкен мен соз зергер)' Мухтар неге олсш. 140

«Кумырысканыц да сауыры болады» дегендей, эр улттыц ажалга кимайтын улы болады. Сонын 6ipi тап Keuieri Ка- пыш aFa ед1. Ол — жапанда жалгыз жорткан жампоз атан- дай, алып анадан жалцы турандай Каныш aFa болатын. Сондай аганы мезп'лаз алган ажал сокыр емей кш ? Булар б!зге тек кана жасы улкен агалар емес, 03iMi3fli eaiMisre танытып кеткен дана жандар. Совегпк казак елш дуние жузше эйплеп еткен улы адамдар. Каранам Ербулоным, мен кызынкырап кетсем, cere карме. Олар маран aai ыстык, 6 ipaK T ip i кундершде еш кайсысына жарамсаксып жалынган жан емес £ д 1м, енд1 елгенде де табынгалы отыррам.жок: тек шындыкты шерт- TiM, жаксы аганы Tipi куншде сыйлаудын керек екенш енд1 6iafliM. Ажал сокыр — соны анык уктым. Б!з бакыттымыз, шырагым, сыйлай бктсек солар сиякты агаларымыз эл1 де бар: Сэбит, Рабит, Рабиден тагысын-та- гылар толып жатыр. Мына мен сиякты «тустен кейш маны- рамам» кезшде сыйлай 6!л! Я , 6 i3 бакыттымыз, казак совет республикасын айдай олемге таныткан, сол агалардан калран мол бдйлыктын MyparepiM i3 рой,— деп Есен сезш аяктады. — Р ас, бар болса, ажал сокыр екен,— дед! Ербулон. Т6РТ1НШ1 ЭНГ1МЕ «Минут самый ехйрдеи Cip тыиыс кеыш отырады, АГшалып карасан азайып та калганын Kepeciu». Сагди. <Г'уметан». — Еепгеннщ коспасы кеп, мен кергешмд1 айтайын,— деп бастады Есен. — 1952 жыл еде Асланы суркай, ушпа булты коймал- жын, Батые C i6ipfliH коныр кузк И т аркасы киянда, сонау Омбы езеншщ жиегшде, Чумаково атты шарын село бар. Бараба даласыныц солтуспржде, Тайга торайынын кой- науында турады. Михайлов ауданынын орталыры осы Чу­ маково. Аудандык тутынушылар одарынын бас бухгалтер! Иван Лазаревич Зоновтыц карамагында 1949 жылдаи бастап кызмет icreyiui ед1м. Унем1 6ipre журген сон «экей-укей» болып достасып кегпк. Осы Иван Лазаревич 6 ip куш «Абай» романын орысша окып шыкканын баяндай отырып: «Эуезов ©3i казак па?»— деп туткиыл сурау койганы бар емес пе? — Я, мынау 6 ip соны сурау екен, сонда сен калай жа- уап берд1ц?— деп сезге килжп Бота. 141

— Оны 6 i3re кепсшш отырсыз ба? Мухтардан ж уз жыл бурын Ш окан Уэлнханов шыкты, алты жуз беттей орысша KiTan ж азып, отыз жаска толмай кыршын кушнде ана ду- ниеге мезгш аз сапар шести Орыс елinin inrepri буыны, адамзаттьщ тамыршысы Достоевскийдщ, Чернышевский- дщ досы сол Шокам едк М ухтар Эуезов нагыз казак. ©3 i айтпакшы «Басыныц каскасы болмаса, кенш ш ц баскасы ж ок». Мен оны 1923 жылдан бастап б1лем,— деп мактама ж ауап кайырдым. Кутпеген жердей келденен та ртыл Fan ой буып тастаран,- Дай Иван Лазаревич ацыра калды. Аздан сон: ©3 ini3 айт- кан сон окыдым, эйтпесе бегде т1лден аударылран кггаптыц бетш де ашпаушы ед1м,— деп сез1н енд1 баяу бастады ол.