С.Талжанов Ұлдай кегі

журтда MaiiiM. Мундай дэрменс1зд1кт! аяп MycipKeyre бо- лар, шрад кжалау орынды ма?..» «Алрашды кезде 6i3 де: «Эдей! к е м г т Ы келген болар, заты, Полевойдыц айткандары Tepic шыгар дел топшыла- Fan ед!к. Каченовский мырза буран дарсы дерект1 дэлел- дер аитар, немесе мулде ундемей калар деген пш рде жур- Д1к. Ол ойымыз да акталмады. «Европа жаршысынын» 24 номержде Надаумка атты езж жадтайтын дызметкерже мадала жаздырды да сорэн ез долынан есдерту берген еден, соны керш вте тадырдадыд. Енд1 сол ескертудеп со- 3iii кел^релжшй «Бенигнамен» (Полевоймен — С . Т.) тэ- жшелесуге ке ц ш м шаппайды, дунарсыз талас-тартыстан узЬми-кесими бас тарттым. Бенигнаныд тары басдалардыд дылжад келемеждершен ез1мд1 доррап далганнан кейж, олармен тары додара тусуге TinTi правом да жод. Егер дыз- мет орныма m i тимесе, будпантай жасап меш жазыдсыз балараттамаса, мен TinTi «Телеграф» мадаласын одымас та eAiM -ay! Бадытыма карай эл1 сол и г ш орнымда дызмет 1Степ жатырмын foA»— депть «Осы ескертудеН ж умбад создерд1 кергенде б1здщ де зэре-дутымыз далмады. «Европа жаршысынын» шашбауын кетеретш толып жатдан адамдар да далтырап д 1рдек дад- ты, мына даИарлы жазылган тунектей тунжыр свздер, жур- д1м-бардым т!ркескен тэртшЫз жолдар коп елдщ журегш ушырды... Михаил Трофнмовичтай баЬадурдщ дандай сой- дан жасаура бет алраиын урынбай дал болды. Алайда ке- цпкпей-ад дцпменж сыры ашылды. Ординарный профессор, статский советник жэне кавалер, «Европа жаршысынын» редакторы ту-таладай ашу шадырыпты да Полевойдын мадаласын бастырганы ушш цензордын устжен цензура ко­ м и т е т е шарым арыз бержтЬ. «Жогарыда к е р се т г е н тегеуржд! ескертудщ дауыпты магынасын аныд урынып, 6ipa3 уангандай да болып ед!к, артынша-ад егде редактордык мына 6ip берекеаз эрекетт датты дынжылтты. Мунын арты не боларын журттыц 6api- ад тусжгендей едг-ау!.. ©йткеш, Полевойдыц мадаласында Каченовскийдж ары теплетЫдей ешнэрсе жод екен. «Москва телеграфыныц» редакторы, эдеби ецбектерж сы- нап, уытты сойлесе де Каченовскийдж дызмет! туралы да немесе онык уй -ш ш д еп Keft6ip купил сырларын да эшкере- лемепт1, жанына тиетждей тук айтпапты»... «Р а с, «Москва телеграфынын» редакторы будан кейжп екжип мадаланы оте датуланып жазды, алрашды айтда- нын пысыдтап, енд! иш дандыра дэлелдеды,

«Каченовскийдщ эдеби т1рш!л1г1н таразьща тартты, кай жылы не icTereHiH керсетш, барлык ецбепне 6aFa берд1, аузынан шыккан карапайым сездерш де бэшектеп елдщ алдына жасырмай жайып салды». «Сайып келгенде цензураныц бас баскармасы тебе би- Л1г1н шырарды да бэрш тугел татуластырды, жецгендер де женшгендер де ырзаласып кой босынмен 6irri»— дейд|, 'А. С . Пушкин. 0зект1 ойы бар, соган сай етк1р т!л! бар, кайтпас кара болаттай кайсар принцип иесш б и т ц келсе А . С . Пушкин- д1 окыран жен шырар. Александр Сергеевичтщ адалдырын айтып жетк1зу киын, оныц устше ол Heri3ri принципшен таймайтын жан. 03iae унамаса бетше тура айтуды А . С . Пушкиннен уйрену керек. Кеп адамда кездеспейтш мшез онда бар, ец кызык- тыратын к ы л ы р ы , улы адам екенд1гк м1не осында жатыр. Кеше рана тарихшы Н . Полевойды ж актаган Алек­ сандр Сергеевич ертенше сол Н . Полевой аярын мулт бас- канда катты ашуланады. Э н г 1ме былай болады: Николай Полевой «Орыс халкы- ныц тарихы» («История русского народа») атты К1тап шы- рарып, сонда езшен бурый жазылран «Россия мемлекет!н1ц тарихы» («История государства Российского») деген Н и­ колай Михаилович Карамзин (1766— 1826) кггабын, орыс халкыныц калаулы тунгыш тарихын сыбап салады. Полевойдьщ осы кггабына алраш сын ж азган П . А . В я ­ земский болады, сонда: «Ецбегш асырыс ж азган тарихшы Карамзин «Кай мезплде ойланып улгерд1 екен?» деген Н . Полевойдьщ кекесш сурарына ол: «0м1р бойы унем! ой- ланды» деп ж ауап беред1, ейткен1 Карамзиннщ бар eMipi осы енбекке дайындалуда, немесе ж азу уст1нде етт1. Ал, тарихшы Н . Полевой: «Мен орыс тарихын 1825 жылдан бастап узбей ж азуга KipicTiM»— деп ез1 ескерт1п етед|. Ендеше Полевой «тарихыныц» 1 томы 1829 жылы шыкты да, калран II томы 6acnaFa дайын турды, олай болса бул терт жылда б1ткен ецбек емес пе; ал канша асыкса да К а ­ рамзин дэл осындай енбепне 20 жылды сарп еткен бола- тын»,— деп ж ауап кайырды Вяземский. «Орыс тарихын» Карамзиннен кейш жазура мен кай- мыкпай бел байладым; турасын айтайыншы, орыс тарихын мен дэл суреттеп берд1м, ейткеш ез1м орыс болрандыктан неше турл1 шытырман уакираныц бэр1н де туп-тугел сез1п, жете 6 u in отырдым, элемге б1рдей азамат есеб1нде ешю'м- 201

ге буйрект1 бурмай каския тарттым...» деп лешред1 П о ­ левой. «Ыктыярыныз бшсш, осындайда адам езш-ез1 азырак мактап койса да уака емес; peri келгенде ез пайдасы ушш колды 6ip шошандатпай калуга бола ма? Алайда, op6ip эрекеттщ мвлшер1 де бар Foft»— дейд1 А . С . Пушкин. «Орыс халкынын тарихын» жаза бастаганда-ак П о ­ левой мырзаныц «Россия мемлекетжщ тарихына» шабуыл жасауы сэл орашолактау эрекет болды. Алдында етксн агасы Карамзинге эдйиигш би ш р ш , онын енбегш толыпи- рак корсете, далактап езш 03i мадактай бермей Kimineni.i- Д1л1к 1'стесе, журтшылык та шу KOTepin карсы шыкпас ед1- ау, кайта онын осы енбегш мактап ел жабыла куттыктар ма едк кайтер ед1?..» «М езгш нде атак-данкка беленген, uirepri буында откен адамдарды сыйлау бузакылык болмайды, кайта парасатты акылдыц OipiHmi белпеше жатады, заты оларга Kip келти ру желбуаз надандардын ici-ay, cipa»,— деп ойын бштелей- Ai А . С . Пушкин. «Полевой кейде Карамзиннщ анык айтканын култелеп олак кайталайды, кейде орыс тарихына уш кайнаса сорпа- сы косылмайтын б1рдемелерд1 кештед]', энпменщ арасында «Сейтш , enai 6i3 керш отырмыз... Будан шыгатын кортып- ды мынау... Bi3 аз сезбен улы уакиганын Heri3ri белестер)'н белпледж...» деген тэр1зд1 кысыр сездерд! кыстырып, оку- шы журттын дщкесш курытады. Расын айтсак, ол сездерн нен «6i3 ешнэрсеш де Kepin отырмаймыз, будан шыгатын кортынды болса буйырмасын, онын уетше Полевой мырза кеп сезбен улы уакиганын непзЫз белестерш белплеп- Ti»,— деп туйед1 А . С . Пушкин. «Полевой мырзанын ойы да eraip, 63i де тапкыр, жыл- дам yFbiiiFbim жан екенш жасырура болмас, 6ipaK ол эде- Mi.nen жаза бшуден мулде аулак отырады, онын шыгарма- сындагы суреттер, ойлар, сездер — 6api де ускынсыз, ке- Teyi жеткен, шатасып шыккан, кемесю б!рдемелер»,— деп бтред1 А . С . Пушкин. 03i тарихшы, нагыз ралым Карамзиннщ кад1рл! енбеп'н А . С . Пушкин аса жогары баралаган рой, сондыктан оны ж окка шыраррысы келген куыс кеуде (дилетант) мактан- шак Полевойдын желекпе ютабына катты ренжпеш байкалады. Будан кейш 1836 жылы: «Устрялов мырза куджтенбес- тен Карамзин мен Полевойдын аттарын 6ip тактара катар отыррызыпты-ау!»— деген Вяземскийдщ сезш окыпты, сон- 202

да: «Полевой женшде кешрек ескерту де кеп болмас ед1, ei'iTKeHi ол «Ойсыз, тук зерттеуаз, TinTi em6ip уждансыз жазылтан, icKe алрысыз оцбаран осы штабы уш ш Россия Академиясына колдан жасалып корреспондент муше бол- ды fo h, соны умытпау макул»,— деп косып койыпты. Александр Сергеевичтщ толып жаткан кыры, сансыз сыры бар. ©з заманында кеп торышармен жалрыз алыскан жан. Айтар сез кеп, орын тар. Эрине Пушкиндей алып устаздардык ерел1 ойларын казак совет ж уртты льты на тугел таныстырып шыру онай да емес. Алайда, э л ш з кел- генше аянбаспыз, тары талай оралармыз.

9ДЕБИ ЭСЕР ЖАЙЛЫ Керш! ел 6ipiMeH-6ipi карым-катынас жасамай отыр- майды. Араласкан жерде ауыспай коймайды. Осы ауысу рухани жолмен де, материалдык турде де журш жатады. «Акыл ауыс, ырыс — жугыс» деген ecKi мэтел халык тэжы рибесшен туран. Коныстас керш! отырран орыс, ерте ержеткен егде эде- биетп казактыц ж ас эдебиетше эсерш кеп типздь ©ткен он торызыншы расырдыц exiumi жартысынан 6epi карай, белгйн демократ жазушыларымыз: Ыбырай Алтынсарин, Абан Кунанбаевтардан бастап-ак, орыс эдебиетшщ улпле- pi жайылды. С ол эсер алудыц улплер1 кай жазушылары- мызда, кандай дэрежеде болганы зерттелш те, айтылып та жур. Б!з де сол сарында казак эдебиетше жасаран Гоголь эсерш: шет-пушпактап болса да, шола кетпекшз, ейткеш казак т ш н е тутас аударылып, езшщ тел мулю болып отырран Гоголь сынды ipi классиктщ ояну-есу дэу1ршде казак эдебиетше колкабысын THri3yi айдан анык. 0су-врлеу жолында 6ip елдщ ез адамдары да 6iptoe 6ipi эсер етедь Орыс эдебиетшде Гоголь езшен кейшп жа- зушылардын кеб!не scepin типздь acipece Салтыков-Щед­ рин, Чеховтар кеп эсер алды. Булар Гогольмен стильдес жазушылар, ал Гогольден стил1 аулак жаткан Ф . М . Досто­ евский, И . С . Тургеневтерге де онын ыкпалы зор. Сондай- ак А . С . Пушкиннщ сатирасы да Гогольд! рухтандырмай кой Faн жок- Bip жазушынын екшин жазушыра типзген scepin дэлел- деу ушш кейде такырып уксастыгы, кейде ой-niKip уксас- тыры, кейде стиль-эдш уксастыгы зерттелш жур. Б1зд!ч ойымызша такырыбы да, жанры да уксас-сабактас бола турТлп, эр елдщ улы жазушылары окираны, образды езшше ерекше 6epyi аркылы, булар 6ipiHe 6ipi уксамай да uibiFa- ды. Мысалы: Байроннык «Мазепасы» Пушкиннщ «Полта- васымен» такырыптас. Байроннын да, Пушкиннщ де алран такырыбы тарихи образ — Мазепанын образы, жанры — поэзия. Осылай ею жакты уксас бола турып та, бул шы-

гармалар 6iptoen 6ipi мулде алш ак жатыр. Байронды М а - зепаиын ж ас шары, бозбала кез1, ыстык махаббаты кызык- тырады, бул жагьш ол капысыз эдем1 бередь А л , Пушкинд! Мазепанын албырттыры, махаббаты кы- зыктырмайды. Пушкин сол Мазепа образы аркылы BipiHLui Петр заманындары Россия тарихын коз алдына алып келе- д). Полтавада Мария мен М азепа арасындагы махаббат кеш-жонекей айтылады да, онын орнына М азепанын ж ау- ыздыры, отанын саткандыры сурсттеледк Пушкинде адам- герш ш к пен жауыздык безбенге туседь Эд1лдж «жауыз- дыкты ауыздыктап, ит келмеске борсылдатып айдайды». Отанын суйген ¥лы акын А . С . Пушкин осылай шертедк О н- да элеуметтж мазмуны басым жатады. О лай болса такы- рып уксастыры да, жанр уксастыры да эсерленудщ шет жарасын керсете алады, алайда тура тиянакты aflFaFbi бо­ ла алмаса керек. HeMic акыны В . Гетенщ «Страдания молодого Вертера» атты хатпен жазган романы Достоевскийдт хатпен жазган «Бедные люди» атты романына эдш (прием) жарынан уксас бола турып, 6ipiHe 6ipi мулде жакындамайды. Го- гольдщ «Шипел!» мен Достоевскийдт «Бишаралары» да 6ipiHe 6ipi уксас жэне проза жанрында жазылран. Екеуш щ де басты KeflinKepi 6ip замандары департамент кеилрменл- лер1 — сорлы чиновниктер, кем-тар ем1рдщ TancipeTiH тарт- кан сорлы жандар. Гогольдщ «Шинелшдег1» Акакий Ака­ киевич Башмашкин мен Достоевскийдт «Бишараларында- ры» Макар Алексеевич Девушкин eneyi б]р!нен 6ipi аумай- ды. Екеу1 де патшалык Росси ядаf h кауымнын ен TOMenri баспалдарында турран сорлы чиновниктер («Шинель» 1842 жылы басылса, ал «Бишаралар» 1846 жылы басылды). «Бишалардары» М акар Алексеевич «Шинельд1» окып шыкканда катты ашуланады. Сонда: «Ш инельдЬ жазган жазушы да осыны бм уге мш детл ед1... Кей кезде муктаж болган сон шай 1шпейд1 екен деп бетен б!реу туралы ж азу- дын Keperi не? Tan 6ip елд1н 6api жапа-тармагай шай iiue берет1ндей!..» «...Кейде, эрине, жана б!рдеме TiKTipin кигенде, куана- тынын шын, уйыктамайсын, катты куанасын, мысалы, ж а ­ на етж болса, сондай мэз болып киесщ — бул рас, муны сезгешм бар, бул дурыс суреттелген. Б1рак— TinTi осындай- ды жазудын Keperi не?.. Немесе осылай жазганы ушш оку- шылардын 6ipeyi оран шинель Tirin бере ме?.. «...Тым болмаранда аяк кезЫде тузелсе Tayip болар ед! рой?,. Солай бола турса да, Mine бул э д т , 1зг1... жаксы аза­

мат ед], улкеннщ сез«н байымдап тыкдайтын ед1... Еиш мге жамандык ойламайтын, кудайга сенетш едц сейтш жылау- мен 0Л1П Kerri дегенд1 юрпзсе Tayip болар едь TinTi онды- сы, ол бишараны M T ip in тастамай, былай десе: «Шинель табылса, сонсок ана генерал мунын i3ri мшездерш толык б1лгеннен кешн кенсесше шакырып алып, чинш жогарыла- тып, жаксы жалакы берсе, байкап отырсыз ба, мше сонда кандай болар ед1?!» «Жауыздык жазасын тартып, 1згшк устемдж алар едц ал кенседеп жолдастарынын 6api де далиып боска калар едк Мысалы, мен болсам осылай штер ед1м; ал мунда кан­ дай ерекшелж, нендей жаксылык бар? Кунделж пасык турмыстан алынган бос мысал. Туп-тура eiipiK, ойткеш мундай чиновниктердщ болуы мумкш емес...»1 деген сез- Дерд1 Достоевский М акар Алексеевичей аузынан айткыза- ды. «Ш инельдЬ, онын авторы Гоголый жаксы KepeTiiiin Достоевский жасырмайды. «ШинельдЬ касакана жаманда- тып, Макарды келемеждеп отырады. Гогольдщ эзЬ-сыкак эдюше езш щ елжтегенш де анык б1лд!редк Кейде Достоевский Гогольд1н баска шыгармаларынан да сыкак эд ю н колдана кетедь М ш е, осынша уксап, эсер алганы айкын кер|'не турса да булар жеке-жеке муралар. ©йткеш «Шинельдщ» басты KeflinKepi Акакий Акакиевич™ Гоголь сырттай келемеждеп, соньщ ажуаланган бейнесше кеб1рек кенЬ аударса, Досто­ евский М акардын iu iiH e терендей Kipin алып, ащы шегш айналдырады. Сорлы Макардын жан кубылысын актарып, окушыньщ сай-суйепн сыркыратады. Ендеше, Достоевский 6ipa3 жерге шейш эсерш алып, Гогольше келемеждеп ба- рады да api карай езшше баяндап кетедк Гоголь туспалдай сейлеп, e3i кершбей келемеждеуге шебер, ал Достоевский аз атынан айтуга беЙ1'м турады. Б1здщ ойымызша кебшесе, Достоевский кесем эдебиеттщ (публицистика) шенберше карай бура женеледк Булардык эдш-стиль жагынан айыр- масы да осы арада байкалады. 1842 жылы К . Аксаков Гогольдщ «0л1 жандарын» Го- мердщ «Илиадасына» апарып тенедь Онын да арам ойы жок-ты. «EcKi грек (Юнан) елшщ эпосы мына бЬдщ «0л1 ж андарда» кайта жакгырып туды»,— деген niKipiH айтты. OcbiFaH карсы шыгып В. Г. Белинский: «В смысле поэмы «Мертвые души» диаметрально про­ тивоположны «Илиаде». «Илиаде» жизнь возведена на апо­ 1 Ф. М. Достоевский: «Бишаралар», А, 1955 ж. 71, 72, 73-беттерш карапыз. 20С

