С.Талжанов Ұлдай кегі

сакталды. М ухтар онда шылым тартушы ед1 — м е т жум- саранда «СелимдЬ («Селим»— папиростьщ аты, сыртыиа латыни1а жазылатын) окел деп кадагалап тапсырды. Артынан осы ею М ухтарды айыру унпн 6ipeyiH (Эуезов- ты) «Телрара М ухтар», еюнпнсш (Жылкайдаровты) «Ер- Fapa М ухтар» деп атайтын болдым. Е с т т журсе де олар муны елемедь MiHe 6yriH, кеп заман еткеннен кейш бала кундег! шалдуарльщтын, келенкес! ретшде муны caFan рана баяндап отырмын рой... Эбден энг1мелесш, тамак iuiin болран мезетте Мухтар Эуезов ки1не бастады д а :— Мен бугш кешке кыррыз-казак институтында (киринпроста) баяндама жасамакпын, эдеМ соны айткалы келд1м. Султанбек те, Турар да барады, сен- дер де келпсдер, Э буб эю р Диваев та болады,— деп юд!ре калды М ухтар ж абыркау пиши б!лд!рш:— Сол Эбубэю р Диваевтын тапсырмасы едк кыруар жумысым да жатыр, «Заман epneci» атты романым да эл1 б!тпей койды... ¥йкым да канбайды,— дед1 М ухтар aFa. Салактау айтты, журд!м-бардым суйей салды. — Я , сенщ уйкын канбайтыны рас, бойдаксын рой, за- мандасын Аккагаз Дощанова Орта Азия мемлекеттж уни- верситетжщ (С А ГУ -д ы н) дэр!герлж факультетш 6iTipin отыр. Оран зор мэн бе р ш п , Туркстаннын Орталык аткару комитет! (Турцик) каражат шырарыпты. Бул буюл кун- шырыста жорары окуды сарка 6 iTipreH тунгыш эйел екен. Авдараздай кыздын тойында 6 ip кеЫлмексщ де кершбексщ рой, cipa. Эрине, Э буб эю р Диваевтын ж е т т с жаска тол- раны, казак халкына отыз бес жыл енбек ciHiprem де осал емес, м1не шаршайтын м езгш н жеткен болар,— деп Энйм каркылдай к у л т , калжындады да: — М ухтар, сен капы калма, мына ею той осы жакын арада жедел етпек,— дед!. Кешке жакын элг! М ухтар айткан м э ж ш с кырсыз-ка- зак институтында (киринпроста) болды. Эбубэк!р Диваев баскарды. Кыррыз е л ш н «М анас — Сэметей» атты эпосы жайында екен. Кеудес! балрын жумыр, сирак жары ашан- дау кара сур ж ас ж !г!т— М ухтар сол кезде-ак «Манасты» зерттей бастаранын сейлед!. Президиумда умытпасам уш- ак K ici отырды. Эбубэк!р Диваев председатель, онын он жарында Турар Ы ры скулов-^ Турж Республикасынын Совнаркомы, сол жарында — Султанбек Кожанов — Турж Республикасынын Аткару Комитетшж орынбасары, AFap-ry комиссары, «Шолпан» журналы мен «Ак жол» газетшш редакторы.

Ад ам ж ас кез!нде еенген ce3iH умытпайды ро й, сонда Эуезов кыррыз елшщ улы эпосы «Манасты» будан алпыс- жетшс жыл бурый Ш окан Уэлиханов зерттеп-п. «Манасты» ол: «Сахараныц Илиадасы» деп атапты. Б1здщ елдеН ба- тырлар жыры Кобыланды, Ер Таррындар, махаббатты шерткен лиро-эпостар: К,ыз Ж1бек, Айман — Шолпандар бар, Шаратай т ш н д е жазылран «Керурылы Сул тан», «Зар- кум», «Салеалдар» бар, мше осылардыц бэрш зерттеу ке- рек, халык казынасынын тотын тазартып, асылын аршып алуымыз макул,— деп ойын туйдй Тыцдаушы азаматтарра коп нэрсен! жуктегендей болды, келел1 niKipiH алдарына тартты. Карыздар болгысы келмед1 бш ем, м э ж ш ст щ сонры шеншде Султанбек сейледг О л ю с М ц «с» дыбысына кел- генде т ш э лд ы н ры курек TicTepiHe прелш , коскыртыста- нып, коюлана тусед1 екен: т ш н шайнап алардай шолжьщ ест!лед1. Султанбектщ бул табири KeMicTiri, 6 ipaK соны эде- Mi ерекшелштей керш елштейтш адамдарды д а кездестф- дш . Аттыра тай м1нсе де жарасады . Атак бггкен жан мшс1з. — Б 1зге арылшын ралымдарынан не пайда, ез1м1здш тел мамандарымызды, байырры жастарымызды ecipyiMi3 • керек. М езпл туды, жастардын ержеткенше куанамыз, жэрдем берем1з,— деп ce3iH аяктады Султанбек. Зерттеупй М ухтар e3iHiH салмакты 6ip кырын дэл осы жерде керсет- кендей болды. Сол м эж ш ст е Ka3ipri кыррыз елшщ аты шу- лы акын-жазушысы Алы Токамбаев та болды-ау деймш. бйткеш, сонынан «Шолпан» журналында «Курманбек ба­ тыр» («кыррыз халык эдебиетшен») деген улкен макала шыкты, сонын басында: «Lnrepri еткен заманда. «Ыстык» кел деген жерде «Еламан» деген бай болган, hop тулшке шай болган, алтын, кум!ш, асыл буйымдарра жетж болып, жалрыз к е м ш ш п кырыктан ашып елюге жеткенше баласы болбаган. Елю жашка толранд^ 6ip еркек балалы болган. ЕЛаман батыр той кылып, ельжуртын жиып, отыз кун ойын кылып, тан-тамашамен етшзедй Ат шаптырып, палуан ку- peurripin, ер сайыштырып жырралды тойды етшзш, калын халык балага «Курманбак» деп ат кояды»,— деп жазды. «Шолпан» журналы — кыррыз, казак елше ортак ж ур­ нал. EKi Т1лде жазылады. Э л п м э ж ш с 1923 жылдыц январь, февраль айларында етсе, дэл сол 1923 жылдыц март, апрель, май айларында жарык керген номершде Алы Токамбаев жогарры айтылган макаланы жариялады. Тары сол журналда «Байкаган» деген буркенш1к атпен 6ip кыр- гыз азаматыныц «Есщ барда етепнд1 жап» (кыргыз аза- маттарына) атты макаласы басылды. Сонда «ез1б1з менем 151

Oipre туышкан казак журтынын ошы беш жылдыц арасын- j да халык ара рту жагынан Ьем башка жактарында квп жу- мыш йитедк Ана тш нд е мэктэптар ачылып, мтаптар басы- i лып, чыкмп жатады. Ошы кундс «Сэметей— Манасты» ай- ;| та турган бутш кыррызда жашы сексенге жеткен жиырма j Уш чал калган. Былинадан салмакты орын ал ran атакты j «Сометей — М анас» атты былинабыз жогалура жакын кал­ ; | ган»,— дсп жариялады. Кыррыз халкынын ауыз эдебиетш, ccKi мурасын зерттеу женшде М ухтар Эуезовтын элп баян- дамасы ней кемепн тип'згендей. И г1л 1 ickc мурындык бол- гандай. M ine, зерттеунл ралым Мухтарды осылай Kepin ед1м,— деп сезш б т р д | Есен. Тындаушыны 3epiKTipin алдым ба дегендей ол м л т бу- рылып Ботанын бетше бейсеубет кез тастады. Осы 6ip т!л- ci3 жетмз1лген тылсым ойды тез тусше калып:— Айта бер, досым, ундемеучм тындамаганым емес. Б1з Мухтар Эуезов деген атты еспгенде ен ayeai суреткер жазушы деп угамыз. Сен Meni соны дуниеге экетш отырсын, б м м егенд тм е на- заланам, ей ткет окудан Kepi жазута кеб1рек уйренсек ке- рек. Есен, кулагым сенде...— деп томсара туеп Бота. — CeaiHHiH жаны бар, Бота, ол сэуегей суреткер, тенпз- гелегей ойы бар орасан зор жазушы. Айтпакшы...— дед1 Есен,— сол 6 ip кезенде Мухтардын ем одеби буркеннлк аты болды. «Ж аяусал», «Коныр». «Шолпанныц» элг1 номе- ршде «К,ыр энпмелер!» басылды, авторы «Ж аяусал» едк Оныц eKi тарауы бар, 6 ipi «Сыбаннын моласында», ем нш ь И — «Текшешн бауырында», «Заман epKeci» атты роман жарык кердн Романнын эпиграфы акын Абайдын 8 жол елещ едк Бул романра «Мухтар» деп кол койды. «Заман epKecin* окып шыгып, енд1 «Кыр энпмелерше» мргскенде Энп'м Омаров кенеттен: — Э й, мына «Ж аяусалын» да ез1м1здш «Телгара» екен гой,— дедк — Я, егер тунд| жамылып жорыта женелсе, мем'реу махаббатка т!л 6iTipin узд1ге сейлесе, тамсана б|'лсе ол М ухтар болмай м м болады?— деп калды Эилмнщ айел1 Зуря. Ол кезде газет-журнал аз шыгады. Уш айда 6 ip рет жарык KepeTiii казак-кыргыз елш м жалгыз журналы «Шолпанды» басынан аягына дейш кем!ретшб1з. Улкендердщ арасында жазушы «Телгара М ухтар» ту- ралы болтан эл п кактыгыстан кейш мен де ушле KipicTiM. «Заман еркесЬ былай басталады екен: «Коныр к узд т м езгЫ . Сен тяб рь дт бас кез! ед1. Ел орынга отырган уа- кытта жарык айлы, тыныштыгы мол тунде калын таудын

iuiiHCH уш салт атты келе ж атты...» деп толгайды М у х ­ тар. «Кыр энпмелершщ» 6ipiHiui тарауы «Сыбаннын мола- сында», оны Жорытар батырдык атынан баяидайды. «Тун кезге туртсе кершбейтш тастай к а р а т ы едк Кыскы ат ку- лапл кершбей турран ак, боранда, жазры тунжыраган ме- nipey кара тунде адасу дегенд1 бжмеуни ед1м»,— деп шер- тедк Екшнп тарауы «Текшенщ бауырында» деген эцг!мен1 Сулеймен аксацалга сейлетедь «Б угш п тун ж ары к айлы, калгып тыныс алган майда тун едь Кеш лге элдекайда то- райлы, уйкылы маужыраран сайда куб1рлеп сейлесш, бу- ралып cyfticin, махаббат сарыныш кызыруымен, 6 ip тона- зып, 6 ip ысынып, сулдер курып, узд1гш турран кундерд1 еске туаргендей едк Тун сондайлык махаббатты дем алыс- тын, бакытты сагаттын туш -ау! 1Шркш сулудын сондагы тип тэт п ед ьау!— деген элыз арман oflFa тусунн ед Ь — деп теб1ренед1 «Ж аяусал». Осыны окыранда мен де эл п aFa-женгемшн ош ак ба- сында отырып айткан niKipiHe косылдым, «Ж аяусалдыц»— «Телгара — М ухтар» екенш тани кегпм. Мухтардын кырык жыл бурын жазран ж ас кезш деп энпмелершде де Абайдын acepi сайрап тур рой. «Абай» эпо- пеясындагы Тогжанмен ушырасатын торэйдэры сахна сонау дэу1рде i3 тастагандай. «Ж ел н а тунде жарык эй» атты Абай еленшщ тугел сез1 осында бас коскандай. PeTi келгенде айта кету жвн, киядан керетш кырары М ухтар Абай кад1рш ерте тусшген екен. C e 6e.6 i Абай, Ыбырай, Шокандар былай турсын, Пушкин, Лермонтовтарды да 63iMi3 кепке дейш жатыркап келдж кой. 1933 жылы М и ­ хаил Кольцовтын «Пушкин Динамо техникумында» («П уш ­ кин в Динамо») деген фельетоны газетке басылды. Сонда эдебиет окытушысы Пушкишп аузына алраны уш1н кыз- меттен куылганын, 6 ip шэш рттщ Пушкин елецше елпсгеп кабырга газет! не елен жазганы уш 1н окудан шырарылра- нын эшкерелеп едь Михаил Кольцовтын бул фельетонын казакшара аударып, тап сол жылы «Лениннлл ж ас» газе- т1не бастырдым. М1не осындай кезецдер де болган. Сол мезг1лд1н ез1нде де каймыкпай, каския тарткан, эдебиетке дауылдата Kipin, зор бейнен1 алыстан керген, тубегейлеп дэлелдеп шыккан ж ас «Телгараны» умыту оцай емес кой!.. Акын Абайды ерте таныган М ухтар да улкен акын бол- са керек. Онын устiне Мухтардын Абайдан айырмасы зор — мунын алган 6LniMi ушан-тен1з, журген ортасы —

6ip куш 6ip жылра татитын вркендеу-ёсу! бар улы совет flayipi. Ез1лген улты азаттык алып, улы canapFa белсене беттеген кезец. Сондыктан да шама-шаркы шатын, кысан мезплде корданьщ арасынан жылтырап бой керсеткен Абаидыд тугел тулрасын айшыктап amyFa сонын Fana ал1 келгенде, заманы да кемек бергендей... Есен аныра калганда, Бота шытынрандай ойлы кезш Tirin тетесшен сурак койды: — Сен суреткер М ухтарды ерте-ак таньтан екенс'щ. Bapi дурыс, трибуната ш ьта калсак, 6i3 де осылай толгар- мыз. BipaK каз1р екеуара жеке отырмыз рой. Шынынды айтшы, Есен, сен сол М ухтарды ылри жаксы Kepin журдщ бе? Ж о к , ана шет жайлап жургешнде, И ван Лазаревичщ айткан сон таныдын ба? Сарынранда сыйладын ба?— деп, Бота букпеаз 6ypin, желбезектен ала тусть Есен ойланып калды, мундай суракты куткен ж ок едн — Сезщш'н сырты Torri де imi катты-ау, Бота! Ауылда- FbiHbi сыйлай алмайтын э д е т и з м е т де билегендей, 6ipey- fli жаксы керсек eKiHmi жанды жек керуд! мшдет!м1зге ал- рандаймыз рой. Заты , eici жаксы катарымен мандайымыз- ра сын коймайтын да болар-ау!— деп енд1 тунере сейлед1 Есен. — Ойнасан да ойындарыны айттын, мен шын жауап берейш,— д а д ол.— Б 1з де жер ортасынан астык, унем! жаза басу мандайымызра жазылран жок шырар. «влгешп мактамасан, даттама»— депт1 кене латын ель «елгенд! ка- д|‘рлемесен, ж эб1рлеме» деп мэтелдейд1 ©з!м1здщ казак ель Осы ойлар да маран кеп ж ук арткандай. Ал, екшнпден, элг1 Сэкен, М ухтарлар мына б!здщ ж ас кез!м!зде бжк шыцнын басында турран тулралар сиякты, етепнде журген 6i3re Kepi.46eyi де ражап емес. Кермесек танимыз ба? Mine, eaai сол шыннан алыстаран сайын бшктег1 тулгалардын бойын енд! анык KepyiMi3 де закды,— деп толрады Есен. — Мен сезщ е канараттандым,— деп бастады Бота.— Ш еш ендМ не емес, шындыкка токтадым. Торуылсыз энп- м елесейт, коптен KepicnereH сон caFbiHFaH журек лешрш еам нен адаскандай шай да коймаппын. Мен казф erri де асып кояйын, 6yriH демалыс кой, кен отырып сейлеселж, сен элгще Аккараз Дощ анова деген казак кызынын уни­ верситет 6iTipreHiH айттын да баска эцг1мелерге ауысып аяксыз калдырдын, мешн жынысым эйел, сондыктан кыз- дардын атактысы, ардактысы туралы тындау Fa делебем козып турады, сол кепл mepTUii,— деп втшд1 Бота.

