М.Абдрахманов Үміт жұлдызы

жарын кутш жатыр. Bip кезде шам се щи де, уйдщ iuiiH тас тунек карангылык басты. Аздан сон торрын шымылдык. судыр eTin Акжаркын xipin келе жатты. Нурлан демш inline тарткан куйде кыбырсыз надран. К,ыз бешпенп мен кейлегш шешш керпенщ шетш кетерген бойы отырып калды. Элденеден xeHuii ерекгап, тынысы жи1пеп бара жатханын сезедь К,олы калтырап, керпенщ жарасын эзер кетердь Онан api козгалуга мулде дэрменаз сиякты. Бу- плген Ti3eci д1рьлдеп, буындары сырт-сырт етеда. Нурлан тезбед1 б1пем, кыздыц бьпепнен шап 6epin устады да imxe карай тартып экетть К,уба талдай майыскан нэзж дене ж1г1т кушарына жутылып булкына алмай калды. Сол-ак екен, Нурлан кыздьщ жалацаш тесш кеудесше басып, улб1реген жумсак ерншен кушырлана, узд1ге сущи. К,уша- рында былк-сылк еткен сулу кыздьщ балрын денесш тегеу- pinfli, элуегп кол ез ыркына барындырып бара жатты. Кенет Акжаркынньщ окыс шыккан нэзж уHi узшп барып туншырып калгандай кемеск1 естипдк Онан аррысын eKeyi де шамалай алган жок- Елее сиякты, 6ip езге тылсым дуниенщ кушарында кепке дешн ecci3 жаткандары анык. Иэ, бул екеу1н1н тату-тэти семьялык eMipi осылай басталып едп Алыскан кол, айкаскан кушактарын тэщр ici ажыратпаса, арадары эзэзш душпан ажырата алмас- тай-ак шын махаббат, 6epiK достык орнаран-ды. Гумырын- да ешкашан кайталанбайтын, алтынга да айырбастап ала алмайтын ен бакытты бал-дэуреннщ кызырына тоя алмай, щкэр журектердщ тагатсыз куштарлыпл ani де маукын баса алмай журген шагында кермейсщ бе, куш туып турганын. Дэл былтырры уйленген уарында, мше, манданта кетет1н болып жарымен коштаскалы келе жатыр. JKirirriH ойы шорт узш п Kerri. Жанары 6ip эз1рдеп тэги киялына 6ip тамшы у тегшш кеткендей, ipin-ipin божырап сала берген. Нурланнын кеудесшен 6ip ыстык жан толкыны лыксып тегьле жаздап тур. Дем1 кысылып, ауыр тыныстап 6ip кырына карай аунап туей. Осыдан кешн басына мардымды ой орала койган жок. Шатасып жатып 6ip кезде мызгып кеткенш e3i де сезбей калды. Сылбыраган ак жанбыр селт етпестен тегш тур. Бута басын ыргалтып жел тура бастапты. Шамасы кун кете- рщетш сыцайы бар. Жолаушылар 6ip-6ipiHe тыгьша Tycin буйырып жатыр. Ортада жаткан Сэрсен басын титл тум- 102

шалап алыпты. Пыс-пыс етш эзер тыныстайды. Ара-юдш бастыгырылып корылга басады. Шырт уйкыда жаткан Нур­ лан селк eTin шошып оянды. Шым-шытырык туе кершть BipaK ешкайсысы да есшде толык калмаган, 6api булыцгыр. Bip байкаганы Акжаркынныц жуз1 сынык, KHiMi жупыны екен дейдь Элде буган екпелеген сынайы бар ма калай, томсарып алган. Д ей далага лагып кетш барады екен. Нурлан оныц артынан канша жупрсе де жете алмайтын сиякты. Жан даусы шютып айкайлап келедк жупрш келедь Сейтш жатып ез даусынан e3i шошып оянран-ды. Журег1 аузына тырылардай ерекшп, кабына соры п тур екен. 0 3 i кысылып терлеп KeTinTi. Ол басын KeTepin орнынан турып отырды. Денеа ауырлап, мец-зец болып мэцпрш калыпты. Уйкысыныц шала екен! белгш , жанары жасаурап тур. Жас баладай ею кезш жудырыктап, ол енд1 жан-жарына байып- тай карады. Тан бшнш калган екен. Жауын да толас- тапты. Bip карангы 6ip жарьщта байкараны TeHipeKTi тум- шалап туман басып алыпты. Ауада дымкыл ызгар бар. Ауыздан шыккан леп буланып шалынады. Нурланньщ тары да жата туррысы келда. Жылы орнын кимай, шекпенш буркей жамылып жамбастаганы сол едк элдеюм оны б уй!р- шен нукып ж1бердь Уйыктап жатыр десе керек: — Нурлан, тур, карагым. Тан атып KeTinTi, ертерек аттанайык,— деп Жушсбай шал байруз кусап кулагынын тубжде сарнап отыр,— мына бастыкты калай оятамыз? Кунде уйкысы канып, жэшмен туратын батырьщ кулкын сэрщен маза бермедщ рой деп жазгырып журмей ме,— дейд! касакана каймыккандай болып. К,арт оган кулак KaFbic кылрандай жумсактап-ак жетшзш жатыр. Эйтседе Сэрсен козгала коймады. Расында да уйкысы ерен кершедк Шал мен Нурлан eKeyi дабырласып каншалыкты катты сейлескешмен ол м1з бакпастан кыбырсыз жатыр. — Ата, ci3 оятыцыз. Мен аттарды экеле берейш,— деп ж1г!т жугендерд1 алып ашыкка беттедь — Сорсен, а Сэрсен! — деп дауыстап Kepin едр жауап ала алмады. Сонда да шал сабыр сактап icTiH аялрысына багып тур. Сэрсеннен дыбыс жок. Жуык арада ты берер емес. «Осы пэле шынымен уйыктап жатыр ма, жок элде кешеп cyFa тускеннен шошынып журеп токтап калды ма!» — деп зэреа ушкан карт дереу оныц касына барып журелеген куш шоцкиып отыра кеттк «Маскара болганда жан тэсЫм боп кетпегей!» деген урейл1 6ip суык ой туда бойын карып еткендей болды. Жушсбай оран тене Tycin, демш iuiiHe тарткан бойда тыц-лыцдап Kepin ед1, жок, аман екен. Пыс-пыс етш уйыктап жатыр. Шал дереу кейш юз

merirnn кети. Кабагы шытылып, кэр! жанары rixipeftin Сэрсеннщ сургылт жузше 6ip турл1 Kefticri тшшмен ты- жырына карады. «Экесшщ уйшде жаткандай шолжиып жатуын бэтшагардьщ,— дед1 шггей куб1рлеп,— басы ауыр- маганньщ кудаймен ici жок деген. Bip есептен бул iuip- KiHHiH уйкысы тыныш болатын да peri бар-ау,» деген егейлнс те жок, емес ед1 кещлжде. Шал оны туртш оятты. — Тур карагым, жолымыздан калмайьщ! — деп 6ip-eKi рет козгап хибердь Сэрсен ушш бастык болган адамдардьщ уйкыдан оянуы да баскалардан взгеше болу керек сиякты. Ол шалкасынан аунап Tycin кол-аягын кере, созылып турып узак есшедк Сонан сон басын кетерш, iuerip K03in сыгырайтып Жу- шсбай шалды танымай отыргандай теарейе карады. «Мына шалды кайдан керш ем?» дегендей танданыс бар жузшде. Жушсбайдыц онымен ici бола койган жок. Ер-турманын реттеп бвгжендеп жур. — Е, тура гой айналайын. Уйкыларыц канып калган шыгар, енд1 жолга шыгайык. К,удайдьщ KyHi толастапты,— дейд1 калбалактап. — Атты экелд1ндер ме? — деп бастык ещц жан-жап>ша карады. Y нжде пандык байкалады. Ыцырана, сыздаусьш сейлейдь — 8не, экеле жатыр. Нурлан экеле жатыр,— деп карт бэйек боп тур. Сэрсен орнынан турып шапанын кие бастады. — К,алай, ага, жайлы жатып, жаксы турдыныз ба? — деп Нурлан да оны колпаштап кояды. — Жаксы, бала, атты ерттей бер! — дед1 де ол кара- гайдьщ тасасын паналап кержбей кетть Yuieyi тагы да- атка мжд1. Эудем жерде саркырап жаткан К,акпак езенже келш еткел 1здеп 6ipa3 журдь Кешегщей емес, арна бугж сабасына Tycinri. Сонда да агыны катты тау суы емес пе, кой' тастарга соктыгып кокке шапшыган жал-жал толкындар атырылып жатыр. Сэрсен- н1н хешей ceci жок- Судан 6eri кайтып, каймыгып калган Typi бар. Атыньщ басын iprin Жунюбай щалдьщ ыгына вте береди — Осы 6ip туе калай екен, э, балалар? — KiM б1лсж, Жусеке, взщ1з бшмесешз. Нурлан ундеген жок- Шал осы 6ip жайылманы боска квздемесе керек. 1штей тэуекелге бекжш тур. — А л онда сонымнан жесщдер,— дед1 де атын кам- шылап, аскарлап жаткан суга тустй Тусе 6epin «бкмшлэ, рахман рахим. Су патшасы Сулейменге сиындым!» деп 104

iuiTetf дуга кайырды. бзеннщ бул тусы кысац емес, арнасы кед жайылма ед>. Сондьщтан болар су бэлендей терен болмай шыкты. Аттардьщ тек шщерлшш coFbin урып тур. Орта шеш сэл терендеу екен. Онын устше тубшдеп се- к1рме тастардан Ki6ipTiKTen аттар аягын 3opFa басады. Озеннен аман-есен еткен сод, ушеупнч де кец1л1 орныгып, энпмелер1 жарасып далды. Ocipece Сэрсен есщиреп, ек- шндей сейлеп келеди — Жусекеч болмаганда мына Судан 6yriH де ете ал- майтын едж,— деп шынын айтты ол б1рде. — От пен су тшмз жау, деп бурынгылар бекер айт- паган. Су деген катер гой. Жаза болса аядтагы суга агып елуге болады, карагым,— дейд1 шал байсалды калпын езгертпей. — Оньщыз рас. Ана 6ip жылы, э лп Байынколдьщ суына осы мына юмшч азамат болып калган баласы Kerin калган жок па,— деп Сэрсен кай-кайдагы 6ip умыт болган жайды туптен тартты. Буларга жол кыскарту ymiH, эрине, ермек керек. А л Нурлан болса улкендердщ сезше араласа коймады. 0з1мен-ез1 болып, ун а з келедк Астындагы курен аттьщ кос кулагын кайшылап койып, мойнын жерге салып жол аянымен булкек желкке басып келе жаткан майда журкпне кызыгып отырган Typi бар. Нурлан ymiH бул аттьщ орны да белек еда. Жастайынам такымында ескен кол байыргы кутты жануары. Осы аттын жалын тартып мшгел1 6epi жаман болган жок. Ауылдыч боз баласы атанып, алгаш рет жй'птйс санат курганда оган сершк сыйлаган да, осы курен ат еда. Талай-талай той-жиында, нелер улкен улы бэйгеде Нурланньщ атын шыгарып, елге таныткан да осы курен каска болатын. Ер жйтгтщ багын жандыратын жет1 казынаньщ басты тулгалары жуйрж ат, кыран бурки-, сулу эйел, алгыр тазы десек, соныц б1разы оз колында екен1не маркайып imTeft ризашылык сез1мге беленуий едь Ол езш бакытты санайтын. Сол бакытты, жаз дэуренш артка тастап куш ертен от жалынга оранган, сурапыл согыс даласына аттанатынын ойлаганда 6ip сэт кецш KynTi болып, согыс кумар, кан-куйлы жауыздарга зыгырданы кайнап кектене epHiH тштейда. Жолаушылар ani де суыт журш келедь Кун кез1 ке- ршбегенджтен, уакыттыц кай шама болганын ажырату киын едь Эйтеу1р жерге жарык тускел1 кашан. Эйтсе де з!лдей ауыр, сокыр туман таудьщ басын тумшалап алган- дыктан, аркан бойы жердац ез1 эзер кершедь Абырой болганда, жалгыз аяк тау сокпагынаи ажырап калмай дэл басып келе жаткандарына куанышты. Жушсбай карт кепН