феозу: в «Мертвых душах» она разлагается и отрицается: пафос «Илиады» есть блаженное упоение, проистекающее от созерцания дивно божественного зрелища; пафос «М ерт­ вых душ» есть юмор, созерцающий жизнь сквозь видный ми­ ру смех и незримые, неведомые ему слезы»1... деген бо- латын. Орыс эдебиетшен казак эдебиетшщ у л п алуы д а килы- килы. Б1з Гоголь эсерш барлык жазушылардан да табуы- мыз мумкш. Алайда жазушылардыц стильдер1 — эдктер1 турльтурл1 болгандыктан, эсер алудыц элементтерш 6i3 де солардыц Ш н д е п стиль жагынан Гогольге беМм турган- дардан (здемекшз. Орыс эдебиетшен у л п алуымыз да, соныц acepi кеп ти- reHi де даусыз. Осыган карап Абай, Ы бырай, Сэкен, Беш м- бет, 1лияс, М ухтар, Сэбит, Рабит, Рабиден т. б. тек кана Гогольден эсер алды деу категе соктырар едь Екшип 6ip мэселе орыс эдебиетшщ acepi аударма аркы- лы келд1 ме, немесе тжелей туп нускадан нэр алдык па? Бул cypayFa берер жауабымыз да жазушыларымызга ка­ рай ею турл1 болу керек. Жазушылардыц басым кешшл!г! эсерд1 туп нускадан тжелей алып, ал б1разы аударма ар- кылы да эсерлену1 мумкш. Бурын да айтып едж , р еп кел- генде тагы айтып втелж, аударма эдебиетшщ осу жолын тел эдебиеттщ есу жолынан белуге болмайды. Эсер алу мэселесш де зерттеушшердщ б1разы мулт басатын тэр!здц Осыныц басын аша кетелж. ¥ксастыктыц бэр! эсер емес, Мысалы: ауыс-туйю (заимствование) бул сырткы кершю, оны 6i3 api кетсе елжтеу дер едж. А л , iuiKi эсер ол терец уксастык, бул сез саптауга (слогка) байланысты. Ендеше терец эсерд1 — слог уксастыгынан i3fleyiMi3 керек. Осылай шалые баскандыктан, кейде 6i3 6ip жазушыныц ерекшелжтерш зерттегенде успр т карап етем1з. Мысалы, кешпкерлерд1 дара-дара керсетуд! де 6ip автордыц einiii- ciHe тиген ерекшелж деп те угамыз, адам портретш шебер жасауды да ерекшелжке косамыз. Булар жецш -желш Ка­ раганда ерекшелж-ак шыгар, алайда жалпы ipi жазуш ы­ лардыц бэрше б1рдей ортак касиет емес пе? Корыта айтсак уксастыктыц тиект! айгагы автордыц слогына байланысты. Стиль — ЭД1С уксастыгы, кей кезде, тжелей карым-катысы ж ок авторларда да болуы мумкш, Сондыктан непз!нен алганда, слог уксастыгы шешуип жэйттщ тиянацты шарты. 1 В. Г. Белинский, том II. М. 1948, стр. 296. 207

Б|здщ ойымызша, Гогольдщ непзг! ерекшелИ оныц ащы мыскылында. «Эзш T y 6 i— з!л» дегендей Гогольдщ 31лд| мыскылы барган сайын айкындалып, ем1рдщ алуан кырын аша береди Гоголь ез тусыидагы ем1рде болтан кай- шылыкты шебер суреттейдГ Оныц биязы сыкак э з ш де, ond p мысдылы да осы кайшылыктан барып коздап жата- ды. Bipaic, мундай эзш, мыскыл эд!с (стиль) баска жазу- шыларда да болады, ендеше оныц бул да непзп ерекшелю емес T3 pi3fli Гогольдщ ешк1мге уксамайтын окшау ерскше- Л1п‘ сез саптауында (слогыида) демекшз. lTIiKipiMi3fli айкындау ушш осы арада улы еыишымыз В . Г. Белннскийдщ сезш тагы кулактарыцызга сала кете- лйс: «Слог — это сам талант, сама мысль... слог делится на столько родов, сколько есть на свете великих или по край­ ней мере сильнодаровитых писателей. Если у писателя нет никакого слога, он может писать самым прекрасным язы­ ком, и все-таки неопределенность и ее необходимое следст­ вие — многословие будут придавать его сочинению харак­ тер болтовни, которая утомляет при чтении и забывается тотчас по прочтении... Гоголь вполне владеет слогом. Он не пишет, а рисует, фраза как живая картина, мечется в глаза читателю, пора­ ж ая его своею яркою верностью природе и действительно­ сти...» 1 деген гой. Гогольд1 суйш аударган Мухтар Зуезов сол Гогольден мулде эсер алмады деу, кателесумен бара-бар. Сондай-ак ол казак т ш н е Шскспирд1 де, Чеховты да, Л . Толстойды да, Тургенева де аударды. Ендеше олардык да acepi М ух- ,|р Эуезовка тимей койган жок. Айта берсек, Мухтар Эуе- зовтен классикалык шыгыс эдебиетшщ де элементтерш та- буымызга болады. Оныц аркалаган ж у п ете ауыр. Алайда оныц neri3ri эдюш, ой Tyioin алсак ол И . С . Тургенев пен Л . Толстойга таяу туратын тэр!зд1. Р ас, 61зд1Ц БеМмбет Майлин, Габит MycipenoB, 1лняс Ж ан супро в тагы баска жазушыларымызда да Гоголь эсе- pi бар. Сонымен катар оларда езге жазушылардыц да ocepi бары даусыз. SipaK 3i3 эсер мэселесш Гогольге бай- ланыстыра алып отырмыз да, сол Гогольдщ езше тэн ерек- ш е л т : сэз саптау эд1а (слогы) кай жазушымызда басым, Mine осыны тексермекшз. Алайда, 6i3 6ipeyfii 6ipeyre апа- рып телуден аулакпыз. Оны жогарыда В. Г . Белннскийдщ ceaiMen айтып еттш кой. Эсер- мэселесш сэз еткенде, кеи- 1 В. Г. Белинский. Собр. сочинений в 3-х томах, Том II, М., 1948, стр. 604—605, 208

6 ip 3eprreyiiiuiepiM i3 Мухаметжан Сералинш к «Топ жар- ран» (1898) атты поэмасында Гоголь acepi к у п т , этап айт- канда «Ревизор» acepi купли дейд1. Б1з бул ninipre косыла алмаймыз, ейткеш Сералиншн ж азу aflici, стил1 Гогольден аулак жатыр. «Топ жарранда» сыкак, мыскыл мулде ушы- рамайды. Э к п м е туспалсыз тура айтылады... Ал сез саптау мэселесше келеек, бул ек1 жазушынын арасын жакындату мулде киын. К азак эдебиетше эз1л-сыкак, ащы мыекылдын эр алуан улг1лер1н ез1мен 6 ipre ала келген жазушымыз Бей1мбет Майлин болатын. Осы ерекше эд1с Б. Майлиннщ бойына туа б 1ткендей. Б1рак Майлиннщ революциядан бурыигы енбектер1нде Н . В. Гоголь эсершен repi А . П . Чехов acepi кушт1 сезглетш тэр1здй Расын айтканда Чеховтын «Кара карга» атты энп'ме- ciH 1915 жылы Ахмет Баржаксин аударды1. С ол жылы Че- ховтык баска энпмелер1 де казак т т ш д е шыкты. ¥зак энпмеш кыска кайыратын керкем сезд1н иес1 — шебер Чеховпен Бей1мбет Майлин осылай танысты. «Талантты ж азу — кыска кайыру», вйткен1 «кыска кайыру — сол та- ланттыц туран карындасы»— дейтш Чеховтын Очумелов, Елдырин, Хрюкиндер1 казакша сейлед1... ¥сак жанрдын соуегей шебер1 «унтер-офицер Пришибаевтщ» авторы Ч е­ хов казак эдебиетшен ез орнын тапты. Карапайым биязы сыкак пен терен трагедия Чехов шырармаларында ушта- сып жатады. Мысалы, оныц «Кайры» атты энг1мес1н алып карайык. Токарь Григорий Петров ауру кемшрш дэр1гер- ге алып келе жатыр. Э н г1ме усак эз1лдеуден басталады да ерби беред1. Акыры эйел1 елед1, ез1 аярын yciTin алады. Сонша кайрынын уетшде Токарь вм1рд1н осынша тез етуше таныркайды. Бул экпмеде биязы э з т мен трагедия арала- сып отырады, 61'рак трагедиясы басым кер1нед1... Ал сол Чеховтын «М ун» деген екшил энг1мес1нде жалрыз баласы елген карт арбакеш Иона езш щ журег1н жег1дей жеп ж ур- ген мунын 6ipeyre шарып, ойын белг1с1 келед1. Оны ешк1м тындамайды. Сонда ол ез мунын акырда жем жеп турран биеане шертедь «Мысалы, еен1'н кулыншарын бар екен дейш, сен сол кулыншарыкнын туран анасы екенс1н дей1к... M hie, кенеттен, сол кулыншарын дуние салды дешк. Бул, аяныш кой, э?»— деп толранады. Алгашкы энпмедег1 апатка ушыраран Петров окушы- нын жанын тейрентсе, ал кейшп энг1ме окушыны езу тарт- 1 «Айкап» журналы, 7—8, 1915 ж. 209 14—289

кызады. ©нткеш 6ipiHiui энпмедеп эзш-сыкак трагедияны кушейте тусед1 де, ал екшил энпмедеп трагедияны эзш- сыкак жешлдетш Ж|'беред1. Чеховтын осы шебер эдкш БеМмбет Майлин «Ш уга» повеспсшде, «Талак» энНмесш- де колданган сиякты, «Ш уга» басталганда: «Касымнын ба- сындагы желпеш, онын бауын tueuiin алып белше байлауы, ыньтына тускен 6epKiH жогары кетерук кара кердщ кам- шы жеп бусануы, Касымнын тебш т.ш а уж а й л а п келе жа- туы» суреттеледк Бул кезде жимиып кулш отырасын. 9pi карай энп'ме насырга шауып, кедейлжтт салдарынан Э б 1ш' тш гашык жары Ш угадан айрылып, жер аударылуы, ол кайтып келгенде 1шкуса болып ем!рмен кош айтыскан Ш уганын ел 1мг'не кездесу]' — окушынын сай-суйеп'н сыркы- ратады. 0н пм енщ аягын БеМмбет тагы жымия кулш б т - редь «0HriMeHiH кызыгына тускен сон кара кер б е т кам- шыдан кутылып жолы болып келе жатыр едь Bip-eKi Te6i- нш, шаужайлап катарласты»,— дел эл п кайгыны биязы сыкакпен серптпек болады, 6ipaK бул энпмедеп трагедия­ ны сыкак сершлтпейдь Бул повесть Чеховтын «Кайгысы- на» осылай уксасатын тэр!зд1. Екшил «Талак» атты энпмесш де ерллзайыпты Айдар- бек пен Зейнеп арасындагы кишлжщ суреттеледь «Булар- дын урыс-Kepici осыдан 6ip апта бурын басталган... бупн- rici З1‘лд!рек. Айдарбек шай шпестен корап токып, Зейнеп уршык nipin, кш кене кызы Кулямза куыршак ойнап отыр». Сонда: «0ке-шешес1 урыска Kiprefli ойнай алмай Кулямза да ж удеуге айналып ед1, бупн уйш ш ш ш д е езгеше жан- дану, козгалыс, шкерлж KepiHreH сон, б!раздан 6epi терезе тубш де турган куыршагын алып, жаулыгын салындырып, кшшлруге айналды» деп толгайды. 0 p i карай Кулямза ой­ нап отырып шешесше кактыгады, содан Зейнеп HTepin ж1- бергенде, Кулямза жылайды. Зейнепи ca6ayFa сылтау та- ба алмай отырган Айдарбек жумысын догарып, эйелше тене туседь Содан урыс кушейе барып акырында Айдарбек «Атана налет! Мен сенен талак!..» деп салады. Ол кезде дш заны бойынша «М ахаббат дэнекер! — неке, ал некем бузатын жалгыз рана талак»,— дейд! БеМмбет. MiHe Ай­ дарбек пен ЗейнептГн сергелдеш осы жерден басталады. Кайта косылудын кнындыгы екеушш арасында турган ас- кар таудай. 0нпмен1н аягын автор: «Ерл!-байлы адамнын арасын «талак» узе алмады. EcKi турмыс, ecKi урыс, еск! тебелес некел)' калыптагы сарынга Tycin aFa берд1‘...» деп б т р е д к Бул энпмеш окыганда эл п шрбенд! биязы сыкак жешлдетш ж1беред1 де, езу тартпай коймайсын.

«Ш ура» энпмесш де окушынын кайгыдан арылмауы тек Кана рашык жардын (Шуранын ез теш Эб1шке) колы жете алмай каза табуы емес. Осы LUyFaFa байланысты тавдыр- да, тецс1зд1к дэу1рдщ шындырында жатыр. Ой шенбер1 кен, тамыры терен, Teptayi шебер. Кырары жазушы Бей1мбет Майлиннщ тиект1 ойы, киядан керетш суреткерлш салма- гы сол сурекс1з шындыкты эшкерелеуге арналран. Ж азуш ы осы жерде каралы ем!рд1к кайрылы сикына туздыкты мол куйып ж1берген, артынан келш биязы эз1лмен себелеп, есе- леп су куйгандай болады, sari туздыктын кушш кайтар- ры с ы келгендей. Оран алрашкы уыт бой бермейдк © 3 i жы- лап отырып, окушы журтшылыкты кулд1рпс1 келедк Алай- да, H eri3ri ез слогынан, эзш -калжын эдкпнен, осы арада да Бей]'мбет тана алмайды. «Талак» энпмесш деп neri3ri шындыктын ез1 болмашы- дан туады. TinTi осы энпмеде Айдарбек ашу устш де Зей- nenTi окыстан елт!рш ж1берсе де мундары кулк1 элшремей- тждей. Онын устше «6yriH уйшщ ш ш д е езгеше жандану, козралыс, шкерлж KepinreH сон...»— деген сездерд1 окы- ганда шек-Ылек катады, бул жалрыз рана Айдарбек уйше тэн к е р М с емес, мэнп елмейтш шындык. Акырында (тату- ласкан кезде) «Ерльбайлы адамнын арасын «талак» узе алмады. EcKi турмыс, ecKi урыс, ecKi тебелес некел1 калып- TaFbi capbiHFa Tycin aFa бердЬ— дегенде KiM кулмейд1? Зейнеппц кайта косылранда колы жеткеш баягы таяк жеу! Бул eMip олардын уйренипкп ата кэдесь Айна катеаз бол- ран шындык, кандай шебер, кандай эдем! бершген! Сон- дыктан да муны окыранда кулд1рп жардай арыл- майды. ©йткеш автордьщ ойында ойсыраран улкен з1л ж ок. Ен- деше, А . П . Чеховтын эл п энпмелерш е М айлиннщ « Illy F a - сы» мен «Талагы» сез саптауы жарынан катты уксайтын тэр1зд1. Зрине, улттык ерекшел1п езшше окшау тур fo h. Сойтш, окушыны кулд1ре отырып, жылата бшетш, не- месе жылата отырып, кулд1ре бшетш Н . В . Гоголь стил1 Бешмбетте де бар. Ал осы стильдщ келу жолы А . П . Чехов аркылы болса керек. ©йткеш 1915 жылдарда БеШмбет Го- гольден эсер алды деуге тиянакты дэлел де ж ок, ce6e6i Гоголь шырармалры казак ты ш е, революциядан кеп кейш аударылды. Гоголь acepi Бей1мбетт1н 1934 жылдарда шыккан «Тал- тацбайдын тэрт1бшде», «Азамат-Азаматычында» алраш кылан бергендей. Бешмбеттщ Гогольмен танысу кезен1 де осы жылдардан басталады. О л Тайшыков аударган «©л1