— Ана 6 ip жылы К арам зи н а окып тусше алыай тун1лген1м бар. Адамдарынын эрекет-кимылдары орыска уксамайтын тэр1зд|\\ онын ycTiiie Эраст пен «сорлы» Лизанын арасында- гы KyiipeyiK махаббат б1здщ дэу1рде болтан да жок кон. Заты, енд1 окитын шырармын,— деп маран 6 ip жаксылык лстейтшдей с1лет кыла свйлед1 Иван Лазаревич. Сэл бегел- д 1 де енд1 окыран штабы туралы айтура ойын кайта бште- ледк— Мына Абайдын эк еа Кунанбай сахараны жеке мен- герген жалрыз козд1 жалмауыз екен рой, ал баласы Абай адамшылыры зор акын да, эдш жан екен. Мен тусшсем, Эуезов осылай бейнелептк Енд1 Ыз анырын айтынызшы, осы романда.ры уакиранын 6 api де рас па?— деп куджтен- гендей туш ле карады ол. — И ван Лазаревич-ау, бул роман 61з д 1к ардакты акы- нымыз Абай туралы жазылран. Ол Kici елгенде Мухтар ceri3 ж аста, экес1 О мархан Абайдын узенгшес досы. Ал, Абайдын аты аталганда делебес1 козбайтын казак елшен Tipi жанды таба алмайсыз, онын C03ine ешк1м шубэленбей- дк ©з эк еа Омарханнын жакыи досы Абайды Мухтар коз1мен керген рой, ендеше еН р ж айтура бара алмаса ке- рек,— дей бергешмде ceeiMfli бол in: — Дуры с айтасыз, 6 ipan казак елшщ атакты бул бул ы, улы акыны Ж амбы л емес пе? Bi3 осылай тусшем1з. Тары Gip сурарым бар:— Акын Абай Октябрь революциясына дейш Пушкин мен Лермонтовты аударады, сонда токсан процент! хат танымайтын кешпел1 елде осындай адамнын болуы MyMKiH бе?— деп енд1 куа сейлеуд! догарды да, ал- дымды орап буа сойледк Туксиген кабарын жазынкыраи жылы ушырарандай кескйп'н KopceTTi, T e ri, м е н т улттык намысыма — кытыгыма T H rici келмед1 бм ем , Азы рак yHci3 отырды да: 142

— СПзбен дауласудун кажет1 ж ок сиякты, ейткеш сол замандагы ет жеу эдеп езВДздев эл1 калмапты. Алдыныз- да дайын турган касык пен шанышкыны тастай 6 epin, ко- лынызбен кимылдайтын дардыныз бар,— деп женш келе- междеп, 6 ip туйреп eTTi де:— Сол К,унанбай, Абайларра сонша кеп катын неге керек болды екен? Бул салт па? Ж ок, мактаныш па? Осы эйелдер тебелеспей, урыспай калай сыйыскан? Дш д э мен OflrepiMi бар, ана 6 ip Тогжаны мен Салтанаты да косарланып калмайды. Алмаганымен солар да Абайдын эйелдерьау, Ырэ,— деп жымиды Иван Лазаревич. Кулбштелеп айтылса да, кынырлау эзшдщ келенкеа KepiHin турды. — Эл келсе кеп эйел алу кемш ш к емес кой. Колыныз жетпеген сон кундеп отырран боларсыз,— деп кезеки же- ршде мен де калжьщра KipieriM,— Абайга eKi эйелд1 Kenci- неаз, ал орыс е л ш к княз1 Владимир «Солнышко» торы з жуз эйел алган екен, мына Ундктаннын патшасы Шадирам он алты мын катын алган сиякты, буран калай карай- сыз?— деп, атты мулде алыска айдадым. — Р а с болса, сумдык екен, 6ipaK кезек ушш емес, «есеп» ушш mbiFap,— деп шубэлешй де бастапкы ойына кайта оралды: — C i3 меш шытырман шырраланы мол киыреа суйрет- пен13, оларыныздан менщ хабарым да жок, мына ез слщ1здеп бэйбш е, токалдьщ татулырында кандай себеп бар, соны ашып айтынызшы,— дегенде, мен турып: — Дьлдэ мен Эйгер!мде T s u i татулык болран емес, бо- луы мумк!