С.Талжанов Ұлдай кегі

алты-жет! Facbip бурын ориаган Кул Кожахмед Яссауидщ мунарасындай коршедк Бул ак орда буюл улыстын бас- шысы кара кылды как жарган эд м би Торгауыттыц yfii. Аиналаеына анадай аулагырак апарып матаган топ-топ ор-токымды аттар. Бараны мен кыланы, Kypeni мен кула- <ы, тенбип, торысы, шубары араласканда кезще ала козы- дай булдырап, кулпырып кершедк Осынша кеп аттардын уст1не салт мшген юшлер> далада келе жатканда жер кайыстыратын улан-асыр топ, MiHe осылардын бэрш жу- тып ж ^ерген ак орда уншз, тым-тырыс. Ш ашау шыккан дыбыс та, соз де жок. Осы ак орданык тунд1гшен TiMicKi- леп телм|'ре карап Алатау тамашаларандай. Кун бесшдж- тен ауысып, намазд1герге карай ецкейген кезде, ауылынан тан б ш н е шырып, удере журген жолаушылар — Байсакал- дар ектеп азар жеттк Аттарын матастыра салып, Байсакал мен Сураншы eKeyi 6 ipre келш дардк Шаршы топка сэлем 6epin Байсакал уйге Kipin келген- де аяк жакта отырран eKi-уш Kici сырылып орын бердь Шидда жорарры жарында сусары такиясын алшысынан киген аксакалды карт Торрауыт «элик» алран болып, ерши жыбырлатады. «Суранш ы, былай келгш?» деп таярымен нукып, о зЫ н алдына, б э й б ш е с М ц аржарынан отыр деп ишараттады. Мунысы Байсакалга кыр керсету, жонын то- сып сырт 6epreHi, келген жерден упай салып, иысайын 6 i\\rwipyi. Торрауыттьщ бетшен тозаны шырады. Кыррыздын манабы, ГПспек дуанын билеп-тостеген дат- ка, Тэшкеннщ жарты патшасы — жандаралдын табактас досы Торалак ж!берген Kicm epfli ©з аулына тастап, ара aFafibiH болып, eKi елд1 егер кылмай 6iTicTipin, аброй-атак- ка не болу уш ш, келел1 1ске мурындык болралы Норайбай аксакал 03i келген екен. S a r i жер кайыскан калын топтын колбасшысы осы Норайбай келгенше eKi-уш сагат отсе де, солем десш , ж ай-жапсар сурасып, 6ipiHeH-6ipi озып кетпей, окыс аттап, шок басып калмау уш ш, утылап, 6ipin 6ipi барысып отырран ж урт, улкендете кезепн кутккеп азамат- тар, «нар баласы бакырмайды Foil», даурырыспай, жа- мыраспай есендесш эл1 б т е н жок еда. Амандасу аяктап келген ;е когеннщ жет1м буршагындай ж алгаса Байсакал отырды. Конак асы беруге Торрауыт ew u кам жасады. Б э й б ш е а букендей б ;ы п, таярына суйент, сыртка шык- ты. С у р 1 ншы 03 ушндей уйлгсш, шидан imiHeH тегене тол- ган кымызды алып ш ы ры п , алдына кенеп дастарканды жайып ж1берш , буйрек ожаумен кымыз canbipyFa Kipicri. SO

Б эй б ш е далага uibiFbin 6 ip Hcirirri в р к те п малра шап- тырранда, Сураншы кымыз сапырран кезде журттын 6 eTi де жыли бастады. Норайбай 6 ip ecKi сурдеуге тусе женел- Д1. Кулашын алыстан сер и е й . — Тореке, «елдесНрмек елииден, ж ауластырмак ж ау- шыдан» foh, мен х а л к арайын болып келд1м,— деп мэтел- деп сейлей бастады. «Ел арасыз болмас, тон жарасыз бол- мас»— Торы aFa, озщ1зге келд1м. Мен елипмш. «Арасы бардьщ жарасы тозбас»— ih i бола келд1м. — «iHici бардын; тынысы да бар» тастамай айт, т ш ц тэт п екен. А я к алысын тузу, «бьлген тауып айтады, бшмес кауып айтады» Foft, сейле, Норайбайым,— деп 6 ip тежеп етт1 Торрауыт, куан тарткан Kopi бет-аузына албыраран pen юрдь Ko3i нурланып, жылы ушырады. Кабарын квте- pin Нбрайбайра тура Караганда Торрауыт бидщ кез куй- рыры Байсакалды да шарпып erri. — Айтсам айтайын, Торы ара, айткалы келд1м. К,оныс- тасымыз, туе шайыспаран т этп арайынымыз, кыррыз ел1, онын copnaFa шырары мына Торалак манап ж!берд1, а'зге салмарын салып отыр, ел сынасар да, ер сынасар да жер!М осы. « 0 з бетш аямаган Kici бетш шиедей кылады» рой... Ашынрандай Topiei бар. Тентегш тыйсын, тенд!г1мд1 опер­ ши, колымиан берген малымды ала алмай отырмын. Бай- сакалда аласым бар,— дейдк буран не айтасыз?— деп макта бштеш койып, Норайбай ещ » тура тартты. Ж елбе- зектен ала тустй С езш щ iuiinfleri ызгарын буркеу ушш дангыл Норай­ бай KyaiMcipen, ж айуат баяндады. ©рт свнд1р' гендей булы- Fbin, Байсакал карайып Kerri, жаланаш етше жыланнын суык денеа тигендей муздады. Орнынан козгалактап ба- рып, 03iH зорра устады. Кеше кидаласып, бгрше 6ipi алыстан камшы сермесш, дурд! араз болып журген Торрауыт пен Норайбай 6 ipirin кетшть Калын жыные орманнын imiHe сыймай, елд1 борж- Tipin, шулырын лац салып журген ею квкжал буггн ауыз ж аласа калыпты. Копке топырак шашу киын, коп аузы 6 ipii<ce, 6 ip ауыз ж ок болады. Ж аяуды ц шаны, жалрыздьщ уш шыгар ма? Байсакал осылай толгап, тырырыкка ripe- лед1. — Дурыс айтасыз, Нока, елдесНрмек елнлден... BipaK «отты кузаган eiuipep, консыны кузаган Komipep» деунл ед1,— деп Торрауыт биге торуылдай карады Байсакал,— Бутара корралаган торрай ед1м foi\"i, ен болмаса Торалак вз1ммен 6 ip ауыз свйлеспей турып, сарапка TycyiM батып 4* 51

отыр... Сонда мешц OFaH канша 6epeciM бар екен? Кашан алган екем? Осыны айтыцыз, Нока?— деп тушле сурады. — «Ж етш козы туртшшек, туцктер де отырар»— деуип c;ii. Беттерщ1з ауса, ездерщ1з' бш ш здер. М енщ Тогалакпен сауда дос болтаным рас, 6ipaK жегем жок, алдарам жок. Имамагзам саудасын ж асап, конактап жатып, сыйлас, меймандос агайын болраным рас, шуркырасып дос болып, жыласып айрылыскан едж, е н д т с ш Tycine алмай отыр- мын,— деп Байсакал юлт токтап, тамсанатын Kicirne аузын томпитып OHFa шомды. Саусактарын жыбырлатып, камшы- сынын булд1ргесш шымшылап отыр. Кдрсы алдына уньле карайды, сонда еш нэрсеш Kepin те отырран такылегп емес. Уйдщ iuii жым-жырт, зареш алатын кауыпты тыныш- тык орнарандай. — Cyfienepi бардыц сез! де солай болады рой...— деп БелНрж отка май куйрысы келген жанша буландады. Тор- рауыт би аярандай, кимарандай кешпке тускен едк Байса- KaiiFa жылы ушырап карап отырран. «Бутара корраларан торрай да аман калады foA»— деген сезден бастап-ак уйы- ган едь Касындарысын карактап, жолдасын жаура устап беруд1 намакул деп тусшген-дь ©зш жел'м козыра балап мулэш маген жаутан сез журегш кауып, алкынып та кал- ган Торрауыт би. Екшни жарынан кеше жауласып журген Норайбайдын 6yrin кыррыздыц сезш сейлеп, сабытын сала, кыр корсете келш Tycyi 0атып та отыр едк Осы eKi елеул1 себеп икем- дед1 Торрауытты. С ез ж уйеан табура жакыидаран шакта Be.nTipiKTin мына ешушты C03i дангыл бид1 кайта шнрат- ты. ApaFa быксыган шаланы Б ел и р ж тастап Ж1‘берд1. — Бэсе, Bo.iiTipiriM, солай ма вз1?!— деп салды Торра­ уыт «cyflenepi бар...»— деу| журегш шымшып етть Кеше Туркштандп, кул Кож ахмед Яссауидщ мунарасына жинал- FaH ку-Hi Ky.n.ii ел болып Нурбайдын таукыметш тартып кайтканы коз алдына елестедк.. Нурбайдын аты агалранда Торрауыттын куйка тамыры курысты, д ен еа шымыр ете калды. 9 Балатай о к п м е а осы жерге жеткенде конактарын Ж э- знра шайра шакырды. Bapi уйге Kipin жайраскан мезплде: — Балеке, уакира Cipinen 6ipi отедк— деп бастады Дуйсенбк— Адамра коп ой салады екен. C i3 дурыс баянда- дыныз. Токеректей кон Fan коп лашыктар мен ак орданы салыстырдыцыз. Сонда мына Боштай ауылы, ана Шорман

ауылы, осы а з д ж ауыл кез алдымызга елестедк BipaK оз imiiii3 кай жагына бурады, 6i3re бул мэл1м емес. Расына келеек тешздщ толкынындай Te6ipeHeTin зор куш, ез ниге- pjfi эл! TyciHin жетпеген, мещреу, жаткан сш|ы куат енбек- uii кеппллште рой. Анау ак ордалар да сол сорльщардьцуГ келел1 екбектершен, табан акы, мандай тершен жаралган емес пе? Осылай бардарладыныз да кейш cepnin жалт бер- дпйз. Элде мен с1зд! Tepic уктым ба? Ci3 вз шешец1зден алыстап бара жаткан жоксыз ба?— деп тете тужырды ж аяу xciriT. ©з ойына келгенш бултармай жетюзетш дардысына басты ол. — Балам, мен сешмен дауласпаймын,— деп Ki6ipTiKTe- fli карт.— 0 з керегщД1 ipiKTen ала бер. tarep i баскан жас- ка. Kepi кайткан Kapi кедерп жасамасын. Энг1мен1 ауызы- мен тындамай, кулагымен тындайтын бала екенщд1 мен келген куш-ак б ш п ед1м. Алайда, езще де таянрым кел- мейдк Сырымды дауыстап айтам деп талай жерде турам таусылран шалмын! Осы астьщда журген кер бестМ н вз1 Keftinri жылдьщ ш ш де барымтага уш TycTi. Зорлыкты Шорман балалары талай жасады...— деп кумшжйи Ба- латай. Камыккан карт кепке дейш Tic жармады. Шайды есе- леп салып, аккуманды шокка койды да Ж эзирэ экесше тура беттедк — Арыке-ay, умытып отырсыз ба, элгще мен шайра шакыра барганда, «Торрауыттын куйка тамыры курыс- ты»— деген сезпизд! ecTin калып ед1м,— деп ескертт1 Ж э ­ зирэ. — Нысанадан алыстап кеткешм де рас. Туркстанра 6 ip барып кайтайын да ез1'м!здп1 елге оралайын. Улдай ше- шемнщ eMipiH баяндайын,— деп туйд1 Балатай. Токмагамбет, Ж епмек, Жанраиым yiueyi де осыны кос- тады. Дуйсенб! мен Жэзирэ екеушен баскасы тез аякта- луын Ti.'iefli. Жазылып, жадыраса калды. — Осынын алдында Fana,— дед! Балатай — улы жуз уйсшшц жаксылары бас коскан dip улкен м эж ш с erri. Сол мэжш ете Торгауыт та болран екен. Kiiui жузден Ал- шын Эйтеке би келштк Барлык журт тайлы-таяры калмай жиналып, Куттыгана меилтке эулиеге кол тапсырып, 6 ipo- Дар болып шулрысып калады. Содынан сыртка шырып дуние жабдырына Kipicefli. Кан базарда д ур л !п ст , улкен тартыска туседк сауда-саттырын ierecefli, 6opi де олжага карк болып кайтады. Саткан да пайдада, алган да пайда- да, зиян тарткан Tipi жан жок. Содан Алшын мэИэллэсше

жиналып, 6ipeyfli аныра кутед!, тон-торыс отырысып кала- ды. М э ж ш с ¥лы ж узджк Буран келденек кездескен Kiuii ж уз алшын Эйтеке би, ара арайын сыпайы конак. Эйтеке мен Торрауыттыц 6 ipiHUJi кездесук К,ара ж т т т щ шын аты Эйтеке. — Ж андарал келд1, жандарал келдк— деген хабар журтты елгенше бержпредь Туркстан кешесше лык тол- ган салт атты, кау 6 opiKri кара тобыр халык мэйэллэра ка­ рай шубайды. Ym ак боз ат жеккен солкылдак кара пэуес- ке Алшын мэИэллэсже беттейдь T e6ecin ашып, артына кайырып тастаганда iuiiHueri Кызыл сактияны кулпырып, караган кезд! карыктырады. BipeuiKere жегшген eKi аттьщ мойны сыртына кайрылран, Kecipiui камшысын уй1рг?нде узд!ге тартып шокыта женеледк ортадары аттык камыты ^ re p i HTiHin босанси бередк сонда да орта ат бекен желш- тен танбайды. Жан-жарын каусырмалап, кошеметгеп ша- уып келе ж аткан калын некер. К,ылыш асынран, найза котерген, м ы лты ры н мойнына айкыра салран ала козыдай солдаттары аш беррдей жалактайды. Туркстаннын аядай кешелерш алай-тулей шан басады, 6ipeyfli. 6ipey б ш п бол- майды. Аслан айналып жерге тускендей ыстык, анталай караган ж урт уйлершш, дуалдардын Te6eciHe ш ы ры п, са- маладай болып, иiн Tipecefli. Ю м не ymiH шапкылап, танау- рап эуреге Tycin жургенш жан б ш п болар емес. Осы кезде Туркстаннын куншьжыс жарынан, i3 екш еа Каратау- дан шыккан уш баран атты, жекей тымакты адамдар да буландатып суыт келе жатыр едк Булар аз умл1, кармак- шы айналасын мекендейтж Н урбай даткалар. Солкы лдак пэуескеден керенау Tycin жандарал жан- жарына карамастан, уйге карай ж алкау аяндайды. Урген карындай доп-домалак, бет-аузы шикандай куренке тер- miren, сьжыр кезш уры итше жылтылдатып, кеспелтек жандарал аягын зорра басады. Б|'разы алдынан (лесе epin, окды-солды торлап алган кеп HOKepi ортасында келе жат­ кан каскабас жандаралга — аспаннан жана рана келш Tycin, жерге табанын енд1 Tipen, титыктап тенселш келе ж аткан T3Hpicine жаутандап табына карайды да, тенере- riHfleri таныркаган ж уртка тымырсыктанып, пм к ю л ей тенедк Керсен боксе, кеспелтек жандарал кен capaftFa ке-nin шргенде ш ш д е Tipi пенде ж ок екен. Бул сарай жандаралга одей! арналып босатылран. Аздан кейш сарай аузы-мурны- нан шырады. Ине шаншар жер калмайды. Енд! 6 ip мезетте басында елт1р1 тымагы, анилида 6 niK 54

екше саптама eTiri бар, устше ала бикасап шапан киген, колында тобылгы сапты жез ораган, женш камшысы бар, кырыктын жуан ортасына келген, шокша кара сакалды, киылган кара муртты, керген теепктей шалкак кеуде, ет- Kip кез, канын iuime тарткан кара сур адам келш Kipefli. Нурбай датка осы. Ж иылрэн топ сершле коймайды, орын бермейдк А як ж актан отыра кетедк Сонда Торрауыт би: «НурбайьГм, KniMiK кос етек кой...— деп езуш жияды. Н у р ­ бай жулып алгандай: — ¥зыны ул ы м д ш , кыскасы кы зы м дМ рой, ешнэрсе етпес,— деп урт ж ауап бередк Эйтеке би Нурбайра eMipe- не карайды. Торрауыт би тунерш кетед1. Баласынын жок- тырын ескерткеш дщкесше тиедй Кейб|'реулер кезшщ астымен урланып eHfli амандасады. Торрауыт epHiH болар-болмас жыбырлатады да элг! сезш елемей аярлана калады, кез in жаидаралра карай аударып экетедк Ушкан шыбынныц ызыны естшердей 6ip сэт жым- жырт бола калады. Тун жамылран, кулазыран ку молада- ры жым-жырттык будан етпес! Осындай урейл! пэлеге ер- дщ epi, егеудщ сыныры-ак шыдайды. Буран Н урбай шы- дайды... Туркстаннан шакырту барганда Н урбай туткиыл 6ip сасып калыпты. «Мунысы Heci, мунысы Heci...»— дей 6epin- Ti. Сонда он ceri3, он торыздэры кара бала Жэд1гер турып: «арыке-ау, саспаныз, датка болмаура шыдасаныз, одан зор ештедеге ушырамайсыз. Осы жолы жан-сауралап кымсын- баныз, ж асканбай тура тартыныз. Тэшкеннен келетш жан- дарал, канша зулым болса да ол орыс елшен, кеп елден шыккан, етек-жен1 кен, сыйканы бклмейтш, турашыл адам,— деп ecirriM. Сол жандаралмен бетпе-бет кездессен1з ез упайьщызды ж 1бермец1з, кие-жара омыраулай сейлешз. Куле сейлешз. 1шщ1здег1 ыза кысып, TyTirin турсаныз да сыртыныз бейбгг отырсын. Осы еаш зде болсын, илмаш нпркш... жетшзе алмайды рой, сезщ 1'зд1 сол булд1рмесе...— деген екен, Эйел1 Кулипа: «Осы балац б!рдене б 1лед1, ел кыдырып, су сыдырып, 6ip неше жыл дуандарда окып кайтты Fofl, жалгыз-ак биыл рана жолы болмай Петрам- бордагы OKyFa тусе алмай келгеш болмаса, сонда шошка таралап журмеген шырар, осынык тыпн алсан кор болмай- сын...»— деп 6ip туйш тастайды. Жандаралдыц алдында осы сездер eciHe тусш , Нурбай 63ine 6ip медеу, тиянак тапкандай. Эшшн салрырт отыр. Тырырыкка Tipeain журттын ер токымы мойнына кеткен, торыккан мезетте арашашы болатын ауыздан шыккан эд1л 55