жандарга» сол кезде редактор болды. Гогольдщ «Ревизо­ ры» да сахнара осы мезплде койылды. «Галтанбайдык т эр л б Ь 1932— 1933 жылдарда алрашкы колхоздасу кезецшде Казакстанда болтан асыра алтеуил- лжке карсы жазылран шыгарма. Ол дэу1рде жарык корген уш туынды бар. Соныц 6ipi — Сэкен Сейфуллиншн «Кызыл ат» поэмасы, eKiHiuici — Рабат МуЫреповтщ «Шурыла» атты эн-riMeci, ymiHiuici Бешмбет Майлиннш «Талтанбай- дын т эр л б Ь деген пьесасы болатын. 1. «Талтанбайдагы» Шапшанбай — баскарма, «Реви- зордары» Сквозник Дмухановский — дуанбасы. 2. Кун- ж а н — оныц эйел1, Анна Андреевна— дуанбасыныц эйель 3. Талтанбай — ек1л, Хлестаков — ревизор. Осылар 6ipiH e 6 ipi мол уксайды. Шапшанбай мейлшше коркак, мейлшше ж арамсак. ©йткеш онын «туб1 шик1», колхозды уш жыл- дай жеген адам. Осы кылмыстарын ек1л Талтанбайра 61'л- д 1рмей аман кутылу уш 1н ол койнындары жарын да, кора- дары малый да сатура барады. Шапшанбай езшщ есепш!с1 Сундетке «колхоздын мал санын ecipin ж аз»— дейдь.. М ш е, осы сахнада Шапшанбай тугел кер1нед1. Ол мей- л1нше коркак, взше тимесен болды, Кунжанра ек1л Талтан­ бай не ктесе де кенедь Бул Шапшанбайдын бугшг1 мшез1 емес. Былтырры келген вкш де мунын уй1нде жаткан, о да Кунжанды мактап кеткен, кетершде оран он кило май бе- pin, артЫнан со ры м ы н з тай да жвнелткен. Келген-кеткен ж1г1ттерд1ц аты-жен1н де Шапшанбай б1лмейд1, Кунжан б1лед1. Шапшанбай Кунжан кылырын тус1нш те журед!, б1рак ешнэрсеге батылы бармайды, ол коркады, басын cayFa- лайды. М1не, дуанбасы Сквозник — Дмухановский осы Шапшанбайдын тап езП Кунжан бейбастак ескен, б'ет!мен кеткен, урыншак эйел. О л адам тандаманды, бэт1нке эперсе Сундетпен де косыла беред1, былтырры келген екйшен де, мына Талтанбаймен де уйлесе кетед1. Былтыр ол «Карабас ел1ндег1 6ip шата- бутпен» де эмпей болганын жасырмайды. MiHe, 6i3 осы кер1н1стен дуанбасынын эйел1 Анна Андреевнанын басын- дагы кейб1р жайларды керем1з. Гогольде жалран ревизор Хлестаков, б1р1нен 6 ipi еткеи енкей паракор-алаяктарды жер соктырып, тугел тонап кет- кеннен кей1н, шын ревизор келед1. Бешмбетте ек!л Талтан­ бай мен ©TipiK белсенд1 Парыз екеу1 усталганнан кейш тек- cepymi бригада келед1. Kepin отырсыздар foi”i, айырмасы да, yKcacTbiFbi да бар. 212

Бешмбеттщ «Талтанбайы» окып отырганда, кей кезде еткшнл кулю турызып, езущд1 жигызса да, штапты жапкан сон ешнэрсе есщде калмайды. «Эттеген-ай!» депзер! жок. Окушы толганбайды, 6api тугел ш еш тген. ©юл Талтанбай сазайын тартады, абактыра туседь Ж арымес куыс кеуде урыншак Кунжан курамай кабады, 6ipaK онын керген 6i- piHiiii алдануы бул емес, бул бурын да талай ж тттер м ен кездескен, ЭЛ1 де талайды басынан кенпруге даяр турран- дай. Кунжанньщ кимыл-эрекет1 максатсыз басталады да, максатсыз бп-едь Еш юм нщ iuii ауырмайды. Шапшанбайдын басында да ойсыраган ештене жок тэ- •pi3fli. О л «Корку ушш — коркатын» Fana жан болып ка­ лады. Бе|”пмбет Гогольге канша елштеп, эсерленсе де ол саты- ра жете алмарандай, Байырры ез эд.1С1 Гогольге уксас екеш даусыз рой, сонда да ауылдык шенберденузамараНы бай- калады. Эсерленудщ алгашкы арьшында Бешмбеттш ос ы рэн жетушщ 03i суйсшерлж жэйт. Келешекте советтж казак елшщ де Г о п ш болуына журтшылыкты сеширгендей едь Гоголь стилше бешм туратын еюннп жазушымыз — Fa- бит Муо'репов. Осы кун1 6ipa3 адамдар F. MycipenoBTe Горькийдщ эсе- p i кунгп деседь 9cepi мулде ж ок деп б!з де айта алмаймыз. BipaK F. MycipenoB Горькийден r©pi Гогольге жакын. Осы ойымызды толырырак дэлелдеу ушш «Оянган ел- кеге» токталып керелж. Бул роман кен тынысты, мол жос- парлы шырарма. Жазушынын езше тэн эд|-С1мен улкен полотно жасаудын алгашкы адымы. Рабит шырармалары- нын осы «Оянган елке» шыркау шыны десек те болгандай. Б|'з улкен уакирара арналран романды жан-жакты алып талдагалы да отырранымыз жок. Б1зге Keperi MycipenoBTin взше тэн бияз1 эзй1-сыкары, етюр мыскылы калай кершдк. бул женде Гогольге уксастыры бар ма?— деген сурактарра жауап 1здеу. Осы жерде окушынын eciHe ерекше сала кететш 6ip ойымыз бар,— осы романда ею жакты кэршетш Байжан мен Сандыбай шебер туралы. С ы р т К а р а г а н д а F a - б и т б у л е к е у i н е к е н i л б е л м е й п ' н с и я к т ы. Байжан — он жет1 мын жылкынык neci Жуманнын жакын туысы. ©3i imiHfle журген кауым байды колпаштайды, осы теншздж™ Байжан мыкты тусшедь О л — акымак, емес, кеюрепнде санылауы бар туйсжт! жан. Онын кедей кы- зы, он бесшде Жуманра тиген- Кепейд1 сыйлауы да тегш 213

емес. Байжан Кепеймен вте тэту: «кудай, маран eKeyiHJii каита шшпртер ме едк.. катыны ю м, байы KiM болура лаиыкты екен!н керер eri сонда>...— дейд| Байжан (21- бет) . А к ы м а к к i с i о с ы л а й с е й л е й м е ? Ж у- м а н н ы н к1м е к е и i н о к у ш ы г а а н ы к таны- тып о т ы р f а н да осы Б а й ж а н о б р а з ы е м е с п е? Заманындары ем ip кайшылыры Байжанды келемеж ет- кендей. С ол шындык тугел кершген, нанымды кейшкер — Байжан дер ед|'к. Байжаннын ею жактылыры — заман шындыры. Сандыбай шебер де осы Байжанды толыктырып турран сом тулралы кейшкер. Гоголь, Крылов, Сервантес, Шекспир- л е р д i о к ы р з н д ы р ы н а в т о р е з i т у р а а ft- т а д ы. «Элденеден аса куанышты жайын жасыра алмай ойнак- тап турран Сикорский тез коштасып, тез шырып кетп. Узамай, eni кара кектщ Акбуйрат жолына Tycin алып, куйындатып женелгенш терезеден Kepin: — Хлестаков!— дед! Ушаков ш ш ен (457-бетте). Ендеше, Рабит Гоголь кеЙ1пкерлер!н т у г е л б i л е д i. Сырткы атын былай койранда, imKi манызын да терен урады. Уралдан Рязанов ж 1берген акы- мак ревизор Сикорский Хлестаковка айна-катёаз дэл келе- дЬ Ушаков та оны жшркенш айтып тур, Рабит те оран эдей1 айткызып тур. Осы романньщ екштш 6ip жершде: «Кеше М р д е Ж абай жылкынын 6ip шетш кайырып жур едк И г ш к аулынан куйрытып шыра келген жолбасар ж!пттер муны ортага алып, каскырдын козыга жапкан жаласын айт»— дейд1 (54-бет) осы ж ердеп кейш п свздерт Крылов мысалын мег- зеп туррандай. М ш е, булар уксастык емес, ауыс-туйш (заимствование) кана. Сандыбай шебер Игйпкке он eni канат кшз уйдщ суй- eriH ж асап беред1, сонын акысына И г ш к оран он кулынды бие бермек болады. ByriH сол малдарын беруге уш уйтр жылкыны Сандыбайдын алдынан айдап етюзедк Торы те- бел айрырдын, тенбы кара кек айрырдын, макпал кара айрырдын уй1рлер1 6ipiHiH сонынан 6ipi рзбектелш OTin жатады. Сандыбайдын K03i тунып, есшен айрылады. Сонау Кокшетаудан келген юрме yftuimi И г ш к алып та жыгады, шалып та ж ь^ады. Онын жылкы 6eprici келш турран жок, тырнарына ш ккен сорлы тышканмен мысыкша ойнайды. К оркау байдын арам пирылын, жылкыра кызырып, eci ау- 214

fsh Сандыбай тусшбейд!: «Енд1 онын ойы И гЫ к т щ бар жылкысын тугел керш, он ею мыннан тандагысы келш туррандай едк..» «EKeyiH карадан, екеуш торыдан, eKeyiH кара кектен тандасам кайтер едй.. Yin айрырды кайта керш 6ipeyiH тандап алсам!.. Эрине, кулындарын тандап алура болмас... Мырза бол- ранмен, бар жылкысын тугел аралатпараны юшкене нерек болды...» Осындай ойлармен Сандыбай айналактап турранда: «...Bip кыс б1здш уймен дэмдес болып, арба-шанамызды жамап-жаскап берсен, 6ip-eKi кулынды биеш коса алар едщ... дейд1 де И г ш к ж урш береди (112-бет). Байдын coHFbi сез1 ем1рдщ текшсше тусш басы айнал- ран шебер уйойш тары 6ip жыл кыстату екен1н, ез кулкы- нын ойлап турранын сорлы Сандыбай yFa алмайды. «Осынша малдын бэр1н алып, шекс1з байыран» уйил ен- д-1 Куншенщ Назыкештей кызын ез1н1-н баласына алып бермек болады. «...Сутш басынкырап куйсаныз тары 6ip шынаяк iuiep ед1м,— деп Сандыбай шынаярын ерюн усынады». «...О сы мен с1здщ кара басынызга катты кызырып журмш. Кудариым болсан калай болар екен... 0з1ме тар- тып уйш1 бола ма деп журген балам бар едь С1зд1н бала- дан 6ipep жасы Kiuii болар... BipaK ж ас есер, жарлы байыр дегендей жет1л1п кетед! рой... Солай емес пе?»— дейдк «Кунше енд1 б1ржола танданып туралап караса, конары он колын мыкынына кадап алган екен. Б у да элдеюмге усай калыпты...» « Е ю кулынды биен! каз1р 6epin кетем. Bipi кара кок, 6ipi макпал кара болар, кудай косса, ем!рде устап керме- ген малын, И г ш к жылкысы!— деп кыза келе «с1зд1» ко- йып, «сен» деп сейлеп кеткенш ез1 де байкаран жок». «Келер жылы тары 6ip кара кеи бие, 6ip кара бие берем... Менщ малымнын 6ip-6ipeyi 6ip кызра татиды... Одан apFbi жылры 6ip кара макпал байтал берем де, кел1- н1мд1 алам. Кызынды узатып апарранда ез1не 6ip кара кек денен мшг1зем...» «...Сиыр-миыр, кой-ешк1 дегенд1 араластырмаймын... Bip жактырмайтын малым...» дейд1 Сандыбай (И4-6.) Окып отырганда е з у т жиылмайды. Кандай шындык? Калай шебер шыккан?! Кул1п отырып жылайсын, ейткеш он колынан OHepi Teri.nren шебер Сандыбай сум заманнын .TenKiciHe тусш, озбыр болыс, ектем байлардыц табанына 219

тапталып, зарырып еткен дэу1рд! KepeciK. Акыр сонында Сандыбай осы ецбегшщ алекешн де ала алмай кетед1. Он кулынды биенщ 6ipeyiH сол тую Ордабай болыска (Игш к- TiH баласына) картара уткызады. Быт-шыт болып, «су ая- Fbi курдыммен» б!тедк Ендеше кулд1ре отырып жылата б т у д щ 6ip Typi осылай болатын тэр!зд1. «Жалран кимыл жасап жетчлмеген жаннын журепн теб1рентуге болады, мысалы, нэзж сез1мнщ орнына дацра- за айкай-шу кетерш, жанды турпик-претш уакиранын ор­ нына еткшип эул екш к керсетш, журттык кецш н аударура болады, 61'рак турпайы болса да, кулд1ру ушш табири кв- н м д ш к , вз!не тэн ерекше юмор керек»1, дейд! Foft Белин­ ский. Ал , енд! осы узшдш щ бас кезшде Сервантестщ Санчо- Пансасы есще туседй Санчо-Пансара Kopmici Дон-кихот: «Сен маран жолдас бол, canapFa аттанайык! Мендей ба- тырдын сонына ерсен кейш езщ генерал-губернатор бола- сын!»— дегенд! айтады. Санчо-Панса куанып кетедь эйел1мен акылдасады. М у­ ны еспгенде эйел1 жылайды: «Сен генерал боларсьщ-ау! М ен де генералдын эйел1 (генеральша) болармын-ау! Сол кезде 61зд1Н кыздарымыздын тардыры не болады? Олар да вз тенше — генералдарра Turoi керек. MiHe, сонда кыздары- мыз куйеулер!мен езде'рш тек устай алмай, корлык коре ме деген каупым бар...» деп ешрегенде етеп толады. Санчо- Пансанын генерал болуы «Кашпаран кашардын уызындай» емес пе? Оны эйел тусшбейдь Д эл сондай-ак Сандыбай да И гш к т щ малый иемденш, ш еказ байып, icin-Ke6efli. Э н п - менщ акырында Гоголь сарыны ecTtain турады. Ендеше сырткы уксастыры (заимствование) Сервантестен болса, iiuKi терец ойы, сез саптауы Гогольге жакын туррандан. Fa- бит ез слогы бар жазушы. «Ордабай уйшде «он шакты адам» жиырма 6 ip ойнап жатыр... Бытык бет, сем1з кара ж т т Ордабайра эдей! ут- ты ррысы к е л т , оцай « куй т» к е тт отыр. Бул Kipeiui Ыбы- райдык баласы Бота кара, Ордабайдын nenepi болура ку- мартып журген Ж1пт. — Бас, бас, тугел бас!.. Ордабайдын алдында алтылык пен туз жатыр... — Король, король! ...Осы крестщ корол! жана рана 6 ip к е л т кеткен сиякты ед1, журт шуласып жатканда, сакалы куректей болып, тары ‘ В. Г. Белинский. Собр. соч. в 3-х томах, 1948, т. 2 стр. 216

uibiFa Ke.nimri... Утылган ж |пт кум!с тецгел^ктерд! Ордабай- ра карай денгелетш ноберш: .. — Орыстар он жетчге алмайды...— деидк Ордабай акшаны малдас курып отырран бойы, шал- бар баларыныц астына тыкты, сол тенгелштермен б.рге Сандыбайдын кез1 де сол балактын астына Kipin барады. — Банке алпыс сом! Bip кулынды бие. Бас!.. Ой да жок, умге те жок, epiK те жок, билш те жок Сандыбай карранын тузын eni колымен устап, айнага ка- рагандай жымиып отыр... — Бастын Fofi банкеге? Дурыс, ал, карта ал!.. ...Н э ры з карташылардын эдетшше « Э к е т т ... Алдыц... С ен ш , ceHiKi!»— деп алдындары акшаны Сандыбай жакка карай ысырып койып, «ала бер!»— дей отырып, OFaH eKi балта 6ip ондык берд1 де онай куйд1ре салды...», (116— 119-6) — деп суреттейдк Fa6iiTTiH осы жолдарын окыганда алатын эсерщ, биязы сыкак Пен ©TKip мыскыл аркылы берьлген OMip шындыры «6л1 жандарда» керсетшген карта ойыныньщ эсер!нен кем сокпайды (433-бет). Бул eKi KepiHicTiH манызы да, тур! де б1рдей емес екенш окушы 63i де байкап отыр Foft. Алайда слогы уксас, оку- шыны теб!рентетш ocepi де 6ip сиякты. ИгЫк пен Омар, Куреккэз кожа мен онын баласы Кен- жекара, Андрей Быков 6opi Байжан ушнде конып отыр. «Кожекец бугш ИгЫ ктщ конак уйше конып шыкты да, Игп1к ар жагынан тунделетш кел|'п, Кожекецнщ уйше ко- нып шыкты. Кожекец жал-жаяга мэз болып аттанды да. Hi i.aiK Кожекешпц уйшде болмаранына 6ip жасап аттанып ] ед|'...> «...Байжанныц колтыгынан кос сайтан туртюлеп отыр- рандай кыл устшде кыпылдап, кожаныц касындары кец ыацдайлы, кошкар мурынды, коздершде ой байкалатын, ! кесск дене-ni кара балага кезш Tonaipin-Toiwipin койып: | «Игшкпен жакын болганыц курап бара жаткан кожа ту- .кымы, «*)це де Tepic болмапты гой!» деп кала жаздады да, ез уйшде сыпайылык сактаура эрец шамасы жетш, 1рк!л1п Калды...» «...Bip И гЫ к болмаса, езге казак кожа кад!рш 6iaeMi3 бе?.. Мына 6ip куип'гпиз осынша 03ini3re тартып туар ма?.. ИгЫ кке тартып би болсын!»— деп 6iTipAi. Аброй бергенде .Кожекем ол свздерд|'ц астарын ацдамай калды...» «...Кара бала — Кенжекара Кожа мен И гш ктщ орта-