керген, кецип зерек, сунгыла Kici еда. К,арыс жерд1 коре алмаса да, кеюрек кез1мен туспалдап келедй — Жацагы 6ip эз1рдеп журш еткен кысан тас жацыл- масам, Шуама болар. Енд| алдымыздагы Бугылы сайдыц кезець CoFaH 6ip iaixceK ар жарындары ауылга жетш бардык, дей бер. — Онда жетш калдык демейаз бе? Шалдыц айтканы дурыс келдь Журпнцплер аз етпей-ак 6ip би1к кезедге шыкты. Бул жер карт айткандай Бугылы сайдыц басы едк CepiKTepiH Нурлан ез уйше бастап келдь Уйдег1перде зэре жок, шошып отыр екен. Bip муныц уй1 рана емес, жайлаудагы барлык ел « cofmc» деген суык хабарды естш ypnHin, жудеп калган. Б!рден кезге шалынраны Торгын KeMnip 6ip-exi куннщ шпнде б1рнеше он жылра картайып кеткендей кур сулдеа калыпты. Акжаркынныц да кезшщ алды бш еулент уйыктамаганы байкалып тур. Абалап урген Алыпсоктыц даусынан ере турегелш тыска катар шыккан кемп1р мен келш мама агашыныц касынан жолаушыларды кут1п алды. — К,улыным-ай, кермей каламын ба деп ед1м, келш- сщ-ау, эйтеу!р. Неменеге шакырыпты, эскерге аламыз дей ме? — деп Торгын баласыныц шаужайына оралып жатыр. Сэрсен мен Жушсбайды танып турса да, олармен аман- сэлем айтысура муршасы келер емес. — Айтады рой, сонша асыкканыцыз не, бэйбше? — деп Жушсбай араларына xipicin efli, KeMnip оныц ce3iH де елец кылмады. — Айтсайшы Taftipi, не болды? Экетем1з дей ме? — Ак- жаркын да eHeciH куптагандай, Нурланныц аузына карап ацырып калыпты. — Букш елдщ ер азаматтары кетin жатканда мен калай калмакпын. Ертец журемш, апа,— деп Нурлан Акжаркынга карады. Бул сезд1 еспгенде хелшшек куйеушщ жузше т1ктеп карай алмай Tepic айналып хеттх Кемшрдщ Tyci бузылып, анадай жерге барып шокиып отырып калды. — Е, амансын ба, Торгын, мал-жанын аман ба? Буран да шумршийк eTyiMi3 керек. Кеппен керген улы той, деген. Кудайым жалгыз кайры, жала-пэлесшен сактасын де. Журтпен 6ipre керем1з алланыц жазранын. Bip сешц емес, элешм елдщ ер1мдей жас балалары аттанып жатыр. Кеше мен де Дастанымды ез колымнан женелтш, мше, бупн осында келш отырмын,— деп Жушсбай кемшрге дем бере сейледе. — Уюмет пен партиянын жарлырына косылмай бол- 106

майды. Отан коргау борышымыз. Ел кетш жатканда ауыл- да деш сау, кез1 кара адам калай карап отырады. Мен де майданга барсам ба деп ойлап ед1м, оныц peTi келмедь Мынадай кысылтаян кезде шаруашылыкты баскарудыц e3i аса жауапты Miидет деп аудан басшылары меш ж1берме- fli,— деп Сэрсен езшщ мунда бивдей бастык болып келш отырганын сез арасына кыстырып ж1бердь Торгын элден уакытта барып eciH жигандай езше-ез! келш конактарга тш ката бастады. — Иэ, ауыл аман-есен бе? Элг1 жаман немелерщ жу- ripin жур ме? — дед1 даусы кемескгленш. — Шуюр аллага. — Мейл! рой, алланьщ ici парыз, улыктьщ ici уэжш, деген. У к м е гп ц жарлырынан ш бас тартады дейаз. Ofrreyip жандары калып аман кайтса болды гой. — Иэ, бэршен де соны айтыцыз. Амандырын тшегеш- м1з жен. Акжаркын терге керпе тесеп, дереу шай койып ж1бе- pinTi. Булардьщ тушмен жачбырдьщ астында калып, ка- рагайды паналап шыкканын ecTin, онан бетер уюдей ушып *yripin жур. Ыстык шай iuiin 6ipa3 жан шакырып алган сод, Сэрсен е зш ц эммшшк «тагын» пайдаланып Нурлан- ды TeHipeKTeri малшыларды осында шакырып келуге жум- сады. Сейтп де Торгын мен Акжаркынга езшщ мунда келген шаруасын TyciHflipe бастады. — Ендн-i бастыктарьщыз мен боламын,— деп бастады ол сезш б1рден. — Кетек, не дейдк элп Арыстанбепм1з кайда? — деп KeMnip тетесшен койып калды. Кешеден 6epi колпаштап, басынан кус ушырмай келе жаткан бастыгына мына кем- [ЙРД'Н шубэ к елп р л, комсынып отырранына Жушсбай ■штей мырс етш, ыцрайсызданып калгандай болды. «Й е­ мене, мен такияна тар келш отырмын ба?» дегендей Сэрсен кемшрге алакездене карады. Шамасы, намыстанып калган жайы бар. Сэрсен ушш б1рден шал жауап бердк — Ол бала да кеше майданга аттанды. — Е, е алда айналайынай-э! Ол да кетт! де,— кемшр- д|ц оран буйреп бурып кимай отыррандыгы белплк— e3i 6ip жаксы бала едк жасьщ узак болгыр. Ондай бастык кайда-а, ендц— дейд1 еюнгендей. Торгынньщ капершде еш- тече жок. Аузына келгенш согып отыр. Кеудесше нан nicin келген жана бастыкка KeMnip ce3i шаншудай кадалган-ды. Ол енд1 тезе алмады. Жогалган пышактыч сабы алтын деп, немене' сбнша, Арыстанбек дегендер!д патшаныч улы ма едк Оны сонша nip 107

тутып, аспансайбак кыласьщдар,— деп ол аяк астынан булкан-талкан болды. — К,ой, карагым, екпелесен кешке берген тайлагынды ал. Онымен тецмш деп отырсьщ ба. Эуел! оньщ шапакына да астар бола алмайсыц. Аузьщ жаман деме, ani керейч- дер мен адам танысам айтканым келед1 ani,— деп кемтр- ДЩ тары да басып салганы бар емес пе. Сэрсеннщ merip кездер1 шатынап, акиып кетшть KeMnip сезше шыдай алмай ашудан жарыла жаздап тур. Ж уз1 курещтш, сур- ланып алран. Буьарейген жауырыны одан бетер шодырайып сыртка шыгып KeTinTi. «К,ап бэлем, сен кемшрд1 ме!» дегендей TicTeHin OFaH жауыга карайды. — Кой, Торгын. Муньщ уят емес пе, уйге келген бастыкка не болса соны айтып отырганын,— деп Жушсбай шал apaFa туст1. KeMnip ещц сез таластырып жатпады. «Айтарым сол, не десеч сол де» дегендей немкурайды сьщай танытып ез жайына калды. Керегенщ кезшде тур- ран уршыгын алып, шуйкейн саусагына uifli де, кара саиына салып квйлте келш И1рд1 дейсщ- Енд1 сендермен сез1м жок деген Kici сиякты. Бастык сазарып отыр. EKi калтасын кезек карманып, элдеб1реудщ туп жагынан кестелеген темею дорбасын ал- ды. Bip басына каттап салган газетттч шет!нен етектей кып жыртып алды да, жан ашуын махорканьщ ащы тутшшен алардай боп, аямастан жуан кып орады. Сейтй де шакпак тасын жаркылдатып, онды-солды жанып ж1берш, куга тус- кен ушкынмен тутатып алды да кушырлана сора бастады. Ж елбезеп делдиген талпак танауынан будактаган квк тут1н уст1-уст1нен д1ректеп шыгады. Бастык аз-кем Tynepin отыр- ды да тьлге келдй — Ел жайлаудан тускенше мына Жусекен осы уйде болады. Осындагы койды багады. А л томен тускен сон сендердщ жагдайларычды ойластырамыз,— дед1 эм!рл1, ек- тем унмен. — Б1зге енд1 6api6ip,— деп койып Торгын отыра бердь Бул кезде Акжаркын отарды корага айдап келген-дь Сэрсен 03i басында турып тел!менен косканда бес жуз баска жетер-жетпес шагын отарды санап, Жушсбай карт- тын алдына салып бердь Арада 6ipa3 уакыт етпей-ак, жан-жактан малшылар кауымы бул уйге жинала бастаган. Bopi де енд1п бастыктары Сэрсен екешн мойындап, OFaH 6ip турл1 штипатпен ш л т турып, кол усынып амандасып жатыр. Кемшрден баска былайгы журттын ез!не сонша- лыкты курмет KopceTin, кад1р тутып турганына оньщ кещл1 тасып, жалы куд1рейе бастаган-ды. Журил де мангаз, 108