лсГп'з, сгер ол леб1з сол карсанла ектемнен шыкса, камсау бола алады. Ж урт жадырап, жамырасып та кетед1, коян- колтык алысып, табысып та калады. — Градоначальник Н урбай, тебе народ задает три за­ гадки, отгадаешь, значит, останешься граноначальннком, коль не отгадаешь то сдаешь свою должность другому...— деп тертбак, жумыр жандарал тьлмэшше кос иыгын коз- галтып, кудктене бурылды. \"Плмэш Карабай Дилдин орнынан ушып кете жаздады. Бул Дилдин бурын Кокан урысы Пэрмднэиннщ атарман- шабарманы болтан адам. Содан 6ip себеппен келюе алмай шыгып кетш, Тэшкенде кангырактап журш осы жандарал- га кезжкен. Орыс типн де жете бьпмейтш, туртшектеп на- нын тауып журген осындай сорлы жанга келел! соз коз болды. Сэйгулжтер бас коскан бул додадан алдырмай аман кутылу улкен сын, амал не мждетш аткару керек, жандаралдын ce3jn Нурбайга ж етюзу керек. — ШаЬэр басы Н урбай,— дейд1 саган халык беред1 дейдк уш ж умбак дейдк тауып алсан онда каласын, кала басы дейд1, егер тауып алмасан скншл'гс тапсырасыц — дсйдк жандарал осылай айтады,— деп аягына жеткснде даусын кетерщюреп, кол орамалып калтасынан суырып алганда аягы талтиыккырап кеттк Жандаралга карап ац- шыныц аш итшше танауын делбендетть Н урбай узынургасын тусшд1 де шынайы сорлыны ка- жагысы келмедь Дацгыл ж уйрж аржагын езшше niiuin, былай ж ауап катты: — Я , таксыр, Tepeiti3re кулдык,— дед1 Нурбай,— ха- лыктыц беретш жумбагын, а з д щ жумбагыцызды датка болу уш 1'н шешпеспш, 6 ipaK эл|'м келсе аянбайын, айты- цыз,— дедь Нурбайдын ce3 in костаган Эйтеке би i.nrepi умтылынкырап отырды. BeTTi KiciiiiH eiKip K03i ушкын шашты. Кеспелтек жандарал шыдай алмай назарын бурый OKeTTi. Дилдинге барып паналады. 03in асырай алмай сес- Kenin турган Дилдин таяныш бола алмады, елбелектей женелдь — Д а , государь, вашему судейскому рабству, я ваш загадку города...— деп кылгынып TyKipiriii жутып, cypiniii кеткен Kicime юлт токтай калды. Неге екеш белпшз ыр- жиып к\\ипмаредн — Черт возьми, ничего не понимаю, что он болтает, бол­ ван,— деп TyKipin ж1берд! де жандарал тещрепн сузе ка- рады. Д эл сол*кезде ecii< жакта турегеп турган талдырмаш кара бала аягын nnrepi басты. «Маган соз берниз» деген

Kicirne колын кусырып басын идь «Жарайды, сен сейле- iui»— деген пигылын б!лд!рш жандарал балага жылыушы- рады — иег1н кетердь мэселе ымдаумен шешшдь — Ваше превосходительство, я вашу загадку и загадку народа постараюсь отгадать не жалея сил, но не для того, чтобы остаться, именно градоначальником,— деп аударган- да жандарал Н урбайга да, балага да кезек-кезек жалтак- тады. Дилдинге бетш бурганда еш ерш айкасып Kerri. — Пошел вон!— деп уйден айдап шыкты. Баланы ка- сына шакырды. Э к е а Нурбай жандаралмен сейлескенде баласы Жэдшер арасына дэнекер болды. Нурбайдын тебеп кокке аз-ак жетпей калды. Бугш елее де арманы жоктай. бзш щ бурынгы кедейлтне, баласынын ен эуелде Kici eci- пнде журш барып, калага ciHin оку окыганына каДр гана ырза болды. Энпмешн, шиелешеш насырга шапканын, Нурбайдьщ epiKci3 ж енетМ н, окыс мерт болганын Торгауыт би енд1 сездь Топты тастап шыгып та кетш а келд1, козгалып та, комданып та байкады, 6ipaK жандаралдын TereypiHi ток- татты. Зор улыктын, т1лс1з жаудын алдынан руксатсыз шы- Fy онай тимедь Онын 03i т1леп алган ауру гой. Ж урт Нурбайга шукшиюды догарды. Эцг1ме ыдырай бастады. Каршадай баласы жандаралдын касыиа барган- да Нурбайдан ел торгайдай букты. Енд1 Нурбай не айтса сол ем. Нурбай датка — датка болды, кеспелтек жандарал аркасынан какты. Жэд1гер Тэшкен кетт1. М1не, Торгауыт би сол сапардан кеше келш т усп . 03 i ез болгалы, кейлег1 без бол талы Торгауыттын сагы сынган жолы. «Каздын ашуын тырнадаи алып», Нурбай руынан шыккан Байсакалга бидщ кырындап отыруы да осы... 0picTeii жетектеп келген ж1г1т кек каска биеш eciKTin алдынан келденен тартады. Ногайбай бата кылады. Кок каска биенщ eTiii жеп болып, сорпа imicefli. Дас- таркан лгиналар алдында би 6ip »нпме шертед1. Жер ем1рден бастап 6 ip узын суреге шрмей-ак тетслей жор- тады: — Шырагым Байсакал, каза кайырымен болсын. К,о- рыспай кудац дуние салыпты, иманды болтай,— деп мужып OTbipFan узын омыртканыц OHemine шынашагын сугып ж1- 6epin, жулынын суыра бастайды. Нурбай даткадан emiH алгандай тютешп уртын кимылдатады. „ Я, кайырлы болсын, иманы саламат болсын,— деп Ногайбай да кошл айтудыц кэдес1н icTen, epniii жыбырла- тады. Б7

Байсакал ерт С9нд1ргендей булырады. Корыспайдын елы Mi баткан ж ок, мына 1ргел1 елдщ итке салган суйектей erin, ecKepyci3 ecTipTyi батады. 0лген Tipmuiec, ешкен жанбас-ау, алайда Байсакалды тек корсе осылай icTep ме ед1? Норайбайдьщ жолы болды. Торрауыт би lHiciHiH меселш кайтармады. — Норайжан, беттеп келш калган екенсщ, сезщ орын- ды. «Араны бордан, mmi зордан»— дейд1 рой, еркелеуге ер- Kin бар. Байлыктын да, елджтщ де, Tiim бакыт-берекешн де туп атасы ынтымак, сол ынтымактан айырмасын. ToFa- лакка сэлем айт, кашанда акысы бар алады, карызы бар тэлейдк ce3 iM сол-ак, осыны ж етюз,— дед!. — Торекемшн C03i дурыс, енд! кысыр кенестщ кажет! аз, деп тойтара сойлеп Болт!рж орнынан турды. Ж урт ша- пандарын желбегей жамылып, улкендер! колдарына куман алып далага дэретке шыкты, куптан окымак. Байсакал 6 ipre келген ж т т ш е р т т , тун катып журш кетт!. Суы т журд!. Тан рауандап атып келе ж атканда 6ip озектен булан куйрыкка салып отед! де, ауылдын алдында иектеп турран Kemeri 03i телипре караран коныр кос шокыра келед!. Ауы- лы кулазып коршед!. Котандары кой эл1 ©рген жок. Шарын ауылдын аз рана Kicici гугел далада ©pin жур, Атырабында жайылып жататын жылкы кор!нбейд!. Умсындыктын ак ордасы 6ypicin калган, тенерег!ндег! караша уйлер буран ую рейе карайды, eciicrepi анрал-санрал. Ш арш ап кел!п Байсакал аттан тускенде, Умсындык кок бестш щ шылбырын 03i устап белдеуге байлады. — Бэке, жылкыны ж а у айдап кетт!, биеш арытканда, кара басып ат устап калмаппыз, туге. Тымактарын жым- кыра байлаган ылри боз аттылар ауылды камап алды, Tipi жанды шашау шырармады. «Пэрменешшеп!»— жылкыны ауылдын устшен айдап ©TTi, «кокиларан» да дыбыстар ес- тллд!, ын-жын, у-шу, ешюмд! ешюм б!л1п болмады, жыл- кынын бет! К,ыррыздын Алатауы,— дед! тэярын белше са­ лып ею карын кыстырып турран буюр шал. — Алжып турсын ба, Ж алмакан-ау, эбьлет басты ма ceHi?..— деп eHTiKTi Байсакал, ею иыгынан демш алды. Мал ашуы — жан ашуы, журег!не шок, тускендей шоршып кетть Кок 6 ecTire кайта мшдк «Аттан» салып шауып женелдь Куып кеткен eKi-ак Kici... SuriM eHin acepi бэрш де буып тастады. Тына калган кезде шойынтокты оттан Tycipfli Жанганым. Буын буркы-

ратып камыр салран жылкынын сур етш конактардыц ал- дына тартты Жэзирэ. Е т жеп, сорпа imin колдарын жуды. Тыцдаумен шар- шаган шалдар енд1 тараура бет алды. — Балатайым, бугш ырза болдым саган. Тек капа То- каны мадактамай менщ нарашыларымды да ж етюзе баян- дадын fo A. Мына баламды ертш ертек б!здщ уйден сорпа- суан im iiuep. C e 3 iHin терюншде тиек бар, теп,, теки бала болар...— Ж епм ек тш сезш б т р т п е й Токмарамбет i.ie ж э- нелдп — Бурсшуш б1зд1н уйде болыныздар. «Ж а я у ж !гк » атырып ж ур, заты, Тока бала Foft, сез элпетк T y 6 i 6ipre тутпейд1, шырарым, каймыкпа б!зден, ез!мнш уй1мде 9Hri- меш G3iHneii eciTepMi3. ©ткеши тындап куларымыз сарсы- ды. Келешект! бардарлау жастын сыбарасы. Б1з де кур алакан емесп1з, Жэзирэьпз бар. С е з теркшш бултартпай урады ол,— дедк — Азрантай етпен кутылып, Жанраным утып шыкты. Енд1 мулде айттайтын болдык кой,— деп кекк!лдей кулд! Балатай. — BipaK мына Жетекен, сарабдал адам. Ж ецгем!з кшк жел!п, нетей катып сактаганы кебежен!н туб!нде жатады; есебш тауып ею асасак есем1з тугел... Калжындасып, жадырасып отырранда конак, кутуден колы босанган Ж эзирэ 3KeciHin сол изесш е таяна отырып: — Арыке-ау, би — эд!л, батыр — акгал деуш! едш!з, мына би Торрауыт та, батыр Сураншы, Б ел пр ш , HoFaii6aft- лар да — 6api де Tepic азу, тел! тентектер гой. Ж алгыз ауыл Нурбай датканы кудалауы акылды кылык тэр!зд! емес. Акырында, ойлы, окымысты жандар Н урбай, Жэд!герлер женед!, OFan жандарал токт'айды, ал мына к!с!лер!ц алкым ашуын Байсакалдан алады, карашысын жундей тутедн Шынына келсен!з, элг! кеспелтек жандарал адалдыктьщ, акылдыц кулы боп шьшады, булардан анарурлым артык, рас па, осы?— деп 6ypin erri. Арыжандай апасынын на- мысын жыртты, Н урбай, Байсакал, Жэд1герлер кемдште журген кагажу жандар, соларды KopFan ара туе й , жыны- сына да тартты. Осы уакиганык 6api 6yriH болып жаткан- дай куйзелд! Жэзирэ. Жэзирэнщ майда дыбысынан кусыры таркамаган долы дауылдыи салкыи самалы ecin турды. — Тока, балацызра батаны дурыс 6epinci3 , расында, кя- рындасым «сез теркшш» туеiнс жаздайды екен. BipaK,— деп бульшьт калды Дуйсенб!,— Балекем, ce6c6 in ашуды

6 i3re тастап, ез (Нлгенш бурмай жетюзуш! рой. С1зд)ц Tvci- нуtH.13 дурыс, ендеше, аксакал ез максатына ж етт отыр. Ненж1месен., урт карындасым, азырак косып айткым келедк — Ь 1зд1н Ty6iMi3re жететш рушылдык болар. TopFa- уыттар акымак емес, жегшей жеп жаткан рушылдык. Бай- сакал малыныц барымтага тусуше де себеп болтан сол. Рушылдык наукасынан элп окыган Жэд1герщ де, осы Бал- екеннщ e3i де — бэр!м1з де айыра алмай журм1з. Зйел жы- нысында 03ipre тендш жок, ит жемеде кырылып жатыр. 0 з еркпшгш кексеп кан майданра шыгар кун эйелге TyFan жок. Осы эрекеттщ арылатын мезгш алые па, жакын ба, Kecin айту киын, 6ipaK кимылдыц басталуы ¥лдай шеше- м|зде, кектемшн тудрыш карлырашы Tapi3fli ол. Эл! ecrip- Mi3, ол шешем1здщ де улкен Cbi6aFaFa колы жетпес, ейткеш заманасы билер, кепке топырак шаша алмас... Сонда да... С ез арасында артык кеткендей жалтактай карады. Тын- даушылар Дуйсенбшщ бетше кадалып капты. Жанганым да суйсше тындады. Зйел намысын жыртып, осынша тау- сыла теб1ренет1н жастын сезш алраш eciTin танданран- Конактар тараганнан кейш Жанраным мен Жэзирэ мал жайлаура шыкты. Онаша отырранда Балатай сез бастады. — Ж ^ гт м , сен мешн конагымсыц, менщ балансык. С а ­ ран кастык ideftTiH бул ауылда Tipi жан жок. Шал-шак- пыттарды езщ кердщ. Талай тепкшщ дэмш таткан жандар зорлык-зомбылык icTeyre бармайды. Опыц уетше енд! 6 ipey caFaH арамзалык бКадрсе ол жауым 6 ipey деп укпайды, оган ж ау екеу болады. Олар — сен тары мен!— осы ойын карт нырыздай айтты д а:— Буг!ннен бастап жылкыны бак- пай-ак кой, кадкам, ез картынды ойла, журетш мезгшнд! бишреен жетшзш саламыз. Сен Сэкенсщ, Сейфулланыд Сэкешсщ, елдщ Сэкешсщ. Кайда журсен — аман жур, жар- кырап танын атканда, мендей казактын какпыш шалын Сарыадырда Kepin ед!м десен, соныд ез1 мешн толык сыба- рам. М езгш аз тудым, ез обалым ез1ме, канша окысам да, ел кезш жаксы-жаманнын 6apiH керсем де ешнэрсеге ко- лым жетпедк «Жалгыздын аты, жаяудын шаны шыкпай- ды». Жаксы-жаман казакгын бэрш керд1м, некен саяк бол- маса анда-санда»— дегендей тубегейлеп келгенде «тыныш жургеши Tepic кермей»— осы арада буркенш жатырмын. Сырынды сыртка шашпа, шм екёшщй айтпа. Коп узамай- ак аттанранын макул болар, оны кабыррана кенес!— деп тете айтып, киыстай кайырды. — Балеке, ci3 MeHi келген куш таныдыцыз, шзден бу-

рын карындасым Ж эзирэ кия бастырмады. М ен Сэкенмш , Колчактын туткынынан арен кутылып кашып барам. AFa, мен ажалды кез1ммен керд1м. К,оркып жургем ж ок, капыда кол Fa тусюм келмейдь душпанра ожуа болып, арымды кор- ламау ез1ме берген cepTiM едй Y u i-терт куннен сон елге журем, содан Бетбакты басып Эулиеата асуым керек,— деп ж аяу arirrr— жалкы Сзкен жасырыай айтты. 10 Туе ауа Жетчмек yfline жиналды. Жанраным мен Ж эзи­ рэ да ере барды. Б у п н терт уй тугел шакырылган екен. Ж еДмектщ xeMnipi Ж елбуаз женгей «ек1 колрэ 6 ip жумыс» eTin бэр1нен 6 ip-ax кутылмак. Бул KiciHiH шын аты Акбура. Ек1 себеппен Жет1мек Ж елбуаз атаган. Сонын 6 ipi — ауыл уйд1н каику сез1не, б1реуд1 екеу кылып ке тчруге эуёс, Ж е- тчмек осы мшезш жактырмапты. EKiHinici — OMip бойы ба­ ла таппаран, он жакта еркек-шора болып ескен ж ан. Акбу- ранын анасы кеп курсах кетерген, 6ipax балалары еле-еле осы K ici туранда кайдары 6 ip жексурын атты койган, кудай да жаксыны алады рой, сонын езш алдаран. Кутты аяк А к- бурадан кейш журемете уш кыз туран — олар д а Айрыр, Бука, Теке атанран. Ж урт жиналган кезде: — А л , Балатай, Kemeri б1тпей калган эцпмеш м — ¥л- дай шешецшц uiepiH таркатшы,— дед1 Жет1мек. Уй neci — ншндеп ен улкеш сейлеп кетт1. — М енщ кешеп энг1мем ездерщд1 жалыктырды-ау дей- MiH. ByriH мен азырак ат туралы куй шерт1п, кунатып ал- рым кеп отыр. Бул аты шулы Акбайпак. Жугсн-курык тимеген, Жасынан мокта кимеген, Алты жасар асауды Устап мiидiM далада!.. . деген 6 ip еленд1 Жэзирэм айта беруш1 едй— деп 6ip койды. Осы мезетте ДуйсенбЫ де шолып еттг Ешк1мге байкат- пады кэр| тарлан. Экесж щ Сэкенд1 таныганын Ж эзирэ енд| гана сездь Туйтк1л журек жай тапты. Кептен 6 epi куп- Ti кен1л жана орныкты. EneciHCH тугалы нокта, жуген кермеген, сауырына желден баска жан шыкпаран алты жасар шу асау олгi Акбанпак ат жылкыда жур. Ен салынбай, танба басылмай тары ескен KauiaFaH да, уркек те осы Акбайпак. Жылкышы