сында калып едт, Игшетчн аузынан тусе калгандай катты уксайды скен...» «Kefi6ip уйдщ балаларында apniM re тартып туатын 6ip эдет болады... Нарашысына да тартады. Кейде, T im i... 6ip конып кеткен жолаушыга да тарта салады... Кебжесе дэм- дес болран араласы кеп адамдарра тартып туады. Эрине, бу да кудай ici foA, iuiTeri бала ен алгаш кимылдап кал- ранда шешесшщ K03i шмге Tycin кетсе, байрус баланын сокан тартып туатын эдет1 де болады... Осы 6ip эдет бойын- ша Кожекеншн ж ас токалыпан Кенжекара И гш кке тар­ тып туыпты... Сол бала каз1р И г ш к пен Кожаный арасына келж калранда, ел арасынын ондай-мундайына кулары ту- pin журет1н Байжан жымын карып, тьщыршып кеттк.. — KapaFbiM, экене карай жакынырак отыр...— дед1 Байжан, антартпайтын ойнакылау унмен...»— деп сурет- тейд|'. М ундай биязы сыкакка келгенде Габит ж е т т б е й д ь Уак-туйек KopiHicTep аркылы кейб1р кемшшктердж бетш ашып тастайды. Осында И гш к тщ арамзалыры; токалдын пасыктыры, Куренкез кожанын ынжыктыры, Байжанньщ эр нэрсеге эуестш — 6api айкын KepiHin калады. Роман- нын осы ж ерж окыганда Гоголь «Ревизорындагы» Артемий Филнпповнчтж сез! есже туседк «...Суд ья бар рой... ол 03i маран api арайын, api дос болранмен, айтура м ж д е г п м ж — мшез1 мейлжше былга- ныш адам. Осында Добчинский деген 6ip помещик бар, ©3iHi3 де корген шырарсыз, сол Добчинский уйжен шыга калды бар рой: судья сонын катынымен болады, оран мен ант iuiyre бармын... ©3iHi3 касакана балаларын барып ко- piui3m i: Добчинскийге тарткан 6ip баласы жок, 6opi де, TinTi, эне 6ip кш кене кызы да аумаган судьянын тап 03i...» '— дейдь Осы арада eni елден шыккан eKi жазушынын ой-epici 6ip, 03ia-3flici де 6ip, эрине, айырмасы да бар екеж даусыз, ойткет eKeyi eKi елдж OMip шындырынан алынып жазыл- ран шырармалар. Ендеше эркайсысы озж'щ улттык колори- тж жоймак емес. Габитт!н аузына тускен создж кай-кайсысы болса да жанданып кетедк Онын аузына туссе шэйнек те адамша эрекет жасайды: «Byftipi кызарран TeMip пештщ устжде турган жез шэйнек шырт-шырт TyKipin кояды» (257-бет) — Туйешн еркештер) де адамша энпмелеседн «еркештер1 есек айтысып отырган eKi кемшрдей» (223),— дейдь1 1 Н. В Гоголь. Шыгармалар, IV том. 62—63-бет. Алматы, 1953.

Жуманнын дара ала тебеН де адамша свйлеп, итше ойлайды. «Аллара шушр, лык тойдык, леген тубш жаламай да кеглю»— деп уйкьша беттейдь Bopi де занды шырады. «...Ш амамен айтканда осыган каралас ойлармен нт neci Ж уман бай да уйкьша кеткел1 жатыр ед1» (79-6$ — деп туйед1 автор. Кейде алые урымдарды да киыстырып нйбередк Адам- нын кейшн солар аркылы да кез алдына алып кследк «Ер;- Н1Н. 6ip ескерткенш eiwiropi кайталатпаура дардыланран сылац топал Айранша кысыр жмландай жуйткш тур» (10-6.) — дейдк Осы 6ip ауыз сезбен Айраншанын Kin еке- iiiH eMipi умыттырмайды. Мекер токалдын келешектег! ic- орекеттер! де осы мшездемеге тырыз байланысып жатады. Куренкез кожаны суреттегенде: «Кезш щ куйрыктары- на актаган тарыдай б1рдемелер жинала бередЬ (16-6.) — дейд1. Ж ол журш шаршаган шалдыд квз1ндег1 ipiniii акта- ран тарыра уксатып отырады, эз1л-сыкак, ащы мыекыл араласкан жерлер1н1ц бэршде де Еабитт1ц сездер1 кулпы- рып, кей1пкерлер1 кез алдына келш турады. Казактын улттык асы, жаксы керетш ежелг1 тамары ет кой. Сонын ез1н де Еабит MycipenoB суреттесе тэбел к шап- пайды: «Байжан мен Сей1т уйге Kipin келгенде, кудыкка уймелеген KoftFa усап бастарын темен салып ж1берш, арка- лары рана булкшдеген он шакты адам астау толы erri жэукемдес1п жатыр ед1. Жирен мурты MaiiFa малшынып, eKi урты кезек-кезек бултылдап, кезек жылтырап: Омар ашамайдай жаяньщ суйег1н суйрей, табактан сытылып шы- ра бердг...» (28-бет) — дейд1. Бул жерде Mycipenoe жазып отырран жок, суретке са­ лып отыр. Ол етке карсы емес, каекырша жеуге карсы, ол шынайы ем1рд1 айнара туарген. Гогольд1н кузетш1ге битга сыктыруы да осыран жакын foh, оны да жактырмагандар болран. Осы ет жеу ке р Ы сж окыранда Собакевичт1ц кек сер- кеш тугел жеп койраны да есще туспей калмайды. F. Mycipenoe биязы сыкак, ащы мыекылмен талай жа- раныц аузын ашкан. ©ткеп ем1рде болран жарамсактык, жалакорлык, жалкаулык, неше алуан азрындыктын бэрш туйреген. Б1рак аскак жанды, жарымды эйел кейп1н беруде Fa- битт1к каламы осалдыкка ушырайды. Алгаш Назыкеш пен Ж абай арасында, соцынан Назыкеш пен Сеиг арасында болтан махаббат куйш шерткенде Рабит ылгн К|'б1рт1ктеп отырады, немесе сушскен жарлардын бет1н 6ip жакка бу- 219

рып яибередь Тштеп зар-куйш актармайды. Суйкжен жар- дар «алкымдасып, маукын басып»... окушыны теб1ренд1ре- Т'н сатыга жете алмайды. Буланбай мен Кепей арасындагы с у т сп е н ш ш к те ж урекп елтггетш туйшш таппайды. Окып еткен сои еан де калмайды. Рабнттщ шыгармаларындагы осы осалдыктьщ TepKini де езже тэн эдю нде жатыр. Эзкп- сыкак араласкан махаббат кашан болсын эжуага ушырай- ды. Гогольдщ де эйел кейшкерлер1 осы таукымегп басы- нан кеинрген болатын. Е н coHFbi айтарымыз, Рабит сез эд е м ш пн е кен!л бел- мейдь B ip сейлемнщ ш ш д е 6ip сез 6ipneme кайтара айты- ла бередь « А сты нры ернш т1л1мен Tipen алып, аузымен дем алады» (229-бет). Ендеше Рабит жазбайды, KaFa3Fa суретш салады. Ол ерекше стиль ерекше слоты бар жазушы «\"Пл­ а щ кундылыгы дурыстыгында, тазалыгында, уйлесш кура- луында, 6 ip a x булай ету, сарылып енбек icTece, дарынсыз- дардьщ да колынан келедк Ал слог — e3i талант, ез1 шал- кьщан ой. С л ог — бул б ш н ш туратын бедер, ойдын колга устаткандай айкын Typi; слогта адам тугел кершедь слог ap6ip адам, эрб|'р кейшкер тэр1зд1 унем1 елден ерек ту- рады». Рабитте ауыр сейлемдер, бурын калыптаспаган жана сез Tip KecTepi бар: «Соколов эдейщен туган эренмен жыми- ды...» (337-бет). Кейде суреттеп келе жатып мэнiciн тусж - flipe кетедь..» Е а л -д е р л арып-ашыи келе жаткандардан ай- рылысып калмау efli. 0 3 iH in ауру халж 6ip рет те аузына алган жок. Ер эйел, сешмд1 жолдас!..» (175-бет)— дейдк А л д ь щ ры сурет бер1лгеннен кей1н — «Ер эйел, сен1мд1 жол­ дас» деген туши керек емес тэр1здь Рабитте аркалаган ж ук кеп. Онда кеп автордын acepi бар. Алайда непзж ен алсак, ол — Гоголь стшпндеп автор. С ез саптауы (слогы) уксас. Биязы эз1л-сыкак, ащы мыс- кыл, келемеж кекес1нге казак жазушыларынан Рабит алды- на жан салмайды. Бул мэселе жан-жакты зерттеуд: талап етедк Б|'з тек кыскаша топшылаулар айтып егп к , келешек- те келел1 шюрлердщ болуына толык сенем1з,

ОЙДЬЩ А УЫ СУЫ ТУРАЛЫ Ы здщ бу гш п айтуга окталып отырган мэселем1з дуние- ж у з ш к толганулардын нысанасынан караранда аса соны да болмас, ейткеш 6ip ел екшпп елмен Kepmi eMip сургенде неше алуан жардайдын дэнекер болуы кйптен-ак мэл1м. Б у­ рый ipre тепкен ел жана кешш келген елге ерулш бередг Осы кезде толып ж аткан ыдыс-аяк, тары баска буйымдар ауыспай коймайды. О лар ездер!мен 6ipre ж ана урымдарды, соны сездерд1 ала журедк 1лгер1де елеЫ болмаран жангыру белей туады. Халыктыц рухани есш-ержету! де осы тэр!зд1 жойттерге тырыз байланысты. Кене тарихтын бедерл1 !зде- piHeH осындай байламдар унем1 бойын керсетш отырады. Ал кейшп кездердеп кейб!р зерттеуиилер1м1з 6ipineH 61- pi алые жаткан ею халыктын тш нд е уксас niKip айтылса- ак болтаны, оп-онай тели салады. Bip журтта болран ой- киял еюний елде болмайтындай кередг Тарихи датаны куалаура 6efliM турады. «Анау халык ежелп дуниеде шык- ты, ал мынау ел тарих 6eTiHe кейш келдн сондыктан бурын- Fbi елден кейшпге ауысты» — деп те кей1те женеледй Мы- салы, куйшу, сушну сиякты жан ыррактарын адамзаттын 6opi де басынан кешед!, соларды урыну да эр елде эр алуан сакка жупредн заманына сай курделешп дами бередн Mine осы тектес рухани кубылыстарды да б1реуден 6ipey «карыз- ра» алып пайдалануы кеншге конбаса керек. Осындай асыра айтудын келел1 нускалары орыс елшщ атакты филология ралымы Ф. И . Буслаевта да болыпты. Орыс тш н д е п ауыз эдебиетшщ нускаларын ол (Буслаев) туп-тугел шеттен келген, «буралкы» толгамдар деп топшы- лаган екен. Буслаевтын осы ойын аты шулы сыншымыз Добролюбов орашолак болжам деп мезплшде орынды сы - нап еткен болатын. Жогарыда айтылган ойымызды окушыларра угындыру ушш 6ipep мысал келт1ре кету артык болмас: У с т п з д е п жыл санаудан ею мын терт ж уз жыл бурын «Кос езенде» (Тигр мен Ефрат езендершш бойында) Ш у­ мер ел)' дэурен суредк Аккада халкы бул Шумерден алты жуз жыл кейш шыгыпты. Шумер тип турю тектес, ал Акк а­

да коне жеб1рсн т ш н д е сейлептьмш дегеп п ш р де айтыл- ган болатын. Э л п Ш умер тш нд е Гильгамеш атты кыса (эпос) жыр- л а н f а н екен. К,ыганыц басты KefiiiiK epi Гильгамеш ел1мнеи кашады, сонда да ажалдан нутыл а алмай жуз жиырма бес жасында дуние салады. М ж е , дзл сондай кыса «ютаби — дэдэм Коркыт» огыз (Typni) тш н д е IX гасырда, ягии уш мьщ уш ж уз жыл еткеннен кейш барып шыгады, ал X I га­ сырда туст1к Германия кысасы (эпосы) «Фауст» пайда бо- лады. Сол кысаны дастан етш жазган yuiinuii акын Вольф­ ганг Гете. Ол заманда жарык керген осы хикаялардын не- п з п ойы 6ipey-aK, 6api де ел!мнен ат-тонын ала кашады. Эрине, ажалдан кашу адамзаттын eHmiciHe тиген ортак угым. Ж ан neciHiH anrici келмейдк муны еишмнен уйрен- бейдк «карызга» да алып пайдаланбаса керек. Ендеше, 6ip елден екпиш елге ауыс^ мэселссж зерттегеи- де сырткы уксастык ешнэрсеге бекеугл емес, туракты тия- нак бола алмайды, ейткеш уксастыктын 6api бе л гш 6ip жердей uib iFun тарамайды. Э р дэу1рде эр елде езжше дер- бес тууы кэдж, аагы, осы кезенде заман уксастыгын ескер- ген жен. Мысалы, ecKi патриархалды-рушылдык заманы, сонсоц феодализм, капитализм сиякты саясп-экономнкалык замандар ез жем|'сж егедк Мундай заманаларды 6ipey ерте, 6ipey кеш басынан втшзгеш де мэл!м. Мысалы, осы кунп' галымымыз М . И . Стеблин-Камен­ ский кене Скандинавнянык «Ага Э дд а»1 (старшая Эдда») атты еленж Германия журтынын «Нибелунги» деген кыса- сымен салыстырады. Сонда айтаДы: «Ага Эддада»— гуннын. колбасшысы Аттила (Скандинавия тш нд е Атнл болып жа- зылган екен С . Т.) Гудрун тэр!зд1 эйелжж ею агасын Гун- нара мен Хегннд1 елт1ред1, осы агаларынын KeriH кайтару уш ж Гудрун ез куйеуж — Аттиланы елт1рЬгп. Ал, «Ннбе- лунгиде» Кримхильда езШ н eKi агасын курбандыкка ша- лады, ейткен! олар мунын Kyfleyi Зигфридл еллрсе керек. «Олай болса,— дейд1 Стеблин-Каменский, «Ага Эдда» мы- на «Нибелунгиден» бурый шыккан, ейткен! ею агасы ушш куйеу!н елт1ру ру д эу!рж ж кагидасы, ал Kyfteyi (Зигфрид) уш ж агаларын елт1ру феодализм заманынын ережеш, мун- да туысканнан куйеу ыстык. Сондыктан ‘«Нибелунги» кейь HipeK пайда болтан екен»,— деп туйедь Б1з де осы ninipre косыламыз, ap6ip шыгармага эр заман ез тацбасын баспай коймайды. Адамды дэу|'р билейд!: 1 «Старшая Эдда» древненсландскне песни о богах н героях. 222

К азак тЫ н д е айтылып журген талай макал-мэтелдер, накыл сездер бар. Мысалы, «атасы баска аттан туе», «Ty6i 6ipre тутпейдк айгыры 6ipre кетпейдЬ тагысын-тагылар ай- тылады. Зерттеп отырсан, сонын Ke6i мэдениет1 марка ел- дердщ де ауызында жур, алайд'а Ka3ip оларда ру fla yip i мулде жок. Онын уетше, еж елп мысыр, грек, латын елде- р1нен осы тар1зд1 энпмелерд! казак халкы алды, немесе, Kepiciiime, олар казактан алып пайдаланды деуге ауыз бар- майды. 0 M ip шындыгы журттык бэрше б!рдей. «Аслан астында жаналык жок» деу, «баягы жартас 6ip жартас» деулердщ ойы уксас болса да аударма емес-ау, а р э! 0M ip керш еш угыну да эр халыкта бар, 6ipiHeH 6ipi ул- ri алуы да ежелден келе ж аткан кагида. BipaK, грек елш- деп Гомер поэмалары «Илиада» мен «Одиссея», yiifli жур- тынын «Мухабхаратасы», Скандинавияныц «Ага Эддасы», финнщ «Колеваласы», осетиннщ «Нарты» эпосы, казак халкынын «Ер Тестжтей» ертеплерк «Кобыланды», «Алпа- мыстай» батырлар жыры, кыргыздын «Манас» пси «Сэме- тей» жырлары 6api де ез заманында халык киялынан тугаи шыгармалар. Kefl6ip толгауларынын сырттай уксастыпя бола турса да, булардын арасында ауыс-туй1р жокка таи. Мифология мен халык поэзнясы тыгыз байланысады, эр елде эр алуан куй шертшедк ейткеш мезгшше, жерше, та- бигатына карай кубылып тулеп отырады. Халык ойынын ecin-ербу сатысы онын рухани угымына сай torepi кадам басады, немесе мешеулеп кешн калады. Бэрш е де саяси дэу1р эсерш типзедь брыс халкынын бел гш галымы Ф . И . Буслаевтын айту- ынша: ертеде коне санскрит тш нд е жерд! сиыр магынасын- да уккан, оны eri3 «го» («гоу» деген сез) деп атаган екен. Орыс тш нд е «говядо» («говядина»— сиыр ет!), немю т ш н - де «дай» («гау»), болып атанган гой. К азак елшщ ecKi угымында «Жер кек еп зд щ мушзшде, кек е п з тещздеп жайыннын (балыктын) ycTiiifle» деу1 де осыган уксас кой. М эдениеп марка дамыган елдердщ Сирена, Кентавра, Фавна женшдеп ертсплер! де соларды тудырган халык на- нымы. Казакта «ж уха, дэу, nepi» сияктылар да сондай угымиан тугая болар. Булар адам кейпшде келедк немесе кейде куска уксайды. Акку болып ушып та журедк каекыр кейпп! киш ж упре де алады. «Игорь жасагы жайлы 6ip сез» атты орыс халкынын X I I гасырда шыккан жырында да осы тектес толгау бар. Сонын басты кеншкер! Всесддв