Ш ай iniuiin, ет жеп болганнан кешн эцпме кайта рырды. — Аккараз Дощанованын тойы Султанбек уйшде в т г - д е п сезш жалрастырды Есен. «Жорарры баскыш мектепт!, С А Г У -д ы н медицина факультетш б т р г е н Кун- шырыстыц туцрыш кызы»— деп тойлады. Осы м э ж ш ст е де eKi-уш ккпден кешн М ухтар Эуезов куттыцтау сезш айт- ты. Буйра шашты, кец маддайлы, сулжтей жылтыр кара сур ж т т , C03iH маррау бастады, тутырыцкырап, Ki6ipriK- тей аяндады, тер шыкканда рана бауырын жазып, кесше тартатын бэйге атша кыза женелдк М уныц бэрш сырттан кердш. Султанбектш ш тен (корадан) KipeTiH eciri терезел1 болатын. Уйдщ ш ш д е б1здей балалар отыратын ине ша- нышар жер ж ок. Bi3 есж тщ сыртынан телм1ре карап турдыц. Ресми м э ж ш с еткеннен кейш М ухтар ойын бастады. Ж а с М ухтар кеп кыз-келшшектердш ш ш д е каздай кал- кып, уйректей ж узш ж ур. С ол тойдагы кыздар: Аккараз Дощанова, Маррипа Койайдарова, Мадина Касымова. М у- барэк (фамилиясын бьлмеймш, e3i ете сулу болатын, ана кыздардыц 6apiHeH де ж ас едй оны кеШн юрист — Ж у ш с Кияков алды), тары баскалар. Ж а с келшшектерден Раби- Fa Сералина (Сэнжар Асфандияровтыц эйел1), Кулэндэм Муцайтбасова (Султанбектш эйелО, Гулэшм Байгурина (Элж ан Байгуриннщ эйел1), С а р а Калина (Сабыр Капин- Hin эйелО т. т. болды. Bip кун1 6i3fliH уйге М ухтар келди Эппм Бокльдщ « Ц и ­ вилизация Англии» деген кггабын окып отыр едк Ш ешш- бестен М ухтар тура эцпмеге KipicTi: — Мен Шпенглердщ «Закат Европы» атты штабын тун- де окып бгпрд!м, кызык екен, айткан nixipaepi ете соны, огаштау да жер! бар. Заты, декадент Мережковскийдш «Европа ceHin барады»— деп байбалам салуы, сейтш пай- гамбарды куншыгыстан i3fleyi, ал мына б1здеп i<eii6ip акынныц соган елжтеу1 — бэр-бэрш ш туп тамыры Шпенг­ лердщ осы штабына Т1релед1 е к е н ,~ дед1 М ухтар. Кещ - л' KeTepinxi кершдк тепле туйдектетт1. Сонда Эипм ту- рып: Акындар арындап та, сарындап та бесе береди Орыс одебиет1 Мережковскийд! «король цитат» деп атайды. Д е- каденттер езшше «ыскырмайды», унем1 елжтсп солыктай- ды, ол багытты марксизм мансук ети рой. Сен мына Бокль-

Л1 окышы. Бул uici жиырма жасында KiianxaiiaFa Kipinxi. «Цивилизация всего человечества» деген такырыпты жаз- бак болыпты. Он жылдан кешн эл п такырыптыц ауырлы- ш н y'Fbm айныпты да енд1 «Цивилизация континентальной Европы» атты кггап ж азбак болыпты. Содан тагы бес жыл откен сон муршасы келмейтЫн ce3in, 03i туберкулез ауру ексн, акырында «Цивилизация Англии» деген осы exi к!тап- ты жазып 6iTipin, кырык жасында дуние салыпты,— дей бергенде М ухтар 'оныц сезш белш: — 03i не айтыпты?— деп твтелей сурак койды. — Мен каз1р бет ашарын гана окып б!т1рд!м.— дед1 О ипм,— Тарихшылар, теп вз жанынан сокпайды гой... — Ендеше, ез1'ц б т р г е н сон Боклыи маган бер де. сен ана Шпенглерд1 алып окып кор. Декаденттер тупл Шуль­ гин, Аверченко Tapi3fli махровый монархистарды да марке- истер окып 6 myi жен болар,— деп туйрецюреп айтып, туйГ ле калды Мухтар. Сонынан жадырасып, карапайым энпмелерге ауысты, калжындасып кул1ст отырды. Айткан сездершщ neri3iH , ж ат елде болган к!алердщ аттарын мен тап ол арада туи- не койгам жок. М ухтар кеткен сон, сурап алып угындым. Кеилкпей Э б у б э т р Диваевтыц жётшс жаска толганы, казак халкына (e3iHin улты башкурт екен) отыз бес жыл ецбек cinipreHi тойланды. Баяидаманы полпредствонын секретарь! профессор Александр Всеволодович Счастниев орысша жазды, оны киринпростыц директоры окып еттк 0 з тойында кулд1реучштей и Ы п. «ецкейш екшдщей Kyfli кеткен» егде карт e3 i сейледк — М ен жиырма бес жасымда «Чиновник особого пору­ чения» деген кызмепмнен оз1м арыз 6epin босандым. Сей- Tin Каратаудын Ш у езеш ж ак беткейшдеп казак, елшде журд!м. Чимкент, Эулиеатага дейш бардым. Осы 6 ip кезенде казак елшен макал-мэтелдерд1 жинадым. Не 6api кырык бее макал е т т , Тэшкенге апардым. Генерал-губер­ натор Кауфманнын «колжазба ретшде бес ж уз дана eTin басу керек» деген руксатын эрен алып, 1900 жылы басты- рып шьтардым», дегешн айтты. Кейш М ухтар куттыктаганда Э б у б э ю р д т элп айтка- нын ез сезш щ 03eri eTin алды да кэрГгалымды жетк1зе мактады. Енбегш журтка енеге eTin тартты. Мухтар ага кай кезенде не айтарын бшуип ед1, кел1ст!рш, киюласты- рып хибердь Шешенд!к кеп сейлеуде емес, кезш тауып ай- туда foh, О л аркашан езше гана уксайтын. С ол жылы майдык аяк шеншде Казакстаннын дербсс 156

еккпже Казаннан телеграмма келдк Акын Бернияз Кулеев езш-ез1 атып елт|'рштк Бернияз Кулеев татар республика- сында кызмет icreflfli екен. Бул кайгылы хабарды т у м н апасы Аккагаз Дощ ановага, калындыгы М агрипага есл р- ту керек болды. Е си р т у сезж ж асы улкен Султанбек бас- тады. Аккагаз бен М агрипа жылап коя бергенде Мухтар aFa 1'ле кен!л айтып, камыккан журектерд! басуга Kipicri. Казак е л ш т кене 6 ip epTericin шерттк Акырында: «елмей- Tin жан болмайды, 6 ipaK мезпла'з екен! де рас»— дей ке- лш , «шамамыз жеткенше заманымыздын булбулы Султан- махмут пен ж ас акынымыз Бернияз вз!м1збен б!рге eMip сурмек»,— деп калды. — Сез!нде акау ж ок, куд ш аз сейш отырмын, 6ipaK кей кезде ез аганнын жаксылыпян шет ж урт мактаганда барып угасыц. М ухтар Эуезовты кене заманда керш, еа'м- де сакталган осы 6ip мжездер! мьуж Иван Лазаревич Бо­ нов сез козгаганда рана кайта жаквырран сиякты,— деп кулана жымиды Бота.— Ал, мен ез1м Мухтар отырран жер- де сейлеуге кымсынушы ед!м. ©йткен! онын бж мейтж ж бж у кандай киын болса, ал бж етппнж ушырына шьжу мулде мумкж емес сиякты кержетж. Осыдан кырык жыл бурын Абайды — «Телгара» деу1нде улкен мэн бар екен. Оны ei<i енеш тел емген кулын етш суреттеген рой. «Абайдыц еж арнасы бар, 6ipi Шьшыс, eKinuiici Батые»— деп кешшрек айтып журген сездер! сонау бурынгы тенеепрушен туган- ау! Абайдын e3i нэр алган улттык ауыз эдебиетже даусыз шындык есеб!нде караван болар,— деп корытты Бота. — Айтканын рас, Ботакез!м, М ухтар Омарханулы Эуе- зов он торызыншы расырда туып, жиырмасыншы расырда енбек етт1. Совет ел1 М ухтарды Tipi кунжде танып, en6eriH багалап Лениндж сыйлыктын лауреаты атарын бердг «B i3 re Мухтар Эуезов шырыстьщ Шолоховы, ал Казакстан yiuin ол екпнш Абай рой»,— деп efli маркум Погодин. Будан ар- тык айтура ЭЛ1М13 де келмес, cipa М ухтар Зуезов ескелен доу!рде туа да б й ш , дер кезжде игйп eH6erin буркырата icTen, ешшсже тиген ез расырына улкен улесш косты. Олай болса, eKi eHeHi тел емген тендеа жок «Телгара» дол осы Мухтар Зуезовтыи eai екен гой!— деп ойын аяктады Есен. Кеп уакыт KepicnereH eni дос осылайша сыр актарысып тараскан ед|'.

БЕС1НШ1 ЭНГ1МЕ «EcKire, epTerire ертер ушш, Тамырын тартып шердщ шертер ушш, Колкалап «Боз щгеши» сурагамда, Былайша бастайтын шал ертег!с!н...» 1лияс, «Куй*. Былтыр Акмоладан Карарандыра кайтып келе жатып «Карамойыл» колхозында туратын Есен карттыц yfiine тус- т!м. Эдей1 сэлем 6 epreai бардым. AFaFa сокпай ете шыгу эдепа'здж. Жолымнан жырылып, улкеннщ екпесш аркала- ры м келмедк Бурын окымысты, пысык та эдш Есен атанран азамат Kaaip ецкейш можа шал болтан екен, ез1 пенсияда отыр. Сэлем 6epin Kipin барранда, кутындап куанып калды, байрус. Сейлесетш адам таба алмай кулазып отырран, баратын yfii азайып конылтаксып калган нарт ажарлана TycTi. — Шырарым, каз1р туе ауып Kerri Foft, кун ецкейш екшдше жетть Конатын шырарсыц, memiHin отыр,— деда Есен aFa. Ж асы ж етш еп каусырса да e3 i эл! тын екен. — Ырысжамал, орныцнан тур, кептен 6epi зарырып куткен балам келд1 рой, кара марканын бал куйрыпян жейтш Heci осы. Бул бала езщ талай дэмдес-туздас болран TomiMiiiH туран iHici. Сары самауырын иырынан дем1н ал- сын, кулагер шай куйылып жатсын. Жылдам кимылда, ка- тын!— дегенде, эйе-ю маран бурылып: — К алкам, аман-сау журещ бе? Келш, бала-шарала- рыц куйл! ме? Танымай калдым, ез!м1здщ бала екемс!н рой,— деп орнынан MapFay турегелдь— Енд! асыкпай onri- мелесе берщ!здер, айтылран сез орындалар,— деп маран жылы ушырай карады да, ш ы рып Kerri Ырысжамал. Эйелше OMipi ж ур етш н байкатты Есен, эл1 турырдан туспеген!не ырза тэр!здь — Кептен 6 epi кере алмай журуий ед1м, жакеы кел- дщ,— деп бастады Есен. Сез!н бузбай, ойын бытыратпай тез жетюзуге тырысып acbiFa сейлегенде тутыгып та кала- ды екен. Басына бак, бойына атак сщбеген жанныц сезш- де салмак ж ок кой. BipaK, журттыц айтуынша, революция- ныц алгашкы жылдарында Eceimin тасы ерге домалапты. Есенгелдш щ EceHi атаныпты. Аузынан жалын шырыпты. Табаны таймайтын бедерлц белш букпейтш кайсар, бедсл- fli болыпты. Астында кара жорра ат, уетшде кара баркыт желбегей шапан, басында камшат 6epiK. С у теп'лмес кара 158

жорга тайпалганда, кум к ем!лд1р ж ж арк -ж ур к етедЬ Шаршы топтын алдында омырауын ашып тастап, Есен тек* селш келе жатады. Уйдщ сыртына келш тура калранда, ауыл-аймак, жамырасып алдынан шырады, аттан кетерш алады. Алаканына салып аялайды. О л 6ip кезде Есенге жету арман. Есен басы артык сез сейлемейтш, аузы саран. ж ш т екен, ел айтпай TyciHin, оный ойы орындалып жатады екен. Есен тереннен суырады, ж урт осылай тусшедь — Есен aFa, сэлем беруден баска суыртпактай буйьщ* тайым жок- Сонау заманда кашкылыкты-кугылыкты энг1* мелер де артыныздан epin журдь С е з ж аксы га еред1 рой* Ол 6ip аласапыранда не болмады? Адасканнын алды жен, BipaK, мен «зда журег1 адал адам деп урушы ед!м. Кате- леспегешме эл1 де ырзамын,— деп картты кытыктап, кец1* лш KeTepriM келдк — Сейш бепм, тш щ тэтт1 екен, кайда журсен зман ж ур , Сенен жасырарым ж ок, рас, 6ip кезде «езшген болып, се* з|'лген болып» душм елге буйщей тид!к. Ую мет кедейдМ — 6api ез!м1з д ш болды, кулшел! бала атандык. «Сексен кун серке болганша, ceri3 кун теке болдык». Енд! айналып ар* тымызра карасак, ж ас екенб!з, шспеген uiHKi екем!з. Сонын сазайын да тарттык, езщ де б ш п отырсьщ, HeciH казымыр- лай берейш,— деп курсшгендей болды Есен карт. М ал сойылып, казан асылып, ак тутш шыкканда ауыл жинала калатын эдет1 Foft. От басы торанакты едь ЕлдеН бурын келш, энлме тьщдаран Есеннщ курдасы Куламерген шал сезге араласты. Шэпет1 денел!, сакал-шашы сирексш калган кесе Kici. Токал emKi Topi3fli елгезек шал, ынтык* пай, ентжпей энг1месш баяу бастады. — KapaFbiM Сешлбек, мынау аган бурынрыдай емес, ылри еткенд! айтатын болды. Мен де келешекте не боларын yFbma бермеймш. Заты, б1здщ eMip де мына куннщ жур1с! тэр1зд1-ау! Bip мезгшде шанкай туе efli, енд1 Mine намаз- ДЙерге таянды. Баратын уй де, сыйласар дос та кадау- шабыр. 1ш пысады. Жастарра кврген-бшгенщд! айтсан, мылжын атанасын. Сондыктан кейбф кезде осы екеум!з кездессек-ак каужаадасып каламыз,— деп азырак тыные алгандай, ойын жинактагандай анырды да, Куламерген сезш соза тустп — _ Баярыда, шайтан мен теке дос екен,- куйек айында текенщ сакылдап журген кезшде шайтан келш сэлем бе* pinTi, сонда: «Уа, текем, бул койын к1мдж1 десе деген екен, к ш д ш десе деген екен?» Сол арада текен!н аузынан жа- 159

лын ата ж ауап кайырыпты; «Бул кой м е н т десе деген ексн, м е н т десе деген екен?»— деп ершелене сейлепт!, Ьул кузд| Kyuri куйек айы. Ал жазРы турым, кой коздап, ешк| лактап жатканда, теке «сасай» болып, койдын сонын- да 0з муш’зж e3 i кетере алмай, есенпреп келе жатады, сол шакта шайтан тары тап болыпты: «Уа, текем, бул койьщ кi\\tд iкi десе деген екен, ю'мдМ десе деген екен?— деп уш каиырып, езеурей сурапты. Сонда теке: «бжмеймж десе деген екен, б 1лмейм!н десе деген екен!»— деп басын шай- капты да ел сала оттап журе 6epinTi. Енд1 шайтан еск! до- сын табалай сейлепи: «Уа, текем, басыц жана сасиын де­ се деген екен, десе деген екен»,— депп. Сопдай-ак Сешл- бекжан, бул Есен арак 6ip кезде кой бастаган серке едк А к дегеш алрыс, кара дегеш каррыс болды. Енд1 мже бугш можа шал, еткен! умыт, келешеп кунпрт, бйпуден бжмеу жаксы екенж эбден тусжген, дэл сол кезешне к и л т п отыр- сын Foil деймж ...— Т!л1 етшр, ойы уйткылы Куламерген сезж б т р ген д е езуж тартып жымигандар да, азды-кепп тунергендер де болды. К е п п керген Есен елемегендей, талай тыгырыкта титык- тап, б1рде бу г ш п , б1рде cypiHin вткен дэнрыл карт курда- сыныц сез1не мэн бермей квлденен сонарга шрдн — Сешлбекжан, бул Куламерген курдасым Fofl,— деп бастады Есен,— артык-кем сез курдастарда бола береди Онык ce3i балаусыз. Сондыктан оран сокпай баска 6ip эн- п м е айтайын. 1922 жылы кузд1 кун1 б1з Акмоладан салт атпен шырып Туркстан тарттык. Жолай шелде отырран Алшын Отыншыныц улкен баласы Сыздыктын уйже тустж. Б1зд1 Сыздык бай улкен эйелж ж ордасында кабылдады, 6 ip кек каска биешн есжтен экеп басын керсетп. Мырза- рул бата 1стед1. (Бул K ici елден 6 ipre шыккан аксакалы- мыз е/u, эз1р' етке кол тапсырып, 61'рэдэр болып, Туркстан- нан кайтпак). Екж ни куш\" Сыздык екжнп эйел1н1н уй1нде кара марка сойып конак етт1. Барлык не 1стетпед1? Yuiimui кун1 токалы Аж аркул отауында кара кулын сойды. Тертшнп куш’ б!ЗД1 шырарып салды. Сыздык келе жа- тып сол жакта отырран 6 ip ак ауылды керсегп: — АЛыпау, MeniH кенже М м . Бурые демесендер сонда барып туеждер, конак болып аттанындар. Экемн1к кара шанырары осы Торайда. Ал, жолдарында анау отырран Буралкынын ауылы, ол да экем1здж ез баласы, б|'рак то- калдан туран. Онын да шаршы дэулеп бар,— деп сезж б т р д 1 Сыздык.