н де емес, «кундестщ — кул1 кундес» дейд1 казак ель Ендеше олар сырттай тэту, ал штершде талай эпжы- лан арбасып жатыр. BipaK бэйбш е, токал кундес талас- канда айкай-шу шырара алмайды, ейткеш мусылман д 1ш тыйым салран, Мухамметтщ e3i терт катын алган, ал кей- 6ip молдалар М ухаммет гтайрамбарды мактай сейлегенде алпые эйел1 бар efli деп те келпрсидп Екшнл 6 ip тежеу тары бар — ол феодализм flayipi, онда еркек кожа, эйелдш басында бшпк жок, ол калын малра сатып алган кун есе- бшде. Осынын бэрш Мухтар Эуезов, баттита баяндамай- ды, сулулап суреттейд! де“ окушысын ел1кпре суйреп оты- рады, ерн1н1н eMeypiHiMeH уктырады,— деп енд! буралкы сезд! койып турасына к е п т м . Иван Лазаревич ундемей калды. Элдене уакыттан ке- й'н эл п узшген экпмеш мен кайта жалрастырдым: — Б1раз калжындастык кой, енд1 шын жауап берет!н eKi сурауынызра келейш, Жамбыл туралы айтканьщыз ду-

рыс, 6 ipai(. они Абаймен салыстыруьщыз кате, вйткеш Абай ж азба эдебиеттщ сом тултасы, ал Жамбыл ауыз эдебиет1- HiK буланайы (Гималай тауы) гой, eneyi де доулер, адам аспас аскаралы шыц. Абай орыс эдебиетшдеп Пушкинге жакын, ал Жамбыл болса сонау «Игорь жасагы жайлы жыр» («Слово о полку Игореве») жазылган замандагы авторлар сиякты. Еюнцп сурауыныз токсан процент! хат танымайтын елде Абайдай акын болуы мумюн бе?— дейс!з. Бул ойыцыз да жансак, ейткет Пушкин, Лермонтовтар турганда Собакевич пен Ноздревтер де eMip cypin журд1 гой, ci3 осыны ескермей отырсыз. Вольтер туганда француз ejii де тугел хат танып, шекеа шылкып, моденнет1 шецбе- ршен асып кетл деп ойламацыз! Тарих олай болтан емес, «жузден ж уйрж , мыцнан тулпар шыкпай ма?» Э л и айтка- ныцызга орай мен!ц а зге карсы сурак койгым келш отыр, ол мынау: 03iKi3 эдебиегп танитын адамсыз, ендеше дуние- ж у з ш к кулл1 туындылардан «Абай» романы артык па? Не- месе казак елш быметенджтен «кецшшк» (скидка) жасап отырсыз ба? Осы «Абай» романын окып такыркауыцыз- дын ce6e6 i неде? Ecini3re сала кетейш, алгашкы орыс туын- дыларына Европа адамдары да тацырк.атан-ды, олардыц ойы уст1р' т едь Сол заманда-ак атакты Некрасовтай акы- нымыз: «Белинский мен Гогольдерд1 орыс мужыгынын ба- зардан сатып алып келе жатканын керетш кун болса» деп арман еткен гой. Олай болса, мэдениеттен кенде калган казак е л М ц муц-муддесж лениндж совет flayipi актаган бол'ар да халык таланттарыныц бНелген кезш ашкан шы- гар,— деп ец eyeni шукшия сурак койып, артынан жады- рата айтып, сипай камшыладым. Сонда Иван Лазаревич:— Мен Толстойдын « C ofmc ж э- не бейбНш ш к» романын, Достоевскийдщ «К,ылмыс пен жаза» («Преступление и наказание») атты шыгармасын, тагы толып ж аткан дуниелерд1 окыдым. Соныц бэршен «Абай» артык ед1 демейм!н, алайда кем емес екенш бай- кагандаймын,— дедь Кысылмай, байсал баяндады, сон- дыктан ойында букпен1н жоктыгын тусшд1м. — Я , «шеру оты каралас, туякты туяк ж!бермейд1»— деген казак елшщ мэтел1 бар. Сондай-ак талантты талант тусшед), солармен каралас отырса, кара узш калмаса, м езпл д ж т м е п орындалса болтаны, бул 6apiMi3re де мерей гой,— деп сэл кшрдЁм де:— Ал мына «Абай» романы спзге казак елin танытыпты, ез1н)зд1 бетен елдщ эдебиетш окуга баулыпты, свйтш, М ухтар Эуезов ею иплжке жетюзген екен, мен осыган куаныштымын,— деп юлт токтадым. Эр! 144