«улы Хорска каскыр кейшнде карсы muF-dii, жолын беген- Д'* гой. Бул оцпме пене жеб1рей тшнде де ушырайды. Мысалы Китаврас1 патша женшдеп сртек «Куддыста (Иерусалимде) Сулеймен патша болды, ал Лукерье кала- сында Китаврас патша ед1, Китаврастык эдел кунд1‘з адам- дарра патша болып эю м дтн журпзупл ед1 де, тунде aura айналып^— Китаврас болып андарга патшалык куратыи, вз1 Сулеймен патшанын туысы деп жырлайды. Гомер поэмасында Одиссей жалплз кезд1 жалмауыз — циклоптын yuripiHe юредй Кутыла алмасын 6|лш айла жа- сайды, койдын TepiciH жамылып кашып шыгады. Дэл осын- дай казак халкынын «сарымерген» (немесе «сур мерген») атты ертепешде де басты кейшкер жолдастарымен 6ipre жалгыз кезд1 дэудщ yHripiHe шредк Содан койдын TepiciH жамылып кашып кутылады. Байкал отырсаныз заманы Fa- на баска, iuiKi магынасы б1рдей. Атаулары уксамайды. Грекше:— «циклоп», казакша «дэу», 6ipaK уксастыгы да бар, eKeyiHin де кез1 жалгыз, eneyi де жалмауыз. Б1здй1 жыл санауымыздан 6ip мыл уш жуз жыл бурынгы Гомер заманындагы грек ел!мен казактын коныстас болуы натай- 6!л. Егер бул кешпел1 такырып десек, турю елдерше сол кездерде тараган болса, онда езбек, туршменнщ ауыз эде- биетшде де «сур мерген» epTerici толганар efli foA. Мундай дерект! 33ipre таба алмадык». Казак елшде шаныракта асулы турран етке ауызы жст- пей мысык сорлыкыц мысы куриды, сонда: «вз1 жасык, e3i сасык, сол erri мм ж ест »— деп менешбей ж урт береди «Б1ржан — Саранын» айтысында мынадай толгау бар: «Карны ашкан кессл] бар еркек мысык, Сасык лер аузы жетпей майдан жерт»,— дейдь Ел1м' !здщ ез ем1'ршде бар заттар, жэндштер эрекет жасайды. Мысалы: «мысык, ет, май, шанырак» тэр1з' д1лер. Ежелп грек, кене латын елдершде уепм1здеп дэу1'рден алты гасыр бурын Эзоп жазган «Тулю мен жуз1м» атты мы- сал бар, оны 6ipiHini гасырда Федр, ек)ний гасырда Бабрий кайталайды. Сонда: бшк агаштын басында ескен жуз1мге тулюшн бойы жетпейдн 6ipaK 03iHi« мешелдтн мойында- гысы келмей жуз1мд1 корлайды: «Эй, койшы соны, эл1 жетГ лга nicnereH, кок екен» деп тайып турады. Окушыларга TyciHiKTi болу ушш мысалдын ез_1Н келт|‘- рейш: «Бшк агаштын басында ecin, енд1 гана жетшп келе 1 Граф Уваровтын айтуынша «Китаврас»— басы адам, аягы ссек сиякты ац. 224

жаткан жуз!мд1 квред1 де тулюнщ к?марлыгы козады, жеп рахаттангысы келедр Канша элекке T ycin умтылса да бойы жетпейдр К,атты назаламады, 6ipaK 6taAiprici келмей кейш KeTin бара жатып, «эй, койшы, бул жузгм e3i эл1 nicneren екен, менщ жепм келмей тур»,1— деп сорады. Bipeyiiifle: «мысык пен ет, май, шанырак» айтылса, еюн- нлсшде: «тулю мен жуз1м, aFaui» сез болады. Марынасы 6ip, ейткеш ездершщ колы жетпейтйпн, эл аз мегежшдМи мойнына алмай, тулк! мен мысык eKeyi 6ip ауыздан жу- 3iM мен erri айыптайды. Казакта «битке екпелеп тоныкды отка салма» дейтш мэ- тел бар. YcTiMi3fleri дэу1рд1н екпшл расырыида жазылран «Шаруа мен бит» атты Бабрнйдщ мысалында: «Кусали вши однажды пахаря в поле. Два раза их с рубахи обирал пахарь, Бросая плуг; но вши его опять грызли И чтоб спокойно продолжать свое дело, На третий раз рубаху он в костер бросил. Когда тебя поручат раза два бабы. На третий раз и ты про тот костер вспомни»5,— дегенд1 айтады. Б1зде «Айдарарлы — КудайберлЬ деген мысал бар. Сонда «Кудайберлшщ жылкысын Айдайар кузетедг EKeyi айнымас дос екен, муны T ip i жан бммептьмк:. Кундерде 6ip кун Кудайберлжщ ушне конак келедр Осы карбаласта бай- дын ер жеткен жалгыз улы конакка сойыс экелуге жылкыга шабады. Айдайар езппн жалрыз досы К,удайберлщен езге ешшмд! танымайды. Досынын жылкысына ©з1нен езгеш жолатпауга уэде берген Айдайар (жылан-дракон) баланы жутып кояды. Дэл осы мезетте К,удайберл1 де кеп жетедр Досынын кайарынан каймырып Айдайар iHiHe Kipe бастай- ды, баласынын жазым болганын ce3in, ашу кыскан эке Ай- дайардын куйрырын шауып тастайды. Б!раздан KeftiH Айда­ йар шшен басын кылтитып турып К,удайберл!ге т1л катады: «Досым, енд! айырылысалык, балак eciHe тускснде сен кс- rnipe алмассын, ал куйрьжым eciMe тускенде мен де Keuiipe алмаспын»— дептькис. Mine, тап осындай «Шаруа мен жылан» деген мысал Лукманда — Эзопта бар (ycTiMi3- fleri заманнан алты жуз жыл бурый), ал екпшп гасырда21 1 Эзоповы басни. Санкт-Петербург, Типограф. Дспарт. Внешней торговли, 1820, стр. 239. 2 1лгсрще 6i3Ain Ti.ire аударылмагандыитан орысшасыи келНрдш.

Бабрии де дэл осылай толгайды. Yuihmii расырдары «Кэли- лэ мен Димнада», «патша мен Фанза кус» атты эцпме бар. Сонда патшаныц баласы Фанзанын балапанын еллред1 ештескен анасы (фанза) патша баласыныц кезш шыгарып жюеред1. С еитт, Фанза сарайдан кашып шыгады да бшк таудын басына барып конактайды. Патша кепн алу ymiii кулык жасайды, сарайына кайта шакырады. Фанза кенбей- Д1 : «Меи сеншен енд1 достаса алмаспын, ейткеж баланньщ кезж шырарраным eciHe тускенде сен кеилре алмассын, ал балапанымнын жазыкеыз каза тапканы eciMe тускенде, мен де кеилре алмаспын»,1— дептьмн:. Мына Мадагаскар аралында мэлгаш деген ел бар, сол елде Махакн мен Кутуфеци атты кулар болады. Bip куш exeyi далада тамак шаредк Э лп дэмд1 6ipiHen 6ipi кызга- нады да: «ен эуел! тесекке жатып уйыкталык, кайсымыз жаксы туе керсек, осы тагамды сол жейтш болсын»— деп уэделеседк Bip мезп'лде турегелш Кутуфеци TyciH жорыта- ды: Мен туа'мде акбоз атка м ш т acnaHFa ушыппын, неше алуан керемет кызыктарды керш, сайран салыппын»,— ле­ генде Махаки онын, сезш белш: «Рас айтасыц досым, мен туамде ушып бара жаткан сеш керш ед1м. Кызыктарра белшеннен батып аспанда жур екенещ, содан соц осы 6ip болмашы тамакка бола кайта айналып келе коймас дед1м де жеп койдым, ояна келсем езщ осында отыр екенещ»— депть Мундай мысал Казакстаннын эр жершде осы кунге дейш бар. Мадагаскар аралындары мэлгэштерд! аты шулы саяхатшы Марко Поло болмаса, казактар туешде де кврген жок. Дуниенщ терт бурышындары елдердщ eMipfli тануы ез турмысына байланысты. Мысалы, Мадагаскар аралындары мэлгештер: «еишде жумыртка жок» десе, казактар: «жыл- кыда ет жок»— дейд)', ал орыс халкында дуниеде «ак кар­ га жок», «куста сут жок» десед1 екен. Осы толганыстар ту- гел рас, 6ipaK мал баккан елдердщ (казак пен мэлгэштер) KeflinKepi «малдар» болады да, аншылык дэу^рш басынан кеилрген елде «кустар» эрекет жасайды. ¥рымныц сол мез- плде туранына айгак тэр1зд1. Кыскарта айтканда уксас нэрселердщ 6api де сол ap6ip елде, ез заманына сай туа бермек. 0 M ip бар >йерде толгану бар. Бэрш 6ipAeft аудармага тели салу Tepic болар. Уксас- тыц 6api аударма емес сиякты. «Камила мен Димна» (казакшасы), Алматы, 1962 ж. 277-бетте.

2 всу-еркендеу сатысында ауыс-тушс yaeMi болып отыра- ды. Мэдениеттщ курделент керкекмне себепкер болады. ¥лт пен улт жакындасып араласа бастаганда езшде жокты керш! елден алмай коймайды. Бул ауысудын тиянакты Ti- peri аударма, ейткеш «аудармашылар мэдениегп 6ip елден екшпи елге тасып жетюзетш почта аттары» деп А . С . Пуш ­ кин тегш айтпаса керек. Б1здщ казак елшщ тарихында шеттен келген ею ыкпал бар, сонык 6ipeyi шырыс эдебиетк эаресе араб, фарсы эде- биет1 едк Б1зге Унд1стан, Ауганстан тары баска елдердщ здеби улплер1 осы араб, фарсы т ш аркылы жеткет бай- калады. Мысалы, «Мын 6ip тун» хикаясы, Фердоусидщ «ШахнамэсЬ шлэм дшш жамыла келш жайылды. Осы хи- каялар аркылы Ундштаннын «Махабхарата» атты эпосы- нын .узшдтерк «Панчатантранын» (бес бэйттщ) етюр мы- салдары элп айтылиан «Мын 6ip тундермен» ере келдк Эйткею, ycTiMi3fleri заманнан элде кайда бурын жазылран «Махабхарата» ед1, осы дэу1рдщ III расырында «Панчатан- тра» санскрит тшнде жазылыпты. Муны аты-жеш белгнпз, Кашмир елкесшдег! 6 ip брахман жазыпты-мыс. Осы «Пан- чатантраны» уш жуз жыл вткеннен кейш (дэлш айтканда VI расырда) фарсы т!л!не дэр1гер Барзуя аударады. Енд1 ею жуз жыл еткен сон (V III расырда) «Кэмилэ мен Дим- на» деген ат койып элп «Панчатантраны» араб тш не эл- Мукаф улы Абдулла аударып бередк K,a3ipri кунде бул «Кэлилэ мен Димнаны» бммейтш мэдениегп ел жокка тэн. Оныншы расырдын сом туран тулгасы, дуние жуз!не аты аян Хорезмн1н галымы эл-Бируни осы ютап туралы: «Ры- лымнын неше алуан саласы Ундйгганда екен, онда шыккан к1таптын саны ecencis коп. Бэрш камтура мен!н, эрине, муршам келмес, 61’рак «Панчатантраны» аударуга вте ку- мармын...» деген foh. С ол аты шулы «Панчатантрара» .ез1- нен бурынры эйгш «Махабхарата» дастаныныц уш тарауы юредн Заманымыздын ориенталист-ралымы Б. Э . Бертельс- Tin айтуынша бул уш тарау «Махабхарата» эпосынын он ею ютабынан алыныпты. Ендеше, ой-сананык шенберн мэдениетт!н уйткысы «Панчатантрадан» басталмайды, тары мунымен аякталмай- ды да. Мэдениет жел!с1 узд!кс!з созылады, онын туп-казьны аударылып карыла берсе керек. «Кэлилэ мен Димнанын» nepci тш ндеп аудармасын 444 жылы Низамиддин Эбу-Ль-Меали Насураллах кайта 227

жазып шыгады. Он еюнш! гасырдын бас кез1нде бул кггап- ты араб тшнен коне жеб1рей тише Рабби Иоэль аударады. 1263—1278 жылдар шамасында жеб1рей тшнен муны Иоан Капуанскнй «Адам ем1рше всиет» деген атпен латьш т1л1нс аударады. XI гасырдын аяк шеншде Симеон Сиф улы «Кэлилэ мен Димнаны» араб тшнен грек т1л1не аударгап «Стефанит пен Ихнилат» («Жет1скен жан мен i3 кеск1ш») деп атайды. Осы грек тшндеп пуска ежелг1 славян m in e аударуга нег!з болады. 1762 жылы Россия «Рылым академнясынын аударушы- сы» Борне Волков: «УндКтан философы Пильпайдыц саяси жэне всиет мысалдары»— деп муны латын тшнен аударып шыгады. Бул кггаптыц непзп сарыны феодалдык когамнан нор алады, сондыктан X V III гасырга дейш турл1 халыктар ара- сында кен epicTen орын тебедё Он алтыншы гасырда Хусейн Ваиз Кашифи фарсы тшн­ деп аударманы кайта ендеп« Энуари Сухейли» («Бахыг жулдызы») деп ундютан т1л1не кайта апарады. Сонсон Эбу- Ль-Фазыл элг1 Хусейн Ваиздш нускасын тагы ендеп «Иори Даниш» («Даналыктын алгашкы тетш») деп жеш'лдетт бередь Фарсы т(лшен б1рнеше рет туршшеге аударылады. Солардыц imineH кеб1рек таралганы, opi ец Toyipi «Хумаюн нама» («Патша к1табы») болады. ТуршшеЫнен езбек тш- нс аударган тэшкентт1к Иса улы Фазылулла ед1 (бул 1888 жылы Тэшкентте литографпен басылды). Татар тшне арабша нускадан аударган Рабдулгаллам Фаизхан улы болды, бул Казан баспасында 1889 жылы жарык корде.. Могол, малай тидер1нде де «Кэлилэшн» аудармасы бар. «Кэлилэ мен Димнаны» араб нускасынан Европа Tiaine 1816 жылы тунгыш рет аударган атакты арабист, француз галымы Сильвестр де Саси ед1. 1923 жылы И . П . Кузьмин мен аты шулы академик И . Ю . Крачковский орыс ти1не ушшш1 рет аударып берде Академик И. Ю . Крачковский нускасынан казакшага Г962 жылы аударылды. Будан бурын да «Кэлилэ мен Дим- нанын» ез1нен (араб Tuineii) тшелей аударылган exi нуска бар, 6ipi Сэксн Рылмановт1к1, eKiHuiici Рубайдулла Ахме- TOBTiKi, бул ек1 колжазба казак гылым Академнясынын Ki- тапханасында сактаулы. «Кэлилэ мен Димна» орта гасыр эдебиет1нде ж)п кездесет1н курДел1 такырып, феодализм дэу1ршен тиянакты нэр алган шыгарма, сейте турып осы кунге дейш есш'рмей, олмей тарихтыц удере тарткан кеш1не 2Э8

ijrecin калмай отыруында улкен себеп бар. Заманымыздыц белгш ориенталист галымы Е. Э . Бертельстщ айтуынша: «бул кггап эюмдердщ шакым арызта орынсыз сенбеуж, айыптыларды жазалаута тетенше асыкпауын ескертедЬ— дейдь Кене заманда «0M ip ай нас ы » атанган, ал орта гасырда Германияда «князь айнасы» болтан мтаптардыц катарына осы «Кэлилэ..» де мредь Акындардын абызы улы Гете де езЫ к данкты «Рейнек тулюге» дейтж шыгармасын «Кэлилэ мен Димната» елж- теп жазтан едй 6ipaK сункылдап енеге айтып, такпактап каксай беруд1 онык непзп аркауы етпеген екен,— дейд1 Е. Э . Бертельс. Ендеше осынын 6api аударма тарихыныц алыстан келе жатканына айтак. Pe T i келгенде ескерте кету жен, будан элде кайда бурый 1915 жылы акын Шады торе «Балтум- 6aFbip» атты кысасында элп «бес бэйттен» узжд1 6epin ке- «Ат койган «БэЬэр дан1ш» 6ip к1таптыц Айтканын б1лд1рейш айлап ызхар1»,— дейдь Аударып отыртанын ез1 де жасырмайды. Осы тараудын 1‘шждеп басты кей1пкер БэрЬэмэн. Муны автор кате тусжш отыр, «Брахман дйпндеп 6ip адам» деудш орнына, оны ке- йжкердж аты деп уккан екен. Ал, канша шубар тьлмен (араб, фарсы, тур1к свздер1 аралас жур) жазылса да, ка­ зак аударып отыртаны айкын сезжедь ейткеш элг1 БэрЬэ- мэнн1ц эйел1н суреттегенде: Бар ед[ 6ip катыны онын жопе, Сулулык cypeTine жоктур шама. Жуз! гул. шашы сумб)л, лебз1 булбул, Келмеген ондай эйел бул жэЬэнга»,— дейд1, казакша эдем1 сейлейд1. Осы кысанын жиырма екш- mi бетжен кырык алтыншы бетже дей1н «бес катыннын хикаясы» айтылады. Куйеулер1н алдатан бес эйелдщ ме- керлтн «бес бэйгг» деп атайды, «Панчатаитрата» («Бес Ki- тап — бес энпме») мегзеп отырады. Онын уст1не осы «Бес бэй1тте» ушырайтын эцпмелердж кеб1 «Кэлилэ мен Дим- нада» («Панчатантрада») кездесед1. 1917 жылы Сэкен Сейфуллин «Калтасында б1реуд1н» 1 Жогарыда Бертельс Ke.nripien «Иори дашш» (даналыктын алташ- кы TeTiri) пен мына «БэИэр Дании» (данышпандыктыц reriri) eneyi са- оактас шытармалар. Дурысы KeAinrici, орыс Ti.iine ауларган автор араб эрштсрН] жансак окыган сияцты. 229