димылы сондай байсалды. Куш хешей есеп-шотын шы- дылдатып отыратын адтыкез, дуныс Сэрсен деййн емес езш. Тумысынан-ад бастык болуга жаралган жан екен, 6ipaK элдедандай себептермен вз орнына отыра алмай жур1пй деп еткен кундерше KeiuipiMMeH карайтындай кейгп бар. Ол б1рде жиналгандарга барлай дарады. Бэрш де тус­ теп, тугендеп алды да жиналысты бастап кетть — Жолдастар, «Б1рлж» колхозынын малшыларымен бас коскан мэж ш сй ашык деп жариялаймын,— дед1 ол вз сезше 63i дол сота дошамет кврсетш. Ж урт та оны достал шапалад соддан болды. Бастыд 6ipa3 тыныстап алды да, свз1н дайта жалгастырды. — Жолдас малшылар, ездерййз естш жатырсыздар, ел1м1зге немю фашистер1 шабуыл жасады. Енд!п жерде бгздер дас душпанга дарсы шыгып, ол жауыздардан кек алуымыз керек. K,a3ip буки! елдей ер азаматтардьщ бар- лыгы тугел вз ершмен йленш майданга аттанып жатыр. Керек болса, куш ертен осы отырган бэр1г»ш де баруга тшсйм!з. А л OFaH дешнй уадытта мына алдарьщыздагы догам малый жадсы багуларьщыз керек. Ертен мына Нур­ лан да эскерге жургел! отыр. Муньщ колындагы малды жасыныц улкендтне дарамастан, мына Жушсбай дарияга тапсырдыд,— деп бастыд еларалыд жагдайдан, колхоз ша- руашылыгы жайынан квп-квп мэслихат айтты. Айналасы бес-алты адаммен еткен жиналыстын вз\\ узадда созылды. Бастык «мшбеден» кемшде 6ip сагатда жуыд уадыт туспей дойды. Жарыс свзге шыгушылар да 6ipa3 сейледь Соны- мен малды ауылда еткен колхоз басдармасыныц мэжШ й эзер аядталып, журт алды-алдына тарасты. Уй онашаланган сон, бул шацырадтыц семья мушелер1 уркердей болып онаша калкан-ды. Ошадтын уш бутындай yiueyi уш жерде шошайып отыр. Бэршщ де дабагы датыц- ды, жуздер1 жудеу. Qcipece кемшрдщ OHi сыныд. Онын eHfliri далган бар йрлнт осы Нурланньщ тагдырына бай- ланысты сиядты. врмекцп торына шнген жалгыз тал дус мамыгындай улпшдеп баласы болмаса, узинп тусейн тур! бар. Аджардынньщ да дабагы тунжырап, жаудыраган дара кезше мун тунып, жабырдап отыр. Элсш-элсш K03iHin астымен куйеуше дарагыштай бередь Уй iiuiHiH бул 6ip у н й зд т н Нурлан бузды. — Апа, о ней, унжургац тусш кеткен сонша. К,ырык жыл дыргын болса да, ажалды влед1 деген, дудай садтасын. Элешм халыд барып жатдан жер. Квппен 6ipre коремгз. Дэм буйыртса эл1-ад дайтып келемш. Одан да менщ аман- дыгымды тшецдер. 109

— KapaFbiM-ай, сенщ амандыгьщды тшемегенде енд! HeHi тЬлеймш алладан. — Иэ, сайт, апа. бздерще вздер1ц 6epiK болгандарьщ жен. K.VP босда сэры уайымга салынып жогалып кетпей. Бул будил халыдтыч басына келген ауыртпашылык,. К,у- дайым жалгыз дайгыдан садтасын де. Бала жасынан салмадты, сабыр Heci болып, байсалды веден Нурлан сабырлылыдпен сейлеп отыр. Анасы мен жарына жубату айтып кещлдерш демдеген болады. Эйтсе де ез1н алда не дутш турганына KOHUii думгэн еди Ол данша келпрст, басу айтданымен, дарт ана дамыгуда бо- латын. Kapi журед балага деген аналыд мешршен жанылар емес. — У а, жасаган жадсы нем! Жалгызымды 6ip езще тапсырдым. К,анатьщныц астына алып доргай жур! — деп дуб1рлейд1 ерш идемге эзер делin. Бугшп кешк1 ас та кециклз iuiuifli. Барымен базар болып отыратын от басы- ныц усдыны дашып, 6ip турл1 жудеу тарта берген. EpTeci тан сэрщен Нурлан жолга эз1рлецЕЦ. Алатын дос-долацын реттеп, ат ерттедь KyfteyiH шыгарып салу уилн Аджардын 6ipre журмед болды. Баласыньщ жииа- луы-ад муч еден, дем тр дуйзелт, зарлы ун шыгара бастады. — Кулыным-ай, артыда тастап азабынды тарттыра дерме. Kapi дойдьщ жасындай жасым далганда, енд1 ceniH куй1пчд< тартсам не болганым! — деп дез жасын сыгып- cbiFbin алды. — Кой бэйбйие, оныч не, жод ырымды шыгарып. Онан да бапацкыц ©MipiH тшемейсщ бе! — деп Жушсбай шал басу айтып жатыр. Кемгар ештецеш де еепмейтш сиядты. — Сенщ жолына жаным дурбандыд. Иэ, жасаган нем TuieyiMfli бере дер!? — деп мойнына буршагын салып ду- HipeHin тур. Кенкшдеп жылай турып ол баласыныц мой- нынан душадтап кезшен, бетшен суиди — Жаныч дудайга аманат, аманат-т...— дейд! демсен- деп. Каншалыдты дэт1 берйс болса да, анасымен доштасар сэтте Нурлан толдып кетп. Ж1г!т езга эзер тежеп уйден шыга женелди Ол атын мама агаштан тез шешш Miщи де аттанып кетти Келшшегй exeyi датар делед!. Жайлаудын жасыл белдерд дед кумбезш TipereH асдар шындар алыстап, артта далып барады. Ауылдан узаган сайын, ол артына бурылып, сол 6ip ыстыд меденге дарай береди Аса 6ip асыл днмас заты калып дойгандай дарайлай береди.. Булар ауылга деш жеттй Там уйлершщ eciriH ашып

жайгаса бастады. Коймага буып кеткен тендерд! шешш, Акжаркын уйдщ irniH ретке кел-прд!, от тутатты. Нурлан- ныц колындэры шакыру кагаз бойынша, кетуше ani exi кун бар еда. Оран дешн осындагы агайын-туыс, жекжат-жу- раттармен кош айтысып, сэлемдесш шыгуы керек. Бул кеште exeyi ешкайда кыдыра койган жок- Алые жолдан ат сорып, шаршап келгенджтен, жаксылап 6ip тыныгуды ойларан. Арадагы exi кун де ете шыкты. Ертецп тацры сарат сепзде колхоз кецсестщ алдында дайын болуы керек. Ар жарында, эрине, узак сапар, алые жол кутш тур. Бул куш exeyi де уйден шыкпады. Акжаркын зыр жупрш кайта- кайта шэй демдейда. Бар тэгп-дэмдйдн куйеушщ аузына тосып сол imee, сол жесе екен дейдь Оцаша уйде exeyi рана отырып узак-узак сыр шертгседь Exi сезшщ 6ipiHfle Акжаркын: — Сорысы куррыр тез1рек аякталып, аман-есен кез1- м!зге кершеец екен! — деп тьлеу тшейдь Куйеушщ мой- нына асылып, ерекше 6ip ыстык сушспеншипкпен наздана еркелейд1. Талдырмаш келген жуп-жумыр ак бшепн Нур- ланныц иыгына асып отырып, ол б1рде элдеб1р мацызды жацалык айтатындай ыцрай бшдарген. К,анша рет ойында- гысын лак етюзш айта салмак болганымен, батылы бармай туйткелси 6epin едь Сонда да ол езш куштеп: — Нурлан, сен б1лесщ бе? — дед1 эдем1 кара кезш куйеуше татей кадап. — Неш? — деген ол бастапкыда ештедеге туеше ал- май. Келшшек кос жанарын томен Tycipin, ушлз жымиып отыр. Айтура уялатын сиякты. Ж Ы т муныц кайда мецзеп отырганын 61рден ангара алмаган. — Айтсайшы, нен1 бьлемш? — деп ол енд1 езше жа- бысты. Келшшек оран жалт eTin 6ip карады да, дереу мойнынан катты кысып кушактап, бетше-бетш такап турып, дэл кулагыныц тубшен сыбырлай сойледа. — Менщ imiMe б1рдене б1ткен сиякты,— дед! еетшер- естшмес нэзйс унмен. Мына сезд1 еспгенде Нурланныч *yp eri жарылып кете жаздады. Ет пен суйектен жаралран пенде емес пе, ойына сол сэтте оньщ не оралды екен, мм бшеш?! BfiTeyip куаныштан жарыла жаздап, шаттанып гурып эйелш жас балаша алдына алып суйгьгсей бергеш рас еда. — Шын айтасыц ба? — дейд1 aai де оныц сезше сен- бегендей. Акжаркыннын жуда нурланып, сэл уялыс тап- кандай кызарактап отыр. Куйеушщ сурагына не деп жауап берерш бьлмей томен карайды. Нурлан келшшегшщ жузше ill

зер салып, кез токтата караган. MiHe, кызык, бурын калай байкамай журген? Ак жузше кылау тусе бастапты. Анык- тап караган Kicire, бипнш-ак тур. К езш ц алды мен ек1 6eriHiH ушына тецб1л нок,та лайда болыпты. «Айткызбай-ак езщ бьтмейсщ бе?» дегендей Акжаркын да онын кезше бул рет тура карады. Жнтг эйелшщ колан шашынан аялай сипап, нэзж денесш кеудесше басып, кепке дешн катты кысып кушырлана узак, суйдь — Жаным менщ, аяулым! — дейд1 ем1рене кос буры- мынан и1скеп,— мен енд1 елуге THicTi емеспш. Эгп-ак ке- лемш, жауды ж ец т келемш! — И, жаным. Сеш балан екеум1з кутш аламыз,— дел Акжаркын да оныц кен кушагыиа кемшп, айкаскан бшепн кепке дешн алмады. Осылайша eKeyi туннщ 6ip уакына дешн уйкысыз отырды. Элден уакытта Акжаркын орнынан турып барып, езшщ жасауымен 6ipre келген мшкентай кум1с абдыранын шшдеп элдеб1р тушншектщ арасынан озшщ мектепте жургенде тускен кшжентай фото суретж алып Нурланга усынды. — Мэ, MeHi есще алып жур! — дейд1 киылып турып. — Бэршён де мынауын жаксы болды-ау,— деп Нурлан элп cypeTTi дереу шамныц жарыгына тосып Kepin жа- тыр,— езщ TinTi мына суретте riepiniii кызындай екенсщ гой. Мына бантипщй карай гер. — Эрине, ол уакытта мен кызбын гой. Ендк MiHe, саган келш...— деп Акжаркын сезж'щ соцын жутып койды. Ыстык кушактары айкасып сол туш аса 6ip ракат сез1ммен eKeyi де балбырап уйыктаган-ды... 03iH 6ipey TypTin ояткандай Акжаркын кенет кезш ашып алды. К,араса уйдщ imi жарык тартып калыпты. Куйеуш оятып алмайын дегендей келшшек сыбдырсыз KHiHin, тыска шыкты да самауыр коя бастады. Журер алдында ец болмаса ез колымнан тагы да 6ip дэм татырып яиберейш деген ойы бар. Акжаркын самауырды буркыл- датып 6ip кезде уйге кipri3fli де дастаркан жасай бастады. Нурлан эл1 ояна коймапты. Ертецп астьщ бар сайманын эз1рлеп койып, ол енд1 куйеушщ касына келдь Калай оятудыц ретж *аппай дагдарып тур. Нурлан каннен-ка- nepcij уйыктап жатыр. Келшшек оны алгаш рет Kepin тургандай жузшен кез айырмай титле карап калыпты. Мандайы кере карыс, нур жуздь алпамсадай ак куба жшт кесшп салып, шалкасынан сулап жатыр. Акжаркын жпттш жаца гана танып тургандай, онын жузшен кез алмай 6ipa3 карап турды да, кушактай алып суйш оятты. — Туршы, Нурлан! Шай жасап койдым. Ертерек ту-