— Сыздыкжан, саран квп рахмет, канаттас отырпан — сыйлас агайынбыз, 6ip омыртка сатусыз сыбарамыз рой. Конакасы жарынан енилм!з aai белшген жок. Ж а с та бол- са, бастай Есенжан бшсш,— деп Мырзарул суйей салды. «Жол карызы журумен етеледЬ деген мешн 6 ip ауыз c93iM камшы болды да 6 i3 барып Буралкы уйше тусе кал- дык. Буралкымен екеум1з кушактасып керкгпк. Кой сойын конакасы берд! де дэл журер мезплде 6 ip курен атты алый келдь Жоны астаудай кур ат екен. Сол курен атты.колде- нен тартып турды да: — Есен, сенщ жолыц бул емес едк меш биыл мына бэйб!ше балалары ешш бергенде ете «шарындап» Ж1бердк Exi жуз елу-ак жылкы тид1, каз1р сексен-ак кулынды Сием бар. Эйтпесе, саган кысырактыц yftipiH айдату да кеп емес кой,— деп кынжыла свйлеген сол Буралкынык соз1 элi к у­ даfhm да. — Ол да 6 ip мезпл екен foi\"i,— деп сезш жалгастырды Есен.— Ka3 ip осы ауылда менен байы жок. EKi кулынды бием, 6ip бузаулы сиырым бар, токты-торым уак туякта- рым да, uiyKip, конакты аттандырура жетедк Сен кет- кеннен кейш кур алакан калмаймын,— деп кетерше сей- лед1. «Дурыс айтасыз, EcaFa, ол заманда Буралкынын кедей eKeni рас. Сыздыкта уш мыц жылкы, Торайда 6 ip жарым мын деи отырсыз, онын влш еуш ! солар. K,a3 ip 6 i3Ain за ­ манда байлык малда емес, окуда, гылымда калды. Мен де ез сырымды айтайын. Keiueri Сэкен, М ухтар, Каныш тэр1з- д'| агаларды кердж, сондай KicuiepiMi3 элi бар, MiHe солар- дын касында отырран шакта вз б ш м 1М!здщ шарындырын байкап ете куйзелем!з. Олар дарня, 6i3 6 ip келнлмекшз. Mine, Буралкынын аярын кушып, вз кедейлюм1зд! осындай кезендерде сезшем!з,— деп мен де 6ip кыстырылып кал- дым. — ©3iMi3 сеш Алатаудай керем1з, арка кузеу етем1з, егер сен олай дейтш болсак, онда 61'лгеннен б1лмеген артык болар,— деп мырс-мырс кулд1 Куламерген. Э нпм е осылай созыла бердк шай iuiuiin, ет желшд!. Бейсеубет кыдырып келген ауыл-уйдщ адамдары тарай бастады. Keren тупте ушеум!з-ак калдык. . — EHfli оцаша ушеум1'з-ак калдык кой, мен шынымды айтайын,— деп бастады Есен.— Осы 6 ip кешнп аласапы- ранда елден сырт журсешме ренж1мед1м. Кеп елд|' керд1м, талай сойгулжтермен 6 ipre болдым. Э р елдщ эдет-Fypiibi

баска-баска екен. Жылан етш, ит етш жаксы керш жейтш- дер де бар. Камчатка адамынын балыктын шиш етш ацсап тамсанганын кергенде кеп толгандым. Дуниенщ 6opi уйре- иу, дагдыланудан екенш уктым. «Б 1р топ кусты жалгыз ит жене алмаса, сондай-ак жэлрыз саусакпен битп де устай алмайсыц» деген мэтел мына М адагаскар аралындагы мальгаштар аузында жур. Оларша дуниеде болмайтын нэрсе «ешкшш жумырткасы», орысша дуние жузшен «ак карга» табылмайды деседк Шздщ казакта «жылкыда ет, куста сут жок» кой. М ш е мен осыларды керд1м. Э р ел езш- ше угынады екен,— легенде, EceHHiH сезп! курбысы Кула- мерген бузып хДбердй — Э й , сен езщ бурын б1зге айтпайтынынды 6 yrin айт- тын-ау! Ауылда журш кад1рщ ж ок екен, енд! тежемей тогыта бер, кулагымнын курышы кансын! Тунжырап ipKui- ме, жабыкпа, ерге орле. Кулашты алыска серме, байгу- сым!— деп курдасыньщ талайын кетере тусть Есеншн де- лебесш коздыргысы келдк Осы мезетте меш'н де сынайымды бакылагандай азырак YHci3 отырды да, ойын api карай созды Есен карт. — Ойнасак та 6 ipa3 жерге бардык кой, менщ кара тыр- нагыма ipKbnreH шрд1 керуге Куламерген ете шебер,— деп бастады Есен. C e 3 i ойнакы, ж уз1 жадыранкы, дыбысы зм - ci3, ест1ген кулак шамданбайтын eTin жуйтки сейледь— Мен кесемге ж егш п wrepi тартканда, белсенд! болып ба- рым артканда, шаш бауымды кетерш сонымнан ерген осы курдасым Куламерген болатын. Бул мен катты кулсем кат- ты, акырын кулсем акырын кулетш жанашыр досым efli 6 ip кезде. Карта ойнасак та, арак ш еек те унем1 менщ утка- нымды, менщ шкешмд1 тшеп кебеп болушы едь 1Шркш, сондай 6ip кызык заманда дэурен сурдш. Bepi келе, менщ басыма булт айналды, «Tanipi сактаган токтыны 6epi жс- мейдЬ— дегендей, Куламерген аман калды. Мен даналы- гымнан кеткен жокпын, кур косак арасында бос журшпш. MeHiH айыпсыз екешмд! ез1мнен де, елден де бурын туеш- ген осы Куламерген болыпты. Бул MeHiH бала-шагама кам- корлык icTen, зйел!мд! 03i алып, асырап-сактапты. Шын дос болмаса «халык жауынын» уй -ш ш е кез кырын юм салады? Куламергеннщ осы 6 ip и г ш кылыгына дэн ырза болдым да, аман-есен келгеннен кейщ мунын тастаган эйелш — мына Ырысжамалды мен алдым. Сейтш , екеум1з бажамыз. Мал-жанымыз аралас. «Б1здщ малды ж ау алды, жаудын малый 6 i3 алдык, мунын T f6i 6 ip айгай» деп Ш а- лабай айтпакшы, екеум1з суттей уйып дос болып ж урм1з, 162

абысын тэту болса ас кеп,— деп Есен даусын кетере кулдь Куламерген мурнын 6 ip пыс етк!зд1 де, кескшш езгертпедь — ©ткеннщ 6api салауат емес пе, сен кынжылардай не болды? Ka3 ip неден кемin отырсын?— деп Есенге жаркын кейпш керсете, eTKip кезш Tire карады Ы ры сжамал, ез куйеуш осылай 6 ip мытып erri де, енд! Куламертенге 6eTiH бурып, жузш жылыта сейледк — Бул Kicifle айып ж ок, мен! ол бала таппадын деп тастады, койша коздап отырган сешн сулу Ж эмилэщ и уш баласымен алды, оларды суйin ауызы тушыды, мунын кан- дай айып-шамы бар?— дед1 Ы ры сжамал,— BipaK кудай KapFaca, адамнын аяранынан ешнэрсе енбейд! екен. Ж э- милэ сулу буран барраннан кейш бала кетермедп Картай- ранда саган rain Кэр!бозды керд1м, Ka3 ip ол ceri3re келдь екеущнен де бакыты жанган мен болдым. Ендеше, цажасу- ды койып, мына Сёйшбек балам тыкдайтындай келел1 эцпмелер айтып отырындар. ©ткен келмейдк ешкен жан- байды, опык жемендер,— деп ойын тужырды да, Ы ры сжа­ мал уйден шырура беттедк Тары 6 ip рет шай бермек бетш б 1л д 1рд1. — KiM кателеспейд1, 6ipaK катеш кенпретщ Klci табыл- майды демекнн', Ырысжамал сезд1 6apiMi3re де ж етюзе айтты бшем, ендеше кайымдасуды коялык, ауыл-уйдщ ез шаруасы езшде калады Fofl, шырарым Сейш бек, сен тын- дасан бегде энпмеге кешейш, бул окираны курдасым Ку- ламерген де еепмеп едк— деп Есен екеум1зге де кезек-ке- зек кез тастады. «Айта 6 epini3, куларымыз а зд е» дегендей уй иесше умтыла отырдьщ. — ©м1рде журген адам не Kepin, не eemteftfli, 6 ipaK сонЫн 6api б!рдей журекке i3 тастай бермейд! рой. Баярыда «улнен уйдш» 6 ip белмесшде 1949 жылы жиырма шакты Kici 6 ipre отырдык. Кейде кендштен тырыздык артык, адам 6ipiHe 6ipi жакындаса туседк онын устше ем1рдщ келецкел! жагы шэу ден ет шыныктырады Foft. К,ырык рудан курал- ганбыз... — Осындай тар кезенде 6ip ж умбак жанды к е з д е т р - fliM, онын ею бетшде казылып тускен тыртык бар. К,ылыш па, пышак па, юм бшсш? EcKi жаранын орны тэр1здь Сол жак, бетш сопакша сойып еткен, он жарында кираш т ш к . Танауы таккы, касы кою, шушрек кез1 етюр адам. Тура караган жан тайсалактап Tepic айналмаса, im тартйп ж а- кындасар Typi жок. Анда-санда тешрегше тенкерше квз1н' Т1гед1, назары ешнэрсеге токырамайды, жылдам жылжып 163

ете бередь Кальщ ойдыч талай сокпагын шарлап, i3 кес- кендей, ждете алмай торыз толранып, токсан кубылуда. Мен оны сыртынан багып отырдым. Кейде ол жымиып езу тарткандай болады, жадырай туседк ал кейде ыза керне- гендей бетше тук каптайды. Н эзж журектщ тылсым куаты кандай пернеш басып, кай куйд1 шертетшш урыну онай емес екен... — Сонау жас кезжде, албырт шарында суйген жарынан капылыста айрылганы есше Tycin отыр ма? Ж уйрж сез1м вткенн1н елесш кушейтш, эуреге салып, тула-бойын KeMipin жатыр ма? Эрине, ойды да, бойды да ауыздыктап езше та- бындыратын зор куш — махаббат кой. Немесе, Keiueri улы шайкаста ш ш ен шыккан баласы жаудын колында кетш, сонын шырылдаран дауысы 6yrin куларына естш п Ж1гер1 кум болып отыр ма?.. Ю м бьпсш?! Эйтеу1р, езжен езге ду- ниеш умытып, ез ойын элпештеп, унс)з туншыккан осындай 6ip ж умбак жанды мен 1949 жылы эл п «он алтыншы» уйде керд1м. Ол — Федор Васильевич Мочан ед1,— деп Есен те* б1рене толганды. Есенн1н дыбысы кырык кубылады, ол кобалжып сейле- генде тыцдаушыны ер!кс1з ел е гз тп ынтыктыра беред1. Мол казынага кил1ккендей кумарта тыидадык. Ол 6 i3re еткен ем 1рдж елнпсшдей, келмеске кеткен келелi сырдыи кериисждей елестед1. Касымызда отырган куша' шал Есен енд1 зорайып барады. Курдасы Куламерген де оны бугш кергендей ауызын ашып, анырая карайды. Есм -д ер л энп- менщ аягын б1лу. Уйдщ itui кулакка урган танадай — ды- быс ест1лмейд1, сарылуп тыкдауда. Кейде жым-жыргтык- тыц ез1 улкен кауып твнд1ред1, адамнык журег1 лоблып, аузына шыгады, элденеш' куткендей кулазып отырады, Mine, осы минутте ест1лген майда коныр дыбыс элдилеп де- мей туседк узын-сонар булдыр ойларды ыдыратып яибере* д1. Эп-сэтте ауырлык серпwin, бой серп'п сала бередь — Уйдщ iini ала келецке — i«ip элел ед1,— деп Есен узiлген ойын жалгастырды,— кунузын томсарып отырран Мочан: «Fany е т М з» — деп куб1рлед1, дыбысында д1рм де, кудш те жок, ныгыз сейлей женелдк бзш е ез1 тетку* cis сенет!н, ж 1герл1 ун естждь — Эджета'зджтен туып, коздап жаткан куррак ойлар калжыратты рой, Есен, сол таукыметтен сен! де, ез1мд! де куткаррым келш отыр. K,a3ip сен элдеюммен таласып кы- зара бертш отырсын, жешп, шыкпаксын, дэлелш куштКак, eflTKeni шындык сен жакта — айыбын жок. BipaK ол кы- сыр толгак кой, Есен, карсы куш сенен басым, бул 6yFay- 164

дан жылдам кутыла алмайсык. Тшерсекке тускен кыл бурау онай узшмейдк мойынга ш н ген кегенмц б у р ш а м шиелешп калса оны арыту киын. М уны ц ен жаманы — Tipt жан сешмен дауласпайды, шындыкты олар да тусш ед и. Осында жиырма шакты nici отырмыз, сонын Ke6 i жаны ауырран сон кудайын каррайды. Барлык пэлеш «мурттан» коредк ал мен мына «кырттардан» керем. Революция ке- зшде кан кешкен, патша заманынын тегш сш тарткан, улы косем1м1зден енеге алган «мурт» вз елше содырын булай тиг!збесе керек». «Ж аксы тесекте ж атсац ж аксы туе кере- cin»— демей ме халык— Осылай толгап келд1_д е Мочан кшт киире калды. М ен !» бет1ме уцше парады, ойымды тш - Tin отыргандай ол. — Слздщ сезщ1зден ойыма TycTi, баярыда баласы карта ойнап утылып келгенде экеЫ ашуланып: «Шырарым, осы сенш тубщ е жететш «жиырма 6 ip» рой, соны койсайшы ен- д Ь ,— дегенде баласы турып: «Ж ок, эке, кате айтасыз, меш курытып журген «жиырма 6 ip» емес, жиырма ею foh»— дептк Баласы «куйш» кететшж сезд1рген екен. Сондай-ак, 6 i3fli курытып журген «анау» емес, «мынау» дейЫз. Bi- рак...— деп Ki6 ipTiKTen турып калдым. Есен осы сезш айтканда Куламерген шыдай алмады: — Есен-ау, езшнщ ойыцды койып, б!зге ана досын Мочан сезш жетюзни. CeHi 6i3 талай еспгенб1з,— деп туй- реп 9ТТ1. — M eni иландыру уш ш Мочан 6 ip мысал келт!рд1,— дед1 Есен.— Ш ырыстэ 6ip атакты хан — абыз екен. О л тун- де дуга окып жын-шайтандарды шакырып алып, тан ат- канша билетш, куй тарткызып сауык-сайран курады екен. Так нмерлеп атып келе жатканда тары дуга окып, оларды таратып ж1беред! екен. Экесш щ осы зш р ш баласы уйре- HinTi. Кундерде 6 ip кун хан жолаушы нетель Баласы 3iKip салып жын-шайтанды шакырады. Олар TyHi боны ойнап асыр салады. Ею и тацертен кайтаратын дураны баласы умытый калады, заты, ойын-сауык баланын бойын билеп кеткен Tapiafli. Тац атып кетсе, бала жынданады. Албасты- лар з ш р ш ш н езш басады екен. Осындай кысылшац мезплде эк еа келш баласын ел1м- нен куткарран рой. Ендеше, мына «кырттарды»— кызметке шакырып алып, енд1 соныц уытын «Мурт» 93i кайтара ал- май, кутыла алмай отыр ма? деген oflFa сен калай карай- сын?— деп сурады Мочан. — Ол менен ж ауап кутш отыр, тус!нсем де Tic жарма- дым, Мещреул1кт1ц пайдасы барын бурын бшгем, оз

в мф ш де ойымды дауыстап айтатын жан ед1м, сол дангаза мшез!мнен талай жерде таяк та жегем. вйткеш аузыцды ашсан айтасын, айтсан опык жейсщ. 1ште жаткан сырды сыртка шыгармаеац OFaH e3iH кожасын, ал егер аузына не бола алмай айтып койсак ол саган кожа рой. Сорлылык тап осы арадан басталады екен. Екбек ютесен кателеспей коймайсын, харекетаз жан MiHCis. Сондыктан бойым балкыса да, ойымды ерктетпей, жанды жусатып салып, тек кана сергек кулакты кузетке койып, тырп етпей Ылейш отыра берд1‘м. Мочан олп сурагына ж ауап !здеп ежжтемедц вз ойын opi карай соза бсрди— Мен 1919 жылы жас ед1м,— дед1 ол.— Будан 6ip жыл бурын партияга юрд!м. Экем 1905 жылдан коммунист. Ол Владимир Ильичтщ сонынаи ергеи досы. Орджоникидзе, Дзержинский, Фрунзелермен т!зе ко- сып революция жолында кызмет icTcren адам. Ултымыз латыш, экем дивизияиын командир!, ал мен ротанын коман- дир1мш. Сол 1919 жылы Дон бойындагы «актардын» екший армиясымен кан майданда кидаластык. Кыршын жас кез1м, оттан да, судан да кайтпайтын албырт шак кой... Тун ортасы ауран кез, аспан айсыз, тастай карангы, кезге туртсе ешнэрсе кер1нбейд1. Командирден буйрык келд1. Шакыру тырыз болса ею аяк дедек кагады. Эскер тэрт1б1 мэмлеге конбейдц жарлык ею болмайды. Жай отырганда MeftipiMfli экем ед|\", бупн кызмет бабында аузы- нан ол от шашады, бетше кайар б1ткен, жаныц турш1'гед1. Элгщ е рана эскери мэжл1с болып етштк.. — Рота командир! М очан, келдщ бе?— деп салкын ды- быс берд1 экем Сет1ме карамастан. Мен каккан казыктан калшиып тура калдым. — Дон озен!не салынран зэул!м KenipAi 6yriH тунде барып киратып кайтуын керек. Тапсырма осы,— дед! ол.— Сенен басканы ж умсау революцияны сатумен бара-бар, вйткен!' бул м ж дегп орындау тек cenia рана колыннан ке- лед!. Эскер басы елш билеу уш!н 03iHiH эд!лд!г!не солдат- тарын мойындатуы жон. Экел!к ыстык сез1мд! каз!р акыл билеп тур. ©л!м мен 0Mip eri3, шырарым, cepTTi кезенде сескенбе. Ж ауды аясан жаралы каласыц, ал ©3inai аяма- сан душпанныц бет!н шиедей кыласын. ByFbm журш жуз жыл 0Mip сургенше, топаска Д зе. буклей б!р минутте адал олу керек. Ужданыца ауырлык TycipMe, беДне mipiiey кел- TipMe, KiAipMefl аттан каз!р, жолын болсын, сактык та ке­ рек, балам,— деп орнынан турегелд! де, мен1 бауырына басты, Кдсымызда Tipi жан ж ок. Экемн!ц кэмырып, OKcyiH

сезбед1м, ол кайсар жан едй Сондагы экемш ц кушары жылы тесектен элдекайда артык кер 1ид1. Актьщ офицершше к тш и р д ь Калтамда актыц армия- сыпан алган купия д о к у м е н т ! де бар. Заты , колга тускен GipeyfliH кшм-кешеп', к,ару-жарагы болса керек. — Коштасар жерде де экем босаран ж ок, Tepic анна- лып: «бар, балам, жолыц болсын, кешжпей кайт, 03iM кутш отырам»,— дей бердь.. Экем нщ сол секундтег1 журек тол- кынын e3iM эке болганда рана бй ш м . — Тан каранрысында кеп!рге таяндым. Атымды канта- ра тастап енбектеп mrepi жылжыдым. Осы кошрд! бузу «актардын» тас ошэрын талкан етумен тек. Жолы н Kecin, тамырына балта шабу екен. Бекшген ж ау бейбгг емес, ку- зетшшщ карасын да K©3iM шалды. Киыстап барып бомба- ны тастап-тастап ж1берд!м. Kenip быт-шыт болды. Экемнш тапсырмасын орындадым. М ш е, керген-бакканым осы- ак1-— дед1 М очан... Ойын 6ixipe алмай мамырлады. K,a6aFM тукси1п томсара калды. Уакираньщ жайсыз ке- зен1не жеткендей бет-аузы карауытып, тунжырап отыр. ©т- uip кылыш т ш п -т ш п кеткен 6eTi айрыз-айгыз. Талай са- йыстын i3i сайрап жатыр. КаЬарлы аш у калкып бетше шыкты. Bip кезде канкуйлы жауына семсерш сермей ал­ май калган еюшип де белг1 бергендей. — Федор Васильевич-ау, неге ундемей калдыцыз? Ку- ларым с!зде, уакираньщ нарыз кызык ж е р т е жана ж етп- Н13, баяндай 6epiHi3, я, сонын арты немен тынды?— деп вршелене сурак койдым. — Мен енд1 Мочаннын касына жакындай отырдым,— дед1 Есен. Туткындары жандар колденец сездк кернл сезш тыкдамайды. Эрю м оз!мен ©3i элек. Айнала ызын-ызьщ, сыбыр-куб1р, мунда баяу кулю де, ку р сМ п ексу де — 6api дс емк-емю е с т т т жатады. — Онын HeciH сурайсын, Есен, мен сол тун! жаудын колына туст!м рой,— деп бульта сойлеп кегп М очан.— Сен басьща ат теппеген жаисын, тек 6ipey ceni кундеп керсет- кен, сонымен шырмалып ж урсщ , эрине, бул бураудан Ty6i кутыласьщ. Жалрыз-ак етш н лм бар, сен жассьщ Foil, мен олай-булай бола кетсем умытпашы, тар жерде жолдас бол- дык. MeHi сен Tyciimip ж уртка,— тарих жолы осы. Шын коммунистпш. Экемнщ жолын кумай, жаза басу колымнан келмейдй Зуелден-ак бекшген серт1м осы. Дуниеде ауыр норсе ©TipiKTi мойынга алу, жан сауралау, шырак...— деп ауыр icypciHfli Мочан.