карай ежжтеуге И ван Лазаревич умтылмады, кун де кеш- nipin калган екен. Тек кызметтен шырар алдында маган шурыл бурылып: — Айтканыкызды тугел тусшд1м, дауласуым — у гыну уш ш ед|', ал енд1 Кунанбайдай катал экеден Абайдай биязы жор Fa акын туран-ау, 6i3 6iaeMi3 бе, рас та шырар! Мына Мухтар да ете шебер жазушы рой, бурын еспм еп ед1м, Teri казак ел1 улкен ел екен!— деп сез!н келте туйдй Иван Л а з а р е в и ч у соцры айткан байламы мен! катты кытыктады, TinTi ез1мд1 мактарандай кысылып, азырак ар­ кам шымырларандай сезшд1м. Бвгде арайыннын аузынан туткиыл шыккан, калткысыз айтылран адал ойы жогары кетерд!, журепмд! кобалжытты. Алайда ол сездш iniiнде азырак куджтену де туррандай е т л д й М ухтар тугьп Абай- дык казак екенше комья сенбейтш сиякты жэне онын Ку- нанбайдан тууына да дауласатындай нысайын сезф м . Бул арада ундемей калу маран киынра сокты. Сонда — жалрыз олар емес, модениет!м1здщ арнасы кец дегендей ж елЫ алыстан тарттым. Ш окан Уэлиханов, Ыбырай Алтынсарин- дарды айтып Абайдын алдын орадым. Кейшнен шыккан сом адамымыз, элемге мэл1м академиг1м1з Каныш Сотбаев- ты жерше жетшзе суреттеп етт!м. Сейтш шенберд! сомдап соктым. Алды-артын тугел кэмтырым келд1 де субел! жазу- шыларымыз: Сабит Муканов, Рабит Mycipenoe, Рабиден Мустафиндерд1 кесьле мактай жвнелд1м. Ардакты артисте- piMi3 Кулэш Байсештова, Калибек Куанышбаевтарды K03i- нен Т13Д1М. Kemeri елеул! революционерлер!м!з Аманкелд1 Иманов, 9л1би Жангелдиндерд1 де басынкырап баянда- дым. Кыза-кыза барып жана шыккан ж ас онилм1з Роза Багланованы да косып койдым (От басындары, ошак ка- сындары кемютжтерд! алыста журген адам кермейд1 foA). «Б1здерде мынадай бар, мынадай бар» дейтш Султанмах- мут Торайрыровтын сезш дол осы арада умыта алмадым. Юшкене узш стен кейж:— Иван Лазаревич-ау, мен а зге эл! айтпаппын,— деп бастадым,— Абайды М ухтар Эуезов уш салада керсетп рой. Соныц 6ipi — казак елшщ асыл казынасына не болган жан, eKumiici— куншырыс одебиетш сарка бмген адам, уш ш ипа — орыс модениетшен нор ал- ган Абай Fofl, Пушкин, Лермонтовтарды аударуы былай турсын, солардын yariciMen e3i влек жазып, елше сыбага улеочргендей. TaFbi 6 ip мыкты >kepi — бул М ухтар жаса- ган образдардын шындыры, оныц imiHfleri эйел образдары кандай кез алдында турады. Орыс елшщ революцияшыл демократтары мен жанда-