атаньщ зоры, ео'к пен тердей узын, он ceri3 мыц жылкынын шинде uiOKTbiFbi шырып туратын, анадайдан окшау Kepi- чет!н exi кез1 баданадай келбетп жануар да осы кара сур ат. Бул Акбайпак салпы ауыз карагер айрырдын yftipiH са- ралайды. Ш убалан куйрык, сал боксе, 6ip ж амбас солтак, Kapi карагер айгырды С а п а к бай «кутым» деуцп едк ©йткеш осы карагердщ ушршен кысырак матамаган жылы болган емес. К еш нп он бес, жиырма жылдьщ ш ш де байталы ту­ г и , тайы кысыр калмаган, бауырындагы биелер1 ылри ур- гашы табатын салпы ауыз карагер айгырды Сапак елирене ж аксы кередк кезше ол оттай басылады. «Киел1 жануарым, кыдырым, дэулет1мнщ уйыткысы foA»— деп отырады. Малайларыныц 1'шшен iuiiKTin iuiKi бауындай керетшк кептен дэмдес-туздас болран жылкышысы Кудайберген едк С ол Кудайберген жылкыны амандап, кайта оралып ордага келгенде С а п а к байдын унем1 айтатын ce3i eipey-ак: «Кы­ дырым аман ба? Э л 1 картайран ж ок па?»— дейдк Сыралры Кудайберген Сапактын бул сурауына машык- Byrin Сап а к элдекалай 6ip эцпменщ кезепнде: «Осы, Кудайберген, сен биыл канша кысырак матадыц?» деп су- рады. «Сапеке, буйырранын матадык кой, соны и м санап ж урш тк эйтеу1р е п -уш сокырдын1 шамасы болар, 6ipaK 6ip ражап нэрсе, мына «кутыцыздын» ушршен биыл байтал ете аз болды, биелер1 кысырап ж ур, себебш тусше алмай- мын,— деп салрырт ж ауап кайырды Кудайберген. 0 лшеу, санау дегенд! бимейтш , «есеп» н рсе кыдырдыц шайкалганы, кырсыктын шалганы деп угатын Сапак бай «KiM санап ж ур ш тЬ деген Кудайбергеннщ салак кайырган жауабына мэн берген жок, 6 ipaK «биелер! кысырап жур, себеб1н тусше алмаймын» деу1 ерескел кершдк ©нменшен OTin кете ж аздады. Мына оспадар малай Кудайберген тап осы арада «дарыган кыдыр, конран бактьщ» бетш Kepi бу- рып, ушан-тен!з дэулетш шайпагандай болды. Киыктанып кара есекке Tepic мшген Сапак: «Кысыракты матайтын да озщ, алдыннан шыккан емен, онын себеб1н сенен езге KiM б1лед1?» деп шукширанда, мол денелк атжакты, алпамсадай Кудайберген 6ypicin, пннрейш Kerri. Н е дерш бшмей кор- ранды. Мысыктыд шенгелше гускен тышкандай д1рдектеп KipeTiH шипк !здеп жоррактады. Эрине, коркудын да мел- iuepi бар, ш еказ корку акылсыздык. Сондай-ак MefiipiMfli- Сокыр — 6ip жуз. Алгашында туйе туралы айтылады екеп. 62

Л1к п н ез|‘ де шепнем шьтып кетсе ерескел кершедк Ендс- •ше, бэрж де тезге салатын сабыр. ¥шан-тешз акылды да сол сабыр билесе керек. Мысалы, жан турппгетш суык хабарды сабырмен ж айуат еспрткеиде алгашкы зэрл1 уыты бзсенсши рой, мше тырырыкка ирелГеиде Кудайберген осы- ны андай алмады. Калайда бас сауралау кажет болды. — Заты, менщ байкауымша эцпменщ Teriri Акбайпак атта ма деймш. Салпы ауыз карагер картайып та калды рой, Акбайпак онык бз yflipm езше билетпей ж ур ...— деп куинджШ Кудайберген. Акбайпакты сэур ж куншде niuiTi- pin ж 1бергеш eciHe туст1. BipaK дал айтары бул емес-Ti, саскан уйрек артынан сушмд!. Кожасыньщ шенгелшен ку- тылу ymiH кулдыц тапкан жецш-желш желеу1 осы болды. Кашанда болса, ei'ipiK эдем1, дерею шындыкты сулу OTipiK ендеп Ж1бередп Кисынды болса eTipiK кия бастыр- майды, Сапак уйып калды. — Олай> болса, жамандаткыр Акбайпакты ертен устап экелщдер, шекесш e.aiM мужиын,— деп бай буйрыкты кел- те бердк ©з уйфшде журген Акбайпакты карагер aflFbip жактыр- маушы едк Акбайпак кездесе калса куларын жымитып, ай- бат шегш, куйрырын дслдите KOTepin, Tepic айналатын, те­ бе™ н Tapi3fli кыр керсетуш! едк Баккан малый кас-кабары- нан танитын экю жылкышы Kapi карагер айрырды аяды ма, ж ок болмаса кезге окшау Tycin, оттай басылатын, ж а- лы керегедей кара сур аттын уст1не 6ip шыра алмай Ж1'гер1 кум болтан Кудайберген Акбайпактан кутылып, кезшен таса eTKici келд! ме, немесе осындай ею талай кезеиде ун- демей калу, юнэш мойынра алу болар деп урып, саскалак- тап тал кармады ма, ki'm 61'лсш, afrreyip осы 6ip сотте еке- yiHiH коз алдына да Акбайпак ат кесе-келденен туррандай болды. Карашаныи аяк кез1, жылкы сорымыи соятын мезгин Бокыраудан бастап карашанын кары тускенше кузджке арналран кара мал сойылады, сол кузджтщ жылы-жумса- fh бйкен мезплде жылкыны кырады. Сапак бай жылкы coFbiмыи устатура Kici аттандырды. Арты Кара Нуранын бойында, алды Куланетпеске дей!п созылран калын жылкы. Куланетпес пен Кара Н ура жары- са аккан кос езен, ею арасы сексен-токсан шакырым. Дол- бармен он ceri3 коска болшген, жер кайыскан он ceri3 мын. жылкы сол enipfli алып жатыр, 6api С а п а к бай дш . Сапак- тын сорым устаура жГберген ж1г!ттер1 Кудайбергенмеи ере

Плерсепнеп томен карай шашасына дейш терт а я ш да эппак кара сур ат, желге карсы карап кар теуш тур екен. Ьаданадай ею козж тецкерш, Кудайбергенге бурылып, ку- латын тжейтш козж 6 ip алартты да елец курлы кермей, кымсынбастан карды тебе бердк Тап сол мезетте Кудай- берген де ж упртш келш бугалыкты тастап хибердк Кулак шекесш капсыра, мойнын кылкындыра оралран кыл аркан- пан Акбайпак эз1рей1лдей коркады. Акбайпак оскырып ата жонелгенде, курык колынан сусып шырып кстед1 де Кудай­ берген узын арканнан устап, Н згж ж тежеп, узенпге tuipe- Hin кейш тартады. Акбайпак шынгырып acnaHFa сеюредк ауызын арандай ашады, кою жалы дудырап калактай бо- лып кейж серпедн А лдыцры ею аяры тжерсегжен бугш п , шашасы шолтандап ж ур, арткы ею аягы талтиып кетштн Ертокымы аттын мойнына карай HTiHin Кудайберген тусш кала ж аздады, ещи аркан да колынан шь^ып KeTTi. Mine Tipi корлык осы болды. Кудайбергеннщ салган курыры мулт KeTneflTin. Ол ж елж щ басында ж аяу турып бугалык- ты тастап ж!бергенде, талай шу асау биелер, кысырдыц тайлары, eKi енеш тел емген каракулак кулындар, шынгы- рып тулактай тусетж. Кудайберген курык салса одан ку- тыла кою онай болмаушы едк бул журтка мэл!м. Мына ran сол бе л гш Кудайберген Акбайпакка кезж п де месёл1 кайт- ты, ол TyTirin кап-кара боп KeTTi. Кудайберген атынан ту- cin кайта ерттедк Тартпасын тырыздап тартып, онын ycri- нен кыл шылбырмен кос кабаттап 6epiK байлады, арткы айылын шабынан алып, жырымныц жогаргы т е с т н с апа- рып айылбасын глin жатканда боз шубар ат тыкыршып шыр кобелек айнала бердк ауыздыгын карш-карш шайнап, кулагын селтите Tirin, улы дуб!рд! талай керген экю боз шубар колдэйекке турмады, жылкышылар да жиналып ке- лш калды. СуйреНЯген кыл аркан Акбайпактын аягына оралгы болды, оны кос-аяктай тепюлеп элекке туст1, калыц жыл- кыны айнала шапты. Н е пэлеге душар болганын Акбайпак ат та, бейбгг жайылып ж аткан жылкы да тусжбедй Калын жылкы кулактарын Tiricin, окыранысып, одырандасып, 6 i- piHe 6 ipi тыгылып, ойдым-ойдым болып ш рШ п калды. Ак­ байпак- ат 6ipa3 айнала шапты да жылкыдан шыга женел- д|'. Кашаганды куып эбден тоселген экю аттар, кашаган юлт бурылганда бултартпайтын, ынгайлы урымтал жердей бастырып мойнын бургызбайтын аттар болады, мже осын- дай ат-айгырга MiHin жылкышылар Акбайпакты жан ал- кымга алды, кес-кестеп алдын орады. Тус-тусынан косылып 04

андап K erri. Олар кан сонарда каскырды да осылай.утылап куатын, ciaecin куртып согып алатын. Улпершег1 майга беккен, тунып турран Акбайпак тез барлыкты. Ею 6yflipi солыктап, кикынып аузын ашып, тукырып барып омака аса кулады. Ек1-уш ж М т аттан тусе-тусс калып, суйретшп жаткан арканнан устады. Тэлт1ректеп, терт тагандап, ки­ кынып турган Акбайпакка 6ipTe-6ipxe таяна бердк Акбай- пактыц ене бойы flip-flip етедк EKi жагынан eKi элеуетй ж 1г1т жакындап кел!п, Акбайпактын eKi куларына жабыс- ты. Тукыртып темен басып турып, буралыктык глмегш азы- рак босатып тыныс алдырды. Алкымын кыскан аркан aFbi- тыла бастаганда Акбайпак тары булкынбак болды. Э л п ею-уш жаяудын. 6ipi келш астьщры ернги капсыра устап, кыл шылбырмен 1лмектей 6ypin темен басты, ернше шурай салды. Акбайпак енд! козрала алмады... С е й тт Акбайпакты Сапак бай устатып алдырганда сал- пы ауыз карагер айрыр мойнын темен салып Ж1берт, ку- лагын жымитып, yftipin жинады. Келген кырсык, тенген зэул1ден ада-куде кутылды ол. Сапак та, ¥лдай да, Кудайберген де — 6api де олжага батты, бэр М н де кенл1 кеншци. Алраш ордада болган эцпмеде Кудайберген Акбайпак атка паразылыгын бйшрд!, салпы ауыз карагер айгырды жактап сейледн сонда «менщ ойымша энг^менщ TeTiri Ак­ байпак атта ма деймш..»— деп кумш ж ш . Осы 6 ip асулы кезекде ¥лдай кабагын наздана шытады, кезш тенкерш Сапакка керенау бурылады. М ахаббат ушкыны жылт ете тускендей болады, уытты токалдын ашкарак назары Са- пактын кажыры кайткан журепне октай кадалады, оттай шарпиды. Сапак шыдай алмай «жамандаткыр Акбайпак атты устап экел1н' дер»— деп буйрыкты булыгып бередн са- сып калады. Ею улкен ауыртпалык баска туссе, сонын жеюлдеуш ‘ тацдайды Fofl. Сэулемен ею арада болран уакираны жаксы бметш Кудайбергеннен сескенедн Сапак соны ырза кыла- ды. Сулу токалдын да кыбын табады. Акбайпакты курбан- дыкка шалады... Ал, Улдайдын кулпыра карауы езшше 6ip жосык. ¥л- Дай Кудайберген сезш жумсартпак: «Салпы ауыз карагер картайып калды рой, Акбайпак кун керсетпей жур..» деге- Hin ншара деп урады ¥лдай. Окыс айтылран осы сезге Kapi Сапак не дер екен, осыны бiлмек болады. Ойыннан от шы- рыи Сапак Кудайберген мен ¥лдай арасындары суюспен-

luwiKTi тусшш койса, сейтш, eKeyi ijrim ce кетсе, ерштагей жуып-шаймак екен. Эйтеу!‘р 6 api де ырза, орасаи бейбггшшк орнайды... Кобландынын Тайбуырылы, Керурлынын Кекаласы, К,он- тажынык Колканжауыры, Кораннын Сандалкеп, Телеген- nin Квкжоргасы, Акан серш щ Кулагер! — 6api де ез тусын- да туран, адамнык арманындай аттар. Сондай-ак Сапактын да такымына баскам аты осы Акбайпак. вздерщ де де ат болды рой, басында бар б!лед1,— деп токырай калды Ба- латай. — Б уЛ 'Эцпмем'з маран вте унады, ейткеш мулде дем алдым. 1шшде нштырман-шатары жок, тек ¥лдай шешещз Сапакты титыктатудыц бширетш ал Ран эйел екен. ¥сак нэрседе де, ipi уакираларда да арасы Карраштын кетн умытпайды, жауын мерт кылура эбден бешнген ете кайсар шешем1з, бетшен танбас ол. 0 з 1м осындай мойымайтын ка- жырлы жанды унатам. Айта 6epiH.is,— дед1 Сэкен. И Б)'р айналдырранды шыр айналдырады. Сапактын кеп- тен 6epi жолы болмай дщ кеа курып жур. Осы ¥лдай тус- ксл! баскан аяры кеШи кете береди М эш сш yFa алмай ту- расы таусылды. Боз келде езiнi11 туран аЕасы Корыспайга ас бердк Сол аска торыз дуан ел шакырылды, бес жуз уй т!г1лд5. «Корыс- пайдыц асыида жорраламаганда, атацнын, басында жорра- лаймысын»— дейтЫ мэтел бар. С а п а к бай жиырма бес ат- ка бэйге TiKTi. BipiHuri бэйге уш токсан: токсан торы ала ат, токсан ак боз ат, токсан кара ала ат. Е н сонры жиырма 6eciiiiui аттын бэйгеа — бес ж уз ак ауыз кой. Bip жыл бурын Сап ак 6ip кыздын калын малый 6epin Акмоншак атты сатып алды. Онын ойы 6ipiHiui бэйгеш e3i алмак. CeflTin, атак абройдын 6apine ие болмак едн Бул астьщ uiewipeciH бэйпден келген аттардын eMip баянын айтып аздерд1 жалыктыррым келмедт— деп 6 ip Tyflin кои- ды Балатан. — M ine, сол Корыспай асында,— дед1 ол,— Сапактын атакты атпырашы Аккозыны кара басты, кыстай-жаздай жаратып баптаран е а л eH6eri далара Kerri, Акмоншак бэн- геге ш нбей калды. ППлдесшде шык кермеген ку кедеи М ур ат Жортыктын торгаскасы 6ipiniui боп келу1 жебедеи жерге тыкты. Онын сонынан желком астында eMipi екаген, бапталмаран шобыр Елгелд1 Таубай карт MiHin келген кер- 66

бестшщ келу1 де шымбайына батты. Бул не деген сумдык! Отыз уй Елгелдшщ басынуын кайтерсщ! Тым курыса жи- ырма бес аттыц 6ipeyi бол Акм онш ак ллЁкве до уакасы ж ок efli-ay! Ж о к жерден аягы аксады да Акмонш ак жапам туз- ге тезек тере Kerri. Байдын боны осылай курыстады, ол до­ лы ек агш баса алмады. Жыгылганга жудырык, мына кул Кебен сыншы д а , кар- шадай бала Сырттанбай да басынды. Атасынын асын езше билетпей Л а у мырза да такымыи батырды. Келмей жатып А к келш eneci ¥лдайга сэры ала сан- дыктын кштш бермей кигылыкты салды. Э кесш щ байлы- гын аркаланып, кеудесше нан шскен ерке келш С а л а к ауылын баса-кектед1. Корыспай дуние салган куш , ел бо- лып лсуйзелт кан жутып отырранда он жактагы кез таны- сын конак е т т , кыз-ойнак жасауы аскандык-ау! Д е р кезш- де Салак тусше алмай капы калды. Ертенше кешл айта отырып Н урбай датканьщ баласы Жэд1гер муная сейледь Свйтсе Байсакалдын барымтага Tycin кеткен жылкысына сурау сала Акмола дуанын сузш кайтканын баяндады. Эр- KiM 03 шерш шертедк Б 1зд1 не кылсын, ол Байсакалдын на- мысын, кулiMкез карындасы — Арыжаннын жорын жоктап журсе керек... Эрине, тула бойы тунгышы Кошаннын кайы- ны, ауызы тушып сыйласкал кудасы Байсакалдын малый ж ау алып, сабасы керегеге iainyi шу дегёнде катты батса да соцынан уак-туйек жетгм ойлар кеудесш кернеп, Сапактын кеж егеа кешн тартты. ¥лдайдын туран аква, Корыспайдыц жаназасына да, асына да келмед1. Бул Сапакка батпаса да кызы ¥лдайра батады рой, осынын бэрш толрай-толрай С а л а к дал болды. Bapi бггеу ж ара. Торыз жолдын торабына килжкен асау Салак кенет китыр.ып езш щ ата мекеш К ара HypaFa кешта Tipi жанра ric жарып, сырын ашпастан шыранра mbiFa тартты. Н ура ©3eHi мен Токтамыс караранынын арасында Кара тастак деген тебе бар. С а л а к сорынын батыс ж ак кулагын- да. Осы Te6eHiH туб1нде азрана уйл1 С а л а к ауылы отыр. Кауга тартып, кудыктан су 1шедй Бурын жет1 ру коныс аударран, кут дарымаран шелейт дала. Teniperi толгаи сор. Суы ащы, жерппн бетгаен тозаны шырады. Кара тастактын тебесжде турып шырысына кара- сан жаркырап жаткан кос сор, онын тер!сппнде Жаулы- бай шокысы, туст1гшде бужыр-бужыр темпеш!ктер керчне- Д*; Муны Койтас дел атайды. Enfli 6 ip сэтте батысына кез ж1берсен «мен мулдалап» Жекедоцрал адыры турады. Оган 5* 67