рып асыкпай iuiuii! — дейд1 сыцрырлай сейлеп. Нурлан кулаштай кершш есшед1 де, орнынан ыршып турып кише бастады. Exeyi ертецп шайын iuiin отыр. Уакыт нпркш асыктырран сайын, 6ip-6ipiHe ынтыга карайды. К,имас 6ip куштарлык сез1м билеген Акжаркын элсш-элсш Ж1Г1Т кеу- десше басын суйеп, мойнына асылады. Кешепдей емес, бугш оньщ кабагы сальщкы едк Нурлан кише бастаганда, онан беттер тунжырап, енд1 аз болса жылап ж1беруге шак тур. Мойылдай кара кезшщ Teniperi шыктанып, узын KipniriH карып калса элденеше жас тамшыларыньщ домалап кетер1 с еза з едь Эйелшщ аужайын туйген Нурлан Ж1ггпчк намыска барып, жкерлене сейлеп кетть — Жасыма, Акжаркын,— дед1 ол. каткыл унмен,— сен буйтш бордай египп турсан, анау алпыстагы анам не болады. Мен келгенше бул шанырактьщ азаматы да, арка суйер Tiperi де сен емессщ бе бите бшсеч- MeHi жаумен жаксылап сорыссын десен, ата жаудан кек алсын десен, сен де бул жерде езщ е мыкты болуыц керек емес пе. Екеум1з exi жакта ecTin жылап журсек, 6i3 юм болганы- мыз. Ондайды кой, акыльщ бар ед1 рой сен!н,— деп келш- шегш кушактап бетшен суйд1 де eciKKe беттедь Нурланньщ айткан бул сездер1 Акжаркынра кэд1мгщей аркау болса керек, жачарыдан Kepi ширап калыпты. Exeyi жубын жаз- бай журш келедн Келсе журт жиналып калган екен. Аудан орталырына журетш машина да дайын тур. Кецсенщ алды ыры-жыры адам. Шуркырасып, жылап-сьщтап журген эйелдер. 0KeciHin мойнына асылып, excin турран балалар. Бул керше Нурланра да 6ip Typai эсер еткен-да. Ж1гггтщ жуйке тамырлары босап, кецип кулази бастап еда. «Тез1рек аттансак екен» деп ойлады ол 1штей. Е цсет басып, жу- perinai шымшылайтын мынадай сэтт1 тамашалап турранша, кермей кеткеннщ e3i артык. Осы кезде аудандык сорыс комиссарыньщ осында келген е к ш шакырылгандарды Ti3iM бойынша аныктап, сапка тургызды да, машинага отырура жарлык бердь Алакандай 6ip ауылдьщ езшен келген жиыр- ма шакты Kici жапырлап машинаньщ бортына шыга бастады. Нурлан артына бурылып барып, Акжаркынныц колын алып кош айтты. Нэзж саусактарын алаканына басып, аялай кысып турып, сонры рет оныц жузше тары да 6ip кез токтатып, мешрлене караган. Келшшект1ч каракаттай мел- flipereii бота кез! балбулдап, жаска то льт тур екен. «Шы- нымен-ак кеткенщ бе?» дегендей жэутен-жэутен етедь Муны коргенде жкггтщ де жуйе-жуйеа босап Kerri. Iuii- бауыры езинп, езегшен езгеше 6ip отты жалын лап ете 113

тускендей болды. Кдсында турган Акжаркынды кушактай алганын e3i де байкамай калды. Элуетт) колдарымен оны езше карай тартып, капсыра кушактап бетшен суйда. Ке- лшшек те эзер шыдап тур екен. Куйеушщ кед кушагына cyHrin Kipin, бетше бетш такап аймалай бердк Уыздай жас арудьщ талдырмаш келген нэзж тулгалы, ашац 6iTiMi жар кушагында flipln капли, аз турды да ажырап кала берд1. — Апама жаксы кара! — деген куйеушщ жарыкшак уюн ол зорга естпдд. Журт жайгасып отырып болган сон, машина rypuiin кушейт-п де, ыргалып барып орнынан жылжып Kerri. Арт жагында кол булгасып, шуркырап турган кальщ ел кезде- piHiH жасын ipKin кала бердк ¥зап бара жатса да Нурлан кез1мен TiHTin топ 1шшен Акжаркынды 1здеген. Элдеюммен кимелесш алга ентелеген жарыныц кез1нен моншактап турган жас тамшыларын жшт анык керш бара жатты...

ЕК1НШ1 Б0Л1М Суык куз. Аслан да, жер де суп-сургылт. Дуниенщ 6api жаздагы жасад, кара кек тусш бузып ода бастаган. Дала Teci куарып, 6ip турл1 редаз огаш кершед1. Жапырагынан айырылган агаш бутактары сидиып, сабау басы сорайып калган. Суык ызгарлы, екпек желдщ етше тезе алмагандай кыраттагы ак селеу шеп ыргатылып когаша жапырылады. Су журген ойдым-ойдым езекше, жыраларда калбиган тацкурайдьщ етектей улкен сары жапырагы калтырап кау- дыр-каудыр етедь КдЬарлы кыстьщ калпын таныткандай куннщ кез1 шелденш, дуркш-дуркш тунере кабак туйеда. Кейде TinTi 6ip жумага созылган кара несер шумектеп едсе кетертпейди Жылауык куздад сондай 6ip сылбыраган жа- уынды KyHi тан алдында штабтьщ буйрыгы бойынша, бук1л полк орнынан кетершген. Тесектен туруга хабар бершген- де, шырт уйкыда жаткан солдаттар кездерш тырнап ашып, апыл-гупыл кише бастаган-ды. Мундайда жайбаракаттык кайдан болсын, кенипдюреп калган кайсыб1реулер иыгына 1пген шинелшщ омырауын журе туймелеп, тыска карай ж уп рт барады. Дала тастай суык, ызгарлы едь Жылы уйден шыккан жйтгтердщ боны тоназып, кенет шамырка- нып кеткен. Эл1 де жерге жарык тусе коймаган кез. Эр бел!мше сап тузеп келш, ортальщ алацга шогырлана бастады. Кундеп эдеттер1 бойынша, бугш де кыр асып барып мылтык атып, жер казатындарын ойлап жйтгтердщ мазасы кетш тур. Мынадай лайсад кундерде белшеден су Kemin, жер бауыр- лап жатып мылтык ату, сагыздай шубатылган сары бал- шыкты езгшеп Kici бойы окоп казу KiMre болса да оцай тиш журген жок-ты. «Буйтш 6ip далада тектен-текке эурелен- генше тез1рек майданга кетсек екен» деп солдаттардыд кепшшп-ак тагатсыздана тыкыршып жур. 115

Bip кезде б ук т долга команда бершдь Тадгы сал'кын, шыцылтыр ауаны жангырта шыккан командирдщ зор дау- сы санк ете калганда, солдаттар бойын тпстеп, с1рескен калпы турып калды. Мойындарынан су соргалап, шумек- теген ак жанбырдьщ астында сап тузеп тур. Бул кезде eKi-уш адам штабтан шыгып була'рга таяп келш те калган. Ен алдындагы полковник шендь зор денел1 эскери адам соддаттарга жакын келш, кыска-кыска сэлемдесн де, булар кутпеген тосын 6ip жаналыкты хабарлай бастады. Сез теркшше Караганда, бул бел1мшелер эскери дайындыктан тугелдей eTin болган. Ен.щп жерде алгы шепке барып, согыса беруге сакадай сай кершедь Колына койшы таягынан езге кару устап кермеген, Нурлан да мунда келгеннен берп eKi-уш айдыц шшде эскери енердщ неше турл1 дыры мен сырын мецгерш калган-ды. Тумысынан кагылез, самдагай житг мылтык атудан шеберл!к танытып жур. Кдрауылга ййнгещц калт ж1бермейтш, мерген болып алды 03i. Автоматты да Tayip атады. Ладтырган гранатты нысанага дэл TycipeTiH, озат жауынгер атанган ол бул кунде. Аранулы сынадтардан муд1рмей вткеш упнн, тэж1рибел1 командирлерд!Ч 63i муны мактап, талай рет топ алдында аркасынан какканы бар. 0нерд1ц кандай турш болмасын адам жас кезшде тез дабылдайтын кершедь К,айсыб1р жасы асып кеткен, егде- леу, дыр казактарыньщ мылтык устамак тугш, катарга журуге аядтары келмей тарыдданын кергенде Нурланнын оларга буйреп бурып, аяушылыд бшд1ретш. Амал канша, баска туссе баспакшыл деген. К,анша диналса да, уйренуге тура келедь KyHi ертен кас жауымен белдесер, канды майдан шебше юргенде керек бул енер саган. К,олындагы даруьщ Kici елпруге кажет болады эль Сол ушш де муны мултжшз медгеруге мшдегпсщ. Сол KyHi тан бозынан булар жолга шыкты. Уфа кала- сыныч жанындагы Алкина станциясынан поезга отырган жЫттер кун-тун катып, батыска карай сапар шепп келедь 116 аткыштар полкынын курамында Нурлан да алгы шепке аттанып барады. Солдаттар м!нген эшелон екшил куш тун iuiinae шагын 6ip разъезге келш тодтады. Поездщ жеткен жер1 осы екен. Мунан ары жол жок кершедь TeMip жол торабын, жол бойындагы кешрлерд1 жау самолеттер1 бом- балап бузып кеткен деседь Жолдын енднд белжш жаяу журуге тура келген. Поездан тускен бойда солдаттар катар турып сап тузед1 де, еш Kiflipicci3 алга карай ж ур л Kerri. Эркайсысыньщ иыгына кетерген 6ip путтан астам жуп бар. Булар тун1 бойы 6ip тынбастан шубырып келедь Тан биине 116