рал, маиорларын жарыса аккан кос арнадай етш, эр кай- сысын ез орнында ж ш ктеп, суреттей бшген! Слз Кунанбай образын дурыс айттыныз, ал Дэркембай, Базаралы бейне- лер1 де еш ммнен осал сокпайды рой. ©звдз де 6i.neci3, 613- дщ Keft6ip азаматтарымыз узак-узак романдар жазады. Солардын кейшкерлер1 де ез тмпнде сайрап-ак турады, 61- рак дауыстары ecruiefli де нарыз бейнелер1 кебшесе керш- бейд1. 0 лг1 кешпкерлер корку-уркуд1 де бишейтш 6ip ба- тылдар. Киындыктан киындыкка ершеленш шапшып жа- тады, алайда ойдан туран кур сулделер сиякты, Tipi жанра уксамайды. Б1здщ дэу!рде туран кесек образдар толып жа- тыр, 63iMi3 кунде соларды керш отырмыз. Ендеше, сол б у п н п улы бейиелерд] бере бы у керек емес пе? Жанды те- 6ipeHTin, 6yriHri улы кайраткерлерд! суреттеудш орнына куйкылжыган куан, сумандаран суйык сездерге туншык- тырып, кемш тастайды-ау, туге! Енгнэрсе елестемейд]. Bip кезде, сонау классицизм дэу!ршде Сумароковтай трагедия- шыл акын: «Шыбын жаным, тамукка enin, Mauri сонца болса туткын. Айдай элем куйреп-сенш, Bipre ез]'ммеи кетсе-ау, uiipitiiil» деп y3flirin, куйзелгендей айткан рой, 6ipaK соцынан В. Г. Белинский ш ы ры п : «Bip касык судын бетше дауыл туррызып, журтты туншыктыррысы келген екен»,— дептк MiHe, М ухтар Эуезов бул жарынан келсеадз бетше бедер тускен кене бейненш езш кулпырта суреттеп кез алдына каз калпында алып кеп тарткандай емес пе? Keuierini бу- riHriMeH астастырранда, тап осы KyHri ем!рд! жырлап отыр- рандай сезшесш. М ухтардын шынайы абыздыры осында,— дед!м. — Я , дурыс айттыныз, 6 ipa3 штаптарды мен де окыдым, алайда, 6i3 сыншы емесшз Foft,— деп И ван Лазаревич езуш тартты да, орнынан турды. — ©3i елее де, ce3i елмейтш, орны ушрейш туратын араларымыз болыпты, солардын 6 ipi М ухтар Омарханулы Эуезов екен. Бетш топырак баскалы бугш уш жыл толса да онын ж о кты ры эл1 б ш н ш тур. K e3i барында елемепшз. Кунделж т!рш ш ктщ эуенше epin, онын келенкеа зор улы тулрасын байкамаппыз. ©лед! деп ойламадык та гой. Ердш елеул1 екенш бегде журттыц ш ш д е журген жаи жаксы 61л- се керек. Сондай-ак М ухтардын apyaFbi Kyurri асыл ага, киядан керет1н кыран aFa екенш мен сонау 6ip шекеде, Ба- 146

тыс C i 6ipfle жургенде, Иван Л азаревичей эл п ce3 iH ecTi- генде тана анык тусшд1‘м. ©з ел1цдег1 улы аганын айбар екенш байкадым. М ш е М ухтарды сонда рана танырандай- мын,— деп сезж аяктады Есен. — Т ш н балдай екен, Есен, мен де сеш б у п н таныган- дай болдым. Квп жылдай 6ipiMi3fleH 6ipiMi3 адасып кез жазып та калдык, сейтш сырт буын болып кеттж кой. Ана 6ip кун1 Сэкен туралы свйлескенде кулагымнын курышы канса да, унем! куджтенуге дардыланран журек 6ip жерге токырап дауаламап едь Bipeyfli ж аксы керсе мактайтын, 6ipeyfli жек керсе даттайтын турлаусыз кептш б1ршдей се- зш у айыкпай койды. Жасырмай айтайыншы, 6yriH сол ку- джтен ада-куде ажырап отырмын. Сен!н жанын адал, ж ак- сыньщ бэрше жалрыз e3iH не сияктысын!..— деп, ойын аяктамай кум м ж Ш Бота. — Тап кеше Улы Октябрь таны атты, бурын зомбылык- тын шенгелшде туншырып кансыраран казак енбекшшер1 кара албастыдай баскан калык уйкыдан оянды,— деп ек- пшдете бастады Есен.