— 1919 жылы актардыц зынданына туст!м, неше алуан тергеуде болдым. Терт казык KaFbin Kepin тастап дуреге де жыкты. Icin-Keyin Kerriм. Ыстык тем1рд1 жаланаш тэшме шыжылдатып басты. Кулындагы даусым куракка шыкты. Камнаган cyFa малшып денемд! карыды. Сонынан муздай cyFa салып д1рдек кактырды. в тю р бэюмен бет-аузымды т1лплед|. Кылышпен шапкылады. Дарра да асатын болды. Атуга да буйырды. Ую м шырарды, куларыммен естш м. Не керсетпедк кур шыбыным журдь К,у суйек болдым. Нэр таткызбай ашыктырды, арыктаган адамныи Tepici кагаз- дай жукарады екен. 1Шрк!'н адам ит жанды foi\"i, шыдай бередк BipaK елДрмедк ж ау ез керегж 1здеп жур. Кейде мэпелеп асты-устще тусед|\\ майлы тамак 6epe;ii, шылым тарткызады, менщ кыршын жастыгымды айтып Mycip- кейдк С ол азаптаган тергеуплнщ аты Султан, мурты узын, каны кашкан, урты суалтан кара сур Kici. Ж ан алгыш 03i- реМлдей Tynepin зэренд! алады. Ол кавказдык, мен Бал- тык бойындагы латышпын. Сонау долы дауылда Дон езе-' ншде кездест]'к. Аумалы-текпел!- ем!рде ушырастык. Дуние eKi жарылганда кан майданда eKi таптыц намысын жыр- тып коян-колтык алыстык. Ж улкыласа бердж. Кадалган жердей кан алатын сур жыландай ыскырады, сонда да жы- га тани алмай д ж к еа куруда. «Сен Мочан eMecciii бе?..— деп те сурап кояды. Сонын артынша: «Кызылдын acKepi кай жерде, оныц кандай кару-жарагы бар, купи кандай, басшысы KiM?»— деген сурактарды жаудырады. — Шырагым Есен, енд1 айтайыншы, 6opi де етш Kerri Fofl, ел!мнен корыкпайтын адам болмайды. Эрю мш н ез жаны ез1не тэттк Кейде ете майысып та отырам. Жасты- рым билейд!, алдаура кенем. Бэрш айтып кутылуды ойлай- мын, босанплм келед1. Сол заматта экем ео'ме туседь йш'нен шыккан жалгыз кулынын ажалра айдаганда: «ел!м мен eMip еп'з, ceprri кезенде сескенбе. Бурып ж у р т жуз жыл дзурен сургеннен эдкпджтщ жолында елу артык!».. деп едк Осы ce3i куларыма анык есплед! де кайта 6eKi- нем... «Мен Дон бойындагы актардын екжил армиясында кызмет ктейтш офицермш, Василий Ивановичшн»— деп каксай же.гелем. Экем берген eTipiK документт|'н 1шшдеп сездерд! пысыктанмын. Ж азал ау, дуреге жыгу кайта бас- т ал а д ы ... . Кандай керемет, кандай тардыр кезж И, оны бммеймш, 6ip Kyui кез!мд|' ашсам кула тузде кеп ел1’ктж арасында жалгыз жатырмын. Айналамда кыргын тапкан адамдар- 168

дын i<e6i ки!мшен калган. Аударыспак дэу|‘р гой, кай ке- зеюне кез1ккешмд1 ез1м де yFa алмадым, giVreyip Tipi- Min... Итш1'леген вм1'рдщ кайсы 6ipiH айта 6epeflin, шырак, 1920 жилы М эскеуге келд1м. Владимир Ильичтщ алдында болдым. О л Kici меш В Т У З -г а окуга иобердк Содан окып шыктым да Воронеж каласындагы 6ip улкен тресте бас инженер болып кызмет аткардым. Аузым акка тидк мурат-. ка ж етпм. Арман орындалды. Суйген ж арга косылдым, одан 6ip ул, 6ip кыз керд1м. Bip аштын 6ip токтыгы бола- ды, ужданым таза, кызык дэурен сурд1м. Сен енд1 кинама- шы, Есен, ар жагын айтпай-ак кояйын,— деп юлт токтай калды Мочан. — Айта 6epiHi3. Ci3 нагыз революционер адамсыз. Осы жолда кан теккен ер екеназ. Бул ж агдайга калай килж н- Н1'з? М енщ жешм косак арасында бос кету болсын, ал cisre уйлеспейд1 Foft. Бул калай, элде пара алдыцыз ба, немесе баска 6ip кылмыс icTeflini3 бе, мундай куйге кашан душар болдыцыз?— деп ежжтей сурадым. Мочан кеп уакыт дыбыс бермед1, юрбендей жымиды, жудырыгы жумылып кегп. Шыкшыты кимылдап, TiciH шы- кырлатты, т у п сыртына Teyin peHi суркай тартты. Т т р к е - Hin, тула бойын билей ал май ыргатылды. Мочан комданып та, козгалып та койды. Электр шамы KyuripT сэулесж те- rin, бет-аузын тукситш керсетп. Кабагын Tirin, ол элде- неге теб|'рене умтылгандай ую лдь ©3i ете жудеу едк Э л а з жан, кажыган адам сауегейлжке суйенедк ол кумалакка да, корген туске де, елеске де сене бередк Осылай отырды да Мочан: — Сен айдауга кетесж, бос ж уресщ, ал мен жиырма бес жылга жазаланам, абактыда отырам, жап-жаца туе кврд1м,— дедь М ен катты састым. «Eci ауган шыгар, ауыр- ган болар»,— деп топшыладым. Олай емес екен, аздан сои тагы толганды Мочан. ИПркж, экем, жалплз баласын жауга аттандырып, кайтып келед! деп ею квз1 терт болып элi к у т т отыр-ау! Немесе, сонау канды жорыкта жер томпайтты ма? Екеуш н, 6ipi. Сабырлы акыл экеш ел1мге кияды, 6ipaK асау сез1м Kenrici келмейдк эл1 Tipi жургендей кередй..— дсп Мочан сау адамныц сезш сейледй — ©МФ жолы nip-nip шытырман, шырагым. Киапта айтылганныц бэршен де муныц арнасы кец. Осы откен отыз eui жылдын iiuiH£e удермел! узын сапарда журдж. Жацалыктан жацалыкка аяк басып, gai тартып келем!з.

бл ш н ен езгенщ бэрш керд1м, кесем де, шешен де атандык. Енд1 кырыктан асканда артымызга айналып каралыкшы, Есен! 0зш1'з есик , окыдык, улкен б ш м алдык. Ел1м!здщ керкейгенш де кердж. Сонда 6i3re не Жетпей тур, осыны тусшбеймш...— дей бергенде Мочаннын сезш белш жн берд!м. — Bi3re жетпей турран нэрсе — Владимир Ильичтщ жоктыры рой деймш, Федор Васильевич, егер б1здщ бакыты- мызра ол елмесе, мундай болуы мумюн емес. Ол катеш кыл- мыстан айыра б!лд1. Талайды тузу жолга салды. Ол Tipi жаннан каймыккан д а ж о к , неге кымсынсын! О л комму­ нист партиясыньщ эк еп , мемлекетп'н басшысы, улы елдЫ ©з баласы — Владимир Ленин foA. Юмнен тайсалады? К,ит еткен жанды туткынга алу, жазалау, теп, корыкканра кос кершуден тугаи кунсыздык-ау!— деп кыстырылдым. М очан ойланып калды. — Бул сезщ нщ дурыстыгы да бар шырар, 6ipaK ешнэр- сеш necin айтпа, коп бж е берме, жассын Fofi,— дед1 ол. Кузетнп-надзиратель зьпдей TeMip eciKTi ашты да inline HTepin ж1бердь Ине шаншар жер жок, бульщрыр бу аспан- Fa шырады. Алпыстай адам аядай белмеде туншырып отыр. EciK жабылып калды, мен босарада турмын. Он ж ак ка- быррадары сэкш щ устшде узын мурты туксиген 6ipey маган уш'рейе карады да: — Е , Мочан екенс1н foA, аманбысын? Терлет, неге жа- тыркап турсын, бул вз уй!к емес пе? Меш эл1 таныран жоксын ба?— деп шукшия сурады. Шырамытсам да жыга танымадым. Кутпеген жердеп килжтк Кекете кулгенде бар денеЫ козгалды. Артынша бар зэрж бойына жиган жылан- ша тусш суыта сейледь TiciH шыкырлатканда шыкшыты булю'лдед!. Мен Султанмын, туран жер1м Кавказ тауы. Баярыда Дон бойындагы актардын екйшл армиясында кызмет кыл- FaH офицермш. Енд! таныран шыгарсын. Ю'мшн кателеске- HiH ce3in турран боларсын. Е а н д е ме ceHi тергеген мен ед1м рой, 6ipaK ез1ши анык танысам K03iHfli сонда-ак жойып ж!берген болар ед!м. О л уакытта мен кольща туссем сен де соны icTep едщ. Ж а у едж. MiHe 6i3 каз1р доспыз. М очан, мен сеш Гитлердш концлагершде де керд1м' . О н- да да мен жаксы турдым. Власов армиясымен еткен efliM, Мойынын ыррайдай болып жудеп жургенде ceHi тани ту- рып касына барура арландым. Онын ycTiHe шет елде сорлы ем 1'рде журген ceHi келемеждеу пасыктын icl. Кан майдан- да ксскшеспей урланып пышак салу усак урынын кылыры. 170

М е т ц мойнымда сен in, карызыц бар, М очан. 1919 жы- лы сен1 елт1ру1м керек екен, онда мундай сергелдещц кер­ мес едщ-ау! Осымен уш кездесп'к, жолдаспыз foA, сорлы-ау, енд1 достык акылымды тында, мойнына ал, мен де айыбымды мойныма алдым Foft. Кеп сезд1 доеар, сен бугшнен бастап жаусыц. Доспын деген бос сезще менен баска еш кш наи- байды, нандыра да алмайсыц. Мен саган куо болмаймын... Гитлердщ пленшде болганын рас. И т жемеде елес1ц. Онан да жаумын, отанымды саттым десен, елмей каласын, азар болса жиырма бес жыл аларсын. Mem Tepreyuii ак нан 6 epin, майлы ш ужык ж епзш ку- тсд1, ейткеш, ол: «Кенес ек1мет1не жаумысьщ?»— деп сурайды, мен, «жаумын»— деп ж ауап кайырам. Актыц офицер1мш деймш. Власовпен 6ipre ж ау ж акка етт1м дей- м1н. Болганды булжытпай айтам. Ал , сен сорлы алдайсын. Булар тупл жауын б1зд1н колымызга тускенде де касары- сып болмарансыц, кеше Гитлерге де кенбегенсщ, рас, сен оны да, 61зд1 де алдай алдын. — Бар енмн алгандай, журепндег1 улы жуындыны те- rin тастап, imiii 6ip босаткандай жадырады. Л1енен жи1р- кенд] бшем, Tepic айналды. 0кш1ш те ж ок, ун де жок. босагада а 'л ей т турмын. Ш1рк1н ем1р, ойы-кыры мол-ау! Дуниеде ауыр нэрсе ез1нд1 тус1нд1ре алмау. Каргыстын ен алды досыкнын душпан санауы екен. Амал не? Будан кай- гылы уакиганы басымнан кеш1ргем ж ок. Кандас жауым Султан камерада отырып сем1рд1. Ол ез ушндей ойнактап ж урдь Тамары ток, элд1 адам Султан, журттын бэр! сонын соз1н тындайды. Ш олак сэудегерше шолтандайды ол. Кара кайыстай катып, инел1ктей имейш, кетеремше арен кимыл- дап кур сулдер1м жур. Туткында отырранда колдан не ке- лед1, бар б т р г е н 1м’ арам катсам да оран бас имеуге бе- к!нд1м. Мше, Есен, мен осыны басымнан- кеш1рд1м. 25 жыл алып осында келд|'м, одан кей1н Султанды кергем жок... — C i3 сол Султанра калай карайсыз?— деп сурадым. — Ол канкуйлы жауым, б1рак акымак емес, табанды, ж 1герл1 душпан, кан майданда карысып турып, кеск1лесе- т|н анык жау! Онымен кел1су киын, ендеше Kemipy де мум- к!н емес,— дегенде кажымайтын кайратты курескер, ксле- шектен кудер1н узбеген, шын революционер Мочан коз алдыма келд1. — Мен1 баурап экегп, азырак кажытып та алды. — Есен шырак, сен мойып калма, eMipin алдында. Теп- 171

кенде TeMip узетш кунщ емес пе, осыныц 6api де эл1-ак оте шм!ылрсаедныем, .коммунизм идеясы eMipi елмейдь Сол жолга кэ- Э н п м е аякталды да жатып калдык. Ж урер алдында коштасып турып, Есен: — Балам, кайда журсен де талабык жогары болсын. Мочанды Tipi кореец мешц caFbiHFaH сэлем1мд1 айт!— деп Есен, колымды катты кысты.

КАЙЫП ТОЛРАУЛАРЫ КЕЗДЕСУ 1 Халык акыны Кайып Айнабековты мен баягыдан бьпе- Tiu ед1м, ейткеш менщ улкен экеммен Айнабек ез тусында дос болыпты. Бул энпмеш 6ip кезде ел аузынан емш-ем1с еспгем . EcKi жайды ж аксы б!летш ез экем де ерте ел in кетт1, сейтш Кайыппен бетпе-бет кездесш, Ti3e косып оты- рып сейлесуге мумкшдж болмай-ак койраны foA. 8pi мен елден ерте кол узш кеткем-дь Аныгырак айтканда, 1925 жылы оку 1здеп к егли . Содан мше биыл 1947 жылы 29 декабрь кун1 ecKi Карарандыдагы карт акын Кайып Айнабековке сзлем бергел1 кеп отырмын. — Ассалаумаралайкум,— деп Kipin барранда ол маран колын усынды да, бет1ме ун1ле карады. Танымай отырра- нын тус1нд1м, ейткеш ортада жиырма ек1 жыл аралады, 6ip кездег1 кыршын жас енд! езгер1п кетсем керек. Баяры мен кергенде кырыкты кусырып журген егде Кайып, аса кеп езгермептк Онын уст1не мен 1здеп кел1п турмын Fofl... Жен1мд1 айткан кезде, орнынан ушып турегел1п, кушак- тап KepicTi де: — Баярыда,— деп бастады карт, азырак алкынып ж е- тел1п калды,— Шортанбай акын мен мына б!зд1н. Алагешек С эгп б ай екеу1 дос екен. Солар 6ip жылы уш айдай 6ipiH- 6ipi кере алмай сарынысып калыпты. О л кезде уш айдын ез1 де кеп уакыт болса керек кой,— деп 6ip толрап erri. Мен тындап отырмын, ымырт жабылран кез, уйд1н iiui ала- келецке. Биб1жан женгей амандасып болып, ауыз уйге шы* гып кетт1, заты, тамак ютеп журген сиякты. — Bip кун1 Шортанбай мен С эгп б ай екеу! 6ip кылта- дан uibiFa келш, окыс кездескен дОстар аттарынан тусш кушактаскан екен, сонда Шортанбайга: «Т1л1нн1н жел1, аузыннын e6i бар ед1, сен осы кездескен1м1зге б1рдене де- mi»,— д епп, Сонда акын Шортанбай жулып алгандай: 173