эуеден жауган жау снаряды жердщ 6eTiH TyTin ж1берердей, ажал болып жан-жадда шашырай ушып жатыр. Нурлан дэл дасынан жарылган алгашцы 6ip допарылыстан басда еш нэрсеж шамалай алган жод. Тед 6ip дезде тынысы тары- лып, дем1 жетпей туншыгып бара жатданын сездь Шынтагымен жер Tipen enceciH детермед болып едд жатдан орнынан дозгала алмады. YcriH 3ui батпан уйшд1 дар мен топырад басып далыпты. Ж ш т енд1 жанталасып eKi долымен дарманып жатып басын зорга кетердк Дем> б т п , дысылганы соншалыд мацдайынан суыд тер бурд ете далды. Танауы дусырылып, eHTire ауыр тыныстайды. Енд! аз болса туншырып, елin детуге шад далыпты. Ол енд! жартылай кемул1 денесш жерден суырып алмад болып булдынып жатыр. Бойынан эл кетш далган ба далай, жуыд арада ушндщен шыга алмай 6ipa3 эбшерлендь Дэрмен1 дурып элареп далыпты. «Осы мен жарадаттанып далганнан саумын ба?» дегендей езше-ез1 дуджтене дарайды. Бай- дайды еш жер1 ауырып турран жод. Ол орнынан туруга журексшш, урейл1 тиннмен аспанра урлана дарап дояды. Элпндеп самолеттер дед жузшен зым-зия гайып болган. Ж1пт айналасына дулад Typin тыц-тындап едд еш нэрсе ести алмады. Eki дулагы таре 6iTin далган, дын-дьщ етедь Нурлан бас барып, тары да жан-жарына зер салран. Бэ- лендей дауш-датер байдалатын емес. Ж1лт ендр тэуекелге бедшш, жатдан орнынан даргып турды. Б1рден теч1рег1не дез тжкен. Жер бетшде сау тамтыд жод. Тозыгы жеткен, шурыд тесйс дурым туырлыдтай болып, дар бетшщ туте- TyTeci шыддан, ойылып жатыр. Эр жерде апандай терец орлар дазылып далыпты. Онан арры керш1ске кез1 тускенде Нурланныц денес1 Typiuirin кетти Ол ез кезше e3i сенбей «осы мешц Kepin турраным рас па?» дегендей KipniriH жиьпете дарып дайта дарады. Мынадай сумдыдты бурын к1м дерген? Кдрдыц бет1 дып-дызыл, дан жоса боп адамдар дырылып жатыр. Дэл дасында дордырап елш жатдан езшщ жолдастарын кергенде Нурлан т й т шошып кеттк «Апыр-ау, жана рана Tipi емес пе едд булар?!» дейд! жыларман болып. К,ас жауына даратып 6ip од атпай, ец болмаса жастыгын ала жыгылмай тедтен-текке осылай ел1п далудыц мумкш екенш ойларанда ж Иттш тебе дуй- дасы шымырлап, жаны турцнкт1. Оныц дорланраны сонша tKi кезше жас ipKLnin, иегше LniHin тур... 1942 жылдыц март айы. Ерте кектемнщ суйекл даба- тын суыд ызрары бетт1 дариды. Солдаттар 6eKiHicTiH шшде байыз тауып отыра алмай бурсендеп, аядтарын 6ip-6ipiHe соддылайды. Эш де тан бшше доймаган кез. Bip дарацгы, 119

тур. Нурлан анда-мунда басын кетерш, творение карал кояды. Кайдан келш, кайдан турганын анык шамалай алмайды. Кай жагына караса да аппак кар жамылган вл1 дала сазарып тЬпыз жатыр. Тек алыстан, элдекайдан атыл- FaH ауыр зецб1рект1ч rypclni рана октын-октын кулакка келедь «Муныц элп сорысатын HeMicTepi кайда жур?» дегендей баскалар да бастарын кылтитып, жан-жактарына карагыштай береди Уакыт озран сайын кейб!реулер шы- дамсызданып, тыкырши бастаран. Кайда асыратындарын ездер1 де бйлмейдй Эйтеу1р тараты таусылып, сабыры калмай тур. Элдекашан кун ецкейш, бесш ауып кеткен. Кенет эуеден уш самолет ушып ета. Сондай катты жылдамдык- пен зу-зу ет1п булардын тебесшен лезде вте шыкты. Айнала тары да тым-тырыс. Солдаттар сол кушнде кыбыр етпей бугып жатыр. Арада сут nicipiM уакыт еткен жок, кайда шыкканы белпс13 тары да бес-алты самолет 6ip киырдан калыктап квкке квтершди Аслан астын дурлйспр- ген мотор yHi лезде жер мен кект1 TiTipeTin ж1бердй Сол-ак екен солдаттарга «корранындар!» деген буйрык берицц. Ж тттер д щ барлыры дереу ойпан жерге жата-жата калыс- кан. EKi кездер1 сол жакта. Самолеттер он бушрден канат жайып, катарласа ушып келеди Барган сайын карасы жакындап, мотордын гуршдеген даусы да дэл кулактын тубшен естшгендей болады. Булар жаткан беюшст! бетке алганы белгип, осылай карай багыт алып таял келеди Бул кезде жердеп зенитинлер де оларды нысанага ала бастаран екен. Эр тустан аткылап жатыр. Кенет ортадары 6ip самолет калбац етш аунап тусп де, куйрырынан кара тутж будактап, жерге карай кулап бара жатты. Сейткенше бол- мады, жакындап калган баскалары енд1 6ip сэттж темендеп кулдилай ушты. Бейне 6ip алып кара кус, жердей жемтжке бола соргалап, куйылып келе жаткан тэр1зди Ол элденеш тырнагымен буре тусетшдей канаттары суылдап шуйшп келеди Осы кезде самолет канатынын астынан 6ip ушр караторгай пыр етш, ушып шыккандай езгеше 6ip кершю байкалды. Сейтш жерге карай элденеш тепп тастап, ездер1 кайкан eTin, аспанга кайтадан квтеринп кета. Сол-ак мун екен, жер дуние кушрент кеткендей болды. Эуеден айда- hap Tycin келе жаткандай, манайдан ыскырынган 6ip турл1 урейл1 ун шыгады. Енд1 6ip сэт аспан опырылып сынып тусердей, кут1рлеген ащы дауыс естиледй Кара жерд1 как айырып тастайтындай элдеб1р зат з1рк eTin келш жарыл- ранда табанынныч асты солк ете туседй Жер-квкт1 кара кошкыл TyTiH баскан, еш нэрсеш байкатар емес. Осылайша 118

эуеден жауган жау снаряды жердщ бетш тутш ж1берердей, ажал болып жан-жак,к,а шашырай ушып жатыр. Нурлан дэл касынан жарылган алгашкы 6ip копарылыстан баска еш нэрсеш шамалай алган жок. Тек 6ip кезде тынысы тары- лып, дем1 жетпей туншырып бара жатканын сездь Шынтагымен жер тйреп ецсесш кетермек болып едк жаткан орнынан козгала алмады. Устш з'т батпан yftiHfli кар мен топырак басып калыпты. Ж1пт енд! жанталасып eKi колымен карманып жатып басын зорга кетердь Дем1 б т п , кысылганы соншалык мандайынан суык тер бурк ете калды. Танауы кусырылып, eHTire ауыр тыныстайды. Ецщ аз болса туншыгып, елш кетуге шак калыпты. Ол eHfli жартылай кемул1 денесш жерден суырып алмак больпт булкынып жатыр. Бойынан эл кетш калган ба калай, жуык арада ушндщен шыга алмай 6ipa3 эбперленди Дэрмеш курып элареп калыпты. «Осы мен жаракаттанып калганнан саумын ба?» дегендей езше-ез1 куджтене карайды. Бай- кайды еш жер1 ауырып турран жок. Ол орнынан TypyFa журексшш, урейл! пшпнмен аспанга урлана карап кояды. Элпндег1 самолеттер кек жузшен зым-зия райып болтан. Ж1г1т айналасына кулак Typin тыц-тыцдап ед1, еш нэрсе ести алмады. EKi кулагы таре 6iTin калган, дыц-дыц етедь Нурлан бас багып, тары да жан-жагына зер салган. Бэ- лендей кауш-катер байкалатын емес. Ж М т енд!. тэуекелге бекшш, жаткан орнынан каррып турды. Б1рден тещрегше кез тжкен. Жер бетжде сау тамтык жок. Тозыгы жеткен, шурык Tecin курым туырлыктай больт, кар бетшщ туте- тутес1 шыккан, ойылып жатыр. Эр жерде апандай терец орлар казылып калыпты. Онан аргы KepiHicKe K63i тускенде Нурланныц денеа Typmirin кетть Ол вз кезше 03i сенбей «осы мешц Kepin турганым рас па?» дегендей KipniriH жиихете кагып кайта карады. Мынадай сумдыкты бурын KiM керген? К,ардыц бет1 кып-кызыл, кан жоса боп адамдар кырылып жатыр. Дэл касында коркырап елш жаткан езшщ жолдастарын квргенде Нурлан Tinri шошып кетть «Апыр-ау, жаца рана Tipi емес пе ед1, булар?!» дейд! жыларман болып. К,ас жауына каратып 6ip ок атпай, ец болмаса жастыгын ала жыгылмай тектен-текке осылай елш калудыц мумкш екешн ойлаганда жцтгтщ тебе куй- касы шымырлап, жаны туршжть Оныц корланганы сонша £Ki кезше жас ipKuiin, иегше ийнш тур... 1942 жылдыц март айы. Ерте кектемнщ суйект1 каба- тын суык ызгары бетп кариды. Солдаттар 6eKiHicTiH шпнде байыз тауып отыра алмай бурсецдеп, аяктарын 6ip-6ipiHe соккылайды. Эл1 де тац бинне коймаран кез. Bip карацгы, 119

6ip жарыкта олар ертенп астарын iuiin шабуылга шыгуга 33ip тур. BipTe-6ipTe тан бийнш, жерге жарык тусе баста- ды. Бел1мше байланысшысы келш эршмнен уйлерше жаз- ган хаттарын жинап алып жур. Майдан TapTi6i бойынша, согыска xipep алдында калагандары аулына хат жазуга тик. Онда эрине, конверт деген болмайды. Жазган хатын уш бурыштап буктейдг де, сыртына адресш жазып жолдай бередь Ж урт катарлы Нурлан да уй 1шше хат жазып отыр. Аяулы анасына, суйген жарына деген сагынышты сез1м- дер)м табан астында кагаз бетше Tycipe алмай дагдарып кала бередь Жэйбаракат ойланып отыруга уакыт кайдан болсын, ойына келген амандык жайлы сездердщ 6ipiHeH сон 6ipiH Ti3in суйкеп жатыр. Bip изерлеп отырган xyfii алдындагы ак кагазга шукшиып алыпты. Анда-санда ен- кейш, кагаздын бетш типмен жалап кояды. TLni Twin дымкылданган кагазга сия карындаш баттиып, ап-анык боп туседь Ол сэл ойланып отырып, тагы да 6ipep сез жазуга ынгайланды. бткендеп 6ip уйден келген хатында Акжаркын ауылдыц амандыгын айта кел1п, муныц езш эке болуымен куттыктап жазганы бар ед1. Ол хатында Нурланды сондай сагынып журген1н, к1леч туайде керет1нп1 айта келш: «Аумаган езще тарткан Куаныш деген ульщ келд1 OMipre. Ke3i мен мурны саган уксайды,— деп жазган-ды куанышын жасыра алмай.— Сен майданнан аман-есен келш, отымыздьщ ба- сында куаныш болсын деп, апам балачньщ атын эдей1 ырым кып Куаныш койды,» деген жазуларды окыганда журеп жарылардай болып, катты толкыган-ды. Адам жаны, онын сыршыл сез1мдер1, туйснч деген1н1з ете терен ешкандай галыми тужырымга келмейин, em6ip жогары математикалык формуламен дэлелденбейт1н, купи- ясы аса теренде жататын гажайып 6ip тылсым дуние гой. 8йел1н1Н сол 6ip хатын алганнан 6epri Нурлан ем1ршде болып жаткан 03repicTi, онын журек лупш1н дэл басып айту eiu6ip гылыми аппаратуранын да колынан бэлшм келмес ед1. Содан 6epi ол езш ете кен>лд1 сез1нед1. То- ларсактан кан кешкен, нелер киын ауыр шайкастарды басыиан етк1з1п, апталар бойы бел шешпестен жылы тесек, жайлы уйкы кермей кар жамылып, муз жастанып журген, жапалы кундерд1н ез1нде ол мунайган емес. Алдагы болар куанышты, жен^с кун1не деген ceniMi зор efli. Exi кез1 терт болып, зарыга кутш отырган арт жактагы семьясынын ыстык кушагына аман-есен оралуды армандайды. Typi-ту- ciH Kepin, ^нгэлаган даусын еспмесе де, ез журепнен жарып шыккан жалгыз тал т1рш1л1к гул1н1н бейнес1н кез 120