ж алгаса келденен сулап ж аткан Акж ал, бул тау Тайжан сорына дейш созылып барады. Акжалдыц 6ep ri алдында «©зенкараган», ал батыс иыгында «Беткараран» бар. Ток- тамысты мекендейтш елдщ отыны осы ту караран. Жуан- д ы р ы балиян бармактай, узындыры Kici бойы кол усым, Караганнын iiui жарык-жарык, ат суршбей ете алмайды. Осы жарыктын imi кужынаран курт, кумырыска. Курттын Koperi елексенщ калдыры, ол соны жеп домаланып ceMipe- дк Куртты жеген кой куйрырын кетере алмай шайлап ка- лады. Сондай бордакы койлардын бал куйрырын copFan Сапак та ешюмге сауырын сипатпайды, шу асау болып алады да калын кара тобырдан суырыла ш ы ры п шет жай- лайды. К ара тастак тубшдег! шарын ауылдын ортасында шага- ладай шанкиран С а п а к байдын ак ордасы. Он жарында Кошан отауы. Осыдан 6ip ай бурын А к келж босанып ул тапкан, сонда шуйжцн сурап келген Kicire: «Кунде ту- ран улга не кылран шуйишп»— деп С а п а к Tepic айналса ке- рек. — Отагасы -ау, ж аза баспаныз, кысырактын yflipiH атайтын жержгз осы. TyHFbim немеремд! мен эл1 вз бауы- рыма салып, ем!з!кпен ез1м асыраймын...— ¥лдайдын бул ce3iH ест1ген ел дэн ырза. Ауыл-аймак би токалдыц мундай меМрбан кылырынэ эбден тэнт1 болады. К уздщ кара басында ecenuii Л а у мырза кыстын катты боларын Kecin айтыпты, ол Kici кеден1н туб» 1ен, снырдыц жапасынан, жылкынык тезег1нен, койдын кумаласынан 6i- лед! екен. Куншн райын кунде бакылап журет!н Лаудык айтканы кате кетпейд!. Онын болжамы дуй1м елге жайы- лып, Сап а к он ceri3 мын жылкысын он ceri3 коска бел1п Шура айдатады. Бокырауда жылкыны шырарып салып С а ­ пак 63i Бораннын сыртындагы Шелкудыктан кайткан екен. Жылкы со ры м ы н кар беюрдщ алдында алдырран. Сонда устап экелген Акбайпак белдеуде тур. Bipa3 кун еткен сон Кошанды шакырып алып: — Шырарым, жылкышыларра ез!н басшы болганын ма- кул. елд1'н ындыны ж аман, осы биыл Шура езщ барып жылкыны кыстатып кайтарсын,— дед! Сапак. Ыстык-суыры басылмаран ж ас келшшег1 бар, жана ту- ран ж ас нэресте эл1 кыркынан шыккан жок. Уй neci, дар- дай эке болган Кошан осы кызрылыкты eMipin кия алмады. Сапактын томырык М1нез1н де жаксы тус1нед1 ол. Осы eni оттын ортасында кысылган Кошан кебежектеп ундей ал­ майды.

— Балам, 6 apFbin келмей отыр м а?— деп туткиыл су- рак кояды С апак. — Ж ок, барамыз Fofi, эш ейш ...— деп темен карап TyF- жия тусед1 Кошан. — Дуры с, балам, жолын болсын, ертек сэске тусте ат- тан, астына Акмонш ак аттын озш Min, А кбайпак пен Боз- шубар осында калса аяк артып T yp y Fa ж арар. Туе элетшде журш кетсен, Акмоншактык колкасы аман болса, конара Куланетпес жетесщ, ал буракуш Сары су кулайсын. Жыл- кынын арты мунлы кулыдан Тама тауына карай вткен соц алдына туе те, конатын, тустенетш мурдарлы жерлерш езщ баскарып отыр. С о з а к пен Шолаккорран арасын бетще ус- тасан, сонда Шудары Кызылтас еткелшен тусесщ . Балам, енд1 аландама, экек мен де жылкыны сан рет Шура кыста- тып кайтып ж ургемш , ештемем кем1ген ж ок—— деп аныра калды С а п а к , баласынын сыкайын байкады, айнып кете ме дегендей асыга сейлеп, квксау эке алкына жвтелдк Осы еск! наукасынын салдарынан С а п а к кыстаура Kip- мей унем! кысты кшз уйде втюзедс Квксаура кысырдыц кымызы мен салкын ауа мын д а 6ip дауа, муны езнпн nipi Бала марзум айтады екен. Эке насихатын тугел тындап болып Кошан ундемей тура жэнеледк Баласы кшз eciKTi иырымен ашып сыртка шык- канда С а п а к ¥лдайра жылы ушырай бурылады. Бурын осылай ем1рене кезш салранда екпесше шаншу кадалган- дай кабатын шытатын сылан токалдык осы жолы MeftipiM- Д| махаббаты бетше Teyin, балбырай кулпырады. Меруерт шеттжтеген ак кимешек кара сур бетше ерекше жарасады, оц ж ак уртына бггкен юшкентай меш де осы минутта вте- мвте аж ар бергендей. — Балацыздын квнл1 шаппай отыр-ау, заты, келшшеп мен ж ас нэрестесш кимайтын шырар...— деп кул1маредр — Солай ма, эй Taflpi алгыр, журт болмае e3 i...— деп Сапак мырс-мырс кулдк Туран эке бала MiniH кермейд1, оны вгей шеше рана бше кояды. Ойыныц зэр1н куйеуше жетшзе алмаранын сезш ещи ол тунжырай свйлед1. — Бул эжет келш, ешшмге де упайын ж1бермес, ты- мырсыкта бэле бар, Байсакалдын кызы Foft, эл1 балацыз- ды да, 6эр 1М1зд1 де 6ip шыбыкпен айдар,— деп 6ip тежеп QTTi. Сен не былшылдап отырсын, Байсакал курып-суал- ган, сонын жорын жоктап Жэд1гер жыл он ею ай сумендеп жур. ¥лы ж уз Уйсш ш ш дег! бес уйл! юрме Нурбай менщ

кай TeitiM едк Мен Токанын куты Сапакпын. М алга сатып алган катыннын баламды билеу1 сумдык шыгар!..— деп e3i- нен ез1 булшдк жулкына сейлед1 ер Сапак. Дауысынызды кетермей айтыцыз, уй сыртында да Kici бар, тары .егейл1гш icten токалы бултЦрш жатыр дей- д ' Fofl. Ж аманаты маран келедк мешц келшге TinTi екпем ж ок, эшеиш с!зге iiuiMe сын маран сон айтам. Дэл тускен кун1 сэры ала сандыктык ауызын ашкызбаранын да умы- тып кегпм. © з1шзге белгЫ мен азд ен асып кайда барам?— деп мэнтендед1 ¥лдай. Байынык бойына удын зэрш эбден cinipin болтан мекер токал, ел кезше, epim n кезше шеп са- лып, Kepi cepnin отыр. Кай сезше нанарын yFa алмай С а ­ пак ацыруда... Бггеу ак шымылдыктын iiuiHe тесенп салып койып маз- дап жанган караган отынын басында Арыжан отыр. Кызыл inip, тумсасында туран тунгышын баяу тербетед1 Арыжан. Сутке тойган ж ас нэресте кезга ашып-жумып жатыр. Отау- Fa Kipin келгенде 6eTi отка карап балбырап уйыктаура ай- налран cyftiKTi перзентше Кошаннын iuri-бауры елж1редн BeciKKe таяна к е л т отыра кегп де енкей!п баласынын. та- марын шскед1. М урты кытыктап баланын мазасын алды, жылы уй, жылы 6eciK, кургак тесек денесш балкытты. Кы- тыры арылмаран кулыктай Арыжан да кулынынан кезш алмады, устше тусш отыр. Аздан кейш Арыжан кшз байпакты, узын коныш кима така кара eTiK Ti KyfteyiH iH аягынан iiieuiin алып, тесарашка суйеп койды. Ipreci жагалай шыммен кемыген ак отау жумырткадай 6iTey, iuii жып-жылы кешрсш тур. — Ертен туе кайта Шура журем, TipLniK болса кектем- де келем foA...— деп кобалжыды Кошан. Арыжан алгаш рет аймалап, куйеуше жакындай Tyc.Ti. Айырылудын ауыр кезеш туды. С е з сейленбед1, онаша отау- да узак уакыт жым-жырттык орнады... — Жольщыз болсын, б1здщ уйге барсаныз арекеме, апа- тайыма сэлем айтыныз. Ж азды куш келш кайтар. Мен са- ры ны п жургем ж ок, тек кана кейде т уа м е юредк..— леген­ де Агыжаннын ыстык жасы Кошаннын бетш шайды. Ereyi де босады, 6ipaK 6ipiHe-6ipi б!лд1рмеуге тырысты. Колдан келер кайран ж ок, эке буйрыры ею болмайды... Боран алдындары курыстаудын кусырсы таркамады, 70

— Айтарында Балекен ез ш еш еан де аямайды,— деп салды Токмагамбет. — ©TipiK коспаса, эр нэрсеш ез атымен атау аиып емес uibiFap,— дед1 Сэкен. — Артыкты артык деу макул болар, эр кш де кулак бар Foft,— деп юрбендей айткан Ж эзирэ едк — Карындасым-ау, кулактык 6 api б 1рдей еспмейд1 рой,— деп туйд1 Сэкен. — 0 з шешемд1 ез1мнен жаксы керер ж ан бул уйде жок, жалыктырсам аздан кейш 6iTipefliH,— деп Балатай кыдыра карады. Жиылган ж урт тына калды. 12 Кун кулактана кызарып, жасыл ушкын шашады, енке- йш батып барады. Ш унак аяз жаландап eKi иырынан демш алады. Калын. кар теш рекп кемкере басып жатыр. Осындай аязда мэу какпайтын, жоны таймаган сем|з eKi сэйгулш белдеуде тур. О лар — Бозшубар мен Акбай- BeciKTi анда-санда 6ip козгап койып, аядай ак отауда Агыжан ic Tirin отыр. Кошаннын жылкыга кеткенше 6yriH кэм1л 6ip ай. АгыжаН конылтаксып элдеюмд! сарынрандай кулазиды. Тула бойы тонып, д1рмдегендей инм1ркенед1. Себ еп а з елегзу басады. Ж а с журег1 лупшдеп, сергек сез1м элденеге аландайды. К,ас карайып барады. Д эл осы мезетте Ж емет отаура Kipin кетедй Бул Жемет Сэулеш н irnci, ¥лдайдын осы куыгi кол бал асы. Агыжан кауып отырран шапанды жинап тастап, орны- нан acbiFa турегелдй Осы карбаласта Арыжаннын сук ко- лындагы жез оймак суысып жерге тусш кетедь Ж емет ой- нап домаланган оймакты табанымен баса кояды. ЖекгеЫ- мен осылай ойнау ол заманда эбес кершбейдк уйренилкп дагды. Ала келеккеде жерд1 сипалап Агыжан элекке туседр та- ба аямайды, оймак уигп-куйл1 жогалады. — Шайтан жасырып турмаса, кагынрыр-ай, сен алдын- ау, э!— дегенде Жемет тура кашады, оймакты iae женеле- дь Суршш-кабынып А рыжэн куа шырады. Бала зыр жугй pin ордага юргенде 6 ip шэйнек суды аярымен карып кетед1. Шэйнск барып июгенге сорылады, суы актарылып калады. Салдыр-кулд1р дыбыс естмгенде С а п а к шырт уйкыдан шо- шып оинады. 71

— БУЛ К1М вз1, не болды?— деп декб|'рей сурайды. — Н е болсын, отарасы, ештене де жок! Эш иш апа кель нщш F0ft, мына сум баланы уйге куып тыккан! Кудай мсш ci3;uu алдынызда алсын, кезщ1здщ Tipicume булай басы- нады, еле кетсешз не болам?— беп камьшады ¥лдай. — Б ы лш ы лдам аш ы , тулан тутатындай caFan cornua не кун туды?!— деп С а п а к тары езеурей туседь — 0 з кулагыммен ест1месем веек болар едц С1зден жа- сыра, жасыра турам таусылды foA, кезег1 келд!, енд1 айта- йыншы, ci3flin атыцызды этап «соныц терiне тугш, керше Kipceu де коймаймын»— деп теп а щ » ке л М ш з, мына сорлы баланы осы уйге куып тыкты. 1легён мен шэйнекке жан 6i- Tin соктыгуы да осы жугермектщ шалдуарлыгынан. Бул Жемет бишараныц езшде де бар, оймагын ала кашыпты. Бала гой, ойнаран болар... M ine, ecTiriHi3 келсе,— деп буы- на свйлеп, ¥лдай шешем1з кабарын карсы жабады. Туган агасы Каргаш тап 6yriH елгендей долдана зарлайды. Ы за кысканда асау Сапактыц кез1 канталап TyTirin кетедь Бет-ауызы ерт Сенд1ргендей. М ешеу акыл аярын ма- наурап басады, тентек ашу эз1рей1лдей аласурып ез мшде- тш жедел орындайды. С а п а к уйден октай атылып жуг!ре шырады. Осындай ею талай кезенде кэршш жасарганы анык сезшедй Акыра даурьшып 0 Mip, Д экш атты сеш мд1 eKi малайын Сапак шакырып алады. Сабасы на карай nicneri — несшей малайлары айнымай- ды. Э м ip, Д экш CKeyi де енгезердей eri3 туран ж1г1ттер. Ш уй д еа куд1решп турады, бордакка байларан азбан тэр1з- Д1 мойны бурылмайды. Туа сакау, ты ю з мылкау жандар icncTTi. Адамды бауыздау буларра кой бауыздараннан же- Н1Л. Эбден теселген, eTi елген, оны шыбын шаккан курлы кермейдн Булар — енештщ кулы. Жеген нанын актап жей- д 1, кожасынын буйрырына курандай сенедь Bip заманда жер ошакка TipUefi кемш Каррашты ертегендер де Mine осылар. Булар турранда С а п а к байдыч колына кан жук- пайды. И есш ш aMipiH ойланбай орындайтын ете опалы, ай- нымас достар, кия баспайтын тш алрыштар. Байдын атар- ман-шабарман жендеттерь Mine осы eKeyi Сапакка inip ка- рацгысында, орданьщ сыртында жолгасты. — Екеуш каз1р барып к1р1ндер де, бесште жаткан ба­ ланы ез yfliMe KeTepin экел1ндер,— деп Сапак кикына 3ip- юлдедк— Ж а с нэрестенщ жазьшы жок. Мейманасы аскан сайкал келш, салдакылык жасап балага таласкандай бол- са, табан аузында дыбысын шь^армай буындырып елт1рщ- 72

дер. Сей тш , Сападтын TepiH де, керш де кезше керсстждер. Тайсалып тартынсандар, дэм-тузыма садам, кудайдьж да, адамньж да алдында ж ауабы н ез1м берем. М ен Тэнр1берд1- iiiH CanaFHMbin, тэцршщ суйген кулымьж, Кара Токаныц кутымын, K03iM ripiciHAe ешюмд1 басындыра алмаймьж. Ал енд1 барьждар, жарлырымды таптындырмай орындандар! Кане, керейж, колымнан юм арашалап алар екен бул кун,- дП Кыскарта айтканда, ж ум^сы н жылдам б т р ж д е р де екеуж мына Акбайпак пен Бозш убар атка коныцдар, суйе- riH ецгерж апарып сонау Беткарараннын, сыртындагы кек езекке кемш кайтындар. Енд! кез1ме керсетпендер, осы туннен шырармандар!— деп С а п а к келемд1 ойын келте ту- жырды. 0 M ip , Д эю н отаура баса-квктей nipin келгенде Арыжан- нын денеш туршжть Тула бойы тонгандай д1р1лдеп, каны кашып, бет-ауызы бозгыл тартты. А ш у кернегенде ерю ке- зерж, алекеМ cipHe татыды. BipaK сескенгенж сезд1рмеуге беюндь Баласын ем Ы п, бесжке асылган Kyfli ж айбаракат отыра бердк Кожасынын aMipiH орындау жолында талайды жер ж ас- тандырып канын урттаган сыррауылдай еж жендет эпжы- ландай ыскырады. Е ю 6eTi мэлж келген сиырдын таларын- дай iciH Ki. Кездер1 аусыл болган еп зд ш кезждей елезидр Ерждер) квктемде жундеген кара кайыс туйен!н мойнак TepiciHen аумайды. Мандайлары кыртыс-кыртыс шала yfli- тжген сирак тэр1зд|. Осы екеушщ бейнесжде куаныш та, peniui те жок, тулдануга дарды алган долы топастык кейш квр!иед1. Адамныц вз!мен 6 ipre туран уш до1ы болады, сонын 6 ipi Куаныш, eKiHiuici — Бакыт, ушжшнп — Кайры гой. Куаныш сорлы айнымалы онрак дос, келу! де тез, кету1 де жылдам. Бакыттыц да екшесждс 6 yp i ж ок, ол резенке галоштай тай- гапак. Кырсык твне калса желеуж тауып, жылжып кетж отыратын алацрасар-эцгуд1к. Уэдесже опа кылатын, берген сертже 6epiK жалрыз-ак дос бар, ол — Кайры. Туранда 6 ip- ге туса, елгенде досынын суйег1 сол кайрынын колынан шы- гады. М ж е дос деп осыны айт!.. Эм1р, Д эю н болып белек-белек атануы бекер сиякты. Буларда 6 ip -a K ат бар, ол — кайры, тек eri3 туран екен... Жазыксыз жанныц ышкына шыккан зары мундай саз- бсттердщ кулагына енбейд1, олар туа саныраулар. Осы кос жендет — 0 Mip, Д эю н 6eciKKe кеп жармасканда Агыжан селк ете туст1, с!лтщей тунды. Кутпеген жерден ун- демей кабатын итке душар болгандай. Ж алкы туып ерке 73