деген елен жазды, оны «Фарсы акыны Шайх-Сагднден»— деп ез1 керсеткен екен. (Ал, Сагди 13 гасырдын акыны, «Кэлилэ мен Димнадан» мын жыл кей1н туган гой). Сол еленшде Сэкен: «Калтасында б!реудщ Жупары болса сактаулы, Жупарын ол дауыстап Kepnefifli лайык мактауды. Мактамай-ак эрюмге Жупардык езгак б1лд|рер, Ундсмей-ак теюрекке Т э т niciii жайьш ciiwipep1,— дейд!. Осыны Сэкенн1н Сагднден алуы даусыз, ал «Кэлилэ мен Димнада» бул сезд1 егеукуйрыкка кузгын айтады. 0збек жазушысы Абдулла Kahxap «Синчалак» атты (казакша «Кыштак» ауд. Эбен Сатыбалдиев) эцпмесшде: «улкендт шынтактай кыштак деген торгайды бьпеЫз бе? Аягы жш- тей (кылдай)... Сол торгай «аспан кулап кетсе, ripen ка- лайын» деп уйыктаганда аягын квтер1п жатады екен»— денди Осындай курдел1 повестке ©зек болган мына сюжет «Кэлилэ мен Димнада» да бар. Казак тш нде аныз болып тараган еск1 экпмелерд1н нускасы да осы ютапта антыл- ган екен. Орыс тЫ не Гомерд1ц «Илиадасын» Гнедич аударганда А . С . Пушкин катты куанган: «бул сен ушш емес, орысхал- кынын иг1л1г1» деп бага берген. 03i Ювеналды аударуга Ki- р1скен. Иран акыны Сагдидщ сез1н «Бахчасарай фонтаны» атты поэмасына эпиграф ет1п алган болатыи. Аудармага кеш'л белу бупн гана туып отырган жок, бул ежелден келе жаткан тиянакты дэстур. Ой ауыспай мэ- дениет кенереп кетер1лмесе керек. «Bip KiciHiH iiuiHe 6ip-aK аяк ас сыяды» гой. Элемге эйгш араб epTerici «Мын 6ip туннен», «Пенча- тантра» («Бес бэйт») сепз жуз жыл бурын жазылды. Сон- дыктан да «Мын 6ip тунде» айтылатын кыруар энпмелер- д1н «Бес бэйттег1» толгаулармен ундесу1 де занды. Жазба эдебиет1 шыкканнан кей1н аударманыц Ы айкын кершеди Сонда ецбег1Н алгаш жазып калдырган автор 6ipiHini орын- да турады да кей1нг1лер сол улг!н1 куалайтын тэр1зд1. Мэ- дениет1 мешеу елд1н мэдениет1 жогары елден улп алатыны да осы жерде аныкталады. Муны дэлелдеу ушш ен эуел! 1 Сэкен Сейфуллин 1-том, I960, 90-бет. 230

эцпмеш мысалдардан басталык. Мысалдар дуниеге кеп жайылган рой. вйткеш ол кедте кайырылады, eTKip т1лде берйгед!, сондыктан колдан колга, ауыздаи ауызга кешш жылдам тарайды. Б1здщ ойымызша аударма ею турл1 салага белшедк B ip iH iu ici — 6ip халыктан еюннл халыкка ауысканда мез- гшне, сол елдщ угымына сэйкес аударылады. Bip халыкта айтылган ойды ецдеп, ез елшщ угымына бейiMдеп кайта пысыктайды. Ауыс-туйштщ алгашкы сатысы осылай бас- талса керек. EiciHmici — бурынгы мысалда айтылган пiкiр сол калпында дэл бер1ледк TinT i ce3i де жо^алмайды. Ал- дынгы одю ауызша таралса, ал кейшп эд1с кешел туга» эдш — жазба эдебиетте орын тебедк Мысалдар соз болганда б1здщ ойымызга ен эуел1 Эзоп пен Лукман хаюм тусе кетедь Буларды грек елшде «Эзоп мысалдары» ден атаса, араб шыгысында «Лукман хаюм мысалдары» болып атанады. Эзоп б1здщ жыл санауымыздан алты жуз жыл бурын болыпты, ал Лукман хаюм эцпмелершде 1слэм дш н щ кез карастары эЫреленедк Эзоп пен 1слэк дшшщ арасында 1300 жыл жатыр. Бул суракка заманымыздыц галымы Рус­ тем Элиев былай жауап береди «Лукман дуниеде мын жыл eMip сурген адам, ол Бауырдын улы, ал Бауыр Иовтыц ба- ласы екен. Дэу1т пайгамбардын заманына дешн атакты да- нышпан болып келген. Лукманнын мысалдары да, вз1 де Эзопка уксайды. Екеушщ тагдыры да б!рдей. Мысалы Лукман да, Эзоп та Мысырда (Египетте) кулдыкта жур- ген. Буган косымша Лукманнын баласы Аннам, Эзоптыц баласы — Аннус. Оныц уст1не «есжтен к1рмей турып, калай шыгуынды ойла (кезде) дейт1н араб макалы Лукман хак1м атынан айтылады. Муны грек елшде Эзоп айтыпты-мыс. Осы уксастыкка карап Шыгыстыи б1раз галымы Лукман хаюм мусылман д ш ез ойына уйлест1р!п кайта жасап шы- гарган ежелг1 Эзоп болса керек десед1. Эзоптыц «Тулк1 мен теке» атты мысалында: «Bip тулю байкаусызда шынырау кудыкка T ycin кетедц содан шыга алмай дагдарады. Шел!ркеген теке сол кудыктын, касына келш, ун!л1п караса шшде тулк! тур екен. Сол мезетте: «суы тэгп ме екен?»— деп ол тулюден сурайды. «Ой, керс- мет тэгп» деп мактайды», «ceKipin туе те езщ келш iiuin керсейпп» дейд1 ну -гулid. Есуас теке кудыкка койып кеип, шелш кандырады, енд1 айналып караса шыга алатын fypi ж_ок. Сол арада дагдарган сорлы теке тулюмен акылдаса- ды, кудыктан шыгудыц 9AiciH 1здейдй «Мен амалын тап-

тым, cKeyinri3 де аман-есен кутыламыз. Сен кудыктын Ка- быргасына суйен де басынды твмен niHKipen тур. Сонда мен аркана каргып MiHin, ceKipin далага шырамын, арты- нан сеш .де кудыктан суырып алам»— дейд| тулкн Осы усынысты теке куана кабылдайды. Тулк1 текенщ аркасына аттай MiHin алып, онын муй1з!не суйешп турып, врмелеп кудыктын жиегшен устап, ceKipin шырады да каша жвне- леД>- «Сезще осылай опа кылатын неме екенсщ-ау!»— деп тулкЫ кекетед! теке. Тулм кайырылып тура калып: «До- сым-ау, сенщ сакалына б1ткен жундей, басында акыл бол- са, калай шыруыннын амалын алдын ала ойламай турып, атып урып кудыкка ceKipin туспес едщ рой» дейдк «Акылды адам icrep iciHi'n мэн-жэйш алдын-ала топшы- ласын, содан кейш барып, орындаура KipicciH» деп туйед1 Эзоп. Дэл осы мысалды алты жуз жылдан кейш 6ipiHmi Fa- сырда Римнщ мысалшыл акыны Федр жазран екен. Ол «Тулм мен теке» атты мысалында: «Сум адам пэлеге ушы- раканда бетен б1реудщ пэлеге жолыруы аркылы взг жвн табура тырысады. Сондай-ак андаусызда кудыкка кулап к етт, сонын Tin жарынан врмелеп шыра алмай жаткан тул- Kire канырьты тутеп сусаран теке тап болыпты. Жиепне жакындап келш теке: «калай, суы тэта ме, imyre жеткЫк- T i ме екен?» деп сурапты. «Келе рой, досым, суы вте тэта, мен рахаттанып iuiTiM, эл1 тояттар TypiM жок» деп ку тулк! зулымльтыи imiHe 6yrin, амалын асыра жауап кайырыпты. Сакалды теке ойланбастан кудыкка койып KeTinTi. Ал тул- Ki сол заматта онын узын му№зше каргып шырыпты да сорлы текен! кудыктын Ty6iHe тастап, e3i атып урып тыска ш ы р ы п журш 6epinTi,— дейдь Федрде Эзоп мысалынын кшаясы айтылмайды. Тужы- рым жасалмайды. Алайда, ой сарыны 6ip жерден шырады. E K iH iiii расырда eMip сурген мысалшыл грек акыны Баб- рийдш: «К,уз жардын астындары теке мен тулк!» атты мы­ салында: «Жаздын 6ip ыстык кушнде каталап су imKici келген теке куздан ceK ipin, суы саркырап арып жаткан сайра Tycin T i. Суын iiu in швл1 канып, шебш жулып б|раз оттап журшт! де, енд|‘ кайта шьта алмай элекке TycinTi, 1стеген iciHe опык жеп, жэрдем т е п жалбарыныпты. Теке- H in зарлап турранын Kepin тулкп «Акымак сорлы-ай! Сака- лыка б!ткен кылдын мелшершдей басында акыл болса рой, сен осы шынырау кузга туспей турып, калай шырудын ама­ лын ойлар едщ-ау!» депть « B ip icKe беттер алдында онын келешектеп нэтижесш 232

болжау керек»— деп толгайды Бабрий. Ендеше, 6ip елдс курдел1 мысал болса, екпшй елде келте кайырылатын мэ- тел туршде кездеседк Сонымен кене Эзоптын осы мысалы Федрге жеткенде мшелш шырады. Федр ез ойын алдына ала айтады, кыс- картып тастайды. Пэле-жаладан кутылу, не 6ipcyai opFa жьшу сумнын ici екенш эшкерелейдк К,орытканда Эзопша К1'нэялап туймейдк Эзопка Федрдеп Бабрий жакып тур. Ал, осы мысал арапка келгенде, Лукман хаюмнщ атынан 6 ip ауыз сез ретшде айтылып макал болып тарайды. Осы арада ай га кететш 6 ip кызык y aK iiF a бар, мына Федрдт улт грек, e3i Италия жазушысы, екбепн кене Ита­ лия тшнде жазран адам, ал Бабрийдт улты итальян, 03i Греция жазушысы. E K e yi де туран ултын дэрштемеген. «Ит пен козы» атты мысалында Федр: «еишлердщ itimmc (Sip козы кактырып жур едь O Fan 6ip тебет кездесш: «Мун- да сенin шешен жок, оны бекер 1здеп журсщ»— дейд1 де анадай жерде жайылып жаткан койларды керсетедт «К,у- марлык эуенше epin, жукп болып, азапка тускен, сонсоц мезгии жеткенде меш тауып тастап кеткен ананы !здеп жур- гем жок, тек мент камым ушш туран баласын ашыктырып, кагажу еткен, eM uierin ез1ме толык eMi3in, сусынымды кан- дырран ананы рана 1здеймш» дейдк «Сонда да туран ана артык кой!»— дегенде, «Жок, олай емес, менщ ак болып, не кара болып туарымды ол бтген де жок кой, ал колак- пандай токты табам деп дамелен1п жургенде, шунэмдэй козы тауыпты, колы жеткен табысы (заслугасы) сол ма? Содан 6epi карай касапшыныц пышарынан коркып, кал- шылдап журу1м де сол ананыц маран керсеткен жаксылы- ры ма екен? M eni ол езжщ калауы бойынша тапкан жок, ендеше жас нэрестеш аяп, ез ерюмен келш рахым керсет­ кен, меМрбандырын бишрген анадан, элг1 туран ана артык болар ма? Ата-ана деп е лдт емешеш куруы, тек турандык емес кой, мешрбандык болар»,— дсйдк «Мей1рбандыкка ырзалык сез1мнщ барлык каридадан куатты екенш автор осы елец!нде керсетуге тырыскан»— деп б т р е д 1 Федр. Ен­ деше, казак халкыныц «Атаныц улы болма, адамньщ улы бол» деу1 осы оймен сабактасады. 3p6ip дэу1р ез1н1н максатын, ез кезкарасына байланыс- ты есиетш айтады. Мысалдардыц алгашкы шыруы у с т ш - fleri дэу1рден жуз жыл бурын грек елшде болыпты. Бул кезде грек калаларындагы аксуйектер (аристократия) мен кара халык (демос) езара ашык куреске шыкты. Сонда ез!лген букара халык мысал шыгарды, аксуйектерге айта- 16—289 233

тын зэрл1 ойын ашык айта алмай мысалдап, кшэялап туй- реуге бет алды. «Енд1, осы мысал деген нэрсенщ кайдан шыкканын кыскаша айта кетешн. Айтарын каймыгып айта алмаган, батылы барып ез ce3iMin актара алмаган езйлген кулдык дэуip i ед1, сондыктан кулкГкелемежд1 каргаша е тт олар (кулдар) осылай мысалдап сенлеуд! ойлап шы- гарды»1 дейд1 Федр. Сонынан осы Федр niKipiH колдай оты- рып заманымыздыц жаксы аударушысы жэне галымы М. Л . Гаспаров «Мысалдардын ауызша айтылу Typi узакка созылмады. Аксуйектер мен кара халык курескенде, осы арпалыста кара букара жещп шыкты, сондыктан енд1 ю- нэялап туйреу кажетаз болды, мысалдык моральдык жа- уынгер пафосы элареп калды. V— IV гасырдагы филосо- фиялык багыт жана идеялык 1зденулерд1 тудырды... Эрине, мысал жойылып кетпедГ 6ipaK онын айтылатын орны ауыс- ты. Халык жиналысында сейленбей мектепке к е и т , улкен- дерге айтылмай, балаларга айтылатын болды»21— депть Будан бурин ауызша айтылган мысалдар енд1 6epi ке- ле жазба эдебиет шыгармаларына Kipe бастады. Мысалы осы мысалдарды Гесиод поэмасынан (V III гасыр), Архилог ямбаларынан (V II гасыр) Аристофан (V гасыр) комедия- ларынан Геродот тарихынан, сопылар мен сократшылдар- дын философиялык сездер!нен ушыратамыз. Б1рден-б1рге кешуд!н кекеЫн кору уинн «0 ri3 бен бака» мысалын тексерелжшк Суатка барган еп з баканын баласын туягымен жаншып елпрш кетт!. Енеа жок ед1, сырттан кел!п балаларынан «шшерщ ксйда?» дел сурады. Мама-ау, ол дуние салды. Ж ана осында 6ip епетейаз зор, терт аякты ан келш туягы­ мен жаншып елпрш кетп»,3— деп жауап кайырды балала- ры. Сонда бака зорлана ic in -K e yin : «Кане карандаршы, элп анньщ зорлыгы мына мендей бола ала ма?»— деп сураган- да, балаларынын: «койшы, мама, ашуланып эуреленбеил, оган тенелгенше сен жарылып елерсш» деген сездерш ес- т!д1 eneci. «Элс1зд1н кушпмен бой Tenecripyi катерлЬ— деп туйедь 1 Федр Бабрий. Yiuiimii штабында, Евтнхка арнаган прологта. М. 1962. 25-6. 2 Сол штап, 206-6. 3 Акын Абай «8пз бен бака» деп аударганнан кейш эдсп сактап, амалсыз кешп отырмыз, эйтпесе мунындурыс аты «Бука мен бака» гой. Орысша Эзоп мысалын 1888 жылы, В. Алексеев «Бык н жаба» дел аударган екен. Орысша «бык», казакша «бука», ал казакша «епз», орысша «вол» болуы дурыс. 234