«Бай да елген, батыр да елген, блмей Tipi калран жок ажа™адгснГПГеН' Ужмактыц к!лтш ашып кврген жан жок, Дуниешк ек кызыгы Tipi кврген...»— деген екен. Шырагым, аман-есен керккешме nyaiiFan сон осы 6ip сезд1 айтпаура болмады. Я ,— деп барып, кулл1 ДенеЫ селюлдей козгалып, enTire жетелдк Мэн-жайды сурасып болганша ет те nicTi. Дастаркан жайылып 6ip табак ет келш ортара орныккан мезетте, са- кал-муртын кырау баскан, сенсеи тонный жагасы шангыт- кан аппак шал Kipin келдк — Жорары ш ы рыны з... — О й, мынау 03iMi3flin Касым Foft... — Жольщыз болсын. —- Я , отыра кал, жамандамайды екенсщ, дер кезшде келдщ, inemiH, ет ж е!...— деген танымал Kicire айтылатын жылы создер кайталанып жатты. Бул Касым мына Кайыптыц жакын туысы, момын Kici. Кайып ауырып, тесек тартып жаткалы кеп болыпты, квн- лш cypayFa келген бет! екен.,. TYG 2 — Мына Касымды кврген сок eciMe тусш отыр, осы кеше мен туе кврд!м,— деп бастады Кайып.— ТуЫмде ез1м влinnin. Эрине, GMip боны намаз окып, кулшылык кылма- ган меш кудай аясын ба, дозакка апарып тырып ж!бершти Д озакта отырып, 6ip санылаудан сыгалап карасам ужмак пен дозактын арасында т!л! салактап, терт квз eni сэры твбет ж уг!рш ж ур. ¥ж макка барса как бастан 6ip салып кансылатып куып шырады, арсалактап дозакка келсе де кврген KyHi сол. Бул не хикмет екен деп катты танырка- дым. О л екеушен менщ xa.iiM элдекайда артык тэр1зд1, Соларды аяп, тесжтен телм1ре карап жыласам керек. Кв- 3iM булдырап KeTinTi... Bip кезде байкасам карсы алдымда салбырап сен турсын. «Ой, Касы м, сен неге дозакка кел- дщ ? Бейш ара-ау, жазырын ж ок £Д1 рой...» деп сураймын. Сонда сен; «Тонкацдап намаз окыранын KiMre керек, туыс- канын ауырранда кенлш сурамапсын деп айыптап жатыр меш»,— дейсщ. Иегщ кемсендеп, eKi ершщ илжпей булы- FacbiH, сакалыцнан ж ас тамшылап арады, «Кой енд1, сабыр 174

ет, ж ылама, 6ipre болсак елмейм1з, кун керерипз»,— деп мен ceHi ж убатам... Б]раздан кейш етщ уйренш уанасыц да, маран куле ка- райсын. Э й , Кайып, ана терт кез ею тебе гп танимысын? О лар эл п ceHin курдастарын — кос Кусайын foA .. уж мак: «арак iuiTin»— деп айыптаса, мына дозак «намаз окы- дын»— деп куалап ж ур, кайда барса кун ж ок, олардан мен артыкпын»,— деп ш уюрлж кылып, лешре сейлейсщ ... Н а- мазбен де, аракпен де, акшамен де бакытка жету, уж мак- ка Kipy киын екен! Асылы, адал ындын, эд1л журек ке- рек!— деп самарадай каксап турсын. К асы м-ау, сенш икемге келш калтанынды керд1м де, куанып ояндым...— дед1 К,айып. — КвюлщД! кеппрек сурараныма ренжш керген Tycin екен рой. Осы eTipiK тусщ е сен шын ойынды сыйрыздын, 6ipaK, мешн 6ip Т1лепм бар: енд! бул тун нд! еш юмге айта кермешН— деп етше сейлед1 Касы м.— Уж м а к пен дозак- тын да жарылкары шамалы кершедь М ен де сешмен 6ip- reMiH...— дед!. Кекпекп совхозына журмек болды. Мен in де сол совхоздын директоры Сэбиге жольжатын шаруам бар ед1. Декабрь айында Карарандынык суьжы катты бо- лады, оныц ycTiHe сырма боран coFbin тур. Кун кулактанып баткан, кубыладан соккан ycKipiK жел темфдей тиедь Ycriirisre каптал тон тауып киш, ж айдак шанара оты- рып, совхозра тарттык. Каптал тонньщ жагасын кайырын- кырап койып, бетш 6i3re каратып ашты да, Кайып энлмеге юрдь.. «БАС БАДГЕР,, 3 — Кайка, энг1мен!з ете кызыкты екен. Б13 де, мына балалар да тындап, эбден рахаттандык. Айта 6epini3,— де- Ai Саби. — «Айта 6epini3, айта 6epini3» дегенше езщ неге айт- пайсыи? Кайнаганы шаршаттын Foft, тук бшмейтш бозым- сын-ау, а?!— деп, Жаныл ез куйеуш 6ip туйреп erri. Саби ундемедк онын уйренген сезГ тар!зд1. Отаскалы eKi-ак жыл толган, егде Саби езшщ ж ас келшшеп Жанылды ете ерке- летуип ед1. «Бозымсын-ау»,— деген урт айтылган ерке сезд> eeri- генде 613 Кайыпка да, Сэбиге де ж алтак-ж алтак карасып калдык. Балаусыз айтылган бегде «бозым» кеп нэрсеш ес-

ке тушргендей. Сэбид1н Kapifliri де, кеп жыл отаскан коса- ры е л т жан.а a.iFan ж ас токалдык ектемд!п де, eKi бала- «ын жепмд1п де кез алдымызга келдепецдей бердн Мун- дайда епш м ез уйш ойламайды да, езшен езгеге басалкы айтуга шебер Foft. ТуЙ1ле калган осы кезевде де данрыл жуйрж — Kapi тарлаи керек екен. Алрашкы калпынан езгерместен карт Кайып узьлген ойын сабактай женелдн Eui6ip окшау aiiri- Meni ecjireH де, сезген де жан тэр1зд1 емес. Э н г1меш‘н жел!сш аудара кару ушш такпактай тартты. «...Tarri дэмшц Hidи, Адамнан бурын ит 6iaep. Кулкын кумар кенб|'рсу TiMiCKiaen итиплер. Мактанрысы келгенде Итиплеп журш итше урср. Ит мен итшн демейд|, Ит скенш журт б1лер»,— деп, 6ip толгап erri. Касындагы балаларра айтып отырган- дай жымия кулш, соларра eMipene ущлдь Анырып 6i3 отырып калдыд. Ежелг! шораяк б1здщ ын- дынымызды шенед! ме, ж ок келшш туйред! ме, бул арасын ашпады. Эрш м езднше TyciHin, сыбарасын улесш алып жат- кандай. Д эл осы 6ip сэтте Кайып: — Баярыда Отырар жершде 6ip шал болыпты. Сол шалдыц ж ас эйел1 бар екен. EKeyi моншага барыпты. Мон- inaFa жана рана тусш жатканда Heci келш хабар бер тти «Моншаны босатындар, ханнын бас балгер1 келе жатыр»,— дептк Осындай эд1летс1’з кылыкка корланган келжшек моншадан амалсыз ш ы р ы п , кш'ш п ж аткан куйеуше карапз «Э й , курыскан шал, енд1Г1 жумара шейш ханнын бас бал- repi болмасан мен сенен айрыламын»,— деп, узшд1-кеалд1 ант 6epinTi... Екппш ж умада моншага тары келштк Бэлеге не кезж- neftfli десейнп! Монша neci тары да хабарлапты: «Ханнын бас балгер1 келе жатыр, моншаны тез босатындар!..»— депть Ш ал eKi оттык ортасында калыпты. Балгер болайын десе «балдан» дым бммейдк ал балгер болмаса нак суйер жарынан айырылады. Н е icrey керек? «Былай тартса вп'з е л т , былай тартса арба сынып» кеп дардарады да, акыры шал аж алга басын байлайды. Моншадан жаланаш суыры- ла шь^ып, кешеш бойлай ж упр е ж ен ел ед и Ж ан ушырып 17в

келе жатса, хан ез Ы к уй iuiiMen бас косып, лапастын астында коленкелен, шай iuiin отыр екен. Eceuripen келген шал ханды жагасынан суйреп лапастын астынан суырып алып шырады. «1с оналарда жел оныпан сорып», лапас ку- лап ортасына туседй.. Ханнын y ftiiu i тугел кырылады. Сон- да ез T ip A irine ш уш рш ш к еткен хан: «Эй, кацсыган шал, сен мешн ел1м аузында турранымды налай б ш п келдщ?»— деп сурапты. PeTi келген жерде шал да кара ж аяу болмаса керек: «Таксыр-ау, мен ещмде де, туам д е де а зд щ Т1рл1- riKisAi ойлаймын. Бал ашатын да enepiM бар ед1...»— дептк Хан турып: «Ендеше ертеннен’ бастап, сен мешн бас балге- piM боласын»,— деп журтка жариялайды. Балгер болганына он кун втпей-ак ханнын казынасы урланады. Хан шакырып алып, жогалган кырык сандык алтынды «тап!» деп буйырады. Хан з1ршлдеп отыр, алтынды таппаса басы кетеди табу- ра муршасы жок, бал ашуды ол бмшейдк.. Дардарран шал кырык кунге мурсатана сурайды. Ондары ойы 6yriH елген- нен Kepi, кырык куннен кешн enyi дурыс тэр1зди Хан кырык кун мурсатана береди Ш ал канрырактап журш базарга барады, ер!к сатып алады... YiiiHe келш калтасынан 6ip epiKTi суырып алып эйелше айкай салады: «Катын, катын, мына 6ip шшкенеа колыма тустй..»— деп сандырактайды. Катыны ац-тац... ¥рылар да карап жатпайды, ханды вл1м аузынан кут- карран бас балгердщ i3iH андиды. Сонына Tycin, кузетш журген 6ipeyi, балгердщ эл п айкайын естш тура кашады. «Меш б ш п койды, «мына 6ip Kiiuiperi колыма т у с т — деп, эйелше сыбырларанын куларым ес т ш . Енд1 мен бар- маймын, вздерщ барындар»,— деп эл п бала уры безек-бе- зек етед1... Содан кей|'н урылар куыстанып кезек-кезек андитын болады. «Куланныц касынуына, мылтыктын басуы кез ке- лш» 6opi де ы л ри : «мынасын устадым, анасын устадым» деген сиякты урейлi сездерд: естидп Жанын коярра жер таппай аласурып журген шалдыц «устараны» калгасында- ры epiK eKeiiiii урылар анрармайды... Акырында урылардын басшысы: бет1 бужыр, мурны пушык, кеспелтек кара шсшщ 63i жансыз келш тыкдайды. Сол Kyui шалдыц калтасында epiK таусылып, 6ip курт же- ген тастай катты, тушртпек 6ipeyi калган екен. Соны суы­ рып алып: _«К,атын, катын, мына 6ip бет-ауызын курт же- ген, тастай катты, шагалдак 6ipeyin устадым...» депти Осыны ecrireii уры уйге Kipin, шалга карай: «Казынаны 177

урлаган 6i3 едш, ханнын алтыны каланын сыртында, кеп корымнын касында кемул1 жатыр, енд1 61зд! сен керме, се- Hi 6i3 кермейж»,— депН де, журш KeiinTi. Акылынан ша- таскан шал eciH жиып, ханнын алтынын тауып 6epinTi. Кездеисок танылган улы атактын куатын ол сезбесе де керек. Б 1р' аз куннен кешн, ашкан балына ете риза болган хан 6ip куш балгерш каланын сыртына серуенге epTin шьтып- ты. Bip кегалга келш, аттан Tycimri де, хан отырып дем алыпты. Bip meripTKeHi шептщ арасынан уыстай устап алып, саусактарын жумып, колын жогары кетершы де: «Балгер1м, тапшы, осы жумырьтымла не бар?»— депть Хан жарлыры eKi болмайды, таппаса басы кетедь Осы ойлар билеген сорлы шал ез мунын ше’ртедп «Бейшара-ай, 6ip cexipin едщ, кутылып едщ ... екшил cenipin едщ, тары кутылып едщ, ал yuiiniiii сеюргенде, дэу де болса, тутыл- F3H шырарсын...»— деп зарланады (6ipiHmici — моншадан кашуы, eKiHiiiici — ханнын алтынын табуы, yuimuiici — осы жардайды айтып тур Foft). Сонда хан: «Эй, бэрекелдЬай, балгерш балгераксын-ау, мунын шег1ртке екенш кайдан бьпе койдын, оны менщ ei<i ceKipin, ушшцн сеюргенде уста- ранымды кайдан бш дщ ?..»— деп карк-карк куледь Карттын ишарасынан Kepi эцпменщ ез жел!С1 билеп Kerri де, бэрш13 мэз болдык. Ой-epiciH кысыр сездщ маз- муны мецгерш экеткендей боп едь Еш ш м ешнэрсеш дык Kepin, iiuiHe туйген де жок, ж аяу энпме осылай жэйуат аякталды. «КЕШЕ ДЕ АЛМАСПЫН» — М енщ он бес-он алтыдары кушм, Copi6afl карттын касына epin Караеткел бардым,— деп бастады Кайып:— Жолш ыбай Тайтебенщ тубш де Нысан батырдын моласы бар екен, соны кердж. Нысаннык моласын кергенде сексен- нен аскан шал Capi6aft мынау эцпмеш толрап едк — ...Б у л Нысан менщ туран арам. Дуниеге келш, канра тоймай еткен Кенесарынын туысы Ерж ан елНрд! оны...— деп бастады карт. Нысанлын такымына баскан Жекейторы жер баспаушы ед1. К,ашса кутылып, куса жететш желаяк, камыс кулак, бекен кабак, бота т!рсек, K03i тостарандай, омырауы аяк каптай сэйгулж тщ e3i едь Ерж ан осы атка кызырады екен. 178

Нысаннан e3i сурап ала алмайды д а, ханнын алдына ша- кыртады. Бул сырды маран ол айткан емес-Ti. «Кенесары шакырып жатыр» деген хабарды есНгенде MeHi де ертш журдй Ж а н а талап ж ас nepi кез1м болатын. Ханнын ордасына i-cipin, сэлемдесш отырган кезде: «Нысаным, аман ж урмю щ ?.. Жекейторын ж е а р л ж ат десе- д|‘... Осы жолы ел сынасатын д а, ер сынасатын да жер1м рой...»— деп хан ойын туймей Kiflipfli де, 6i3fli« бет1м1зге кыдыра карады. Кенесарыньщ беН кызарып, кез1 канталап кеткен екен. Нысаннын бетше бггкен Кызыл каны тап осы арада Кенесарыра котарылып куйылрандай. О л кызара берткенде Нысан арамнын бозарранын Kepin мен ан-тан болдым. Сырты сулу сездщ iuiKi зэрш ол кезде тусшбесем керек. «Жекейторы «сырты тук, iuii...» 6ip мал емес пе, Tsflipi, оны ж аура KiM шапса, сол мшед1 foh, 6ipaK ез ел ш збен , ез epi- шзбен сынасуьщызра тусше алмадым»,— дед! Нысан. Ce3i келте, дыбысы тентек шыкты. Бет ажарында барынудан repi басыну бардай. О л Kici окыс бурылушы ед1 foA. Осы 6ip мезетте, Кенесары комданып, козралактай бер- дк Жуз1 кубылып суркай тартты. К амка тонын каусырына туст1 де: — Я , Нысаным, солай де!..— деп макулдарандай да, кекегендей де еюушты унмен босара ж акка кез!н сырырай- та кадады. Кожайыннын коз! тускенде босарада отырран Ержан кулша корынып, курдай жорралап, орнынан ушып кете жаздады. Шыдай алмай Кенесарыдан назарын ауда- рып экетп де, ол енд1 тердеп Нысанра шжшгендей Нстене тенд1. «MeHi койшы, ез колындамын, ана сумырайды ауыз- дыктаныз!»— дегендей рай бы ш рдк Осы арбасулардын 6opi сезН з айтылып жатты. Экпм енщ насырра шапканын мен де байкап калдым. А з муд!рд1 де Кенесары 6i3re беттедп — Я , Нысаным, солай де..— деп кайталады.— Осы сен конекп сырттан сурайды деседь Маран айтар екпе-назын бар ма, элде?.. Немесе?..— деп, ойын ашкысы келмей Кене­ сары токтай калды. Осы «немеседе» кеп салмак жатыр едк — Кенеке, шынымды айтайын, eui6ip екпем ж ок,— деп шешше сейлед! Нысан; ханнын жылы ce3i ангал батырды epiTin экетт1 бкпем.— «Кеэдл Kipi айтса кетед1, кейлек Kipi жуса кетедЬ, азырак назым да бар едь Оны айтпастан бу­ рый 6ip yaKHFa eciMe т усп , соны шерте кетейш,— дед1 Н ы ­ сан. Осы арада eni жадырап, кесше сейледй — Б 1здЙ1 елде Жэнгелд! карт ертеде Каратаура Kipe 17а