алдына келтчрш, онымен iuiKi жан сарайында дидарлас- дандай болады. Тар бешшстщ !ш нде ез1мен-ез1 болып, бос отырган кездершде сол 6ip туып-ескен, журген жерлерд асдар тау, агынды езендер денгеленш квз алдына келер едо. Сол 6ip эсем, шурайлы жер тесшщ 6ip нуктесшде езшщ мшкентай рана терт данатты дара шацырагы дал- дайып туррандай елее беретш. Оньщ шшде разиз анасы, асыл жары Аджардын exeyi шушркелесш отырар едь Кей­ де TinTi осы KepiHicTi ол туешде керетш. Майданра аттанар душ Аджардын буран езшщ 6ip дшкентай фото суретш берген-дь Сол сурет даз1р мунын ец жадсы керетш K3ci6i, алданышы болып жур. Оцаша далып, долы далт етсе болды, дойын дэптершщ арасына мудият орап салып дойран сол 6ip юшкентай сурета суырып алып дарарыштап отырганы. CypeTTeri дыз бейнеы шынында да эсем еда. Bip бурым дып ерген бтектей долац шашын он иырынан алдына дарай асыра тастаган. Жауын шайган дарадаттай мвлд1реген дос жанары кул!мдеп, езше диыс дарап отырган Аджардынньщ суду кескшш кергенде, журег1 сыздап, сарыныштан жа- рыла жаздайтын. Онымен 6ipre епйзген Kemeri сол 6ip лэззаты мол, бал дэуреш eciHe Tycin тэта диялрЭ бершетш. Мундайда жптгтщ санасында жалт етш ражайып 6ip эсем дуние eciriH ашатын. Ондагы ap6ip KepiHicTi бул мулт ж1бермей Kepin отырар еда. Кияндагы сол 6ip эсем кегиццр таулар Ti36eri мен мундалап, TinTi жадыннан айшыдталып KepiHic бередь Сол таулардьщ вр тесщде курен атпен салдыртып, журш еткен жолдары дэл кэз1рпдей сайрап жататынын дайтерещ. Ocipece Аджардынньщ жас балаша еркелеп келш муньщ мойнына асылып турып, кезшщ астымен сузше дарап, уылжып турган сэттерш ойлаганда журепн 6ipey уыстап сырып ж1бергендей шаншып кететЫ бар. Bip сэт те болса осы суретке дарап отыру Нурланньщ ез1не 6ip кедалда демалыс сиядты еда. Ол сурета дад1р- лейтпп соншалыд, бой тумарындай аялап журегшщ тусына басып журедь Жпчт жазып жатдан хатын аядтауга жадын. Осы кезде байланыешы да келш далган-ды. — Кане, болдыцыз ба? — дед!, ол мунын дасына жадындап. — Кшкене xiflipe туршы, бауырым! MiHe, болып дал- дым,— деп ол дагазды тшмен тары да 6ip жалап алды. 9 л i уадыт бар KepiHeAi. Байланыешы оны асыдтыра доймады. — Жазычыз,— деп жанында дарап тур. Кенет байла- ныешыньщ K03i nerinin астында турган Нурланньщ жазуы- на тусе кеткень «Н е жазып жатыр еден?» дегендей онын 121

хатына ущлген. ¥зак сонар амандык-саулыктан кешн: «К,ия- меттнс жан-жарым Акжаркын, егер меж кудай коскан KOcaFbiM десен, анамньщ кабагына карап, баласы екеуш жаксы бак. EKeyi де бала гой, 6ip ез1че аманат. Дэм жазып осыдан аман барсам, карызынды етермш сенщ. Куанышка жаксы кара. Жалтак кылмай, маедайынан шертпей ecip- гейсщ! Мен ymiH оныц бетшен суйш, мандайынан сипа!..» деген жазуларды теб1рене, толкып турып окыды ол. «Сэт сайын ажалмен айкасып, ок пен ерттщ шщде жанын белбеуше туйш журсе де езшен бурын ана мен баланыч камын ойлау улкен журектт азаматтардьщ рана бойында болатын Hri касиет-ау, шамасы!» деп бейтаныс байланыс- шы касындагы карапайым солдатты шггей жаксы керш, оган 6yftperi бурып тур. Нурлан оныц хатты окып турра- нымен ici болтан жок. Журек жарды, сарыныш сез!мдерш караз бетше Tycipin болды да, уш бурыштап буктеп, сыр- тына адрес!н жазып байланысшынын колына устатты. — Сау болыцыз,— дед! де байланысшы женше кетп. Кун райы бузылып, эдеттен тыс катты несер жауардыц алдында аспанды коргасындай кара булт торлап, кепке дейш TyHepin, туйшп туратьшы бар. Сол сиякты, 6yriHri шабуыл да кеп жасакталды. Акыры мезпл жетт1 бшем, 6ip кезде шабуылра шырура буйрык бер1лда. Дуниеш дур cln- Kimin зенб!ректен от ушты. Солдаттар уралап бекшктен ceKipin-cexipin ш ы ры п жатыр. Жау жары да осыны к утл туррандай, буларды окпен карсы алды. влшпей 6epicneyre бекшген exi жак касарысып кан тепсуде. Ажал тегш гурсщдеген зенб1ректер кемейшен кан кусып, 3ipK-3ipK етедь Эр exi жак ymiH де бул ете 6ip ауыр шайкас болган-ды. К,арсы беттен пулемет ofm карта борайды. Зенб!ректен ушкан снарядтар кастарына хелш, устьустше жарылады. Жер дуниеш кочырсыран кек ала тутш кауып тур. Душпан оплнан жан тапсырран ел1пер мен жаралылар арт жакта койдай жусап, ынырсып калып жатыр. Бел1мше жауынгерлер1 жер бауырлап, суйемдеп алга жылжып ке- ледь Ауыр шайкас ani де табан Tipecin тур. Bip мезгшде бул бел1мшеге eye xyurrepi кемекке келген-дй Алакандай орман iiuiH тутш ж1берердей аспаннан сорралаган бомба- лар жау мекешнщ кул-талканын шырарды. Осыны пайда- ланран жауынгерлер алга карай лап койды. Нурлан да cepiKTepiMeH 6ipre айкайлап кустай ушып келедь Фашис- тердщ де онайлыкпен жан беретш Typi жок- Олар да уеп-устше аткылап карсылыкты кушейте тускен. Ауыр артиллериядан атылран снарядтар ок жыландай ысылдап, буларра карай ушып жатыр. Кдтарында Нурлан бар калын

топ жанталаса жупрш, алга карай ентелеп келе жаткан. Bip кезде жер дуниеш течкерш тастайтындай 3ipK еткен 6ip ащы дауыс естищк Думпудщ куштглИ соншалык. кара жерд1ц кабыргасын какыратып ж1берердей аяктын асты солк ете крлды. Солдаттардын алды жатып бой тасалап та улгермедь К,атты жарылган копарылыс жан-жакка ажал болып шашырай ушты. Нендей куйге тап болтаный Нур­ лан да сезбей калды. Эйтеу1р 6ipey 63iH табанынан tik кетерш аспанга лакытырып ж1бергендей сонадай жерге ушып тусть.. Кокек айыныц аяк ш ет болатын. Туске дейш м\\Шз, тустен кейiн кшз дейтш мезпл осы. Таулы елкеге эл1 де OMipi толык журе коймаган кектем кушшч жылылык леб1 эз1рше осыган ж етт тур. К,ар epin, сай-салада жыл- галанып жет1м булактар пайда болганымен, жер 6eTi тепе ашыла койган жок. Bip кун жылт е т т кунн1н коз1 xepiHce, eKiHmi Kyui элей-дулей боран турып жауын жауады. Алды жацбыр болып басталса, арты карта айналады. Биылгы кектем ericiHe колхоз басшылары дайындыкты ерте бастан колта алган-ды. Сока-саймандарын жабдыктап, айыр, курек, тырмаларын осы бастан реттей бастатан. Бул кундер1 ауылдагы ер-азаматтардын катары да сиреп калган. К,ай уйде болсын бас кетерер ер адамдар жоктьщ касы. Элдекандай дене мушелер1н1н акаулытынан солдатка жа- рамай калган б1рен-саран орта жастагылар болмаса, терт Myrneci cay еркек атаулы букьл ауылда саусакпен санарлык едд. Сондагы колхоз шаруасына жарайды дегендер ауыл- дагы терт таганын суйретш журген шалдар мен жас балалар, куйеулер1 манданта кеткен кел1ншектер. Сэрсен бастык коярда коймай журш, Акжаркынды жу- мыска шыгарган. — Айналайын-ау, ездер1не де кун керш керек емес пе? Kepin отырсычдар, каз1р адам Kymi жеиспей жатканын. Юшкентайыц уш-терт айдан асып калды. Ештече етпейд1, апач багады уйде. Уагында Keain eMi3in турасын. Еч болмаса мына жакын жерден уйд1н жанындагы камбадан тукым тазартута болыс,— деп жанын коймады. Былайша оньщ бул сез1н1н де жаны бар сиякты. Белг1п1 6ip алтын оасып отырган адам болмаган сон, кундел1кт1 imin-жем де керек кой. Колхоз шаруасыньщ oip шет1нде жур!п, ен болмаса уысты кулак дэн жаздырып алып талгажау етпей ме. Акжаркын енес1мен акылдасып акыры сол кыр- манга жумыска шыкты. Жумысы бэлендей ауыр емес 123