ескен Агыжанды айласыз ашу кысты. 0 л 1м онын ойында жок, e3i айыпсыз, уылжыган кыршын ж ас тап осы сатте те- nin TypFan ажалдан да каймырар емес. Арыжанда ес кал- мады. Ж аны Typmirin K©3i шарасынан шыгып Kerri. «Кулы- нымды кулдын колына устатпаймын!»— деген дыбысы шыцрыра шыкты. ©зшщ не дегенш Агыжан акдамай калды. Лушлдеген журек мулде токтагандай, толганар ой уркш ай далага^ безе кашкан, тек ызаньщ eKniH i рана билеген A f h - жан айтар сезш елшей алмады. Dip суынып, 6ip ысынып, узд1ге сейледй— И есш сыйласан итше суйек сал, KyfteyiM ертен-ак келедк сонда не 6errepiiuu айтасындар, тас оша- ры цды талкан кылмай м а?.. Маныма жуымандар, меш ба- сынбандар, жерден шыккам ж ок, eaipin ешрмендер. Мекер токалдьщ т ш н е epin 03 отауын ойран етюзердей жазыгым бар ма екен, этшем кайда, бул не сумдык?»— Арыжаннын жан дауысы талып естшдь Ауызындагы сорып жаткан мэмесшен айрылганда жас нэресте шырылдап коя бердь О тау iiui ын-жык, ойран-то- пыр, азан-казан... Ауыздыксыз ашу билеген Агыжан оттыц басында жат­ кан шымшуырды ала салып Эм1рд1 беттен nepin кеп ж1бер- дь О лтегенде окыс rain шымшуыр оныц он кезш арызып Tycipfli. Кара кан бурк ете калды, бет-ауызын жауып Kerri. Сортан жерге кез болтан сорлы 0Mip жан ушырып Агыжан- ды бас салды. Дойыр куш нэзш жастын алкымына аш кене- дей кадалды. Осы сэтте 6eciKTi кос колдай KeTepin, нэрес- TeHi шырылдатып Д экш ак отаудан сытылып шыкты. Кшз eciK сыртынан жабылранда отаудын yHi eurri, ызындап сок- кан жел де толастады... К о с аттын fly 6 ip i ем к-ем ю ееплед!', узап барады. Отау yH ci3, ауыл уйкыда, тун ортасы. Vpbic-KepicTi кеп еспген тентек С апакка кезшкен долы ¥лдай алрашында аса абыр- жымады. М ы нау какаган аязда Сапактын тыста K e iu iryi, мезгша'з шапкан аттын дуб1р! eaeri3irri де 6ip сумдыктын болганын ол enai сездь Апыл-купыл далага жуг1рш шыкса котандары койды торьтан аш каскырдай-ак ауылдын сыр- тында С а п а к шокиып отыр. ЗэрёЫ ушкан ¥лдай отаура жанталасып юрдь Аудара карап, актара тенкерт Арыжан- ды i3fleai, тунектей карангы иеа'з уйден еш нэрсе таба ал­ мады. ¥лдай шашын жайып ж!берш, бетш жыртып жылап шыкты. Сапактын бойы алыстан Карауытып KepiHtti, узап бара жаткандай булдырады... 74

Емшектен ер ш а з айрылган жетГмге eMi3iKneH сут бёрд!, тсрбете отырып ¥лдай сарнады. — Жет1мег1м-ай, жет1м козым-ай! М ен жаза бастым, айыпсыз ананды ел’Пртш канын жуктед!м, кунара белшем- нен баттым. Кошан отауынын шанырагын ортасына Tycip- Д1'м. Кара бет егей шеше, салдакы токал атандым. Корге ез1ммен 6ipre TyceTiH, дыбысымды uibipapbin.Tipi жанра ай- та алмайтын сырымды саран шертешнип, шемендей шерден кутылып ium ifli 6ip босатайыншы. С эб ш м -а у, кеппр м е т , Арыжаннын эруагы-да кияметте кепйре керсш. Шынымды айтсам, тап мундай боларын б!лмед!м рой, мен бейбак. Ак келш мен сен сорлыда мешн узыннан епйм, кысдадан кепм жок. MeHi жепдей жеген баска куйж... — Экем Токабай кедейлштщ такшретш тартты, e3iHin тунрыш улы Каррашты осы С а п а к байга ж алга жург1здь Ол менщ туган агам. Алпыстан аскан бай Сапак менщ кар- шадай кушмде сэз айткызды, Каррашты жумсады. Шешем Камка каскыр Kici едк Маран келген бэлеш кагып, баста- рын бэйгеге тшкен анам К амка мен арам Карраш болды. Карындасынды маган эжуалатпадыц деп китыккан С а ­ пак Каррашты ертеп в л^рдь Сол жерошак Сары ала кэлде эл1 бар. MiHe, кыршын куншде, мен! сактау уш ш жазыксыз каза тапкан 6 ipre туган арам Каргаштын суйкш д1 кескЫ кун1 бугш кез алдымда тур. Оны ойларанда мен вз1мд1 умы- там, не icTepiMfli бшмей еам нен адасам... М ен Сапакты су- йш келгем жок, Каргаштыц Kerin алу уш ш келд1м. Кедей- лжтщ осыган дэмп! таткызсам болтаны, мен кенген Kici... Арманым эл1 орындалган жок. Аткан o fh m ы лри м улт кегедк — Сары ала сандыдты ашкызбады деп А к келшге ек- пелеу!м де тек сыныктан сылтау табу, онын ш ш д е жаткан «бесш сайманы» екенш Арыжаннын, шешесг ¥мсындык e3 i айтып кеткен едг Кеше ceHi 6eciKKe салар тойда ез колым- мен ашып та керд!м, кудагидын сезше эбден сенд1м. — 1Шрюн-ай, капы K erriM -ay, аярын шалые басатын сорлымын-ау,— дей бергенде С а п а к уйге Kipin келд1. Орда yHci3, ынсыз-шынсыз. Б есж жырын ecTireH ЖетК мек каз1р калын уйкыда. Элдилей тербету сутке тойран на- рестенщ жанына эбден жарады. Бай cecTi, токал жан кеилч, не болары эл1 белпа'з. 75

— ¥лДай шешещ'з зулым гой e a i дед1 Жэзирэ,— Агы- жанныц жазыксы.ч елiмi11 еспгенде б!зд|ц денем1з турингс- fli. сонда мына атам кайтед1 екен?— деп Ж елм екп нус- кады. — Кек алуда дурыс-TepicTi елшеу болмайды. Согыста тал ай адам жазасыз кыргынра ушырайды рой. Балскем OMip — Дэкж нщ бейнесж дол керсеттй Байдыц езжен ра- хымсыз жендет жаман. Нэресте кун1нде Желмек атамыз тусжбеген болар, алайда ¥лдай шешем!з бар сырын ез1не Te6ipene тербелп отырып-ак жетюзе айткан екен-ау! Этте- ген-ай. ондай ойелдер oni некен-саяк ушырайды-ау!— деп K i»in e куб1рлед1 Сэкен. — Енд! азгана сабыр елндер,— деп сезж бжтелед! карт Балатай,— Так эта жел кетерждц ен oyeai жаяу бора- сын басталып, 6ipTe-6ipTe азынап сокты. Алай-тулей ак бо­ рам, тешрек квзге туртсе кер1нбейдц кубыладам соккан до­ лы жел аш каскырдай улыды. Жер де эппак, квк те эппак. Кейде iuiin тартып уйткып сокканда калын кар буркырап аспапра шапшиды, айкала анырап женеледц камсау та- былмайды. Сордык куларымда отырран аз уйлi Сапак аулы ак кеб1нгс орамады. Кота ида гы кон ырып copra туседц opi карай Кара Нура кулап, оппыга жырылады, туп-тугсл кы- рылады. Малга Tipi пенде ие бола алмайды. Мал туНл бас Kai*IFbl. 3M ip, Д экж T.opi3;u кажырлы ею малай байдыц малым рахымсыз жуттан арашалауга жанын шда кылады. Олар аянбайды, коймен 6 iprc ырып келп айдалада ушып еледц cyfleKTepi де табылмай нетель А к колimiiii apyaFbi атты ма, жок, аскан Сапак тоскынга кездесл ме, к!м бьлан, ofneyip, сол жылры аты шулы акбо- ран ж ел кун, ж ел тун тынбай зар куйж тартады. Ел басы- на onrip таяк ойнатады. 0ari акборан Tirepre туяк тастамайды. Сапакка келген зауалдай, жалняз Акбайпак ат аман калады. Нуранын калын торайына Kipin, боз талдын 6ypuiiriH карбытып жур- ген жер1нен тауып алады. Т1лен жартысынын астындары Kopi кенге паналайды. Кез1 юрти!п, e3i эбден арыктап кур сулдер! келедь Keuieri жылкышы атанын зоры, жалы кере- гедей сом денел1 Акбайпак ат 6yriH шунэмдай шобыр бо- лып кержедь Ат арыса тулак кой... 76

«Легенде мен! умытпа, жан жолдасым! Суйенд1 TeciMe кеп ceniii басын. €уюге epinre-epin тиген шакта, Бет1ме тамды-ау аккан ыстык жасын» С. Сейфуллин. 13 Кырсык 6 ip айналдырса араны ашыла бередь Сапак- тын он сеп з мыц жылкысы Бетпак швлде. Кун курыстап тур, кубыладан кызыл жел сорады. Аркада сонау Беткара- ганныц сыртындапл Кек езекке Арыжан кемшген туш Бет- пакта коста жатып Кошан туе квредк Сон да: «Арыжан буран кырын карайды, кеудесшде кенпрмейтш Keri бар тэ- р13Д1, T yp i вте суык— Сол мезплде Нурбай датканыц Ж э д ь rep i тап болады. Кос аррымак MiHin Кара таудан эдеш кел- се керек. EKeyi сарыныскандай куш актаса нетель Ж э д 1гер Агыжанды алып кашады. Арыжан уетше кара жамылган, астындагы кара аррымак acnaHFa ушады, кезшен райып болады. Ж а с нэрестеш'н щгэларан дауысы еетшедь Бота- дай боздап жылайды. Шошып оянады. Туннщ ж уан орта- сы. Ар жагын умытып калады, туе арнасы с е г ш п быт-шыт болып булдырай бередЬ. Танертен Кудайбергенге Кошан туеш жорытады. «Мал аман, ж урт тыныш болады екен, тус1нде ж ыласан, ешнде куанасын...» деп Кудайберген yfipen uiiK Ti евздерд! айтады. Эйелдер1 Аркада калган eKi а.й боны бойдак ж1гптер — 6api кызык-кызык туе квред!. Куанышы койнына сыймай- ды. Калыц жылкынын алды Ш уга куларалы бес-алты куп­ лей болтан. Булар соцына epin, кеш in келе жатыр. Б упн абден рахаттанып вздер1 кеш турып, ет асып жеп мэре-сэрэ. Арканыц аязынан кутылып, ужмактай жылы, шыбынсыз жазга кшпгед!, U JyFa кулайтын куш жылкышылар тай со- йып той жасайды. Кврген тустерж айтысып дуылдасуда. «Мал бай дЫ , жан куд ай д ш »— олар малдын бетше кара- майды, ежелг1 ата кэделерш icTeftfli. Жырынды жылкышы Кудайберген мурындык болады. Туе ауа кешед1, суыт журедк Ара конып Шура жетедк Кеп жылкыдан жалрыз тай да кершбейдк Бул калан? Киыс жайылып, шыгып K e rri дейтш dip кысырактын yfiip i емес, тым курыса жуз, ею ж уз, 6 ip мын да жылкы емес кой, табандаткан он eerie мын! Бул айтарра рана жеш л: TinTi мумкiн емес. Осындай ойлар билеп, топтанбай белпип-бвлнпп, туе- туе жакка 1здей женеледЬ Кошан Созакка карай беттейдк 77

Кудайберген Шо.пак корран тартады. Б1разы Шудын бойын врлеп Эулиеатара дейш сузбек, ещи б1разы твмен кулдап Тел iквл, ¥лытау барып кайтпак, Жылкышылардыц тары б|р eKeyi артта калган Мунлыкулы тауына, Шажарай езе- HiH ерлеп Б алхаш кел!ндег1 К,ашкан тец!з, Хантауына дейш барлап 1здемек. Ж ер кайыскан калыц жылкыны кандай ж ау т1к кетере алып кетпек? Кун катып, тун катып куа береди Жаудын да, жылкынын да дыбысы естшмейдй Bipneme кун етедк Удере ж урктен Акмонш ак аттын мойны катып келеди Кошан анда-санда кезш укалап кояды. Жылкы дэл осы шо- кынын астында шр!лш туррандай кередк унем! Te6iH in ш ге- pi ынтырады. М а л ашуы — жан ашуы. Bip терен езекке т1реледк кактырып калган арык кек байталды устап алады. Жылкынын алемш е кезшкендей куанады. Нокталап жетектеп алып, тары теюте женеледк Мойны эбден карысып, кажыган Акмоншак, cypimn кетш, омака аса кулайды. K e3i бозарып, туярын 6 ip-aK серпедк арам катады... Ер-токымын арен сыпырып алады да квк байталды ерт- теп мшш Кошан тары шокыта женейдй Ж уты шыккан арык квк байталга карга адым жер мун болады. А ярын артура да жарамайды. Эбден cineci катып шаршаган, дуние-малдан тауы кай- тып, тун1лген Кошан тун ортасында квк байталды жетектеп Шудын бойында отырран Алшын Эйтеке ушне елш-талып азар жетедь вткен е.\\прдщ елнпсшдей болып аксакалды шал терде отыр. — Балам, жорары шык. Алые жердщ жолаушысы екен- ci'h, тымарыннан танып отырмын,— деп жылы ушырай, бей- 61т акпмеге юргседй Ж ен сурасады, эбден мэн-жэйд1 6uiin болган кезде ак шунак шал энпмеш эрщен кулатады. — Кошанжан, Kirni ж уз Караж1г1т би атанран адамын мен болам, кейб1реулер курметтеп, «Этина» деседк ез1ме азан шакырып, экем койран шын атым Эйтеке. Уш жуздш баласын тугел бшем. Аррын Ш ак-Ш акты н Кошкарынан ту­ га и дэнры л тентек Ж ан тас менщ досым. Кыпшак Бала би, Досболды да талай кездеслрд1м, дау-шарда келел1 энг1меге Kipicin айтыстым д а. ¥лы ж уз Торрауыт би aFa рой, оган бетпе-бет карсы келген емесшн. Б эр1м1здщ де токтайтын туп казырымыз, аса алмайтын асуымыз сол. Bi3 ага сыйла- ран, эке т ш н eKi ете алмаган елдщ баласымыз. 0 з вм1р!мде женшген KiciM каз дауысты Казыбек ед1. Bip топта мен 78

оран: «куда болсак кайтед1?— деп калжындадым. Сонда 1ршлместен Казыбек отырып: «Сен 6ip ескен шынарсын, Шагыц жетсе сынарсын, Мен калын ну тогаймын, Табылуга онаймын»,— деп как мандайымнан nepin кеп Ж1берд1-ау! Ш ымбайыма батты. Тамагыма тас т ы р ы л д ы . ©з!мде де бар, шырарым, елетш жер!мд1 бшмед1м. Казыбек шындыкты ш ерпа — ме­ н т. баламнык ж о к т ы ры н , аз рулы Алшын екешмд! б 1лд1рдi. Оныц устше куда тусетш жер!ц бул емес, орнын таппай от- тама!— дед! рой. Аталы сезге арсыз таласады — мен жещ л- д 1м. 1Шрк!н, еол аралардьщ бэр! дуние салды, кейб!реу! осы мен Tapi3fli турырдан т уей , можа болды. ©ткен кунде белг1 ж ок... Екеу1М13де, шырарым, жалрыз-ак айырма бар. Мен сонау еткен езект! буыннын ен жаманымын, ал сен осы кун- ri ез замандастарыннын алдысьщ. Менен артыкшылырын- ды да, кемд1гщд! де осы тустан табасыц. Б ал ам , сеш ц экен Сапакты да б!лем... М ен шглдесшде шык кермеген кедей- мш, бала ж ок ку бас та мен. Жылкынды енд1 1здеме, ушне кайт! Экене сэлем айт. Жылкыны айдап кеткен Кокан урысы Пэрмэнэпп, ол былтыр Байсакалдын да малый тугел экеткен едк А як жетер жер емес, тещин те бермейдк Эрине, дэтке куат кой, сурау салып !зденулер!к керек шырар, tiipaK, Сапактьщ жылкысы бул еш рге сыймайды. Буран тек Н ур- бай датканын Ж эд ^ер ! Kipicce рана 6ip санылау табар ма ед1, кайтер efli? О л Тэшкендег! жандаралра ауызба-ауыз сейлесе алады рой. Э й, шм бшедй еш жылдай !здеп ет туы- сы Байсакалдын малый да ешюмнен внД1ре алмай жур емес пе? Шырарым, мал колдын кгр1, ер азамат аман бол- сын. Байлык мурат емес, кедейлж уят емес,— деп курсж- гендей леп шырарды Эйтеке. Ш ай iuiin, ет жеп болтанная кей!н кене карт улкен ойга тускендей тунере карады. Ел аксакалына сыбагалы ce3iii айтпау айып. Азырак анырып отырды да: __— Балам,— деп бастады ол,— карга тамырлы казакпыз гой. Сен маран жиенсщ, шешен Алшыннын кызы, б!здщ жа- кын карындасымыз. Жиен! жаксы болса нарашысы кунде- мейд1, куйеу1 жаксы болса кайны кундемейШ,— деседк Осы рас, ал шын жаксы сабырлы да Ж1герл! болады. Акыл осы CKeyiiien туады, ашуды да соЛ eKeyi ауыздыктайды. Ер ба- сына кун туса eTiriMeH су кешед!, шырарым, ауыр болса да 79