салады екен. Сол к!сшщ «Жалпылдак» деген 6ip кара ата- ны болыпты. Ботасынан 6ipre ескен Жалпылдак картайып- ты. «Улкен коянныц» жутында кетерем кара атан елуге айналыпты. Омы бауыздаура батылы бармай Жэнгелд! басында журесжен отырып кешу алысыпты: «Сен, Ж ал- пылдагым, cepiriM едщ, мына каЬарьш теккен кэрл1 «Коян» картайран eeni жуткалы тур. Кеп жолдас болып едш, та- лай жерде тыпм де, колым да тиген uibiFap, кош енд1, кеш ендП..» дептк Сопда K03i бозарып, терт аягын жантая сер- iiin >i<i6epin, сулап жаткан Жалпылдак ллге келштк «Ж а­ ке, 6apin кешт!м, баярыда Бетпак шелден удере кешш ет- TiK кой. Сусы з, отсыз кут дарымаран куба жонда калжы- рап жырылдым. MeHi аямай баска тепюлеп туррыздыныз. Сонау аргы атам «Ойсылкарадан» 6epi карай кулата бала- гаттадыцыз. Mine мен соны да кеш лм... Тары 6ip жылы ез1м13Д1Н «Мойынкумнан» eTin бара жатып, тайып жырыл­ дым. О нда да сау-тамтыгымды калдырмадыныз. «Жалпыл- дарым» дейтш жылы сез1щзд| койып, кекеп, мукап, «Ке- сеукара» атандырдыныз, осынын барж кеигпм. Ежелг1 нем, ecKi нем едпиз, Ж эке. Енд1 акыретке ала кетпейж, акаусыз айырылысайык, шынымды айтайын, кош бол, бэ- pin кешт1'м... BipaK еЫш'зде болар, осы бныл Туркстаннан каитып келе жатканда «Катынкамалдыц» асуына жете 6epin м е н т буйдамды кек есектщ куйрырыиа апарып бай- ладыцыз, осы корлыкты кеше алатын емесшн,— деп бу- лыккан кара атан жан т эсш м 6epinTi...— дед1 де, Нысан Ерж анга шукшия карады. Кек есек кез алдына келгендей жшркеаш. Кенесарыра -бурылды да, Ержанра кайыра т у т л д к Нысан агам ез назарымен Кенесарынын назарын epiKci3 epTin апарып, кек eceKTi нукып керсеткендей болды. — Шыным осы, Канеке, менде екпе жок, ел ездж арты- нан ермейд1, ердж артынан ередк..— деп, iuii босарандай кулазып калды Нысан. — И я, елдж ез! Ержан болган да, epi Нысан-ау, cipa?., Сонда Кс.не KiM? Кулд! кесеу ушж сендейлерд1 «ер» атан- дырран ханныц ертеуге де муршасы келмес пе?.. Ойда орыс, кырда кыррыз тас oiuaFb! талкан болгалы тур, сен сол Кенеге салмак бола аласын ба?.. Эттегене, уй!ме келт уйдей бэледен кутылып отырсын-ау, а...— деп, хан т у т е тецселедк Ерж ан жер шукып отыр. Кенесары жиырылып калыпты. Мойыны iiuine Kipin кеткендей жайылран дене eimi 6ip уыс болып керждй 180

B i3 ж урш кетт1к. Артынан он шакты кун етпей-ак аулы- мызды ж ау шапты. Сол ж ау оз ханымыз Кенесарыныц ко­ лы екен. Нысанды oari Ерж ан елНрдн Кеудесшен шаныш- кан найза аркасынан сорайып шырып турды. Кайта суырып ала ал май кашкан екен... Туран бауырыннын осылай елуш , нахак кетуш кору онай нэрсе дегенге нанбарайсын, шырагым! Н е болганым- ды б1лмед1м... Ауыл азан-казан... Осы карбаласта Жекей- торыны ж андак MiHin жалрыз кудым. Ж етуш жетсем де, жайдак ат куш бермейд1 екен. А т устжен найзаласканда ia re p i-K e ftiiifli кете берд|'м. Онын ycTine жалгыздык та ж а- ман болды. Ауыл тугел ж аяу калган, артымнан келер жан ж ок, жылкыны айдап Кенесары ж уре бердк Я , шырарым, Кенесары хан емес, каракшы efli рой. М ен бул энг'шеш айтканда кеш курап калган Кенеса- рыдан енимд1 алмак eMecnin... Ол ез жазасын 63i де тар- тып жаткан шырар, «не ексен соны орасыц» деген гой. Э н - шиЫ мына туган бауырым Нысаннык моласын кергенде сонау каралы кун еЫме туспей калманды,— деп куарран шал кез1не ж ас ipiKTi. Улкен адамныц жыларанын керу киын екен, мен де босадым... Ундемей келе жатты да: «Ке- се алмаспын, 6ipaK кеше де алмаспын!»— деп куншлдед1 Capi6afi. Аздан сон Акмола кершдк Capi6afi сыгалай карады. Бадырайып KepiHreH, сорайып турран ак шеркеуд1 ол ажы- рата алмай сыралады. Мен сонда сексендег1 шалдын «ке- aiM кермейд1» деген сезше нанбап ед1м. Адам басына тус­ пей бКпмейд! екен, Kaeip мен де осы Карарандыныц тау-тау болып у й т п жаткан «породаларын» алыстан арен айырам. Мен эл1 алпыска да жеткешм ж ок, кэз1р сол Сэр1байды керсем Keiuipi.M сурар ед|'м де, ат, шапан айыбымды алды- на тартар ед1м,— деп К,айып жымнрандай болды.

СЭКЕННЩ СЕР1П Эуелден-ак казак халкынын кайтпас кара болаттай кайсар адамдары кэп болган foA, солардын i3iH суытпай ¥лы Октябрь революциясынын алдында e3i батыр жэне батыл туран азаматымыз — Абдолла' Асылбеков. О л 1896 жылкы жылы Н ура ауданында, Кундызды езешнщ бойын- да, Кенкияк алкабындавы Кара суда дуниеге келшть А б ­ долланын экес1 9бд1рахман, uieiueci Зэуре — yftFbip кызы. Э б д 1‘рахман кедейл1ктен кун1н кэре алмай елден кет1п, Акмола барран, онда Степан Кубрин деген атакты сэуде- герге малай болып жалданран екен, ен эуел1 кора тазалау- шыдан бастап, келе-келе п1ркэнш1к дэрежесше кэтер1лген. «Акбайпак М усэш р» атануы да сол кезде. Кейш 1917 жы­ лы шркэннпк кызметшен куылып елге келген сон «Эбд1рах- ман» д а , «Акбайпак» та умытылып «Мусэш р» атырып кете барды. Улкен OKeci Асылбек пен Жакып 6 ipre туысады. Ж а- кыптын баласы Еррали каз1р T ip i, Алматыда турады. Абдолланын улкен улы Бакен Отан сорысында каза тап- кан, 63iHiK канды кэйлек досы, Омбы абактысында. 1919 жылы элген революционер Бакен Сержбаевтын атын кой- ран fo h. Немере iH ic i Ерралидщ балаларына да Нуррайын, Тельман деген аттар койылыпты. Нуррайын Бекмухамметов 1919 жылы Акмола абакты­ сында Колчак SKiMeTi атып елт1рген Kici, улты татар, туыс- т ы р ы , ой-niKipi 6ip. Абдолла мен Сэкеннщ жан кияр досы, Аты шулы революционер Тельманныц ю'м екенш айтып жа- туды артык кердж. Ел ш ш д е Абдолланын уй iuiiH «Рево­ люция жолына калткысыз тугел бер!лген семья» деп атауы да осы жэйттерден туса керек. «Б1реудш 6iaiMi улкен, 6ipeyaiH акылы, ойы улкен...» десед1, осыныц 6api даулы рой, тек даусыз улкен — жасы улкен,— деп б1здщ Мухаммедия деген агамыз айтушы едь М ундай ecKi кагиданы заманымызра карай жацрырта айт- сак «Халкына сщген и гЫ енбеп улкен»,— дер едж. _ Осы ¥лы Октябрьд|'ц елу жылдык торкалы тойынын карсакында, арамыздан ерте кетш, сарындырран улкен 182

араларымыз туралы баспа бетшде айтылып ж ур , ола, немеем жэйттерш ашып Совет Отанына таныстырып . жатырмыз. Ж асы улкен, с ш р ге н енбег1 мол елген аранык у л г ш icTepiH жариялау, TipiHi тэрбиелеу ymiH керек. BipaK, «азуын айра бшеген ардагер ара, табаны таймайтын кайсар ара» деп кебжтей к э ш р ш т п , сарызша созып коп кещрси бермей-ак тетесшен кайыррымыз келш отыр, ез ем!ршде кандай елеул1 ierep ierefli, соны рана айтура бет алдык. Абдолла Асылбеков уш жасында uieuieci Зэур е елш же- TiM калган. Эжес1 Дэметкен, ж ен геа Элиман асыраран, сол кад1рл1 женге Элиман эл1 Tipi, 103 ж аста, Алматыда. Акмоладары 6ipiHmi баскыш татар медресесш 1913 жы- лы 6iTipin api карай onyFa талпынады. Квздеген максаты- на жету ушш Абдолла 17 жасында 6 ip сэудегерге жалда- нады, онын жылкысын айдап Орынбор жетедь Орынборда Хусайын атына ашылран медресеге туседй («Мэдросэи Хусаиния»— орта мектеп екен.) Сонда терт-бес ай окыран- нан кейш «казак-татар жастарын дшге, патша ушметше карсы уйымдастырраны ушш Абдолла медреседен куылран. Ж акы н жолдастары epeyln KOTepin, Абдолланын мектепте калуын талап еткен. BipaK, полиция шакырылып, eKi тэу- лжтщ 1шшде жатакханадан шыксын, Орынбордаи кетсш деп уйрарран. \"Плектес достары 65 сом акша жинап 6epin, Кызылжар- Fa аттандырран. 1914 жылы Абдолла Кызылжар келш, мурал1мдер да- йындайтын казак мектебше Tycin окыган, алайда, Абдол- ланы бул мектеп «шартты» турде кабылдаран. «Саяси сеш м д ш г Ь женшде куэлж караз экелсш деп жуктеген. Уш ай окыраннан кейш eiu6ip д элелаз бул мектептен де куран, полиция тары араласкан екен. С ол жылы (1914) Акмолада татар мектебше мурал!м болран, кеп узамай-ак одан да себепс!з шырарылран Foil, Будан сон Н ур а ауданына барып ауыл мурал1м1 болып па- наларан. Ж олы болмаудыц классикалык формаларын ба- сынан канша кеийрсе де Абдолла кажымады, шымырла- нып шындана бердк 1913 жылдан бастап 1916 жылра дейш кыррыз-татар жастарыныц арасында улт азаттыры жайлы жасырын кыз- мет гстедк «Казак» газетше, татар журналдарына узбей жазып турды, купия листовка таратты, «Яйна» (Айна) журналын шырарысты. 1916 жылы патшаныц июнь жарльшьша карсы казак 183

халцыныц улт-азаттык KeTepijiicine катысты, ол кезде Аб- долла Ж анаарка ауданында едь 1917 жылы февраль тенкер1с1нен кейш кыргыз комите- ТШ1Ц мушеЫ, «Ж ас казак» атты корэмныц жауапты хат- шысы. 1917 жылы Абдолла партияра к1рд1 (ecxi партия билстшщ номер! 1126296, жана билеН 1558671), Октябрьде Совдеп курылды, Абдолла сол Совдепт1к басты мушес!, контрибуция женшдег1-комиссияныц бастыгы, кызылгвар- дия куратын оекери советтщ Myuieei, уезд1к партия коми- тетнпц мушеск 1918 жылы 2 июньде Акмоланы ак казактар басып ал- ранда Асылбеков Абдолла абактыга тустк Атаман Аннен- ковтын «0Л1М вагон1нде» Омбы лагерже барды, содан Киыр Шырыска айдалды, Иман абактысында 1920 жылдыц 2 февралже дей1н отырып, Новиков екеу1 кашып шыкты. Булар уш ай бойы TaftFa торайында жасырынып журш, Милохин мен Ярошенко бастаран партизан отрядына ко- сылды. 1920 жылдан 1921 жылдыц март айына дешн Амур, Приморье, Забайкалье облыстарындары партизандардын 1ш1нде журдь И ман, Хабаровск, Красная речка, Нерчинск, Сретенск, Даурия майдандарында актын зскер1мен кида- ласкан азамат та Абдолла Асылбеков. Жогарыда айтыл- Faii ерлпс енбектер1 ушш Революциялык аскери совет (Реввоенсовет) табанды курескерге (стойкому борцу) де­ ген жазуы бар кол сагат сыйларан болатын. 1921 жылы Киыр Шырыстан Омбьжа кел1п, Кызылжар, Кекшетау, Акмола уездершдеп ак бандылардыц калдырын жоюра ек1л болып сайланды. Осы кетер1л1стерд1 басканнан кейж Абдолла Кызылжар келд1, губчека, губком Myiueci болды, ревкомныц орынбасары болып 1стед1. 1921 жылы май айында Орынбор келш, 6ipiHmi елкелш конферепция- да Киробкомга муше болды, ал екжип конференцияда Ки- робкомга секретарь болып сайланды, содан 1923 жылра дей1н кызмет icTen, кузд1 кун1 Москвадары Тимирязев Ака- демиясына окуга туст1. 1926— 1927 жылдары Костанайдыц Округт1к аткару комитст1не бастык болды. 1928 жылдан 1934 жылра дейш Казакстан Орталык Комитет1н1к жауапты хатшысы да осы Абдолла. 1934— 1936 жылдарда Каркаралыныц Округтж аткару комитсы- н1ц бастыгы, 1936 жылы Карарандыныц облыстык аткару комитет1н баскарды. Абдолла Абдрахмапулы Асылбеков нан жеу ушш e.Mip сурмеген ж ан, кайратты революционер, езжген ецбекш1 184

елшщ керкекм уилн ем ip сурген, коммунист партиясынын, совет елшщ адал азаматы ед1. Абдолла Асылбеков К,иыр Шыняста тайга тш1нде пар- тизандармен кол устасып актын эскер1мен соплсып журген кезшде, Орынборда- шыгатын «Енбек туы» газетшде Сэкен Сейфуллин, анау аласалыранда абактыда айырылып кал­ ган досы Абдолланы жоктап жазды. Сонда: «1919 жылгы январьдын басында (5 январь) адамды бет каратпаган 30—40 градус аяздарда 40— 50 Kicini Акмоладан Кызыл- жар аркылы Омбыга кан iuiKiui Анненковтыц отряды ж аяу айдады. Сонын ш ш д е сабаз азамат, сабырлы Рабдулла да (Абдолла) бар ель.. Халык ушш кан жуткан ер Рабдулла бар ед1»— дейдц ал 1921 жылы «Енбекип казак» газетшде «Бауырым Абдолла кеЛдЬ— деп cyfiiHiui сураган да Сэкен Сейфуллин болатын. Киын-кыстау канды жолда жаланаш кездес1п, теткушз сешскен достардын 6ipme 6ipi ыстык кер ж етМ де осындай кезенде айкындала туседь Абдолла Асылбековтын бар ецбепн шагын естелжте айтып жетк1зу мумкш емес. Бэрш тере берсек сез таусыл- мас ед1. бйткеш ол узд ж а з куреспен еткен азамат. Онын толып жаткан макалалары мерз1мд1 баспа беттершде та- лай рет жарияланган-ды, керкем эдебиетке де ат салыекан. 1922 жылы Абдолла Абдрахманулы Асылбеков «Б1здщ де кушм1з туды» деп к1тап жазды, ол Орынборда басылды. Енд1 сол кггалтан да узш д1 келлре кетей1к: «Кедейд!. жоктайды деген большевиктер осы келген бе? Оларды та- лаушы деген1 де рас па?»— деп сурады Акжол. «Сен каладагы ку алыпсатарлардын, сэудегерлердщ, байлардьиС сез1не сенбе... айткандарынын 6api eTipiK... Большевиктер жумыскер менен енбекш1лерд1н жолбасшы- сы, талаушылар емес... кедейдщ жактаушысы... бейнеткор- лардын партиясы»,— дед1 Шэмш. Осы ек1 жастын энпмелесу1 1917 жылы Акмолада болыпты. Осындагы Акжол — Абдолланыц ез1 сиякты, ал Шэм1л сол кездеп Сэкен тулгасын керсетед1. Булай y iiF a - руымызга eKi дэлел1м1з бар. Б1р1нш1ден, Акжолдыц (Аб- долланын) ез1 жазып отыргандыктан аса аскактамай, iiu- тен туа революционер ед1м, большевик партиясын келмей жатып 61лin ед1м демей, юиипейшдж icTereHi болар; оныц устже 6ipiniiii баскыш мектепт! Fana 6iTipren, унем1 кыр- сыкты кезенд1ге ушырап, баскан аягы кей1н кет1п журген Акжолдыц осылай толгауы — ем1р шындыгына тура жа- уап берет1ндей. 185

Сэкен Сейфуллин 1894 жылы туган, Абдолладан ек! жас улкен. Ол 1916 жылы Омбыда Учительская семинария- \" ы б т р г е н , революция жолында талай додага Tycin, эбден ысылраи aFa. Оныц устше, «Шэмьл» Сэкенн1ц ертеден мз- •'мм буркеншек аты. Сондыктан да бул эцг1мелесу ешб!р кумэн турызбайды. Б1з осы макаладары акпарларды ресми материалдардан алдык, дэйект1 дэлелдерд1 зерттеу аркылы баяндап отыр- мыз. Ащы шекше шубалтып, барды-жокты жапсырып, кеп- о'те кетермелей беруден Kepi шындыктыц езЗн шерту пай- далы болар деп уктык. «Егер туйенщ жылкыны мактарысы келсе, OFaii мшдегп турде еркеш 6iTipep едЬ деп Владимир Галактионович Короленко айткан foh. Сонын керш жасап Абдолланы жазушы ету де ойымызда жок. Keuieri Акмола, б у г п т «Тын паласы» (Целиноград) казак, азаматтарыпыи б1рталайын ecipin шырарды, сонын iunwieri кесемдер1 — революционерлерк Сэкен Сейфуллин, Абдолла Асылбеков, Бэкен Сершбаев, Ж умабай Нуркин, Нуррайын Бекмукам- бстов, Турысбек Мынбаев, Белэл Тынялин, Байрамбет Жаннаков, Бэйсейгг Эдшевтер болса, булардын еонынан ере шыккандары да аз емес. 1920 жылдан 6epi карай керш- ген совет дэу1ршдег1 ipi кызметкерлерд1 этап отелin: Ж а - найдар Садуакасов, Дш мухаммет Эдш ев, Аргынразы Ж у- марулов, Баттал Смарулов, Ж акия мен Кайып Айнабеков- тер, Эннм Омаров, Кежебай Ерденаев, Бекен Жанабаев, . М укатай Бекенов, Ж умабай Орманбаев, Еркеболат Бек- мухамбетов, Салы к Айнабеков, Мэжит Сейфуллин, Ералы Ещанов, Рахымжан Элесновтер едь YmiHmi буында 1930 жылдарда кершген Акмола азаматтары: KapiM Мын- басв, Кунтуар Сулейменов, Кенжерали Райбаев, Болат Нуркин, Абдолла (Бозтай) Батырбеков, Тем1ррали Беке­ нов, Эм1рралн Мустафин, Жэркеш Ерденаев тары баскалар болды. Бул кейшг1 каулап ескен жастарды Т1зе берсек тау- сылмас та едк орын да тар. Бэрше 6eciK болтан ecKi Акмо- ланы умыту буларга киын uibiFap. Аты аталмай калган i<eft6ip елеул1 азаматтарымыз болар, олар 6i3re улкен екпе айта коймас, ейткеш кез1м1зде алалык болса да, кеншм1з- де алалык жоры аЛдан анык. Партия тарихы институтында сакталган Абдолла Асыл- бековтын ез колымен жазгандарын окып отырсаныз, узын- сонар ofiFa шомасыз. 0м1рбаяныныц op6ip жолынан адалдык леб1 ecin ту- рады.