Осы мысалды Федр 6ipimui гасырда: «Купимте елштей- м'ш деп элаз 03i вледй Кекорай шалрында журген бака ©ri3fli керед1 де онын зорлырын кундейдй Борпы'лдак кар- нын шертитш балаларынан: «мына мешн жуандыгым сен- дер керген 9г1зден артты ма?» деп сурайды, «жок»— деп жауап катады. Бар куиин салып кушене буртшед1 де anri сурауын кайталап, «кайсымыз улкенб!з?»— дейдь «Эрине, eri3 улкен»— десед1 балалары. Сонда ашуланып мулде ici- nefli бака. Шертшп улкеймек болады, алайда eri3re жете алмай карны жарылып esi елш кетедЬ, ал Бабрий (ешнпм гасырда): «Bip куш eri3 су !шкел1 суатка келш, баканыц баласын туярымен таптап кетедк артынша кыдырып кеткен meiueci келш элг1 М лерш кайда? деп сурайды. «Ойбай-ау, ол елш жатыр. Терт аякты 6 ip жуан хайуан келш тарным таптап кепи», дейдк Сонда бака карнын шертитш юшед! де: «элг1 хайуаинын жуандыры осындай ма?»— деп езш керсетедй Балалары: «эуреленбей-ак койыныз, ce3iMi3re се- шшз, ол хайуанка уксаймын деп жургенде жарылып кетер- ci3»— дейд1 Бабрий (2 расыр). EKeyiHiH де мысалы кыска,в б1рак Федр турасын тш ай- тады, ал Бабрий туспалдап алыстан сермейдк Федр 3nri- меш келте баяндап тш тартады, ашык жшктеп шырады, ал Бабрий жарым-жартысын сейлесире отырып ашады, му- нын ce3i журымды да табири занды суреттеледь Федр: «Осынша зорлырын кундеди— дегенде куйзелю дыбысы еспледк ал Бабрий: «терт аякты 6ip жуан, зор хайуан...»— деп e3i бшмегенсш, монтаны дыбыспен сейлейдк Федрдс баканьщ кимылы басталранда-ак оспадар кершедк ал Баб- рийдщ ойы мысалдын 6ipiHini бел!мшде дэлелденедй кай- дан келш, калан болтаны аиык айтылады, окушыны уйы- тады. Федрдщ мысалында бака елш тынады, ал Бабрийде сюжеттщ мумюшигшше кнркемдтн тугел пайдаланады да баканы ел^рмейдр 6ipaK туспалдап сол e.niMre мегзеп кана токырайды. Федрдш мысалы карапайым — куйю, ал Баб­ рий мысалынын магынасы бай. Эрине, Бабрий юрп'зген то- лыктаулардын 6api 031'niKi деу де дурыс болмас, ейткеш осы мысалдьщ туйшш алгаш шешкен ежелг1 Эзоп кой, бул ei<i акынра да сол Эзоп мысалы езек-улг1 болтан, алайда булар ез талантына сэйкеспрш элг! Эзоп улг1с!нен ездерше колайлысын алган рой. Bepi келе осы мысалды X IX расырдын аярында 1898 жы- лы б!здшАбай Крыловтан аударды. Аристофан (б1здщ дэу!рден бурынгы, 6ecinuii расы р— (446—385) жылдарда болтан), Федр (6ipiHiiii расыр), Баб- 16* 235

рин (eKimiii гасыр), «Кэлилэ мен Димна» (yuiiiiuii гасыр) CaFflii (X III гасыр) т. т. бер!де Л а Фонтен (XVII гасыр 1621-1695 жылдарда болган), Крылов (X IX гасырдыц басы) т. т. бар, сейтш 6i3flin A 6aiiFa, мына Квбеев пси 0тс- т!леуовке жеткенше талай заман етш, талай TenepiuiTi ке- pin келген мысалдар, неше алуан сакка жуг!р!п жонылып- женделш, ешкелт талай кералац дэу!рлердщ дэмж таткан T o p i3 A i. Мысалдардыц жен-жосыгын зер.ттеп отырсак. квп нэр- ссге куэ болтандаймыз. Айта кетелш— мына «Емен мен ш ш ктЬ Крыловтан Абай да, Квбеев те аударды. Абай ва­ рианты келте, ал Кебеевтш шубаланкы. Осы мысал Эзоп­ та да, Бабрийде де бар. Булардьщ айырмасы мынау, «ИП- лжпен куш таластыру Емешпн ойына кайдан келш туске- iiiH Эзоп баяндамайды, бул ойдьщ орашолак турранын ол абайламайды, ал Бабрий дауыл кираткан еменнщ сыныгы езен бетшде калкып келе жатканын суреттей отырып, осы уш кайнаса сорпасы косылмайтын eKi еЫмджтщ калай кез- дескенш дэлелдеп втед!. Ушырасуын занды етш, окушыны мойындатады. Туп магынасы б!рдей «кунтмен куреспе» деп туйедй «Л1айысканнан ш шктщ neci Kerri, Батыр, мактан куйлеме, сен де о рурлы»— дсп кайырады гой Абай. «Ит пен онын келенкес1» Эзопта да, Федрде де, Бабрнй- дс де, «Кэлилэ мен Димнада» да, Крыловта да бар. Эзоп пен Федрде езеннщ бет1нде жузш бара жаткан ит ез ке- лецкесш суда перед)', бул жагдайдын мумкш емес екешн байкамайды, ал Бабрий 6yFan кадагалап зер салады да и т езеннщ жиегшде жуг!ртсд1, сонда барып ол езшщ ке- лецкесш суда керед!, Mine бул занды шьжады. Бгздщ Кры­ ловта «ит кешрдщ уетшен жуг1редЬ, мунысы mhf3 мулде конымды шьжады. «Кэлилэ мен Димнада» 6 ip ауыз мэтел болып кана ушырайды. Кортындысы: элг1 ит судагы келен- K e ciii бвгде ит деп угады да, онын ауызындагы етш тартып жемекке cyFa койып кетед1, сейтш ез ауызындагы еттен де анырылып, судан да тук таппай курамай кабады. «Каскыр мен козы» Эзопта да, Федрде де, Бабрийде де, Крыловта да бар. Мысалды эр кайсысы езшше дэлелдейд!, алайда корытуы 6 ip, бэршде де каскыр сылтау тауып козы- ны жеп тынады. «Кумырска мен uieripTKC» Э?опта да, «Ромулда» да (скеушде де кара сезбен бершедО, Бабрийде де, Крыловта да, Абайда да бар. Бэршщ дс туйшк 236

«Ала жаздай эн салсаи, Сёлкмде де бплей бер». Кейб!р мысалдар ауысканда ете 93repin кетедк Keflin- керлер1 сол елдт ел шындырына сэйкестеледк Дэлелдеу1 дс сол елдт 63 логикасына багынады. «Ауру арыстан, тулю мен буры» атты мысал Эзопта да, Бабрийде де бар, ал «Ка­ лила мен Димнада» арыстан, тулю мен есек» болып айты- лады. Мунда бурынын орнына «есек» тредь Булай болуына эр е лдт езте таныс жардайлар эсер етедг Окушыны куд!ктенд1рмеу ушш текстт езш келтфе- л т . Ежелг1 Эзоптыи «Арыстан жэнс тулю мен буры» атты мысалында «ан патшасы арыстан ауырып yuripiime узак жатып калыпты. Кундерде 6ip кун жан кияр досы тулюге карай: «Мент кулан таза жазылып, ез аярымнан журш кету1мд1 каласан бойына б1ткен аярлырыкды аямашы, ал- дап-арбап, орманда журген бурыны осында ертш алып кел- uii, 6ipaK байка ен ipici, ен ceMi3i болсын, сонын 1шек-кар- ны мен миын жеуге ансарым ауып тур» дептк Тулю журш кетшт1, орман iiiiinae ойнактап журген бу­ рыны керттн Жакындай Tycin, тулю «Ассалаумагаликум. Мен саган жаксы хабар экелд1м. BapiMi3flm эм1рцтпз, мы- на мен1к досым Арыстан ауырып ана дуниеге аттанралы жатыр. Ацныц imiH£H 63iMHin орныма KiMAi патша етш кал- дырсам екен» деген ой онын мулде тиышын кеыредг Шош- каны акымак, аюды epiumcK, барысты рахымсыз безер, жолбарысты мактаншак — деп топшылайды ол. Бойы бол- са алпамсадай бит, 931 узак 6Mip- суредн муМзшен жылан- шаян эз1рейшдей коркады, ендеше бэршен де патша болура тек буры лайык-ау деп шешедн HeciHe квп эцг1мелеп жа- тайын, уйгарымы осы, таж-тахытка eiifli сен neciH. Ести сала осы хабарды тунрыш рет жеткЫп турран мендей до- сык, кане, шуйпншме не берест?— дейд1 тулкн Мезпл бол- са тырыз-таян, Арыстанныц бар ceHepi — он K93i мен рой, сарылып кутш о»ырран шыгар, маран лукеат етш батан- ды берсен, енд1, десым, мен жылдам жытайын. Мендей квп- Ti керген кемшрдт свзш жерге тастама, баррыц келсе TinTi 6ipre жур, елершт алдында жанында болып, кешу алые»— дейдн ТулKiniu тэты C83i бурыны акылынан адастырады. Кан- дай катердт тент турранын сезбестен Арыстанньщ yuripi- не ол Kipin барады. Арыстан оны бассалады, Giрак кызу уетшде мулт кетед1 де тек онын тырнагы бурынын куларын жырып туседй Аласурып буры орманра бет алып зымырай 237

кашады, енбег! еш, тузы сор тулю опык жеп алаканын ука лайды. 1 Камыккан арыстан eKipe жылап зар кагады, аштык пен вишни жанын жепдей жейдн «Бурыны алдап-арбап тары да менщ алдыма алып келуге эрекет жасап корил, мумюн, ек!нш1 ретте жольщ болар, тулюм»,— деп етшед1 ол. «Ке- Teyi кеткен 6 ip ауыр мшдегп жуктеп турсын маран» дейд1 тулк1, «сейтсе де амал бар ма, сен ушш кызмет icren ко­ реши». Сонымен тэжрибел1 т й с к е р тулю кашкыннын i3iHe туею куа жонеледк келе жатып оны калай алдаудыц эд!с1н ойлайды. Жолай ушыраскан бакташылардан: «жырык ку­ лак бурыны коргендерщ бар ма?» деп сурау салады. Олар тулюге таяу турран лапасты (навес) нусканды. Жана рана келш, дем алып жаткан бурыны керед1 де тулю баса-кок- теп жетш барады. Ттркене жиырылып, ыза кернеген буры: «Мею алдауын жетер ендк арамза зулым! Маран таянушы болма, жакындасан-ак жанынды жэИэннамра ж1берем! Жер танымайтын бегде б1реулерд1 жер соктырарсын, бас- тарын айналдырып соларды-ак патша сайлай бер, тек ме- нен аулак жур...» дейдк Сонда тулю: «Коркактын коркары екенсш-ау, езш! Б1здей достарына да сенбейсщ бе! Рас, Арыстан сешн куларынды жырып ж1берд1, 6 ipaK ол елер|'- HiH алдында, осынша улан-байтак патшалыкты калай бас- карудын мэн-жэйш уйретю, есиетш айтура окталып ед1, ал сен TinTi колын былай турсын, аярыннын 6ip ушын усыну- ды кепсшдщ-ау! Ол саган катты екпелеп калды, енд1 такка каскырды отыррызбак ойы бар. Ай, плрюн-ай, амал бар ма, енд1 6i3 нагыз онбаран патшара душар болдык-ау! Онанда койдан коныр м!нез керсетш, колынды кусырып, асыкпай- уакпей-ак, тура Kipin барсайшы; дуниедег! барлык aFaui- тар мен булактардын атын этап ант iuiefiiH, кудай бйчед^ау, сол арыстан саран кастык ютемейдк сен ушш мен де жа- нымды ортара садам рой,— дейдк Коркак бурыны осылай- ша алдап аяр тулю, арыстаннын алдына екшпл рет алып келедь Сорлы буры yH rip re Kipin барранда арыстан оны жарып тастайды, шек-карнын тугел жэукемдеп суйепне дешн ка- жалап дымын коймайды. Тулю телм1рш карап турады. Bip калтарыста Арыстаннын K03i ауа бергенде актарылып жат­ кан бурынын миын тулю аузына карып салады, штеген ен- 6eriHiH каруын кайырады. Бэрш жалап-жуктап болью, Арыстан eHfli миды 1'здейдк Сонда- анадай алысырак турью тулю: «Оны !здеп эуреге туспей-ак койыныз, бугыда ми 238

болмайды. Арыстаннык унг!рше ею келш, онын шенгелшс e3i шккеи жанда кандай ми болушы ед1?!» дейдк «Тойымсыз шенкумарлык адамды акылынан адастыра- ды, T9Hin TypFaH кауып-катерд! де елетпейдЬ деп туйед1 Эзоп (колжазба — 35—37-бетте, 6i3flin заманымыздан бу- рынры алтыишы расырда, каз1р буран 25000 жыл болды). Еюнпп расырдагы Бабрийдш «Ауру арыстан жэне тулю мен буры» деген мысалында былай толганады. «Арыстан ауырды да басы кеткен жерге аягы кетш, се- peiiin, таудагы унпршде жагып калды. «Аштан елсш деме- сен маган бугынын етш жеп'з. Ол осы манайда орман iuiin- дег! жыныс карарайдын арасында жайылып жур, ал оны устайтын менде куат жок. Сен тек бал тш нд! ем1зш, алдап акелт менщ шенгел1'ме 6ip !л1кт!р1п керсеннп,— деп езшш узенг1лес досы тулюге т1легш б1лд!ред1 арыстан. Тулю is- деп барады да тауып алады: ормандагы кекорай шалрында буры асыр салып жур екен. Тулю и1лin солем беред1 де: куанышты хабар акелд1м! ©зщ бшесщ foA, 6i3 катар тура- мыз, менщ KepuiiM арыстан катты ауырып ел1м ауызында жатыр. «Бугш танда мен еле кетсем ан патшасы юм бола- ды?» деген калын ойда отыр ол. Эрине, кабан болмас, ол ахымак кой, аю жалкау, ал барыс кызба эпербакан, ер ке- KipeK жолбарыс орман eMipin менсшбей киыс журедк сон- дыктан эюмдшке 6yFbi ие болсын, ейткеш e3i кернекн зор, узак жасайды, муЙ13дер1 де эсем, nip кобызданып турады, епздщ мушзш ofoh салыстырура да келмейдк айбарынан жоргаларан жылан, шаяннын зэре-куты кашады» деп уй- рарды. «Квп мылжындамай келте кайырсам, ан патшасы арыстаннын Myparepi сен болдын. Жалрыз-ак етипопм бар: ертен патша болранда осы хабарды елден бурын жет- юзген мен бейбакты eciHe аларсын. Тек сол ушш Fana кел- fliM. Ал енд1 мен жеш'ме кетейш. ©йткеш арыстаннын жа- нында акылшы болып iereflTiH кызмепм бар Foft. AFappan шашыма сенер болсан ец дурысы каз1'р ез1ммен 6ipre жур- генщ Foft, ауырраи патшанын кеншн сурай барасыц. ©лер алдында юм кезге Kepince, сол ыстык деген елеул1 жол осы»— дейдй Мекер тулюнщ алдап-арбауынан бурынын басы айналады. Тенер полеш ескермей, арыстан жаткаи i»ayFa карай тура жуг1ред1. Тесепнен атып турран арыстан шыдай алман карсы шабады, тырнарымен бурынын кула- гын сыдырып туюредь К,орыккан буры жан дэрмен дал ага карай ыршып ш ы ры п , калын орман inline юред! де жок бо- лады, барлык en6eri еш болып салы cyFa кеткен тулю ею- Hin алаканын укалайды. Ал, еюшш пен аштык ею жактан

жанын жепдей жеген арыстан TicTepiH карш-к'арш шайнап, ынырана зарлайды. TaFH 6ip айла тапшы деп арыстан тул- KiHi кайыра колкалайды. Тулм толганып турады да: «Бул етс ауыр жук, сейтсе де eHfli 6ip рет кемек берешн»— деп маныздана сейлейдк Шсппл тебетше лмкшлеп бурынын 131н кеседк Неше алуан мекерлжт1 ойына токып тулш журш келед!, «ycTi-басын кан баскан буры бул арадан еткен жок па?» деп жолай ушыраскан бакташыларга сурау салады. Бмгендердщ 6api де тура жолды мегзейдк Тулю 6ip алан- га келед1, жуг1ре-жуг1ре ак кебжке шомган буры орманды келенкелеп, дедпге солыктап тур екен. Кымсынбастан тулю туп-тура бурынын алдына жепп барады. Тула боны uiiMip- кент, журег! ауызына тырылады да ыза кернеген буры: «Кайда барсам кыр сонымнан калмайсын, ал енд1 менщ алдымда тары o rra y F a окталсан-ак езще де жайлы тимес, сактан, карарым! Букпантайынды бишейпндердщ басын катыр, айланды асырып соларды патша сайла да opFa жык!»— дей бегенде сезш бтртпей тулю кие женелш: «Сен осынша су журек екешнд! таныттын-ау! Досгыкка сенбейтш осындай сорлы екенйн-ау! Арыстаннын саган Hri ecHeTiH айтып, i3 r i акыл 6eprici келд1, сеш эб|'лет баскан уйкыдан оятпак ушш экелж MempiMiH керсетш, кулагына сыбырламак болды, осындай улы патшалыкты, калай би- леп-тестеудт мэн-жайын бажайлап айтканда сен онын се- 3iH зер сала тындауыц керек ед1, болар-болмас жакында- ганына тезе алмай окыс кимылдап тура каштын да, сорлы- ай, тек 63iHfli вз1({ жаракаттадын-ау! Енд1 мезг1лд1 етюзш алдык, осындай женкптек оспадар кылыгына, каша жене- л у т е арыстан катты кынжылды, езшщ орнына каскырды патша коймакка уйрарды. Ой, илркш-ай, ол патша болып KiMfli ондырсын! Алайда амал не?! Осы тенер таукыметпн бэрше ез1н айыптысын! Тез1рек барсайшы, ен курыганда осы жолы журегщд! токтатшы, коркак коянша елепзш уржпешП Агаштардын сыбдыраган жапырактары мен сыл- дырап аккан булактын суын тугел KyaFa тартам, мен саган жаксылык ойлаймын, арыстан душпанык емес, андардын патшалыгын шын журектен ол ез кольща тапсырмак!»— дейдн Куйкылжыта арбап мекер тулю анкау бурыны тары ажалга айдайды. Унп'рше Kipin барран бурыны арыстан жарып тастап тойлайды, етш жеп суйегш мужып кем1‘ред! де бурынын imeK-карнына шенгелш салады. ©з енбегшщ каруын кайтарганша тулю де болар-болмас корек алады — 6ip кара беркте урланып барып, бурынын басындагы миын сорып iiu in кояды. Ал, арыстан бурынын бар денесж тугел 240