шыда, жубайык Лгыжан дуние салыпты. ©3iM де кеше есл- fliM,— дегенде К,ошан: — Рас айтасыз ба? Ауыру емес едРау, ез ажалынам олш пс? Ж о к... Ж а с нэресте жет1м калды-ау! Атын да кой- ган ж ок ед1к...— деп томен карады, е м квз1нен ж ас мон- шактап акты, дыбысын шыгара алмай булыкты. К уд ж би- лед|‘, суйген жарын ел1мге кимады, ауызы да бармады... — Сабыр кыл, шырагым, топырагы торка болсын. Д у- ниеден бос кел1'п бос кетпеген жан екен, артында шырылдап баласы калса, оныц не арманы бар? Ертерек екеш рас, 61- рак елмейтш жан болмайды,— деп кецж айткан кемшр Гулсайран, езшщ шерш де шет-пушпактап б!лд1ре кегп. — Шырагым, баланын тууы киын емес, оны тзрбиелеу ауыр. Бала ecin ер жеткенше, сорлы эке-шеше арылмас азап шегед!. Ал егер бала болмаса, одан улкен каарет та­ ры жок. Мына шешен Гулсайран ж ок 1здегенш баяндап, ез мукын шарып етт1 рой,— деп жайып-шуып, т е н т келген ка­ ра бултты ыдырата TycTi Эйтеке. — А га, с1зге ырзамын, акылдаскым недель Мен мына кек байталды M inin елге калай барам? Он ce ri3 мык жыл- кыны алдырып, экеме не 6eTiMfli айтам? 0 гей шеше адуын сд1, ж эстыры да бар, экем ете тентек. Егер Арыжан келЫ - Hi3 келденен кесапатка ушырап, ж ас бала шырылдап жет1м калса не Гстеймш?.. EcTireHini3 рас болса, ел ак суйек жут­ ка урынса, кедейлжтщ зардабын тартып кущренш экем отырса, он ceri3 мыц жылкыны жаура алдырып кек байтал- мен сумендеп менщ баруым торыккан эксмд1 тояттата алар ма?.. Шер устше шер жамалмас па?— деп К,ошан ойын 6 i- Tip e алмай зарыкты. — Шырагым, айыпка буйырма, мендей экеднщ уйше к с л т шындыкты еепмей кетущ жараспайды. ЭЫресе, уятты мен аркалаймын. Сондыкган елщшн жутка ушырауын да, жнен келш — А ры ж эннын ел1мш де, одан туран жиеншар- дын ж еп м калуын да букпей айтып ecTipTyiM экелж мшдс- TiM. Ж а я у ж уруш ж арамас, езщ 6ipa3 кун осында тынык. Торрайдагы до.сым Ж ан тас ж1берген Торраска да аунап- кунасын. Эбден езше-езщ кел де сол торрасканы мшш елГ це жет. Шырагым, сен жассын, тепкенде TeMip узер кунщ. Акылы жок жарым ес кедей, ден саулыры кем!ген д1мкэс кедей, осы екеушен баска Tipi жан кедей емес, менщ бше- TiniM осы. Буралкы журуд1 жактамаймын. А р ж эры н ез!и бш! ¥зын кулактан еспген хабардын 6api рас болмайды. Экем тентек ед1 деп отырсын, мумкш кезенд!ге ушыраран uibiFap, мумкш жиен келшге ажал тура курык салган шы-

Fap... Ж ер шалгай, KiMHiK кез1 жетед1? Толганбай ic ictc- ме!..— дегенде Эйтекенщ сол ж ак урты булк-булк eiin тар- тып турды. Так Ымерлеп келе ж атканда екеу! де тесекке ж а н т а й д ы ... — Келел1 ойын ыкшамдап ишаратпен ж етмзетш дак- ры л ж уй рж Эйтеке екен. Ж у й р ж те, жомарт та 6ip 03i. Ке- дейлжт! мойнына алса д а, мойып отырран жан емес. Ж ан - Tacjaft досы болудыц ©3i маран 6ip epTeri Topi3Ai,— деп ку- Д1г1н бм ш рд! Сэкен. — Шырарым, буран куджтенбе, енд1 сол Торрасканьщ мунда келу ce6e6iH айтайын,— деп жалгастырды Балатай. — ©ткен кузде досын caFUHFaH Ж антас сонау Торрай- дан Каратаудары Эйтекеге 6ip KiciciH ж!беред1. Амандырыи бйш ек болады. Жолаушыны он шакты кун жаткызып, ат- танар сэтшде Эйтеке Ж антастай досына мынадай солем айтады: сБарсан сэлем дегейс!ц Кошкар ¥лы Жантаска, Жер1м1з шалгай, жан баска... ЖуР'<з Meiiiii свз1мдей, Жуандыгы езшдсй Керек бон жур торгаска»— дейдь Ердщ кунын eai ауыз свзбен шешетш д э н р ы л Ж антас Торраска атты кыстын ш ш д е 6epin ж1бередк Досы сыйла- FaH сол Торрасканы Кошанга M inri3in , будан кедешнде де тойра барран жомарт Эйтеке ж аяу калады. KiMHiii утканы, мм ш н утылганы белгкнз. Эйтеу|р, Ко- шан ем ip бойы атка мшбегендей куанады. Торгасканы ауыздырымен алыстырып Аркага тартады. Сапактын ауруы осы квктемде басталады. Бурынгы квк- саулыгына квлденек наукас косылады. 1шкен тамагын куса бередк Б1реулер кыл тамак деседк енд! б1реулер токал жа- ды еткен деседь Шреулер мал кайрысы, б1реулер жан кай- гысы деп елшеп-шшед1. Толып жаткан торамжылар, ешк1м дол басып таба алмайды. Сапактын он ceri3 мын жылкысы К,аратауда колды болды. Квк байталмен Кошан кангырып кетшт! деген хабар дунк ете калады. Аркадагы акборанга ушырап бар малын 6-289 81

ж утк а алдырады. «Кашкан да аллалайды, кутан да алла- лайды» дегендей, осы тэр1зд1 ауыртпалыкка килжкен Са- пактан кун даулаушы кебейедк Bepi де аллага сыйынады. Ж е а р дауы, жер дауы — неше турл1 пэлелердщ басы кыл- тияды. Жытылып жаткан адамды ит кана каппайды. Кей- 6 ip адам мундайда эйенкестж ж асап, сыбагасынан кур ала- кан калуды, акымак болуды б1лмейдп Демб1, Байыр келедк Булар жутка килшп канрырып ел- ген балаларына кун даулайды. Эм1р, Дэюннщ эруарык Ti- р]лтед1. Талай-талай штелген зорлыктар, 6iTey жара боп, шор боп б1ткен сыныктар ашылады. Кедей Сапакка жаманшы- лыктыц 6api жабыса береди Ел нысайын алыстан тусшетш ¥лдай уйшдег1 барын 6epin аттандырура дайын турады. Жы л он eKi ай cinip reH енбепн сурап атпыраш Аккозы да келедк Акмоншак аттыц бэйгщен келмей калуын бул Аккозы ¥лдайдан кередк Сол бэйгеге дэл шабатын кун! танертен алакебеде екг бшем куйрык пен орта шелек бие- Hin сутш берген1н K03i шалады. Ендеше кырсыкты ез1 жа­ сап, б1реуден Kopyi батады. Ел алдында маскаралап, айып- ты Аккозыга аударуы да онай тимейдп ¥лдайдыц елгезек болуы да осындай себептерден туады. Кетпей журген кыркылжыннын зардабы урымтал жер- де удей туседи Аккозы кадалган жершен кан алады. Eciri достар, замандас сыйластар колдьщ ю р 1ндей кырын ж уп- редк Таукыметтщ 6 api кедей Сапакка уймеяейдй Жемтж- TiH басына куплгендер жиналады. Таласып, тармасып тус- тусынан жулкылайды, бутын — бут, колын — кол етш ит сЫ кпеге салады. Сонымен, эбден туралаган Сапак жалгыз уй калады. AypyFa шалдырады. Ь1рдуанра жауыр кара сур атты жегш, ¥лдай eKeyi Сарыала келге арен жетедь 14 Баяры Сары ала кел эл! ез орнында. Токабайдык кара лашыры жок, eaceci кетерщк1 жет1 канат акбоз уй болып- ты. Балык аулау Kaci6i пайдасын тиг1згендей, тату-тэтт! eMip сурудщ улг1сш KopceTin, Токабай мен Камка Дзе ко- сып катар отыр. T a6 aF a салраи кып-кызыл шоктын устшде танауы желбендеп, акыман шырт-шырт туюредк какпары булк-булк етед1, шок шыжылдайды. Сары жез самауырын куране дем алады. Он жакта наукас Сапаи, ынырана ынкылдайды. ¥лдаи

куйеушщ ауызына мактамен май тамызады. К ею рд еп со- райып, шалкасынан жаткан Сапактын ею езушен тегшген майды анда-санда ¥лдай суртш , кургатады. Ауыруы мен- деген екен. Денеш суып бара жатканын сезш ¥лдай coh fh сезш айтады, кешу алысады, «Keiiiip меш, ажальща ортакпын. Сен енд1 аттанатын конаксын, саган тапсыратын аманатым бар. Акыретке барранда Каррашыма сэлем айт. Эруагы ырза болсын. Кыршын куншде жазыксыз кетin едк Бай ке- дей болды да онын акылы сабасына T ycT i де! Алдына T ip i жан шыкпай эбден аскан бай актарылып тегюд1 де! Сол байдын аты бэйгеден келмей сорлы Жортыкдъщ торгаска- сы келдь Тап сол куш ала KeyiMfle турып, елдщ кезш ал- дап, урланып ж урш Акмонш акка ею бшем куйрык асатып тойдырран, 6 neHiK тун аскан с у т т 6epin сусынын кандыр- ран да ®3 iM ед1м. Сол Акмонш ак бэйгщен келмесе, байлык- тын сары сынатынын уратын eaiM. Кеше Арыжанды елтгргпм, тап сол сорлыда еш!м жок. Оныц сэры ала сандыкты ашкызбауы да e rip iK болатын. Енд1' айтайын, осынын 6api жапкан ж ала, ж аккан куйе. — MeHi дузкара де, адал жарым efli деп аттанба! М еш ц KeriM 6iTTi, 6yriH елеем де арманым ж ок... BipaK KeriM сен- де емес, байлыкта едк..— дегенге С а п а к кубгрледк — Ж агадан алган ж ау байлык болса, етектен жулма- лаган каншык сен екенещ ро й. К е п т м бэрш, акымак мен... Жет!мег1м, Кошаным,— деп ойын 6iTipe алмай ыкылык ат- ты, оныц ко л - э я ры cipecin калган, Ke3i аш ык'жатыр. Тока- бай келш суык колын устады да аят окып дем салды. EKi KipniriH айкастырып, кезш жумдырды, бетш жапты. Сапак­ тын у з ш п кеткенш б ш п : — Тек сарнама! влж тен KeriHfli алушы ма едщ? Ж ап ауызынды!— деп экес! Улдайга зеюрдь Сапактын сандыра- ры анык есплдк жер-жеб!рше ж етп. Камка Mi3 бакпай отырып калды. ¥лдай оСы шешеден туран рой. Кудайберген уйге K ipin келдк Сонда осы Токма- гамбет уш-терт жаста. Кеп уакыт дэмдес болып едщ, хош ендк— дедк Жылкыны жауга алдырраннан кеiiiн Сапакты KepreHi осы. Сэуленщ елгенше эл1 eKi ай толран ж ок. Ж ана- зада кеп адам жылайды — эр юм ез кайрысын ойлайды. — ¥лдай, сен де 6epiK бол. Ж ет!мегщнщ тшеуш тше, сол аман болсын, Кошан енд1 келмес, бул манды кермес, cipa!..— деп Кудайберген ойын аяктай алмай солкылдады. — Мен Сапакты eMip бойы жаксы кере алмадым. Bi- рак бойым жетпедь Е н ш елш жатканда кек алу акылсыз-

дык. влж тен T ip i Kici темен турады,— деп ойыи шагындап оаяндады Кудайберген. — Сапактын елердеп т!леп бар, мен! Кудайменде езе- hihih жиегже койындар деп еде Оны калай етем1з. Алые жер Fofl, KiM барады. MiHe, осыны акылдасу ж ен,— дед1 Токабай. _ Ол киын емес, ез!м барам. Мына Токмарамбетп ¥л- дайга тапсырсам болтаны. Осы арадан Кудайменде мыкты атка кундш жер, TinTi акырын жургенде де ара конып тусе- М1з. Осы жерде отыртан шоркынды балыкшыларта хабар айтыцыз, 6api жиналсын. Е л д ж icTeciH. Keiueri Токанын куты Сапакты 6 i3 айта калтандай eTin жвнелтелш. внкей шонжарларта мерт болмалык, олардын бел!н сындыра- лык!— деп туйд! Кудайберген. Будан жаманында да тойта бартан, турмыс тепшЫн та- лай керген балыкшы ауылы 6 ip женнен кол шытарып ын- тымакка келе калды. Егеудей он шакты жшгг дайын турды. Сапакты тенге салып, кыл арканмен шандып тастады, eKi жатынан ею салт атты ж т т кетермелеп такымына басты. Суйретш ала женелдп.. Сапакты н yuiiH де, жетгсш де, кыркын да, жылын да ¥лдай ез экеа Токабай уйшде етюздь — MiHe, ¥лдай шешем1з Кудайбергенге содан кейш ти- д!,— деп эн пм есж аяктады Балатай. Bip мезплде KenTi басынан кенпрген дантыл картж аяу Ж1*птке толтана кез тастады. Жет1мек пен Токматамбет на- мазта уйыгандай Tic жарар емес. — Балам, ертен ж ок 6ypci куш ж ур, жолын болсын, кер беепш такымына бас. CeHi келген куш таныгам,— дед1 карт Балатай, бет-ауызы ажарланып сала бердь— Мен са­ ган уш эйелдщ, уш шермендеш'н энпмесш баяндадым. Yui ардагер ананын мунын шерт^м. Есщ де болсын, мундай аналар эл1 де бар. Солардыи жогын жоктау енд1 ceHin мш- детш. Сен жассын- — Байкадын ба, балам, мен осы узак Знпмеш айтып отырганда мына eKi шал меш ею жерде тосты. Bipiw ie мы­ на Токмагамбет какты: «Сэуле мен ¥лдай шешешздщ кайсысы артык efli — ашып айта кетвдз»,— дед!. Ал , тап кеше Ж е лм ек: «Агыжан KiM 63i? И т жемеде ел д ьау», деп булк erri. Осы екеуш де т уа н д 1м, 6ipaK жа- уап бермед1м, уакиганын ж ел!сж бузгым келмедь Енд! ай- тайын: — Бул эйелдерд! салыстырудын кажет1 жок. Yiueyi уш арнада. Туйешн жампозы — аскан жуйр1г! желмая, жыл- 84

кынын шандозы — алдына жан салмайтын тулпар. Ешкай- сысы ез орнын бермейдк — Шырагым, саган тусМ кт! болу ушш еамде калран 6 ip эцг1меш ескертейж. Баягыда мен Туркстан бардым. Жэд1герд! тауып алдым. Ол меш 93i окытты, Тэшкен апар- ды. Квп тэрбиеледь Мен кеп канрырран адаммын, ку кедей- лж не гстетпейд). Ел керд1м, жер керд1м, мже еши yftipiM fli тауып, кеп нэрседен кенш м кайтып осы жерде отырмын. Заты, курес адамы болып тумаран сон, жалтак MiHeaiM би- лед!. Тукке тусшбед1м де осы беги макулдадым. Ак патша тусында да абактыныц дэмж таттым, мына Колчак ешме- тщ де мойныма буралыгын салып кердк.. Я , калкам, «ту- бжде тыныш жургешм Tepic кермед!м» дейд! рой Абай. Сонда 6ip энг!меде отырып Жэд1гер агай сейлеп Kerri, бул Туркстанда едь — Мен бойдак болсам,— деп бастады ол.— С ол уш эйелге кыз кунжде калада кездессем. Сэулеш epTin жиын-тойра именбей барар ед1м. Талай боздакгармен шаршы топта ойнап-кулсем де кецл1ме кудж келмес ед1, онын шашасына шац жукпас ед|, б!рге бареан жолдасы меш'н бет!ме де нпркеу келмес efli-ay! Ол мейлж- ше адал жар. Мысалы ушж айтамын, меш ердщ кунына, нардын бу- лына KeciM айтатын улы даура шакырса, coFan кы м сы н- бастан Улдайды апарар ед1м: Ел арасы егер болганда, кек- Tecin керерар отырранда бил1кп сол ¥лдайра айткызар efliM. IHipKiii, Улдай кесшлесе де бжетж, кезекп жер!нде кешiре де (Нлетж едьау!.. — Ал еши уйлену кажет болса мен Арыжанды алам. Ол — бакыттын алтын 6eciri. Адал сушсуден езге екеу1м1з- ДЖ арамызда ылрал жок,— деп ойын аяктап едь — Ал, еши жер аягы кед ш , балам. Б1раз кун дэмдес болдык. Жалрыз-ак айтарым Kapi-куртан казактын уш ша- лын алдап кегли деп журме! 1 шжде ат басындай алтын жатса, сактай бж! Б!з ырзамыз, сырыца ортак болып жа- манат алгымыз келмейдк Арманда еткен апаларыцнын иа- мысын жаура ж1берме. Тенджке жетюзу мждетж. Заманы- ка кызмет icTe! Сэкенд1 мен бипем, бжем!— деп кайталады Балатай. Keuieri жаяу, квнш каяу ж!г1т, бугж атты, ашуы кат- Сарыадырдан шыгып, естект! бетже устап Есенге тура