<Ei3 каладык киындыкпен Кен capailFa ipreni, Bi3flin плен сол сарайга, Кейшплер к!ргеш»— деген Сэкеннщ куатты дыбысы еепледь Б у п н п ескелен дэу!рдш елшеипмен караса, кейб1реулерге куйю де кершер. EipaK ap6ip керкайсан уакигаларга ую ле зер салса тула бойы ийкпржпей коймас-ау! Э ке сыйларан, aFa сыйларан елдщ балалары, советик ескелен дэу1ршщ азаматтары, сендерге арналды бул эндер! вткен кездег! табанды курес- кер араларыннын 6ipi осы Абдолла. Абзал аранын кунарлы енбектерш баралап, сонын iuiiHeH сурыптап ез керепн алып кэдеге асырар деген ум ш и ш зор.

АРДАКТЫ АХМЕТ ТУРДЛЫ «Уйыктан жаткан журекл эн оятар, Оныц тэтп оралтан Maui оятар...» Лбай. К азак халкыныц 6yriHri совет эдебиетжде, енержде, тарихында, т м б ш м ж д е ечбек еп'п журген зор тулгалар толып жатыр. F ылымныц алуан саласында да республика- мызга и г ш енбек ж ем ю н улеспрш журген азаматтарымыз айта каларлыктай тасып-тегш п жагпаса да кап сауып отырранымыз жок. Сырдан сынар аяк вткен заманымыздыц зор бейнелерК Hiii 6ipi ардакты Ахмет Куанулы Жубанов десек жацсак баспаймыз. 0 M ip жолы — удере кешкен керуен. Ахмет те кшмшец TyFaH ж ок. 1906 жылы 29 апрельде, ит аркасы киян — ен дала «К осуак тамында», TeMip ауданында шырылдап жер- ге тускен нэресте ед1 ол. «Болар бала бе л гш » дегендей, б1зд!к Акан алты жа- сында топ ж арган домбырашы Талман карттан сол кезде куй уйренген, Балбвпе жецгейд1н тамылжыта, талмаурата салран энiн куныга тындаган ж ас внерпаз. К уан аксакал орысша-казакша бм ген, хат-шот танитын сауатты адам екен. IuiKi Россиядан, Украинадан жер ауып келген шаруалармен ерте куннен-ак коныстас болуы, дэм- дес-туздас, тамыр-таньгстар табуы, Куан экем1зге коп ой салады. О л б1ршииден, жер жырту, eriH салу эрекетже ай- налысады. Ецбеккор «тамыры» Иван Содух бул женде оран б1рталай улг1 береди 1913 жылы Тем1р ауданында ею орыс мектеб1 ашыла- ды, соныц 6ipeyiH Куан агай аулына экеп орнатады да, вз балаларын осы мектепке береди Сейтш , «Уркачевское одноклассное руско-киргизское училище» атанатын элг1 мектепт! 1916 жылы тура он жасар кунжде Ахмет Ж у б а ­ нов 6ixipin шыгады. Бул ауыл сол кезде-ак эн-куйдж, домбырашылардын, акын-шешендердщ ауылы а та м а н . Койдыц туярын, сиыр-

дын мушзш, жылкынын кулагын санамаган, енерд! сыйла- ган Куан ауылы екен. Тешрегшдег1 байшшестер Куан ауы- лын — мал бакпайтын, куй куйттеген «ToFbiuiap ауыл» десшт!. Б1здщ Ахмет ен алгаш Хусайын Эжралиевтен сабак алган, ол itici учительская семинарияны б т р г е н , окыраи азамат. Журын станциясындары ек1 кластык училищенщ MeHrepymici, opi мурал1м1, сол мектегт Акац 1918 жылы тауысады. Осы 6ip мезг1лде 12 жасар А хмегп Ы м -б ш м жолына баулыран уш Kiel болады, сонын 6ipi — элг1 айтылран Х у ­ сайын Эжралиев, екшипсГ — езшщ туран атасы Кудайбер- ген Куанулы Жубанов, ол — Орынбордагы «Хусаиния» медресес1нде окыды, yuiiHiuici— Уфадагы «Талия» медре- сесшде. окитын Жиенралн Илепбергенулы. «Жаксы тесекке жатсан жаксы туе кересщ» дегендей, осы тэр1зд1 кез1 ашык, окыган азаматтар Аканнын бакы- тына карай дер кезшде кездес1пт1 foii. Bepi келе Варшава консерваториясын б!т!рген скрипач Чернюковтан нота уйренген Акац, казактан туцрыш рет нота таныран, нота т1л1мен сейлей бшген Акан. 1938 жылы «Козы Керпеш — Баян сулу» музыкасын, осыран жалгас «Абай» атты симфониялык поэманы, «Отан», «Кец1л куйЬ тар1зд1 эндерд1 ыргалта, куйд1ре-суйд1ре жазган Акан. Ол — заманына сай куй шерткен езект! азаматымыз. Отан сорысыныц каИарлы кундер1нде «Серт», «Карлыгаш» эндерш шырарады, майдандары ерлерд1н, шахтадагы совет патриоттарынын ешпенд1л1г1н коздырады, элемн1н аспа- нында калыктап, ел1м1зд1ц ерен-жаранына улкен ой салып тербетедц делебесш коздырады. «Телеген Токтаров» атты увертюра-фантазия, «Казак билерЬ, «Тэж1к билерЬ де осы карсанда туады. С орыс дурбелен1 толастаран мезг1лде «Ак кегерш1н», «Бейбтш л ш жыры», «Бесш жыры» шыркалады. Музыка- нын аскаралы асуы — onepaFa бнздщ Акац 1945 жылдан бастап бет бурады. Л . Хамидимен косылып «Абай», «Теле- ген Токтаров» операларын сахнара шырарады. Т1зе берсек, Акан туралы айтарымыз таусылмайды. Typi улттык мэде- ниетт1ц курдел1 саласы музыка дуниесшде Акацныц ецбег! зор екен1 айдан-анык. Ен сонил шыккан «Замана булбул- дары»— ел1м1зд1ц мактанышы. KesiHin Tipi кезшде en6eri еленген адам дуние жуз1нде эредш кездесед1, талай-талай тепшге Tycin, мсзг1л1нде суы- рылып оза алмайтын тулгалар кеп ушырасады. Сонын 6i- 189

peyi осы А к а ц да теперш тщ б1разын басынан Keuiipin, акы- рында шыдамдылык, ецбеккорлык, саналы ралымдык же- Hi’n, кецес заманында езше Tneci еш шсш алган азамат-ра- лым, музыкант. Осыдан алпыс жыл бурын ай далада, кум арасында дуниеге келген нэресте бугш алпыска ж етттй Ол Казак Совет республикасыныц енер саласындары езекп кайрат- Kepi, енегел1 устазы, топтан озран жуйрш-желмаясы Ахмет К уанулы карт Ж убанньщ HeMepeci. О л — аты шулы ком­ позитор, онерге енбег! сщген кайраткер, ралым-доктор, устаз-академик. ©ткендег1 ел1м1здщ кене мурасын б1зд1ц Акац ез зама- нына, корнект1 совет дэу1рше сай етш niujin шырарды. «За- мана булбулдарын» элемшц аспанында сайратты. Осы 6ip келемд1 де курдел1 ецбеп 1963 жылы шыра келгенде, ез1м1з- д1 б1раз тербетт1. К азак елш щ эн-куй ардагерлерш, шаршы топтан суырылып озран енер иелер1н алдымызга тартты. 0p 6 ip эннiи тупк1 тарихын, тындаушыны кобалжытатын эсерш , замана кубылыстарынын ырракты леб1зш эйг1леп ашты. Б]'ржан сал, Акан сер!, М ухит, Абай, Култума, Мэди, Ы бырай, М айра, Эсет, Нартайлар домбырасын, кобызын колтырына кысып, гармонын, сыбызрысын колына устап сахнара шыкты. «Маран бук1л казак даласы эн салып туррандай болып керш едЬ— деген карт Г. Потанинн1н сез1 eciMi3re тусед1. Ахмет Куанулы Жубановтыц зорлыгы бойында емес, ойында екенш байкадык. « ...Ж ан а шырарманы тындап отырранда, бейтаные эуен тен1з1 iuiiHeH 6ip халык эн1н1ч такырыбы eciHe сан алуан уакираларды туаредь О л — та- бираттыц ез туындысы халык eMipiHiH улкен казна екенд1г1 де осы касиетшде, сол эндерде халык eMipiHiK с эул еа бо- луында...»— дейд1. «Энд1 суйсен менше суй» деп тур Fofi Акац. Зам ан а булбулдарын Ахмет ылри салыстыра, астастыра баяндайды, «Мен керд1м узын кайыц кулагапын» дейтш Аб ай елецше Б1ржаи эн шырарады. Мунда эншшщ (ЕИр- жанныц — С . Т.) творчестволык дэстур1 сакталран. Абай музыкасындары эн б1рден улкен дыбыстык сеюру аркылы басталмай, баспалдактап, теменнен жорары карай ерлеп шыгады. Ой-киялы аркылы узын кайыцныц тамырынан бастап басына шейш кез ж1бер1п 6ipa3 тамашалап турран­ дай. ©те ж ум сак, ойлы, философиялык астары бар шыгар- ма. Э н сезш щ мэнш, сырын Б1ржан езшше ашады, езжше музыка т ш м ен талкылайды. М унда е з ш ц бурынры музы* 190

калык казнасына Абай ауылына барраннан к о с ы л р э н жана жарна бар екеш сезЫедь Дарынды композитор, ж азба поэ- зиянын ой-кырын актарып, у ц ш п , ш кьсы рткы касиеттс- piH ... жан байлыры, творчестволык купи аркылы... музыка- лык жарынан менгере алады...»— деп тубегейл! n iK ip айта- ды Акан- Абай мен Б1ржаннын ундеепгш дэлелдейдк Ал ешн Ахметтщ осы табыстарга жетуш е не нэрсе себеп болды?— деСек, 6i3 бул сураура ipKuiMeft ж ауап берем1з. BipiHuiiaeH — бакытты мезплге — совет дэу!рш е тап бол­ ды Акан . Екшнлден, шыккан уясы, тэрбнелеген енбеккор эке-шешес1, ерте окып кез1 ашылуы коп эсерш типздй Ушшнпден, алдында турран ардагер агалары болды, солар- дан у л г ш енеге уйрендк Ахметтщ бойында орныкты да и г ш i3 калды. Т е р к ш , туп казыгы мыкты болды. Bip кезде казак совет эдебиетшщ атасы Сэкен жырла- ды: «Сэул1мшн колында ыцырсып толранран домбыра эн- дете сункылдайтын. Домбыра дыбысы калтырап толрана- тын. Торрын, ж умсак, тунык ауаны д!ршдететш. Н э з ж эде- Mi дыбыс маужыраран котанды, тыныс тарткан дуниеш элдилеп тербеткендей естшетш». М ж е , домбырашы, акын Сэкен 03iHiH iu iK i сырын осылай шерттк Куй женшде Сэкен aFa ерекше теб1ренетш: «Ы кылас кобыз тартканда саулы щген Hin турады екен...» деп оты- рушы ед1. «Кобыздын кулары Ыкыластын суйекп шыкшы- тына катты жабысып калран екен. Ыкыластын eKi колы кобызды ecin ещретщ отыр, ещреген кобыз кушмен 6ipre 03iHiH шунрыл K03iHeH ж ас тарамданып эрып, сакалына тамшылап отыр екен... М енщ коз алдыма Ш у бойындары, калыч дулей камыс ш ш д е п терт-бес уйл1 ауылда кобызын сызып, enipeTin, кезшщ жасын тарам-тарам кылып парла- тып арызып отырран Ыкыластын cypeTi келдк..» «Осындай 6ip тун... Бетпактыц Ш удын туш ... Канау- шылар билеген патша заманы...» «Уй айнала калын, бшк дулей камыстар. Ызындап ескен коныр ж ел... бшк дулей камыс коныр желмен 6ipre тенселш, сарнап шулайды. Сылдырап, сыбырлап, сынсып, сызрырып шулайды дулей камыс! Тыста кара тунде шула- ран, сарнаран камыстын ушмен 6ipre Ыкыластын кобызы да сарнап, enipen жылайды. Тунг! камыстын шуына, тунп кобыздын зарына косылып Ыкылас та еадрейдк.. О л канау- шылар билеген дулей замандагы терен сырлы купил enipe- мегенде кайтед!?!»— деп толгайды Сэкен aFa. Сол заман- дары киядан керетш кырары куйшшщ бейнесш, онер neci 191

абыз Ыкыластын кескжж сез1мпаз акын осылайша Te6iDe- не суреттеген-дк к ©з заманында, сонау сырыр заманда багаланбаран ке- меск! тулраиыц бетж ашты Сэкен ага. ©з дэу1р!н1к улы куйш1С1, кобыздын кылына жан б т р г е н енерпаз компози­ тор Ыкыластын куйшщ адам тупл хайуанга да ететж эсте- тикалык эсерж коса керсегп. Будан кейж эдебиет1м1здж бетке устар майталманы 1лияс Ж ан супров Молкыбай куйш — «Боз жгендЬ шео- тед|. Кыикылдап кыл кушИ кынсылады, Жэ, элде таныскан кыз сыцрыганы. Журсктщ кыл мен кабат uierin шерткен Саусактын ыршыганы, шымшыганы. Кайырган, текектеткен, жоргалагкан, Саркыган, екшеп кагып, сорралаткан. Талмаурап самайдан тер сыпырганда Тартуын «Боз inreiiAi» колкалаткан»,— деп домбыранын, сонык im eriHeH шыккан куйдж, куйшжщ сикырлы саусактарын керсетш бердк М уныц алдында 1928 жылы акын Сэбит Муканов: «Домбырада 6ip куй бар «Кекей кескен», «Кекей кескен» ура алсан шыкпайды естен»— деп «Сулуш аш та» теб1ренген ед1. Ахметт1н аралары — элг1 акын-жазушылар эн мен куйд! емешес1 курып осылай жырлайды. Сол карсацда сахнара казак совет филологиясынын атасы Кудайберген Куанулы Ж убанов uibiFa келд1. Куйдж куш ж е табынып, тамылжытып елен жазран акындардан езгеше келдь Ралым ара твтенше килГктк «К азак музыка- сындэры куй жанрынык пайда болуы ж эйлЬ енбек жазды. И л мен тарихи деректерж ашты. К азак елж ж куй жанрын баска турк1 елдермен салыстырды. Еленбеген ерекшел1гж эйп'леп, жер1не жетк1зе айтты, ез ж ж сыбагалы орнын кэр- сетж , жорары баралады. Ел суйет1н куйд1 ол да суйдь Дом- быра ш е гж д е, кобыз кылында журген эн мен куйд1 ж ш к - теп рылми зерттелетж ipi саланын 6ipi екенж алраш рет тусждррш OTTi. M ine Кудайберген осындай зор ралым ед1, М е ж айткан сон квз1м1з керген араны умыту киын екен. Енд1 сод Ку- дайбергеннж тары 6ip ерекше енбепн ескерте кетелж. Октябрь революциясынан кейж, мына отызыншы жыл- 192

Дарга д е й т халык ыурасын, torepi де елеул1 ецбек еткен •pi тулгаларды мансук етш келдж. Жалрыз 613 емес баска слдерде де осындай кашкылыкты-курылыкты тус1нбеулер болып бакты. Ел1м1з ж ас, Совет ею меН жаца курылран, соны жолды тусше кою киын болды! Дуние ж узж е туцрыш келген Совет о тм е т ь жана заман барыты дацгыл жол емес кой, сондыктан кипактарандар да, кикактагандар да болды. Kefi6ipeyi косак арасында бос журдь 1934 жылга дей1н А . С . Пушкинд1 жатыркадык. Сол 6ip кезецде «Пушкин в Динамо» атты Михаил Кольцовтыц фельетоны «Правда» газетжде басылды. Сонда: «Динамо» техникумында Пушкин влецже елжтеп елец жазран 6ip студент окудан куылып, сол шэк1ртке Пушкннд! мактап сабак берген устазыныц кызметтен шырарылраны айтыл- ды. Э л й макала «Ленишшл ж ас» газет1нде казакша ба­ сылды. Акын Абайдан, улы Абайдан 6i3 де ат-тонымызды ала каштык. Арам ой еш кайсымызда да жок, т уа н б еу1шл|'к мол-ак ед1-ау! Д эл 1934 жылы «Эдебиет майданы» атты журналдын И — 12 санында «Ел.енбеген ерекшелж» атты Кудайберген Куанулы Жубановтын курдел1 макаласы ж арк ете калды. Б1зд1ц Акацныц туран атасы ралым-профессор Кудайбер- генге ры лы м мен сананы «кудай» кулай'берген екен. Ол Абайды елге танытты, сонымен 6ipre езш де танытып едь «К азак едебиетийц тарихындары Абайдык устайтын ор- нын 6ocaFaFa карай сырушылар, оран да Mice тутпай та- балдырыктан шырарып тастаушылар, мешц байкауымша, даусыз 6ip моменты ескермей ж ур; ол вз тусында, Абай- дыц эдебиеттег1 узджыгй..» дей келш оны т Ы н сактау жэнжде екеушщ ундесыгш баяндады. «Ренессанстын (T ip ia y A a yip iH iu) тарихи ip i мэнш айта келin, сол дэу1р тудырран титандардьщ 6 ip i Лютер екенш эйпледГ Ф . Энгельс («Диалектика природы» Г И З , 1931, П О бетте) «H eM ic прозасыныи ip reciH каларан Мартин Лю- тсрдщ тырнак алды en6eri «Ж аца осиегп» (Новый завет) аударраны болатын. Оныц 1521 жылдан 1534 жылга шешн 13 жыл удайынан лстеген эдебиет кызмеы тэуреты (бйб- лияны) немк тЫ не аудару болтан. Сонда да оран Энгельс «тэуреты» неге аудардыц деп урыспай, ылге спйрген ецбе- rin багалап отыр. Абайдыц аударраны куран емес, Байрон мен Лермонтов, Пушкин мен Гете, Крылов, в з жанынан жазгандары да джге катысты трактараттар емес, «втю р- 13-289 193