— Карангылык с е р т л ш жарык д у ниен1н сэулесше карай кушарын жайып куана аттанды, улесш алатын улы майданра белсене шыкты, oFaH 6yriH тура кырык жет! жыл толды. Талай аласапыранды бастан кеилрдж. Баярыда Сэк1м деген K ici батырлырын айтып мактанрысы келгенде «Б1з не кермедж, шырагым, елген каскырдык устшен де шауып етт1к кой»,— деп летруин едь Сондай-ак 6i3 де азын-аулак кердж. Кейде аспанды телпрдей кара булт торлап, несерл1 жан- быр шумектеп куяды, нажарай ойнап Э31рей1лше тенгенде зэре-кутын калмайды. Шыбын жан шуберекке туй!лед1... Артынан айырып ашылады да, мажырап кун кершедк жер- дщ. б е л тобарсиды да кулпыра туседл Жан-жануардыц 6opi жадырайды. Сёйтш еткен умытылады. Сондай-ак 6 ip кезенде ушыккан жара да жазылып кетедл Сон ау 6 ip мез- г!лде Сэкеншн «Кызыл аты», Раби гп н «Шурыла'сы», БеМм- бетпн «Талтакбайы» жарык кердл Ipi калам кайраткер- лерден осындай зор муралар калды да сол кезешм мулде умыттырмай койды. Шын суреткер жазушынын тегеуршд1 куаты да осында. Еш й ермектщ жуз1 ауды, жер ортасына да, ел ортасына да келдж. Бастан кешкенд1 шерте етш, шола кету мезгШ де туран сиякты. Ержетш есейген сайын бурын керген-бшген азаматтар- дын б!разын ацсайды рой. BipaK жасы улкеншц 6api б 1рдей

сый-курметке белене бермейдк Ердщ epiH, егеудщ сыны- гын кексейдк И г ш енбектщ иесше ажалдык да эл1 келмесе керек. Баягыда Пушкин елгенде Лермонтов элемд1 теб1ренгп. Бальзак елгенде Гюго журтты тенселгп, Гоголь елгенде Тургенев дуниенщ кабыргасын кайыстырды, ана жылы Мухтар Эуезов елгенде кеюл куйш Габит те жерже жеткЬ зе lueptTi. Халыктын сай-суйепн сыркыратып, жаны елжР реп, осындай шын куйше сейлеулСр кунде бола бермеу1 кодж. Мен М ухтар Эуезовтын Tepe3eci тен сырлас досы бол- гам жок, елеуаз ш лерш щ 6ipiMiH. Улкен аганы nip тутып, айткан c©3iH келденец отырып тындаушымын,— деп ойын 6ip туй1п eTTi Есен. — Сен кымсынбай-ак айта бер. Сэкен мен Мухтардыи узенплес достары едж десек те екеум1зге еиш м нанбас. Шынайы достарынын сыбагасына кол сукпалык. Жасымыз да, 6 i\\niMiMi3 де олармен канжыгаласа алмайды,— деп 6 ip тежеп койды Бота. — 1923 жылдын бас кезшде М ухтар Ташкенте келдк— деп ceeiH dpi карай созды Есен.— Ол заманда казак аза- маттарыньщ фамилиясын, экесшщ атын атау туйеден тус- кендей ес т ш п , туршдей тиетш, туптеп барганда эдепаздж - ке саятын. Сквердщ алдынан куншыгыска карай «Москва» кешеа тартады. О л кешеде трамвай журедк О нтусттн д е азы- рак киыстай барып, Салар езенше беттейтш «Койлык» кеш еа бар. Сквердщ как касындагы осы муй1сте Казак- станнын екьчдж yfli турады. «Турш республика аткару KOMHTeTiHiH жанындагы Казакстанныц «хукыкты ею лд1п» (орысшасы: «Полпредство Казахстана при турцике») бо- лып атанады. «Хукыкты ею лд ш »— деп о д е т айтып отыр- мын, ейткеш 1922 жылдьщ бас кезшде «Ак жол» газетшде «Токпак» деген буркеншш атпен Султанбек Кожанов С э ­ кен Сейфуллинге карсы макала жазды, сол макалада «Ка- закстанньш хукыкты е к ш Сэкенге болысты» дейтш сея бар. Ал Казакстаннын сол кездег1 дербес екйп Эилм О ма­ ров, онын орынбасары Иван Федорович Киселев болатын. Атын атамай эл п «Токпак» сол Омаровты согып еткен-д1. Ол дэу:'рдеп аударма эд 1С1 де осы тектес едь Ол заманда TypiK Республикасына Тэж1кстан, ©збекстан, Туржменстан, Кыргыз, К аракалпак елдерГ ез1м1здш Сырдария, Ж е псу губерниялары юретш. Сол «екшдш» уйше Казакстан азаматтары унем1 келш- 148

кетш ж урдь Эиим Омаров Орта Азиянык мемлекегпк университетшде, оньщ «фон» (факультет общественной науки) деген факультетшде, екшни курсында окиды. П ол­ пред болып кызмет ютейдп Улкен 6 ip бел м еа бар, терезее1 скверге карайды. Осы белмеде уш агаш кереует (тапчан) турады, 6ip кесек кипзбен ортасынан белшген, сейтш тагы 6ip «олжа» бвлме шыккан, сонда мен жатушы ед1м. «Сул- танбек Кожанов катар турады, оньщ KiuripeK eKi белмес! бар, ауыз уй ортак- Ол кездеп казак коммунистершщ уйшде дуние-мулж деген болмайды. Совет акшасы («сов- знак») миллиондап саналады, ез1 у й т п жатады. М ен кыр- гыз-казак институтынын (киринпростын) теменп даярлык (младший подготовительный) класында окимын. Сол 6ip карсанда Баганалы Найманнан — осы кунп ¥лытаудан Мухтар Жылкайдаров деген Kiel келш Энпмнш уйшде жатты. (¥мытпасам ол Kici ©збекстанга ауыскан ез елшщ 6 ip жылкыларын 1здеп келш ж урдО. Демалыс куш ж ума болатын. ¥стшде кара кек мауыты пальтосы бар, соган сай кара кек кепке киген, кайырган каршыгадай дембелше кара ж т т Kipin келдп Эпйм орны- нан турегелт, кушактасып KepiCTi, езш щ эйел1 Зурэмен таныстырды да, М ухтар Жылкайдаровка бурылып:— Бул Ызбен аттас М ухтар Эуезов кой,— дедь Мухтар Эуезов uieiniHin отырды. Дыбысы кулакка май- да еетшедк сейлем1 де, ce3i де ауыр, шубалацкы шыгады. Алгаш сейлегенде тамагын кенеп, жетеле туеш, Ki6ipTiKTen отырады да 6ipTe-6ipTe кеЫледь MiHe3i салмакты, ойы ете терец жаткандай. Кейб1р орысша сездер1 маган TyciHiKci3 (орысша элш-бид1 окып, 1921 жылы май айында Салы к Айнабековтан тудрыш рет сабак алып ед1м, сондыктан А^ухтар Эуезовтын штаби т1л1 маган т у с Ш к п болуы мум- кш де емес шырар, cipa). Кою кара буйра шашы шашау шыгып ерби1п кер1нбейд1. Бэр! ез орнында жарасып, кел- денен караган жанды магнитше тартады. Ойлы кез1 терец- дей кадалатын, эдемьлеп сейлеуге аса тырыспайтын адам екен, 6ipaK салдыр-салак та емес. Кед1р-будыр, узж -узш айтса да ест1ген кулакты табындырып, yftipin экетед1. Кере карыс мацдайына карап кез1н тояды. С езш щ арасында «интеллектуальный, герой, образ» дегендерд1 колданып отырады. 6ip мезг1лде:— Абайды женгелер1 «Телгара»— деп атаган екен,— деп калды. Осыдан былай энг1ме Абай- Fa кеипп неше алуан сакка жуНрдь Абайды жаксы кер/им бе, жок Мухтарды жаксы керд1м бе, б!лмеймш, эйтеу1р сез арасында окыс айтыла калган осы 6ip «Телгара» жадымда