тартты. Бул Сейфулланыц Сэкен!, ел ж е бара жатыр. Ж а- пан тузде жалимз жорыткан жолаушы. Талайы кетерлиб, жулдызы онынан туран ж!шт. Kep6ecTi гулей женелдн уст! салран тесектей. Ауыздырын карш-карш шайнап кейде ала кашады. Ж урерде колтыгынан демеп аггандырып салран Ж ззи- рэ кекейшен кетпедг. Оныц майысып, темен карал «жолы- ныз болсын!..» дел сызшла шыккан дыбысы сыбызгынын уншдей нэзж естшд|', куларында тунып калды. Балатай карттын бейнес! квз алдында. Энпмеш есшен кетпедк 0 cipece, уш эйел — капаска тускен уш тоты кус: ¥лдай, Сэуле, Арыжан кескшдер1 еайрап кершдл Турлл турл|' -голкулар билед1, бэр! жиналып торыз жолдын тора- бында душарласты. — Тецдж, тендж керек!— дел куб1рлед1 Сэкен. Тандап табынатын тэшртм.сол, мешн жолым осы,— дел бекш д! Баярыда семйнарияда окыраны, алган б ш н к устазда- рынын айткан свздер1 — бэр! келш торайласты. Толранды Сэкен: Квз ж етюа'з квне, сонау грек елгаде Афинаныц атакты патшасы Перикл мына Райса пайрамбардан бес жуз жыл бурын болган Fofl. Сол Периклдщ мектеп досы Анаксагор мен тустасы Сократтай философтар кудайды. ж ок дел вл- ген екел. О л кез — кудайлардыц балшыктан жасалып вте Ke6eftin кадыры тускен, ойыншыкка, мазакка айналган ке- 3i-a y , cip a ! Ш рак гажап та емес, кудайды ж ок деушщ езш- де-де 6ip нанымнык нышанасы жаткандай! М умкж , олар- дын кудайы «нанбау» uib iFap. вйткеш , нанымы жок болса Сократ отка ер т ел т , Анаксагор айдалмас едк Нанымы ж ок болса Ш ираздан шыккан акын кыз Хурратылрайн эшафотка ерюмен барып аж ал кушарына e3i шрмес едг. Хурратылгайннын да мукылас мойындаран д ш болган РОЙ. Француздын Талейраны узак уакыт кудайра нанбаран, осылайша э з э з в д ж сонына epin сексен уш жыл сер гелден­ ге тускен. Акыры, сексен терт жасында кудайды бар дел б ш п , жанын жэннетке тапсырран екен. Сонда француз журты: «мына сум Талейран келш сек­ сен уш жылдай кудайды алдап келш, жеме-жемге жеткен- де албастыны да жер соктырран fo h»— десш т! Я , Талейраннын алдауы рас, вйткеш кудайра налудьш непзшде де не алдау, не алдану бар емес пе. М умш н, Та­ лейраннын «нанымы» алдау uibiFap. Картайып, можа болран уры е з ш ц такиясын езшен ур-

лап, жанбаеынын астына басып, соган жубанып отырады дейдк Уйренгеш урлык кой... Сократ, Анаксагор заманында грек журтында кудай епетейаз коп болыпты, 6 api де тастан жасалыпты. Аполлон, Амур, Психея тарысын-тагылар. Талейран тусында кудай- лардык саны ушеуге T y cin T i — эке кудай, шеше кудай бо­ лыпты, М ариям ана Исаны тауыпты да кайта кыз болып KeTinTi, ал Исанын Q3i ел in калыпты да кайыра T ip ta in ас- панга ушыпты. Сондыктан акылды Талейраннын нанбауы да, алдауы да киыкты. Bepi келе мусылман дщ! шыкты, мунын кудайы жалкы туып жет1м калган туртшшек козы сиякты. Онык ,кез1 де, ауызы д а , кулагы да ж ок, эйел де, еркек те емес, 63i ту- майды да, тудырмайды да, осывдай екен, сонын. устше ме- кенс1з кезеп те сол. Ендеше, буран сену де ойланган жанра окай тусер ме? Э р ю м ез заманынын ж ем1Ш, мен ез дзу1р!мде отырмын. EcKi адыра калды, сокыр сешм куйредк кара тун айыкты, жаркырап так атты, тещрек тепе алаканнык аясына тусти Еылым билед!, адам устемдж алды — аэроплан жасалды. Алты айлык жол алты-ак адым. TeHCi3 телегей осу кезекше кездест1м. Заманамнык T ia e r i коммунизм орнату, жалпыра б1рдей тендж дэурен!н куру. Такдап, талрап келгенде, еткен булдыр дуниен1 еске алранда менщ де табынатын TanipiM болу керек, онын аты — Тендж. М ен Keu ieri кешпел1 елд1к, мэдениет1 мешеу, буратана улттык улымын. Маран тендж езгеден бурын керек, ендеше такдараным д а , табынарым да тендж, коммунизм. Арманда кеткен, боранда ырып елген Кошкарбайдык KefliHiH ж азам. Тецш тауып, муратына жеткен Айшаны жырлаймын. К,алык казак эйел1р!к кунджте журген кал- пын суреттеп, келешекке, эдш джке шакырам, текД1К ymin куреске баулимын. Балатай карттык барлык ойын кабылдамаймын, ол жалтак, можа шал. 0 3 iMe KeperiH алам. «Болса да алые кызыл кун Шугыласын шашты алтындап. Кашыгым менщ бостандык Келд| алдыма жаркылдап...» «Унемдеп, елшеп кун еткеру уш ш тумай; дуниен1‘н сасык байлырына жетуд! максат кылмай, кырандай жер-кекке ка ­ нат жайып, дуние шет!не кез Ж1берген, асау тулпардай ки- ырсыз алыска кулаш керш бакыт, махаббат !здеген жас- 87

pТ„ ‘m„р с-алСгеанндэенрдгеер» осы! «¥■ ” \" u e p l Асауменен алысып * y - „ ~ ¥раным КУРСС’ орнатаРым тендж - коммунизм, Кы­ зыл та нды кутем!— деп куб!рлед1 Сэкен. Аидаланы дуб!р л етт шауып келед! кербест!. Уытты жас Ж 1ПТТ1Н токсан толгамы осылай t o f h c t h .

(Мухаммсдия анп'мес!) «бзгсге угындырмас e3i бузбай, Сыпшыдан сакта кудай сортан туздай. Шатаскан шалдуардан жшркенем, EaiMiiiii eaciciHen сез айтдызбай». 1лияс, *К.улагер>. — Е л 1м!здщ еткен ем1ршде киян-кест ырылдасулар кеп болыпты Foil. Py-pyFa белшш алып, талай-талай ешм- ci3 дау-mapFa Kipicce керек: Уак-туйек шктер зорайып ке- Tin, келел! anarrapFa да m n ir irr ri. Азгана тай б1ткен байлар карашысын карактапты, куш- т|'лер жалактап эла'здердщ турасын тауысыпты. Неше алуан кызык уакигаларды т1рш ш ктщ тепюсш кергендер тамсана шерткен foA, 6i3 солардан ес т ш к . 1шкен мае, жеген ток байлар мундай кысыр энг1меш не кылсын?!. Хатта калмаган ежелг> ем1рдщ cypeHci3 сикын карттар жетюзед1, абайлап тыцдасан, талай сергелдецнщ уетшен тусесщ. Олар арман еткендей кызыктырыи, кыздырмалап айтады, 13 тастап жалтарып та отырады. 0 м1рдщ китырко- сын жетш б1лген шораяктар fo h, 6 ip ауыз сез1н мынга ба- лап айта алады. Б 1рак суду сыртына эуестенбей, iuini сы- рын угалыкшы, жылтыраганныц бэр! алтын емес-ау, cipa!.. — Еснще болсын, калкам, акылдын д а, ардын. да Heci кедей сорлылар, олар ем 1рдщ ыстык-суыгын жет1к б м с д 1, неше турл! накылдарды да солар тудырран гон, мш е сон- дай суцгыла жандар елее атаусыз K erri-ay , ал содырлы сот- кар байдын 6ipeyi елее улы думан ас бер1лед1, елдщ аузын- да калады, мешн шымбайыма осы батады,— деп ауыр кур- с!нд1 карт М ухаммсдия. Арналы тарлаинык ырракты уш , ойлы сез1 меш салган жерден билеп экетт1. Унс!з тындай берд1м. — Бугш мен де с е т ежелг1 сурлеуге салып кер етн; ба­ лам, керегш 03in тандап ала бер,— деп 6 ip жымиып койды карт. — 03ine мэл1м, Мухтар аган Тобыкты Бежей асын К,аз-

балада Шыцгыстау баурайында бердк Сонда жер каныс- кан топ жиналды, май сайдан акты. Сойылган малдыц ушы-киыры ж ок. Желшбеген ет, ш т м еге н кымыз кал- мады. Э р атаныц улы осы аска ез сыбараларын экеп жатыр. Dip атадан кел|'и Кунанбайдьщ Абайы да он уй тжирдк сол он уйге тусетш конарына арнап он ак байтал, кысыр- дын бес таны, жиырма кой сойдырды, сонын iiuiHen он кон- ды Абайдыц туFan uieineci ¥лжан yfirripin, eKi ксбеже cypfli араластырды. Баскалармен бэсекеге тускенде Абайдыц та- лайы асты. «Беж ей асына Каркаралыныц Аргыны, Жет1судын Ж ал- айыры, Сем1з Найманы, Ылдидыц У а к Бурасы, Даранды- нын Kepefti бар, тал ай улкен рулар келдг..» «Табак тартура еншек жорра аттарды сайлапты. Бар- лык ат KyMic ертокыммен ерттелген. Кутупп ж т т т е р бас- тарына Teric ж !бек орамал байлапты. А с ошарымен ею ара- да булар кос табактан алып, катар ызрытып женелгенде, елке бойы жайнап кеткендей болады». «Бэйгеге ж уз елу ат косылыпты. Он атка бэйге аталып- ты. Бэйгенщ 6 api де тогыз-торыздан. Алдынры бэйге — туйе бастаткан торыз, екшии — жамбы бастаткан торыз. О л ж амбы Kemeri ¥лж ан экелген кесек KyMic «тай-туяк» екен...» «Улкен астын Kypeci де улкен. Балуандар байred де то- рыз-торыздан»,— деп М ухтар аран толраранда, сендер уйде отырып тамсанасындар рой... Беж ей асына келген кепш ш к 6 ip тунеп таркайды, екж- mi кунге алыстан келген ет жакындары — нарашылары ра­ на калады. Em u Ереймен тауында, К уса к келш щ жагасында 6epi.i- ген Керей Сарынай асына баралык. Муны 1лияс аган жерБ не жетшзе жырларан болатын. Онда бэйгеге 6 ip мын уш ж уз ат косылады. Акынра артырырак айтса да жараса бе- ред1 рой. Осы Сарынай асында: «Тэтт! жал, казы, карта мая-мая, Дамылсыз дастаркаиды журген жая... E ti — тау, кымызы — кел деуге болар Лнтканда тартыцкырап астын сынын»...— деп Te6ipenefli ол. М ш е, конак асын ссылай бер!п болып, енди акын 1липс бэйгеге косылатын arrapFa ауысады, сонын iuiineH тандап алып Акан серш щ Кулагерш суреттейдк

«Тэует бас, камыс кулак, куарган жак, Кулан жал, булан мойып, кой жуткыншак, Коян жон, жазык жая, жауырынды, Кус топшы, кос шыитары калкынкырак. С ж 1рл1, жер сорарлы, аягы Tin-, Журсе де жаздай куры болмайды ток, Кез жарым кесер баста кеам ет жок. Какпан бел, калбарайлы, унпр сагак, Шапса жел, Mince жайсак, турса селсок»,— деп ауызынан суы ара суктанады, артынша бэйгеден оны келт1рмей дымынды куртады. Заты, «тулк1 тес, тазы т1зе,^ ит ж ш нш ш » деп суреттеуше Караганда, T in T i, Кулагер бэйге­ ден келмейтш ат тэр!здк М эстек пе, калай деген сур ак туа- ды. «Эттегене-айы» купил ек Ы ш билейдь B is сол аста ж ок M ix -a y , Кулагер бэйгеден келе салса еш шмнщ еш нэрсеа кетпес efli, 6 ipaK, амал не? Алтай ш ш д е М ур ат руынан шыккан тер!с азу, тел1 тентек, бай Батыраш Акан cepiHin Кулагерш жазыксыз елт!ред1 де, езппн Кектуйгынымен 6 i- piH in i «топлэды» алады. Екш пи ат Айтбакынын курен!, ym iH u iici Шорманнын Садуакасы экелген ш ораяк кэр1 бу- С ез сезден туады гой, енд1 осы кезеп келгенде мына 6 ip атты коса айта кетейщ,— деп кетерше сейлед1 М ухамм е- дия.— Халкымыздын бедел1, торт аягын тен баскарь жор- Fa — акын Абай мынадай атты арман еткен: «Шокпардай кекш бар, камыс кулак, Кой мойынды, коян жак, бекен кабак; Ауыз-омыртка шырыккы, майда жалды, Ой желке, ушрейген болса сагак. Теке мурын, салпы epiii, узын ticti, Кабыргалы, жоталы, болса кушти Ойынды eii бвп-бвлек, омыраулы, Тояттаган бурюггей салык recti. Жуан, тыкыр бакайлы, жумыр туяк, Шынтагы кабыррадан турса аулак- Жер сорарлы, ciHipai, аяры Tin, Жаурыны етс13 жалпак тактайдай-ак. Кен сауырлы, тар мыкын, калбарайлы, Алды-арты б1рдей келгсн ерге жайлы. КПдерлт жуандау, бота т!рсек, Бейне жел, тынышты, екпшд! Minin журсек. Ею кезш тецкерш, кабыргалап, Белдеуде тыныш турса, байлап керсек». дейдк К,осар св_з жок, мшыз Mycin. Осы атты 1886 жылы Рабдулла Токай туганда кырык 6 ip жастагы Абай тэр1зд! акын aKeci шуйшплге тарткан сиякты. Ж ан а туган нэресте 81

ержетш, тубш де Троицкие келер-ау, сонда Казанга кай- тар жолына Minin кетеin, немесе жегш кетеin деген у м т бар. Кырапя ж ан, акын Абай алыстан керген екен. KyTiMi ке/пскен, кессм аяцдайтын, эсем желет!н ж арау атты Токай 1907 жылы лэкшенкесше жегш Троицкщен шыгып Казанга жвнелд! гой: «Жеклр1п пар ат, Казанга туп-тура кетт!м карап, Шаптыра атлариы кучер, соккалап та тарткылап»— Деу|' TeriH емес. Мына ортага жеплген ат Абай сыйлаган «тыкыр бакайлы, жумыр туяк» тулпар болса керек. Казан- га сол куш ж еттзч гой. Абылай ханныд торына тускен, калмактын сулу кызын бостандыкка карай алып женелген Керкежскп айтайын- шы. М уны Сэкен агад былай толгады: «Квжектей камыс кулак, сымпые куйрык. Буплген бадана кез, м1нс|з суйрш. Ллмайды канатсызды капталына, Жуйтшсс кез wiecnec сагым жуйрш, Жстектеп, элекедей кежек кердп Серке сан, бога т1рсек ежет кердп Шаужайлап аяндатып 6ip жас ж т т, Ti3riiiiH катты кымтып тежеп корде Ccaipin, аузын ашып, кекке шапшып, Кежек кер кобалжытты устеп ердп Жулкынып, ауыздыгын карш-карш шайнап, Тукырып, кушырланып, тарпып жердь Шиыршык атып, билеп шырк айналды, Уытты екшшмен шарпып желдь Женелд! аузын ашып керше'тацлак, Ыргыды куйын соккан бейне канбак. Не кумай, не булдырык. не канбак дсп, Лйтарсыц карамасан эбден андап. Сэйгулж Куандыктык арда Kepi. Жорыкка Барак батыр Minren тандап. Жас елж кстт1босап туткын колдан, Жас кулан шыкты ойнактап тускен ордан. Туткын кыз, Керкежекпен кептер куеша, Жытты енд! босанган сок тем1р тордан»,— дсп ойын аяктады. Осы уш аттыд ушеуше де кызыгам, шырарым, колга туспейтш канатты тулпарлар гой булар. Bopi де сайдыц тасындай сэйгулжтер. Алайда, Абай аты мен 1лияс аты бел- дсуде байлаулы тур-ау! Келденешнен карап аякын да, жс- л iciH де, шабысын да болжап айтады олар, ал Сэкеншц К ер кеж еп, оныц бар кимылы кез алдьщда, Сэкен болжа- 9*

майды, аяндатып та, желд1р!п те, шаптырып та керсетедн Азам ат сорысы кезшде жауга ш апкан, каш са кутылган, ку­ са жетш душпанын куйреткен, бостандык зперген такымы- на баскан аты болар-ау, cipa,— деп 6 ip тежеп койды М у- хаммедия. Осы уш атты салыстыра ке гп де, енд! энпмеш с кiишi багытка бурып Ж1берд1. ♦ Бак туын турганда устап бупн казак, Keuiai судай тасып, оттай маздап. Нек! кун ел1м керген енд| ойласам, KepiHep кейде корлык, кейде мазак». Мен ез1'м б т е т ш Корыспай асын айтайын, сол аста бэй- геден келген кедей Жортыктын жауыр Тортаскасын баян- дайын, бул ас эл п астардын бэршен де бурый берклген гой,— деп у з т ге н ойын бттел ед! карт М ухаммедия. Корыспайдын «кыркын» берш, нелеп жылы болатын аска сауын айтылды. «Ош ак басына» Баргана, Айткожа, Сатыбалды сиякты уш арыс ел жиналды, бэр! де жумыла дайындалды. Ар уак атын атасып, кудай д е с т , 6ip жагадан бас, 6ip женнен кол шыгарысатын болды, Te6 ipeHice сейле- cin, imTepi ж 1б!ст уэделесш тарасты. Сойтш , елд1 еск1 ережеге шакырган, ынтымакка мурын- дык болган api мерекел1, эр! азалы жиында сыбагалы бас- тарын мужысып отырып, келел1 энпмелер айтысты, эл п уш арыс елдщ и п аксакалдары Корыспайдыц асына тогыз дуан ел шакырылсын деген пэтуага келдк Кекшетау, Омбы, Кереку, Семей, Каркаралы, Эулиеата, Торгай, Атбасар, Ак- мола дуандары аталды. Конактарды куту ошак басындагы елдщ мойнында, Екшип сезбен айтканда Корыспайдын «ошак-басын» биле- ген, BeciMHiH эдем! токалы Дэулетбикедеи туган: Баргана, Айткожа, Сатыбалды отаулары. Keuieri Токаныц уш отауы 6yriH ecin-ошп, уш арыс ел болганда, сонык 6ipi Айткож а- ныц cy6eci Корыспай дуние салды. Куйзелш кыркын берген жер мына Темешт!н Кум кол! едн Корыспайдын кыркын от­ м я т , уш отаудын аксакал-кара сакалдары уэделесш тара- ганына мше бугш аттай 6 ip жыл. Осыдан 6ip ай бурын Корыспайдын «О ш ак майлары» болып oTTi. З р отаудын экелетш уйлер! де, соятын сойыс- тары да сонда белплендь Корыспай асына бес ж уз уй т т л д к Сиырдын буйрегш- дей кырык ру алабажак уйлер колге ynipefte карап, б1рде-