Д1К ж уз1, кестен1н 6i3i, ернепн ондай сала алмайтын» сулу влек, шешен сез»,— деп Абайдык улылыгын ашып бердй Кудайберген Абайды жан-жакты зерттедй Мына аудар- ма женшде де Пушкиннщ сездерш калай бергенш баянда- ды. Сонда Пушкинжн: «Мои сомненья разреши, Быть может, все это пустое Обман неопытной души! И суждено совсем иное...» Дегенш б1здеп кеп аударрыштарша лкелемейдк «Шеш кеиЫмшн жумбатын, Эл1 де 6api — алданЫб. Жас журен жайып саусатын Талпынган шытар айга алые!» деп эр! Typa. api сулу суретл кылып, у л г ш эдеби аударма бередЬ— дейдк Осы елецд! ал Fain рет салыстырып, елд1 мойындаткан да Кудайберген болды. Осыньщ бэрш айта келш: «Абай — ояну AoyipiHin тол- кынынан пайда болтан нем1с JIiOTepi, француз Молербш емес... Бул — ез ортасыныц Дантес! сиякты... Абай соны дэу|рдщ басы, жацалык жел1сш 1ц ж ел м буршары... Оныц Teniperi Э гей тешз1 емес, Сарыарканын шел1 де, еткеш классикалык Рим емес, удере кешкен кайшылык eMip гой»,— деп туйдн Таласарлык, кудштенерлж орын калдырмады, окырман журтты epiKci3 мойындатты. «Оздерге еркш тиер байкап кара, Сонда жауап бере алман мен бишара!» деген Абай сезш келлру1 де тегш емес кой. Б уп н п куж K63i ж ок Кудайберген аганы да, 613 ез орнында баралауы- мыз керек. Осындай ipi, ете езекл араларынан мезпл мандайына берген Кудайберген Жубановтай ж аден ул п алса Акац- нын и м екеш т уеш ж л шырар. Кене мураны жакрыртып, кернекл совет дэу1‘рше сай елп niuiin шырарран Акац Foft, OFaH жгерще еткен, капы- да курбан боп кеткен езекл аралары тэл1м-тэрбие берген А кан заманымыздын ipi тулгасы. 0 з замандасымыз Ахм етлц ецбепн баралай 6iayiMi3, колда барды, бегде сыйлайтын Ахметл кад!рлей 6iayiMi3 ел1м|'зге мерей. О л — енбеккор, улкен композитор, ез сала- сында сауырын сипатпайтын ерен ж уйрж азаматымыз. Кажымай алпыека ж етл ол, эл1 тугырдан туспей, сау аяц- дап, кошт! бастай беруше ллектесшз.

„ЭДЕБИЕТ ШЕЖ1РЕС1НЕН\" (Узшд!) ¥лы орыс халкынын жан-жакты дамыган, кен тынысты ескелен эдебиетшен у л п алуымыз занды, рухани есу жо- лымызда б!з муны (ске асырып та келе жатырмыз. Есейген марка мэдениет улгш еркен кей!н шыккан ел- дщ нэр алатыны даусыз. Ешб|'р мэдениет 6ip кунде тумайды, кере-кере кесем болады. Адамзат тарихынын алыбындай дара шыккан орыс халкыныц Пушкин! де взш щ алдында бол Fa н бвгде елдщ озат ойшылдарын сарка бшген, сондыктан да онын вз замандастарынан элдекайда алда отырраны элемге аян. Данышпанды каре алмай аярынан алатындар енд1 тау- сылып келе жатыр рой, 6ipaK А . С . Пушкин тусында олар аз болмапты. Солардык М и д е табаны куректей Kyurmepi де журген, мысалы, Ф . Б. Булгарин мен Н . И . Греч «Tepic- TiK Аранын» («Северная Пчеланын») редакторлары, жан­ дармерия басшысы А . X . Бенкендорфтын он кезк TiMicKep тыншылары екен. М . Т. Каченовский ординарный про­ фессор, статский советник жэне кавалер, онын устше «Европа жаршысы» («Вестник Европы») атты журналдын уз д ж а з ралым редакторы, ал Н . А . Полевойды алсак, ол да осал емес, «Москва телеграфы» («Московский теле­ граф») деген журналдын редакторы, «Орыс халкынын та- рихы» атты куйш KiTan жазып, сол унин Россия рылым академиясынын колдан жасалган корреспондент мушес! болран екен. А . С . Пушкиншн сонынан шам алып тускен жаулары осылар, арасында жалы кьщыры жок. Булардын шашбауын кетеретш жарамсактары да толып жатса керек. Кел шагаласыз, шалшык келбакасыз болуы epci шырар. «Ынсап, уят, ар. намыс, сабыр, талап, Вуларды керек цылмас ешк1м калап. Терек ой, Терек рылым 1здеменд|', ©TiplK пен есект! жундей сабап»,— деген Абай сэз1 осындай «жэнджтерге» арналган-ау, cipal 193

«Кеппен жалрыз алыскан» Абай езш ж алдында еткен улы устазы А . С . Пушкинмен тардырлас тэр!зд). Енд1 б!з кеп толгакты догарып, А. С . Пушкиидей улы бейнеш'н басынан кешкен кейб1р кескш аз шырраландарды баяндалык, улпл| устазымыздын кезжде жазыксыз тарт- кан таукыметтерж советик казак халкынын жастарына мол1м' етелж, эрж'м ез керегш тандап ала жатар. Александр Сергеевич Пушкиннш штабы 1887 жылы Москвада басылыпты. Соны окып отырсак улы акынымыз- дын ез заманында турл1 кералан жардайра килжкенш ке- рем13. А . С . Пушкин журналистердж айтысына да арала- сыпты, сыншыларга да, тарихшыларра да, жазушы — акын- дарга да мезгшнде тузу жол смтеп отырыпты, ез ойын ол yiieMi каймыкпай орта га салыпты. Мысалы, жазушылардыц сез саптауы (слогы) жешнде де езж ж калыптаскан niKipin ашык бишрген ол. «Bip кун Д ’Аламбер1 турып: «Сен маран ана 6ip Бюффонынды2 мак тамай-ак койшы. Ол ю сж ж : «мынау жылкы рой» дей са лудыц орнына: «адам заттык алдына табираттын сыйлык ка тарткан асыл дуниесжж ннждеп ек тэкаппар, алдараш кызба жануары осы»— деп кобырата кежршмесе кенж кенинмейдьау!— дептк— Бул сезд1 ол Лагарпка3 айт кан»,— деп келт1ред1 А . С . Пушкин. «Бюффон ез басымен кетсж, ал мына б1зд1н жазушы лар не 1стейд1 екен? Булар да кунделж ем!рде кездесетж куйш заттардык езж келте кайырып, ез атымен атай салу ды ускынсыз ерескел нэрсе кередк сондыктан оран ж т 6iTipin эдемжеуге умтылады — керекшз косалкы косымша ларды жамайды, жасык метафораларды теге женелед С ей тж «тэнертец»— дей салудын орнына «Алгаш шыгы келе жаткан куннж арайлы тан шалавы кег|лд1р аспан нын ш ы ры с жакына жарык сэулесж T ycip in , зейнетке беле д1» _ демесе iuii толады. Дуниеде жок соны б|'рденен] гауы алрандай арсалактайтынын кайтерши? Элде мунысы шу баланкы айтылрандыктан эдем! KepiHe ме екен?»— де тол райды А . С . Пушкин. Ал , енд! журналистер туралы айткан ойларын да келт! ре кетел!кш!. ' Д ’Аламбер, Жан Лерон (1717—1783) фраицуздын ыатематнг!, фи­ лософы. Париж беи Петербург акадеыиясыныи мушесь а Бюффон (1707-1788) фраинуздын аты шулы табират зерттеуии- Ci' * аЖшГфрансуа де Лагарп (1739-1803) франиуздыц драматурги, одебиеттану рылымыныц тсоретнй. «6

Баягыда, 1829 жылы «Москва телеграфы» («Москов­ ский телеграф») атты журналдын редакторы Николай П о ­ левой мен «Европа жаршысы» («Вестник Европы») деген журналдын редакторы, профессор Михаил Трофимович Каченовский eKeyi айтысыпты. Э н п м еш Николай Полевой бастапты. Ол ез журналында («Москва телеграфында») 1829 жылы «Бенигна» деген буркенш1к атпен (псевдоним) макала жариялапты. Сонда: «Европа жаршысынын» ре­ дакторы ылги уэде берумен келед!, 6ipaK сонын 6ipeyiH де ол орындаган жок». «Эдебиет эанын ныгайтуга булай Kipi- су макул емес кой...» «Егер ол жасы улкешигш см ет етсе, онда е з Ы н ешнэрсе бымейтш ш мойнына алсын, окып- уйренуге тырыссын, еж ели келемеж дагдыларын тастап, карапайым кылыкпен иже KipicciH». «Зерттеп байкалык- шы, «Европа жаршысынын» редакторы осы кунге дейш не 6iTipin тастады екен?» «Европа жаршысынын» редакторы- нан озып кеткен жасесп1р1мдер айыпты емес. кой, ейткеш 6ip орнында жиырма жылдан астам уакыт козгалмай мел- ши!п отырган редактордан жур|'п бара ж аткан жаннын 6api де озбай ма?» «Онын.уст1не, мына KypMerri редактор- дын e3i грек т1л!н де мулде нашар б1лед1»,— деп жазыпты эли' Бенигна. (Н . Полевойды айтып отыр.— С . Т .). Полевойдын осы ce3i кытыгына T u in , профессор Каче­ новский бул макаланы бастыруга руксат еткен цензордын ycTin en 6ipHeiue арыз жазыпты. Сонын б1ршде: 24 январь куш 1829 жылы ол: «Мен — статский советник, ординарный профессор жэне кавалер, Михаил Трофимулы Каченовский- Miii» деп колын койыпты. Сол кездеп кауым еюге белшген, 6ipeyi Каченовскийд1, eKiHiuici Полевойды ж актаган, онпме насырга шауып ба- рып токтаган. Уакиганын нагыз кызу кезшде А . С . Пушкин мынадай эпиграмма жазган: «Обиженны!) журналами жестоко, Зоил Пахом печалился глубоко, Вот подал он на цензора донос. Но цензор прав— нам смех. Зоилу нос...» деген болатын. «Домалак арыз» жазгыштарга жан-тэшмен карсы А. С . Пушкин бул уакигадан да шет кала алмаган. 9леуметтп< манызы бар мэселенщ бэрше де осылай тойта- рыс 6epin отырган. Адалын айткан адамды суйетшдер кем- де-кем табылады гой. Осы оленнен кей1н Каченовский де Пушкинд1 кудала- ран, ез журналынын бетшде оны кекет1п-мукатып эбден мазасын алган. 197

«Эдебиет шеж1рес1нен» деген А . С . Пушкиннщ осы ма-. каласы 1830 жылы «TepicriK гулдержде» («Северные цве­ ты») жарык керген. Ыза кернеген Каченовский енд1 ашы- на тшскен, ез журналында ол макала жариялаган, сонда: «*лы данышпандардыц тардыры кызык-ау! Полтавадагы1 шаикаста жолы болмаган сон А. С . Пушкин улкен ерлж жасады, колынан келмейтж эдебиет майданынан ыгысып мулде шет шыкты да енд1 келеке-сыкактар жазып каша урыс салып бара жатыр, шеж1ре жазуга KipicTi. ©кМин сол, атактан журдай болган батыр (Пушкинд1 айтып отыр.— С . Т .), мына жана мамандыкка эл1 теселмепть ©йткеш суреттеп отырган yaKHFaFa кызулык жасамай, та- рихшыларша шет отырып тексеруге муршасы жетпейд! екен, сондыктан онын кезже унем1 маскунем семинаристер- ДШ елестеу1 де ражап емес-ау!» деп туйреп еткён. А . С . Пушкиннщ эл п макаласында (1830 жылы) «Ек1 журналистщ арасында журген урыс-керк, онын 1ш1нен 6ipeyiHin цензор уст1нен берген домалак арызы журтты коп шулыктырды». «0ткен жылдыц аярында «Европа жаршысынын» ре­ дакторы окушы кауымра мынадай хабар айтты: « Р а с, журналымныц кейде сынаржак, успрт кетет1н1н ескерткен сыншылардын пш рлерж е мойындаймын. Оныц устж е эдебиет1м1зд1ц дэрменс1зд1г1не катты кынжыламын, будан былай бар куипмд1 жумсаура уэде берем1н. Келе- шекте журналды кещте Tycin, жан-жакты етуге KipicneKniH, Бугжнен бастап алысырак кез тастаура, кец1рек толранура, батыл кимылдаура умггтенемш. «0з1мнщ де жумыс ктеуге KipicneK ойым бар», осыган коса менщ енбектер1ме каты- сура баска эдебиетиплерге де руксат етем1н»,— деп жазды. Кеш айтылса да ралым редактордын бул isri ойы б1зге катты унады»... «Шынына келеек, Каченовский мырзаныц бул жоспары орындалмай калады-ау деген кудш б1зде болган жок. B i- рак Полевой мырза езж щ коп эрштес болган, эдеби мшез- кулкыиа каиык журналист жолдасына, онын 6epin отыр- FaH уэдеапе аса сене алмапты. Алайда, ундемей!шшен ку- дштенш кана койса 6ip жен Foft, олай етпепт!, «Москва телеграфынын» еткен ж ы л р ы 20-ккабына макала жария- лапты. Сол макаласында: «Европа жаршысынын» шар тарткан редакторына катты жармасыпты: «Егер ол («Евро­ 1 А. С. Пушкиннщ «Полтава» атты 9йг1л1 поэмасьш келемеждеа отыр.

па жаршысы») жасы жеткендшш yFbin, езш щ б ш М а з д ш н мойнына алса, кшипейщдиик керсетш, icKe адал Kipicce, окып уйренуге тырысса, уйренипкп c u iiim p дардыларынан ада-куде кутылса, кьщырттамай ад1л сейлей бш се, онда езшщ нашарлырын ce3inin, окура умтылып, шындыкты ай- кын тусшуге 6erreflTiHiH бшер едж -ау, сонсон оны жабыла сыйлап, айтканын eKi етпей ылри тындап отырар едж кой»,— деп-ri Н . Полевой. Э л п Н . Полевой макаласын окып шырады да А . С . Пушкин жазады: «Мундай да кы- зык, талап болады екен-ау! Егер бойына сщген уйреншжт! дагдыдан кутыла алмаса, «Европа жаршысыньщ» егде ж а ­ сы KiMre внеге болмак? Сакал-шаштын, араруы эдебиеттщ кэдесше ж арамаса керек, ал еши Полевой мырзаныц та- лабын орынды деп уксак, 6ipaK сол-ойды егде карттыц ез аузынан eciTy 63iMi3Ai уялтып, жер-жеб1р!м1зге жетпес пе ед1?»— дейдь «Айтыидаршы, «Европа жаршысыньщ» редакторы осы уакытка дешн не штеп б т р д 1 ?» — деп тары сезш ж алгас- тырады Полевой мырза. «Оныц шындыры кайда, езш щ туын TireTiH eR6eKTepiHiH ж емШ е г ш п , шешек атып кулпы- рып турран жер! кайда екен? С ол арнаулы эдем! мекен- жай кай мухиттын; сыртында, кай туста екен? «Европа жаршысыньщ» редакторынан жасесшр1мдер элдекайда озып кегп, ейткеш олар torepi ж урш бара жатыр, ал б1здщ ралым редактор баягы отырран орнында жиырма жылдан астам уакыт тапжылмастан мелшиш отыр, ендеше озрэны ymiH жастар айыпты бола ма?»— деген Полевойдьщ сура- FbiHa А . С . Пушкин былай деп ж ауап кайырады: «Каченовский мырза 26 жылдыц ш ш д е кещл аударар- лык 6ip кгтап жазып бермей-ак, TinTi ж еш тузу 6ip макала жарияламай-ак, eMipi елмейтш атакка ие болды рой, ал енд1 будан былай жумыска шындап Kipice женелсе, сонда cis кандай куйге ушырар едвдз?» «Рас, Каченовкий мырза 26 жыл 6ip орында козралмай отырды дейшз, c©3ini3re кулдык, буран мойындалык, ал 6ipaK ciu6ip эрекет жасап inrepi умтылмаран адамнан ж ас­ тар озып Kerri деу кещлге кона ма?» деп карсы сурак коя- ды, А. С . Пушкин. «Егде редактордьщ кур алакан отырып ры лы м neci ата- рына ие болтаный, эрине, Полевой мырза дэлелдеп шыкты, рас, ол, осы кунге дейш аудармадан аударраны болмаса, ауыс-тушс жасап б!реулерден карызга алып пайдаланран уак-туйек макаласымактары болмаса, тук б т р м е ге ш