кершедь К.амбада астык калбырлайды. Тукымдык дэнд1 кара суды мен шопегшен айырып, баданадай кып-кызыл бидайды белек тегедь Мундагыньщ 6api де эйелдер. 03i секивд кепшшпнщ KySeyi согыска кеткен келшшектер едк Бурын мундай кэсшпен айналысып кермеген Акжаркын алгашкы кезде калбыр кагудьщ .pexiH таппай 6ipep кун жугыса алмай журдк Сонда да куш куаты толыскан жас емес пе, 6ipTe-6ipTe бул icri де менгерш кетть KyHi кеше уй жады болып отырганша, кепшшкпен араласып, 6ipre журудщ e3i оган 6ip турл1 кызык KepiHreH. Эйелдердщ эзш-оспагын ecTin мэз болады. Осылайша тузде журуге ол енд1 кейдже бастап efli. Оныц устше кунде кешке жакын жумыстан кайтарда шапаны мен бешпетшщ калтасына салып 6ip уыс бидай ала келед1. Ек1-уш кундепсш жинап, Торгын оны куырып яйберт, талкан туйш кояды. Кейде келй-е салып туктеп, бидай коже жасап катык катып божылдатьш ашытып коятыны бар. Бул да болса дэтке куат ырзык едь Акжаркын жумыска эбден бершген, кеншдд журедь Балага да кеп аландамайды. Эйелдер дем алуга т1зе бугш отыра калранда, ол жупрш келш Куанышты eMi3in кайтады. Сэрсен бастык камбаны кезшен таса кылган емес. Кунше келш келшшектердщ жумысын бакылап кайтады. Кей кундер! кабагы шытылып зшденш келсе, кейде жай- дарланып кулш келепш бар. CoHFbi кезде e3i мунда жш келетш болып жур. Сакалын кырып, муртын басып 6ip турл1 сэнденш журетшд1 шыгарган. К,ара докабамен жу- рындалган кенетоз ак калпагын 6ip шекесше кисайта киш, темекюш буркыратып, пирене басып нелегал бар кейде. Мундайда эйелдер карап отырмай: — Б1здщ кайнага он сепздеп жптгтей екен гой езь — Куннен-кунге бойын тузеп жасарып келед!, эуелй — Буканын ез1 картайса да, мурны картаймайды, деген осы да,— десш кайсыб|р ку т'тщ келшшектер оны сан-сак- ка жупртш, сыртынан пышы-пышы эцпме кып Kynicin алатын. К,анша айтса да, бастыдтыц аты — бастык., Шаруа- шылыкты мал-жаны 6ip езше карап тур. Солардьщ ашына айналып, тогына толганатын, ыстыгына куйш, суыгына тонатын да 6ip ез1, эрине. Сондыктан да ол эр семьянин жагдайын бинп, халш сурап туратын. Турмыстарында басып болса, мумкшдДгшше шешуге тырысады. Макданда каза тауып, кагаз келгендерд1Ч уй iuiiHe колда бар кемепн корсет1п багады. Bip KyHi бастык онашалап Акжаркынды касына шакы- рып алды. Уй шлнщ, езшщ жагдайын сурап бэйек боп тур. 124

— Егер iiuin-жемнен тарыксандар маган айтып кой. Астык жаздырып беремш. Орта казанга сойылган малдан ептеп кеже-катык кылатын ет те 6epri3in турайын, керек болса. Жас балалысьщ, кажетщ болса айтып тур маган,— дед! камкорсынып. Улкен адамныц озше муншалык ыкылас 6Lnflipin, ниетш 6epin турганына Акжаркынньщ imi жылып калды. Бастыктьщ жаксы свздерше жаны ceMipin, кецш ecin тур. — Мундай камкорлыгьщызга ракмет, aFa. K,a3ipuie еш- тецеден кысылып жургешм1з жок, эйтсе де...— деп келш- шек му/црш калды. Элденеш айтуга батылы жетпей уял- гансып томен карайды. Оныц ойында турган туйткицц сезген Сэрсен: — Иэ, айта гой. Уялма, не айтайын деп едщ? — деп оган жабыса TycTi. Акжаркын кызарактап одан бетер уялып Kerri. EKi кез1мен жер шукып томен карайды. — Иэ, не айтайын деп едщ, бол! — дейд1 Сэрсен оныц жанын коймай. Келшшек устаз алдындагы жас шэмрттей кипактап, кысылып турып элден уакытта эзер тш катты. — Уйде кызыл жагы тапшы боп жургеш,— дед1 езш- e3i зорлап. YHi 6ip турл1 комесюлен1П, булыгып шыккандай болды. — Баганадан 6epri айта алмай турганьщ осы ма, тэшрк Мен де 6ip улкен нэрсе айтпак екен десем,— деп бастык кецк1лдей кулди Сойтт1 де сэл ойлангансып, eKi алаканын ыскылап койып: — Жарайды, ocTin айтып турсац болды. Ар жагын оз1м реттейм1н,— дед1. Аркасынан 6ip ауыр жук сыпыры- лып тускендей Акжаркынньщ да бойы жецшдеп калды. Бастыкка риза болганы сонша жайдарылана, жылы жузбен карап койып: — Ракмет, ага! — дед1 де ж ур т Kerri. Сол кун1 кешке таман бул уйге ем1ршде бас сукпайтын колхоздыц камбашысы — Дэулет карт келш тур. Шал Тор- FbiHFa жалпылдай амандасып, жай-жапсарын сурап жатыр. — Шук1р аллага. Жалгыздьщ TUieyiH тшеп отырмын гой, карагым, эйтеупр,— деп KeMnip де оган жылы шырай таныткан. — Алла деген жаксы. Эуеден токсан Typni пэле жауса, сонда да кудер узбе 6ip алладан дейд1 екен олецш1лер. Сол айтпакшы, кудайдан шын тигесец, беред1 алла тагала Ti- леу1дд|,— деп шал такпактай сойлеген. — Айтканыц келсш, айналайын. Пер1ште эумин де- с|н,— дейд1 Торгын шал соз1не имандай уйып. Дэулет карт т1зе 6yrin дэм ауыз THfli де, мунда келген шаруасын айтты.

— Мына келш журт катарлы аздаган едбек тауып журген жок па, бэйбйпе. Ецбеп де жаман емес кершеда. Мына 6ip мшкентай erri бастыктыц ез1 эдейшеп осы ыздац уйге жЙерда. Кеже-катык кып iiuciH дейдк— деп сем1з койдьщ 6ip жак, санын дорбасынан шыгарып Ак.жарк.ынныц колына устатты. — К,удай Tlneyiiwi 6epciH, карактарым. Жаксылыгы ал- ладан кайтсын. Баска не айтайын сендерге,— деп бэйек болган кемтр алгысын жаудырып жатыр,— квптен 6epi Кызыл кермей к е л ш т де кодторгай боп жур еда, жаксы болды гой теп,— деп кояды етке карап аузыныц суы курып. — Ас болсын, бэйб1ше,— деп Дэулет шал да риза кош болып аттанды. Ашаршылыкта жеген куйканын дэм1 ауыз- дан кетпейд1 дегендей, сорпа-судан кысылып отырган бул уйге 6ip сан еттщ e3i 6ip кара сойып алгандай-ак эжептэу1р кер1нген. Айналдырган eKi баска бул да болса кеп кундак азык efli. Тырнагы курап отырган KeMnip 6ит1н сала су- гынып, жас eTTi боршалап бузып жатыр. Акжаркын да укщей ушып казан-аягын жуып-шайып жур. — Бастык бала жараган екен,— деп кояды кемшр еы сез1нщ 6ipiHfle оны аузынан тастамай. вткен жазда оган 6ip создан рет1нен катты айтып ж1бергеш eciHe Tycin: «Апырай, э сондагы TinTi артык болган екен-ау, езше»,— деп 1штей oxinin отыр,— таспен атканды аспен ат деп элде мен1н сондагы сез1м ойына келш мына 6ip erri эдеш ж1бер1п отыр ма? — деп те ыцгайсызданган жайы бар. К,олы кыбырлаганньщ аузы кыбырлайды демекип, Ак­ жаркын жумыска араласкалы 6epi бул уйд1н epi Kipin калды. Кел1шн1ц тапканы екеу!не калай шш-жеймш десе де жетет1н Typi бар. Е н д т жетпей турган жалгыз-ак нэрсе Нурланньщ жайы ед1. К ел1н мен енен1Н бастары косылып отыра калса айтатындары сол Нурлан жайлы. Т1лейтшдер1 6ip сонын амандыгы. Eipa3 уакыт хат келмей калса, урей- лер1 ушып корка бастайды. Хат тасушыньщ жолын купп «осыныц аузынан кудай-ау, 6ip жаксылык свз ест1рте кор!» дегендей оган 6ip турл1 сиына карасады. Баласынан хат кеш1ксе болды, Торгыннын мазасы кет1п, Акжаркынды кенсеге жумсай 6epeTiHi бар. — Э лп KiMHiH маубас катыны жанылысып жур, мен бшсем. Осы кунге дешн хат келмеу1 мумк1н емес. 03i квйлепн1ц жвн1н Tirin кие алмайтын 6ip албасты efli. Сол хат тасып юмда баркадар шекпреда дейс1н. Барып турып вз квз!чмен керш, алып кел Нурланжаннын хатын,— деп келшшщ бармасына жанын коймайды. 126

— Апам да кызык, хат келсе ол icici бермегенде не кылады,— деп Акжаркын оны жактайды. Бэйкунэ жанды жазгырып, сыртынан райбат айтып отырган кемтрдщ се- 3iHe шлей шытынып та калатын кездер1 болатын. Bipax ол ханша айтса да, ез ойыныц дурыстыгын енесше тусжд1р л, жетюзе алмай-ак койды. Мундайда оган свз кайырсач ашылмас туманга кездескенщ. — Сезда кой, барып кел. Егер epiHin турсац уста мына баланы, мен-ак барамын,— деп кем тр тура жупруден тайынбайды. Нурлан десе шкен асын жерге кояды. Ак­ жаркын да онын айтканын exi етпейда. Хат келмегенж бЫп турса да, енесжщ кецип ушш кецсеге барып кайтады. Хат келмегенше кез1 жеткен ол енд1 баласыныц бу- рынры келген хаттарын окытып соны тыцдайды. Мундай эдет бул уйдац уйренцйктд тел iciHe айналган-ды. Кунде xeniKiciH тамактан сод келш1 exeyi от басында шушркеле- cin отырып Нурланнан келген хаттарды окиды. Хала берсе оныц уйде жургендеп, элде сонау бала кез1ндеп кылык- тарын сез етедь Bip куш туею шайга келгенде Акжаркын куанышын жасыра алмай есйстен кулш юрдк Ею e3yi ею куларында, каракат Ke3i кулмец кагып: — Апа, шуйжшй Mi не, балацнан хат келд1,— дед1 сулу жуз1 онан бетер нурланып. Бул сезда естггенде Торгын отырган орнынан ушып кете жаздады. — Ой кункерпилм, жарыгым-ай, э! Хат жазган екен рой. Иэ, не д ет з, не жазыпты? Хане окып ж1бер, 6epi отыр, 6epi,— деп козгалактап келжже карай сыррып келедь — Алдымен шушнцймд! берЩ13,— деген Акжаркын ка- сакана оган кыр керсетш. — Аласын рой, эд1ракалрыр, окысайшы алдымен,— дей- д1 KeMnip де келжжщ еркелж назына мэз болып кулш — Жок, берида каз1р. — Мэ ендеше, дуние турмак Нурланнан шыбын жаным садага,— деп Торгын басындагы орамалын жулып алып Акжаркынра усынды. — Е, бэсе, м ент апам осындай жомарт Kici ед1 гой,— деп кемтрдщ орамалын койнына тырып, оган жа- наса келin отырып кагаздыц буктеуж ашты. — А л тыцдацыз,— деда Акжаркын даусын кенеп. Сейт- тз де ол хаттын эр сезж аныктап, асыкпай баппен оки бастады. Баласынын амандык-есендт жайлы айткан жаксы сездерж ecTin кемтрдщ жаны Kipin барады. Хат сезже берипп уйып тыцдаганы сонша, ею кулагы салпиьт, аузы ашылып ацырып калыпты. «Жаумен жан аямай сорысып 127