аралап шыгады да уыстап устап куыс басты шекелей бас- тайды. Миынын ж окты ры н бай ы ш а п TyciHe алмайды. Аки- катты эдем! жасырып тулш сейлейдк «Сен бекер !здеп жур- cin, бурыда ми болран емес. Bip рет кутылып кетт, арыс- таниын аузына кайта келш ез! арандаран анда микаидан болмак?»— дейд1 Бабрий (126— 129-6). Бабрий Эзоптан тура аударган, 6ipaK дэлелдеп, ендеп шырарран, ейткеш Бабрий Эзоптан жет1 жуз жыл кей1н шыккан адам рой.. Будан 6ip жуз жыл кейш Индияда шыккан (уилнил ра- сырда) «Кэлилэ мен Димнада» былай айтылады: «Баярыда 6ip арыстан жыныс агаштын ш ш де турыпты, онын калдырын корек етш, касында журетш 6ip шуйе 6epi болыпты. Bip мезплде арыстан катты ауырыпты, арып- ашып калжыраранда ан аулаура муршасы келмептк Сонда оран шуйе 6epi: «Сен мулде езгерш кеттщ, езще-езщ укса- майсын. Андардыц сайып кыраны едш Foft, саран не бол- ды?»— деп сурапты. Арыстан: «Мунын 6opi езщ Kepin тур- FaH аурудын салдарынан емес пе, будан жазылу ушш, eceKTin кулары мен журегш жеуден баска eui6ip ем жок»,— депть Шуйе 6epi сонда: «Мен бигем, 6ip шуга жасаушы есе- rine кшм-кешек артып Kip жуура недели сол жайылым 6i3- ден аса кашык емес. Успндеп жупн Tycipin, кекорай шал- FUHFa жалрыз езш коя береди мен сол есекп' дереу осында алып келешн. Сонан кейш онын журеп' мен куларын не icTeceii де езщ бшесщ рой»,— дептн Арыстан: — Кешнге калдырмай осыны feaipeK орындай кер,— де- се керек. Шуйе 6epi журш KeTinTi де есекке барып: — Мен Kepin турмын, сонша жудеу екенсщ, аркан неге жауыр болган?— деп сураранда, есек оран: — Мунын, 6api ана uiyFa жасаушы залымнын салдары­ нан, сол меш жумыска кеп жегедн тамак бермей шемнитен кысады,— деп жауап кайырыпты Шуйе 6epi: — Сен буран калай шыдап журсщ?— дегенде, есек: — Ал сонда не амал iCTeMeKnin?— дептн — Адамнынаяры баспаран, ine6i шуйгш, онаша орынды керсстешн мен саган. Онда асыл тукымнан шыккан эдем! манн есек турады. Ондай сулуды сен еш уакытта керген емессш. Оран айгыр керек,— дептн 0 nri есек тёб1рене то- лыксып: — Екеум1з де сонда барсак кайтер ед1? Оны былай ко- йып, тек сеншен достаскым келген кунде де мен 6ipre кетср сд1м,— дептн Сейтш eiceyi арыстанга карай беттептп Шуме 241

6spi бурынырак кел1п хабар 6epinri. Арыстан атып турып, есекке карсы умтылыпты, 6 ipaK устай алмай калыпты, ол кашып кутылыпты. Сонда шуйе oepi арыстанга:— Булд1р- Д'Н-ау, сен! EceKTi эдеГп жеке тастап кетш ед|'м, Meni сор- латкын келд1 ме, неге тарпа бассалдьщ? Оны сен устай алмасац, мешн патшамнын eceieri устап алуга муршасы келмесе, онда 6 i3 курыдык кой,— дептк Арыстан ойла- ныпты: — Егер eceKTi эдеМ коя берд1м десем, онда шуйе 6epi weni акымакка балар еда, ал егер, устап алуга эл1м келмед1 десем онда куатсыз нашар деп бшер ед1,— деп толгапты да: — EceKTi сен екншн рет осында ертт келе алсац, мен саган сол есек женшде езщ колкалап журген энпмеши ай- тып берер ед1м,— дептк Шуйе 6epi: — Болган icTi есек кез1мен кердк мен енд1 OFan кайыра барсам, онда амал колданып, алдауым керек болар,— дегт де есекке кайта барыпты. Есек муны кере салып: — Менде кандай буйымтайыц бар?— деп сурапты. Сол арада шуйе 6epi: — Мешн саган жаксылык icTeriM келедй Катешн 6api шеказ кумартудан шыкты foh. Саган тура шапкан, элп 03in кврген хайуан манн есек едк ол туралы мен саган айт- кан болатынмын, ондай керштЫ сен eMipiime кврген жок- сын. Куштарлыктын куаты билеп шыдатпады, саган тура умтылды, егер сен 6ip минут кшргенде сен1н Mauri жарко- сагын болар едь К,атешц 6api кушт! елтудщ салдарынан ту- ады гой,— депть Mami есек туралы екшнп кабат естшенде энп есектщ ку- мартуы куйынша кетершп, ол шуйе 6epire epin журе 6epin- ri, келген мезетте арыстан бассалып оны жарып тастапты. EceKTi жайрап болыпты да ол шуйе 6epire карап: — Мен д э р т былай кабылдамаймын, ен ayeai жуынам, сонсон кулак пен журект! жеймш, ал калганын кудайыга тартам. Мен жуынып болганша, сен eceicriH етш карай тур, сонсон 03iM кайтып келем,— дептк Арыстан KeTiciMen шуйе 6epi eceKTiH кулагы мен журегш жеуге KipicinTi, ол сонда арыстан кулак пен журектщ жоктырын кврген сон калган ст!н де жемес, кудайыга да тартпас деп сенштк Арыстан кайыра келiп: «Есектщ журеп мен кулагы кай- да?— деп жазгырганда, шуйе 6epi оган:— есекте кулак пен журектщ жок eKenin сен б^меунп ме ен, егер ол eiceyi бар болса, аман-есен 6ip кутылганнан кейш еюннл рет тары келмес efli Foft,— дептк Арыстан шуйе берЫн ce3ine шубэ- ci3 сешптЬ— деп толгайды. 242

Италия, Греция жсршде буты кездессе Индияда сол бу- гынын мшдетш есек аткарады. Тулкш н орнына мекерлжл шуйе 6epi (каскыр) жасайды. Сез кестеа де 6ipiHe-6ipi уй- лесттремейдь 6ipaK неп'зп ойы 6ip арнада. Эр елдщ ез жершде керш журген жэнджтер, ездерше таныс уакигалар керсепледк Казак елжде арыстан, каскыр, тулм мен туйе жолдас. болады. Тулкшщ мекерлт туйенщ тубше жетедь Ойлары 6ip болса да кейпжерлер) белек-белек. Мысалдар турлл жагдайга арналады, неше алуан кест иелершт орашолактырын эжуалайды. Т1л1 етшр, ойы келте кайрылады да eMip бойы умытылмай есте калады. «Надан дартер» атты мысалында Эзоп былай толгайды: «бзш ш мамандырын (кэабш) бьпмейтш 6ip flapirep бо- лыпты. Бурый баска дэр1герлерде емделш журген dip адам- ды осы дэр1гердщ емдеуше тура келттк Бурыигы flapirep- лер! буран: «Ауруыныз аса катерл1 емес, сейтсе де тесекте узагырак жатып каларсыз» десед1 екен. Элг1 надан flapirep к елтл де: «дуниелж шаруаныздын бэрш реттеп койыкыз, калган 6MipiRi3 осы тамга жетпес»— деп кест айтыпты да uibiFbin KeTinTi. Арада 6ipa3 уакыт еттть Арып-шаршараи наукас аягын тэл-пректей басып, таза ауаны жуту ушш тыска шырыпты. Элг1 flapirep ушыраса калыпты: «Амансын бар эй! Ана дуниеде калай eMip cypin жатырсын?» деп су- раса керек. Сонда наукас адам: «Акыреттегтер кеусер суын iiueAi екен, ол жерде сондай тиыштык, TinTi кой ycTine боз торрай жумырткалайды. Тек осы жуырда Ажал мен До- зак eneyi бас крсып, ауруларды ел1мнщ уысына бермейтш дэр!герлер екен, солардын бэрш жапа-тармарай кыру керек деп улкен Ti3iM жасапты. CeHi де сол TieiMre жазып койын- ты. Мен катты коркып, жан ушырып аяктарына жьжылдым, жалбарына жыладым, оган flapirep атагы катеден таныл- ган, ол нагыз дартер емес едЬ,— деп ант-су iurriM, ажал- дан арен айырып алдым», депп'. Осы мысалды мен ез Kaci6iH жетж бклмейтш, бос сезге yfiip бш мс!з flapiiepre арнадым, окып шырып солар енеге алсын дед!м»— дейд1 Эзоп.1 (Б1здш заманымыздан бурын- fm алтыншы гасырда). Будан алты жуз жыл кейш Федр «ETiKlui-flapirep» атты мысал жазады, сонда: «Акымак eTinuii кедейлжтт така'ре- пн тартыпты да, бетен елде ж ур т журтты емдеуге KipicinTi. 1 Эзоп мысалдары Колжазба, 35-бет. Грек тЫнеп орысшага 1888 жылы Петербурпе В. Алексеев аударган екен, 6i3 содаи алдык. 243

Ауруды емдейтш дэр! жасап сатыпты. Аят окып, yujKipin ймдеп данкын шырарыпты. Катты сыркаттанран патша му- ны сынамак ниетше KipicinTi де езжщ кезшше 6ip ыдыска су куйып, OFan жорта дэр1 мен уды араластырган болыпты. Егер тэуш осы косындыны iiuin салса coFaH кеп сыйлык, бе­ рем депть Сонда дэр1гер KopiHey ажалдан коркып, «мен ем- деу аркылы данкка не болгам жок, журттыц акымактыгы аркылы рана атакты болып ед1м»— деп мойнына алыпты. Осы арада халкын жиып, патша сез сейлептк T ip i жан еш уакытта аяк киЫн кшщируге сенбейтш Kicire, сендер бас- тарынды вл!мге байлап усынасындар, естерщнен адаскан жоксындар ма, осы?» делть «Bipeyfliii акымактыры аркылы уятсыздык коректенедК мен бул aariMeHi соларра айткым келед1»— дейд1 Федр1 (1 гасырда). YcTiM i3fleri дэу!рдщ eKiHmi расырында тарих бетше мы- салшыл акын Бабрий шыгады, оньщ «Шалагай flapirep» де­ ген мысалында мынадай толгау бар: «Баярыда 6ip шалагай дэр1гер дуниеде дэурен cypinTi. Bip кун1 сол flopirepfli 6ip наукас шакырса керек. Будан бу- рынры емдегендерден ол: «Наукасын змд!, 6ipaK емдеп жа- 3yFa болар»— дегенд! талай ecTiren екен. Ал мына дэр1гер Kipin кел!пт! де yMiTci3 niiuiniH байкатып: «Мен ceni алдап, шындыкты жасыра алмаймын, ен ауыр нэрсе ажал рой, со- ран дайындала бер, 6ip тэулж-ак ©Mipin калды»,— деп шы- ры п KeTinTi де кайта оралмапты. Ауру айгыпты, 6ipaK 03i эбден бозарып жудеген екен, аягын азар басып серуенге ШЫРЫПТЫ. B ip кури элп flapirep кезргит: «Ой, амансын, ба? Акырет- Teri елжтер калай 9Mip cypin жатыр?»— деп сурапты. Сонда наукас адам: «Кеусер суын шкендер кам жеуд1 бйшейди B ip a K куш кеше Кора мен Плутоннын 63i21flapirep- лерге капы каЬарланып, ажалдыны елпрмей кедерг) жа- сайды дегеид! желеу erin, бэршщ атын этап, кара пзшде- pine Kipri3in жатыр екен. BipiHUimepfliK катарына ceni де енг!збек болды, 6ipaK мен барып аяктарына ж ы р ы л ы п , сэж - де e n iM де, оны журт бекер есектеп жур, ол мулде дэр1гер емес, деп ант iuiin жалбарындым, ceflTin ашмнен куткарып алдым»— д е т -i Бабрий3 (eKiHmi гасырда). 1 Федр Бабрий: «Басни». СССР Былым академиясьшын баспасы, М., 1962. 13-бет. 21КФоердар мБеанбПрилйут. онБаЭсзнэиз.мСмСеСнРакыБрыелтыкмудаайкыа.демиясьшын баспасы, М., 1962, 119-бет. 244

Мысалдардын бэрш келп'ре берсек сез таусылмайды. Кене Эзоп мысалдары жана дэу1рде туган Л а Фонте», Фло- риан, Геллерт, Рабнер, Майснср, Абай тары баскаларда ушыраса береди Мысалы, «Шепртке (инелш) мен кумырс- ка» Ла Фонтенде, Крыловта, Абайда бар, «Экеа мен бала- сы» Флорнанда да, Дмитриевте де бар; «Мырза мен бул- бул Флорнанда да, Пушкинде де кездеседи «Тоты» Флори- анда да, А . Изманловта да ушырайды; «Кара торрай мен кекек» (скворец и кукушка») Геллертте де, Хемннцерде де бар. Айта берсек ушы-киыры жок. Кейб1р мысалдар уак мэтел болып тарайды. Эзоптын «Куншш ит пен бука» атты мысалында «шептш устшде жа- тып алып ит 83i де жемейдц букага да берменд1», кеЙ1нг! мезплде Лопе де Вега жазган «Шептщ устшде жаткан ит» дейтш пьесасы осыдан туран болар. Ой-сананын ауысуьг эр турлй салада журедц ауыздан ауызра кешедц жазба эдебиег аркылы тарайды. Эр улттыц тшнде журген жеке-жеке сездерден талай-талай ойлардын ауысканын табамыз. Мысалы, казакта «оз1 6ip отырган курез foi\"i» — дейтш сейлем бар. Осыны айтушы адам «курездщ» теркшш тусш- бейдй тек отырран адамныц пандырын бишредк «Екеу1м!з- д1н Крез емес екешм!здй сенш yfiin патша сарайы eMecTirin Кирсанов ете жаксы бшедЬ— дейд! Н . С . Тургенев (Экелер мен балалары»— 20-бетшде). «Бул Kici туралы талай ерте- плер айтылран дала Kpeai Foft» — дейд1 Д . Н . Мамин-Сиби- ряк (Астык 2, 1). «Б1з тесекке Крез боп жатамыз да, Ир болып турегелем1з» дсйд| В. Г. Белинский. Н . С . Ашукин, мен М. Г. Ашукина курастырран «Канатты сездер» атты ютаптын 283 бетшде де Крездщ аты, KiM екендт айтылды. Ендеше, ежелп Лидия патшасы Крезд1 немесе Геродот та- рихын сахарада кешш журген ел (Плд1 деу кате болар еди Сондыктан бул «курез» 65зд 1ц елге ек! жолмен Ke.nyi мум- KiH. Bipiiimiflen X IX расырдары орыс эдебиетшен алынады немесе араб-фарсы, тэжж-езбек тшнен кслш ауысуы да ой- га сияды. BipaK 6i3 кебшесе орыс эдебиетшен келгенджш колдаймыз, ейткеш осы «Курез» деген сезд1 оцтустж ка- зактары б1ле бермейдй бул тек Орталык Казакстанда ушы­ райды. «Жалран мен шындык» атты мысал Ромулда кездеседк Татардыц атакты акыны Абдулла Токай Шексгшрден ау- дарады. Осы Kyui а'уызша анекдот болып тарап кеткеп. Халык арасында дэнекер болып 6ipflen-6ipre ой ауыса- ды, бул турл1 арнада журш жатады. ¥зак эпос-epTcri.nep са-

бактасады, кыска мысалдар кешш-конып журед!. Жеке ма- кал-мэтелдер, TinTi дара сездер де 6 ip елден exiiimi елге ке- л т коиактайды. Казак халкынын ен. алгаш нэр алраны шырыс мэдениетд батыс журтына — орыс халкына кейЫрек жакындап коян- колтык алыскан сиякты. Араласудыц тШишдеп i3iH кейжп тара-уда сез етпекшз. Онда араб-фарсы тш нщ эсерш айта етш, орыс тш не кешпекшз. Ауыс-тушстщ куши кезеш X IX расырдын орта шеш, оныц артынша революдиядан кейшп flgyip камтылады. Ау- дарма эдебиетшт тел эдебиетке мол эсерш Tiiri3reHi де, мэдениетпздщ шедбер! де осы кезде кушейгеш кедшен сез болады. ) алды К урга 1icxae городская детская Ы ’.й Л И О Т а К А № 1 [

Мазмуны Улдай кег! Тогысу Жауыр горгасиа , . Адам ол| . .. . . Есем голгаула^ы . . . Кайып толгаулары . , Сэкеннш cepiri . . . Ардакты Ахмет туралы Эдебиет шеж1ресшен . Эдеби осер жайлы . . Ойдын ауысуы туралы \\(\\&л1*f ^^ T'J г > с < Р -

г

О I