мен' \\'3Д'ГС куткендей, кшз есштер шалкасынан турипп, мандайшага Бинген екен. Аска келген бэйп аттын бас-басына 6 ip-6 ip уйд| онаша беретж елдщ ежелш ережеск Уй Kicinin санына карал бе- ршмейд!, бэйгi атка бершедк Алтай — Токада осындай эдет бар. Тамыз айыныц тымырсык ш уак куш, мезпл бесшнен те- мен тускен, келейке узара бастаган шак. Боз к е л д т айна- ласы кику, дан-дун; куркглдеп урген Kapi тебет, ульжан каншык, мацыраган саулык, жамыраган козы, шсшеген бие, oKbipanFan aftFbip, мешреген сиыр, боздаран щген, шн т 1рескен ел б!реуд! 6 ipey б ш п болмайды. Кулакты тунды- ратын aftFafl-yftFafl д а шырып жатыр. Казылран жер ошак, буы буркырап nicin ж аткан казан-казан ет, eki иырынан демш алып, бусанып турран сэры самаурын, шайын демдеп, кампер'кенщ устше койган акыман, тал 6 ip кос куларын кайырып, куйрыгын делдите киген есерлеу бозбаланын же- кей тымары тэр1здь Ж ер ошактан самаркау кетершген те- зект!н кою боз TyTiHi ак буранын Hip кобыз мойынындай бурала созылып кекке ушады. Аслан асты булынрыр. Ш у езенш мекендейтш Kirni ж уз ж ей болыс ел — тама- ньщ биi Ерубай осы аска торы аррымактын бел баласы бэй- ri кекп алып келдь Шаршы топтан сурылып шьтатын, ал- дына мал салмаган жануар екен. Ерубай бастаган топ келш аттан тускенде эр дуаннан шакырылган конактар, лек-лек болып, тус-тус жактан ан- дай бастады. Ишдеген сабадан актарылран кымыздай 6 api к е л т Боз келге куйылды. Телегей-тещз улы тобыр Боз келдщ жиегш KeMKepin экетт1, келденеш ат шаптырым ай- дын кел 6 ip шарын шунгыл тегенедей кершдь Э р отау алдынан шырып, енпнсше тиген, ез коиэрын ез1 T y c ip in ала бастады. Баганалы найман К унан каранын баласы карагср атын алып келдь Бул еткен кузде кшк соккан аты шулы карагер. Kiiui ж уз Мысыкпай асында токсан шакырым жерден ай- даган терт ж уз аттын алдында жалрыз келген карагер ат. Омбы дуанынан Бэсентшн Казангап ж1берген боз ар- рымак келдь Боз аррымакты жер бастырмай ap6aFa мш- ri3in, элпештеп экеп т у а р д г Бул кэдуш п терт аяктыга шал- дырмайтын араптын кек мойыны. . Кекшетаудын Карауылы «Кек би ксит» экелдь Бул — TypiKneiiiiin теке-жаумыты екен. Эулиеатадан Уйсшнщ Желкуйыны, Керекудщ Квгала- сы, Семейден Тобыктынын Децасары ж сгп .

Осы to fm 3 дуан ел шакырылран, адам айткысыз пет'р сойыс сойылып, ак май сайдан аккан Корыспай асына уш отаудын 6ipi отыз уй Елгелд1 шакырылманды. Там ак аяп, немесе араздык керсеткенджтен емес, эшешн ея еуаз умыт калады. «Корыспайдыц асында жоргаламаганда атаннын басында жорралаймысын..-»— дейтш Аркара аныз боп та- раган аты шулы ас осы. Жер дауына, ж еар дауына ушырап, барымталасканда, ата улына арнап сыбара улесДретш санлаура шршкенде, кикуласып шар басына тускенде «мынау ез1м!здт Елгелд1 атам баласы, бет алганынан кайтпайтын беделд! атам ба- ласы Fofl!» десш дорштеп кетеркед1 екен. А л , мынадай кы- зыкты думан-той, кодел: жиында «элг! Балыкты-Баятарда отыратын ж атак Елгелд1, отыз желком Елгелд!» десш кан- кулап нулшш те алады екен... Yin отаудыц кенжеа' Сатыбалды, сол рудыц осы кунг( улы шанырагы Телгозыньщ ордасы, 03i экелген ж уз кара- лы уйдш дол ортасында тур. Баррана уйлернпн ортасында тенкшп Самайдын yfli тур. Yui отаудын деш‘ Айткожа, осы Айткожадан келген уйлср- дщ ш ж д е Сапактын ордасы, онын он жагында Кошаннын кос отауы кос жумырткадай болып кершедь С ол жарында Сыр-втанбайдыц yiii. Сатыбалдынын уйлерш аска экелш, coFaH; мурыидык болган Телкозы, взiнiн сыйлы конарын, кудасы Сармантай Азынаны куту yrnin ойел1 Келд1бай бэйбшёнй ала. келедь Сонда Телрозыныц Kopi meuieci Кулэш, он жасар улы Шон да мерекен! 6 ipre керсдк Узд 1ге ж урш , алыстан канырыры тутеп, сусап келген ж ат конактарга кымыз бершедк Кымыздан кешн ж ас бозбалалар атпен ж урш табак-табак erri тарта бастайды. Дол осы кезде Сапактын ордасына уш отаудын, аксакалда- ры T eric жиналады. Сэлемдесш, жайгасып отыра бергенде асыра басып К,о- шан Kipin келед:'. оныц артын ала жылкышы Кудайбсргеп солем беред!. Баласынын женштектешп кеткенш Сапак жактырмай калады. Танауы делдшп, eKi урты. суалып, ка- нып inline тарткан Кошаннын KeCKinine Караганда ауылдыц желкесшен ж ау тошп туррандай. Ж ез мурт сэры Кудайбер- гешпц шиюл бет жуз1 м1з бакпайды: онын ce3i де, ойы да шашау шыкпайды, сыр-гына теуш коршбейдк Буынып-ту- iiiiiген ityfli ыкшам отыр. — Кошанжанныц асырыстыры жай емес кой,— деп Tiri- ciu жаттыктыра, Сапактын кенлш аулай сейлед1 Сырттап-

баи,— шыраг’ым Кудайберген, сен айтшы, заты ез1м1здщ жердсг1 Алтай баласы болмаса, бегде конактар келш бол­ тан сиякты, тэты ешкайдан Kici кара кершбей ме>— деп туйьпе сурады. — Ж эй эшшн, мына Куншыгыс жактан 6 ip шотыр келе жатыр, алдынан шыккан даяшылардын айтуынша Елгелд1 KicLnepi Tapi3fli...— деп тындаушылардын сынайын байкау УЩ1н азырак аялдап, тостатандаты кымызын ша.нкар-шай- кар ж!берш ciMipe 6 ip жутты да, Кудайберген ycTiiiri epuiH жалап селд1р муртын сорып отыр. — Я , солай, ал сонсын мына Алтай Kictaepi кез uibiFa- рып жатыр, 6ipiniiii бэйгеш 6i3 аламыз дейд1, шаппай ала- мыз дейдЕ— деп аптыра сейлеп, ойыныц аягын 6 iTipe ал- мады Кошан. — Я , немене, Елгелд1 келе жатыр екен деп орнымнан ушып кетей1н бе? Келсе кайтейш, келе берсш, келмесе атамнан api, Елгелд! ауыруым ж ок, ал енд1 Алтайдын. сез! не? О л маран не ютемекнм?— деп булырып калды кексау Сапак. — Сапеке, ci3 азырак сабыр етщ 1зил, Алтай сезш де 6 i- лш канармыз. Оран дейш, шырарым Кудайберген, мына Кошан екеу1н атка мшщдер, келе жаткан конакты — Ел- гел д М ц адамдарын осы Сапекек ордасына экеп тушрждер. Teri, аска шакырм'асак та, «ошак майларында» 6 ipre бола- тын киыры бар ед1, Сатыбалдынын 6 ip баласы екеш рас, алалагандай болыппыз, айып б1зде, бар, карактарым, отыр- мандар!— деп буйрыкты тужыра берд1 Сырттанбай. Сапак алкым ашуга басты, каршадай бала Сырттан- байдыц баса-квктеп ceflaeyi батты oFan. — Осы сен жоргактамашы, Сырттанбай, мен|н жал- пыщтанарым ж ок. Елгелд1 бергенш 03i алсын, TinTi бар м а?..— деп eHTire сейлеп, сез!'н б т р е алмай какалып кал­ ды, Ш еке тамырлары шодырайып шырып кеттЕ шыкшыты кимылдап, epiHflepi булкектей женелдЕ^ Ж ер кектеген зымиян, KiciHiH сынайын алыстан танитын Кебен сыншы сезге араласты, ушрге жана тускен шакар- caypin пен егде айгырды шайнастырмай арашалау керек болды. — Сапакж ан , сез1ц дурыс, жарамсаксудын рет^жок, 6 ipaK,— деп аз муд1рд1 Кебен сыншы. Сапактын жуз! жы- лынранын байкап, eiifli Сырттанбайга карай бурылды, ал Сырттаным, сен1н айтканына келейш, Ырэ, сен ел шарасын, жер шарасын топшылап айтып отырсын-ау деймш. Мына бегде конактардын алдында Елгелд! булж шырарса мае­

кара боламыз деп кабыргац кайысып отыр гон. Р ас. онын, мереке вз1м!здш бутш дж жаксы. Сапекецнщ мерей! устем болтаны дурыс, агасы Корыспайдыц асында С а п а к тебе- л есп ез1 шыгарды, вз агайынын 83i жаулады дегсн лакап жайылмасын, ел таукымет! ауыр болар, солай емес пе, С а - пакжан? Ендеше, Кошаным, сен бегелме, бар, экещи сот- кар атандырма, мейлшше майда бол. конактарды экелш осында T ycip ,— дед1 Кебен сыншы. EKeyiHiKi де дурыс бо- лып шыкты, эцпменщ Tirici жаттыга Kerri. — Бэрпйз де дурыс айтгыцыздар, и гш к ез1м1зд 1кк ал мына Кареке, М ур ат, Аралбай, Сармантай шЫлершщ соз! калан болады? Олар nici Алтай болып 6 ipirin отыр, был- тыр барымтага T ycin кеткен М урат Жорыктыц Торгаскасы- на 6ipiH iui бэйпш шаппай 6epciH дейдк буган не айтасыз- дар?— деп 6 ip быксыган шаланы ортага тастай салды К у- дайберген. Б iрiк ел де, 6 ip in кал деген Kiciuie орнынан тура бастады. «Ойда отыз сиыр бузауласа, кырдагы кырык бу- канын нес! кетедЬ. Ш онжарлар ез ара шлюлессе, кагажу жургеи сорлыларга сыбага тиед1, баска ауырлык ж ок кой. — Оныц 6ip ж е т болар, шыпында акылдасу нерек, бул квппен шеиплетш, ел окпанын сарапка салуды керек ететш эцпме Foft,— дед! тагы Кебен сыншы. «Солай емес пе?» дегендей Кебен жан-жагына жалтактай карады, журт ацырып калды. Кошан мен Кудайберген шыгып кетт!. С а п а к калыц ой- га шомды. 2 вткеп жылы Акмоншак атты 6 ip кыздын калыц малый 6epin езшщ тунгышы K o iu a iiF a арнап сатып эпсрген екем. Кошанньщ тулан тутуы, желбегей жортып, апыл-тапыл ба- сып, олекке Tycyi де, ал Сапактык томсарып, кабагы катып, калыц ofiFa шомуы да осы кысылшац жатдай. Буларра батып отырран отыз желком Елгелдш щ екпе- назы емес, Мураттыц Торраскасы. Бул Акмола дуанын адактаган, Кебен сыншы аузынан тастамайтын тулпар TopFacica. Кешлден де жуйрж кекдвнен — кэд!мп канатты TopFacKa... Осы Торгаскадан езге иплдебшде шык кермеген сур кс- ден Жортыктан да cecKenin отырган ж ок Сапак. Мына ку- мырсканыц илеу!ндей вс кем ру — жиырма бес болыс ел — Алтандан коркып отыр. Оныц устже Сырттанбан мен К е ­ бен сыншы да келденецдеп мазасын алды.

Сапактын квк1рег!н кернеп, жепдей жеп, туралаткан 6 ip арналы улкен ой бар. Ол ойы — aFacbi Корыспайдын асын айта калгандай cTin етмзсе, бас бэйгесш Акмоншак атпен 63i алса, сонда атак та, аброй да, мырзалык та — 6api де 6 ip езжен та- былмак емес пе? Б ас бэйг!с1 уш токсан: токсан торы ала ат, токсан акбоз ат, токсан кара ала ат. — Шырарым, бул С а п а к жылкысынын кара аласы сен- дер бшетш кара ала емес. Ол мулде баска,— дед! М ухам- медия.— Сапак бай жылына ак патшага ж уз ат ж 1беред1 екен, солардын 6 ip кыры кем1рдей кап-кара, екжнп кыры оппак, суттей болады екен. MiHe, бэйгеге т т л г е н yumiuii токсан сондай кара ала аттар,— деп туйд1' xapi тарлан.— Екшнл аттын б э й п а — токсан кек шыбык ат пен токсан ту бие, калы юлем жапкан кара нар. Е н сонры байте — жныр- ма б естий аттын бэйпс! токсан ак ауыз кой. Акмонш ак атты баптап журген аты шулы атпыраш — Аккозы кулыктын сутш ш ю з ш , марка козынын балбыр куйрытын жепзедг екен. Желге, кунге тимей ак отауда же- ке туратын Акмоншак баурынан жарап катып калган, жу- 3 iKTin кезшен откендей. Т м , кез тимес1н деп куйрыгыныц T y6 in e, кек1л!не шок-шок yiti кадаган Акмоншак шекесшен карайтын секемал. Анда-санда суаруга жетектеп алып шыкканда шиыршык атып, acnaiiFa сек!ред1. Терт аягын билей басып, ойнакшып, шылбырын устаган атпыраш Ак- козынын алды-артын орайды. Сапактын таудай талабын тужырып, мына dpi тонды кедей Жортыктын Торкаскасы 6ipinmi бэйген1 алып кетсе не болмак? Эрине, аяк астынан MepTiry осы. Ж а у алып кеткен Торгаска кайдан бар бола калды? Рас, бэйгеш ат алмайды, адам алады. Ендеше, жогалган TopFacKa табылып отырран ж ок. Сармантайдын Азнасы, Каракекн1'н Таншолагы, Аралбайдын Турсынбег1 бар болып огыр. Булардьщ 6api Мойын Алтай болып тугел 6 ip irin кетсе Дэулетбикен1н уш отауына улкен салмак емес пе? Ен болмаса уш отау басын косып, ынтымактасып та отырран жок. Дэулетбикеден тараган уш отаудын кенжес1 Сатыбал- ды, сол Сатыбалдынын 6ip баласы Елгелд1 fo A. Mine снд! ала койды беле кыркып, булар сол ез туысы Елгелд1|И еле- мей, итке салган суйектей eTin, шакырмай тастапты. Елгелд! тобы ауылга жакындап келгенде, буларды Сырттанбай, С а п а к , Кебен сыншы карсы алды.

Таубай аксакал бастаран отыз уй Елгелдшщ туЫ вте суык, беттершен тозаны шыгады. Арайыннын елемегеш Тау- байка катты батады. Устше желком салып, жабулап мшген кербест1 тыкыршып, ауыздыкын сузе тартып, шыркебелек айнала береди Кебен сыншынын кез! кербест!ге сулжш е кадалады. Арты 6iiiK, алды аласа, керген теспктей жатакан кербест! кой мойынды, коян ж ак, бекен кабак, омырауы алка-сал- ка, жанарлы шушрек кездер! енмешннен етедй.. Кербест!н!к успндег! Таубай ак,сакал тулан тутып, ту- Hepin тур. Кою в тс ен кас, узын селд1р KipniK, бетш айрыз- айкыз eTin шарлап наткан эж!мдер, кеденщ тубш панала- ран кеарткщей жортып, самай сакалдарынын арасына ба- рып бой тасалайды. —■ Тауеке, 6 ip жолры ашуынызды 6 i3re берер деп ал- дыныздан шырып турмыз, кате б1зде. Айыбымыз уш!н Сап- екеннщ кара жорка атын ер-токымымен белдеуге байлап койдык,— дед! Сырттанбай. — Айып ат-шапан емес пе, ер-токымныц мэнил калай, Сырттанбай?— деп келте кайырды Сапак. — Ер-токым — туыстыгы ушш. Шапанды умытып тур Сырттанбай, вз арасынан 83i корыкканда аузына туспей калды бйлем, мен косайын, кара жорра аттык ycTiHe шапан жабылсын,— дед1 Кебен сыншы. Сапак тйл катпады. — Bi3 айып алгалы келгем1з ж ок, арайын-туыс елемед1- ау деген квщлге жет!мд!к юргеш рас ед1, енд! таркап кегп. Арайын вкпеге киса да ел!мге кимайды, бегде душпандар- дын, алдында 6i3 flin айып алып жатканымыз bipaFa жаман, айткандарыныздын. езше де ecin калдык, сол да жетедй Мерекеге кейдж, ойнап-кулш кайтамыз,— дед1 Таубай ак­ сакал. Сапак енд1 жадырады. Мал бауыр еттен рой. — Биимшн ата-анасы б!рлж депт! Foft, Тауеке, дурыс айтасыз, енд! Сапекеннщ ордасына барып тус!ц!здер,— дед! Сырттанбай. — Б1зге Кошанжанньщ отауы да олкы емес, Tanipi осы б!рл1ктен айырмасын, тартындар солай,— деп шаршы топ­ ка туйше буйрык берд! Таубай аксакал. Кербест! алды аян- дап, арты ж е л т билей женелди Кебен сыншы кербеспден K93in айырмады. Телкозыньщ ордасына Сармантай Алда, Жуманнын Азынасы келш тустй Бул Азына мен Телкозы былтыр куда болтан. Телкозы езшщ 69fl6 iiueci Каксал кызы Келд1бай- дан туран бала Шоцра Азынаньщ кызы Эй1мкулд! айттыр-