журшз. Талай рет шабуылга шыгып душпанга тойтарыс бердж. Мен мунда мергеншипк enepfli уйренгенмж. Жау- дьщ 6ip-eni пулеметийсш атып тумрдам...» — деген сездер- fli есттенде ксмтр жагасын устап: — Астапыралла, астапыралла! Адам атты дей ме? — дед| шошынып. — Енд1 атпаганда.ол кузрындарды атпак тупл, эуел1 кескшеп елпрсе сауап болар едц— дейд1 Акжаркын кектенш. — Иэ, сонан кейш, тагы не жазыпты? Акжаркын хатты тугелге жуык окып шьщты. Тек сон- дагы 63i жайлы жазылган куйеупйц кушп-жанран сагы- нышты сездерж, эрине inline 6yrin калды. Ал кемшрге THicTi жерд1 барынша айшыктап сабырмен окыды. «...Анам- ньщ кабагына карал жаксы бак!» деген жолдарды окыганда Торгын K03iHe жас алып: — М е т кайтед1 екен, байрус бала. Онан да ез жаны- ньщ амандырын Tlnecemi. MeHi кудай соныц жолына кур- бандык к,ып, аманатын кэз1р алса да ризамын,— дел ки- мешепшц куйрыгымен жасаураган кезш cyprri. Кемшрд1Ч ойына элдеб1р жай туей бигем, тереч ойга батып муцайган каллы С1лейш, отырып калды. А л Акжаркынньщ куа- нышында шек жок. Бейне Нурланныч езж керш, бетпе-бет т!лдескендей-ак кецим кетергшп, маукы басылып калып едь Алыста, кан майданда, ок пен ерттщ ортасында журген суйисп Нурланынан- амандыгы жайлы хабар алып, дерепн бжудщ ©3i ол ушш 6ip ранибет болатын. Егер онан хат узшп, 6ipa3 кун кепнгетш болса бул екеужщ де уйкысы шайдай ашылады. 1шкен астары бойына тарамай, урейлер1 ушып шошынумен журедь Олардьщ коркатындай жайы да бар еда. Бул кезде мачайдагы ауылдардыч б:разына майданнан кара кдраз келш, талай-талай боздактардыч артында бала-шагасы шуркырап, эйелдер1 шашын жайып ачырап калган болатын. Осы 6ip алакандай дуылдан кеткен отыз такты жшгптц бес-алтауЫиыч уйже сондай суык хабар келш, шачырагы ортасына тусердей куйреп калып ед1. Bcipece Жушсбай картка баласы Дастанныч казасын ест1рту вте киын болган-ды. Акжаркынныч ойында ештече жок- Кундепандей та- чертен жумыска барран. Барса эйелдер Teric жиын отыр екен. Хат тасушы — Кулэйшаны ортара алып барльцы соныц аузына карап калыпты. Бэрш1ч де кабагы катып, Him Tycin кеткен. Ксйб1реулершщ ic©3i жасаурап муцайып тур. Акжаркын буларра таяп келш калган. Кенет 6ip эйел^ оны байкап калып касындагыларра: «Сезд1 дорар!» дегендей сук

саусагын аузына апара койды. Сол-ак екен эйелдер жым бола калды. Келшшек олардьщ айтып турран созш ести алмаганымен, Ka3ipri ишарасын Kepin келедь Kyaaeri ку- лш-ойнап журетш эйелдердщ жуз1ндеп мынадай салкын ызгарды байкап Акжаркынныц журеп су ете тусти Элде- неден секем алып, шошынканы сонша д1рмэш курып, бойы калтырап кетть Келшшектщ Tyci бузылып, куарып кеткешн сезген егделеу 6ip эйел оран жылы ушырап: — Келе гой, айналайын. Сен жешнде айтып турганы- мыз жок,— деп жакаурата 6epin ед1, желекпелеу 6ipeyi icTiii жайын тотес1нен койып калды. — Акжаркыннан несш жасырамыз. Куйеушщ досы болса кайтешк. Эрюмнщ кудай езшщ от басын аман кылсын. Элг1 Ж уже бай шалдьщ баласынан каралы кагаз келшть Соны качай ёсиртеийз деп бастыкты кутш тур мына катындар,— дед! туйеден тускендей дуцк етк1зш. Акжаркын санырау адам сиякты anri эйелдщ аузына карап калыпты. Кутпеген жайда есиген мынадай суык евзден жаны шошып, денеш турипкт! бьчем, б1рден езше- 03i келе алмай абдырап калды да, кенет Ti3eci бугшп отыра кетть Бетш басып солкылдап жылап ж1бердь 0здер1 ушш жанын узш туратын абзал досыньщ казасы буран да оцай тимеген-дь Iiui-бауыры езшш, кабыррасы сегьчер- дей егьчш тур. Эйелдер енд1 муны жубата бастады. — К,ой эр!, онысы Heci жаман ырымды шырарып. Онан да Нурланьщныц амандырын сура кудайдан,— дейд1 6ipeyi. — Араларьщныц жакын екенш 6шем1з, айналайын, 61- рак та алланыц жазуы осылай болран сон шара бар ма,— деп 6ip саркдар эйел оны колтырынан алып KOTepin туррызды. Осы кезде Сэрсен де келш калды. Жумысты жайына тастап, шорырланып турран эйелдерд! aepin К1ж ь — Бул не турыс?! Жалран туске дейш 6ip тушр дэн калбырламарансьщдар. Бастарьщ косылса болды айтатын- дарын веек, эншешн,— деп бастык айкайлай бастап едк 6ip эйел онын алдын келденендеп: — Осек айтып турранымыз жок, кайным, езщд1 кутш турмыз. Элп падашы жэкем бар емес пе efli, соныц элг! сорыстары баласынан мынадай аты жаман караз келшть Соны Кулэйша кай бет1ммен апарып беремш деп осында *елш, сеш кутш отыр баганадан 6epi,— деп шубырта жвнелген. Бул сезд1 ест1генде бастыктьщ 6eTi кайтып, басечст калды. Bip шетте козш сырымдап, жылап турран Акжаркынды Kepin: — Ана келшге не болран? — дедь

Жанагы эйел оньщ да жайын айтып туЫнщрт жатыр. Бастык кагазды колына алып окып шыкты да, ойланып халды. Расында да Жушсбай ел сыйлайтын ауыл кариясы еда. Жалгыз баласыньщ мынадай ауыр казасын далай ест!рткен жен? Бастык 6ipa3 указ турды да, Дэулет пен Шагай шалды шакыртты. — Сендер каз1р жумыстарынды ктей берадер. Б1з барып еслрткен сон келес1ндер,— деп ейелдерда жай-жайы- на ж1берда. Сэлиманыц емшектеп баласы тумауратьш, eKi куннен 6epi жумыста жогын бастык быетш. Сврсен ол уйге Ак- жаркынды жумсады. — Салима курбыц гой, сен сонда барып баласыньщ кечЬпн сураган болып отыра тур. бзщнен-езщ куыстанып шал-кемшрд1 сез1хтенд!рш алма. Bi3 б1рден сау ете калсак, бейшаралардын журен жарылып кетер. Алдымен 6ip адам- ньщ барганы жен,— деп далбасалады ол. Акжаркынньщ баргысы келмеп epi, бастык куштеп коймады. Амалы кал- маган келшшек бетш жуып, жылаганын байкатып алмайын деп, 6ipa3 жендел1п алды да сол уйге кетть Бул келгенде Селима баласын бес1кке белеп жатыр екен. Акжаркынды кергенде жылы ушырап, жайдарлана карсы алган. Кем- nipAin де жаны калмай курак ушкан. — Иэ, элп енен жаксы жур ме, айналайын, Нурланнан хат бар ма? — деп жай-жапсарын казбалап, сурастыра бастаган. Акжаркын куйеу1нен таяуда гана хат алганын айтып канша кещлденейш десе де, enceciH 6ip ауыр салмак басып тургандай болып, бойы жен1лдемей-ак койды. Дас- таннан йраздан 6epi хат-хабар болмай Селима жабыркап журген. — Хат жазуга колдары тиед1 дейс1н бе олардын,— деп желеп кояды Акжаркын. Exi кел1ншектщ eHriMeci жарасып шуй1ркелес1п отыр. Селима К1шкентайынын кейб1р кылы- гын айтып мез болып кул!п кояды. Ойьгада ештече жок. Курбысынын мынадай шат кулюсш ойрандап каз1р Сер- сендер кел1п адам аузы-бармайтын сумдык хабарды ес- TipTeTiHiH ойлап Акжаркын шошып кегп. Буыны д1р1лдеп, колындагы шай KececiH Tycipin ала жаздады. Жун1сбай шалдьщ туею шайга келгенш кутш турса керек, Серсендер де сап ете калды. Шал уйге xipin белш шешт1 де, дерет алмак болып от басында турган кара кумганды KOTepin тыска беттей бергеш сол efli, Серсен бастаткан терт-бес Kici xipin келд1. Булармен ecixTiH ке- 3iнде жолыгысып калган шал не ары, не 6epi журерш бьтмей дагдарып сол орында калшиып тур. Журен кургыр 130

6ip жамандыкты сезетш сиякты, кез1 шарасынан шыгып, эркайсысыньщ жузше урке карайды. — Жай журандер ме, жйтгтер? — дед! yHi таррылда- нып. KeMnip мен Салима да ере турегелш терге керпе салып жатыр. — Келщдер, амандык, па, кундер1м-ай! — дейд1 KeMnip сабырсызданып. — Жэйша келдж, 6 ip жумысымыз болып,— дед! Сэр- сен ереназдеу болура тырысып. Мундайда б1рден суырыла сейлеп кетудщ ез1 юмге де болсын оцай шаруа емес-Ti. Сезге шешен, сунпяла карт Шатай кариянын 63i эдпмесш неден бастарын бьзмей туйткелсш тур. Жайшылыдтары сез болса 6ip capi, ал мынадай сумдык хабарды батыльщ жетш калай айтарсьщ. Жазыксыз жандардьщ журег!не канжар салрандай кып, суык сезд1 ауызра алура калай тш ц барады. — Мен онда дэрет алып келешн, отыра турьщдар. Сэлимажан, шай кайнат агаларьща,— деп уй и еа далара шыгып Kerri. К,арт тыска шыгарын шыкса да, тараты таусылып 6ip Typai абдырай бастады. «Апырай, а, булар- дыд менде не шаруасы болмак? — дейд1 e 3iHe-e3i унинп, — колхоз жумысы жайында да буйтш шубырып келет1н peri жок ед1 рой?» Не керек, шал дэретш шала-пула алды да уйге xipfli. «Намазра турсам кепке кетер,» деген оймен булардьщ келген жумысын ест1генше сабыры калмай шы- дамсызданып барады. — А л эдг1ме айта отырындар. К,уларым сендерде,— деп ол юсшерден темен1рек келш, кемшршщ касына жайрасты. «Бастаныз енд1» дегендей Сэрсен Шагай шалра карап иепн кетере ымдап койды. Шагай зор денел1, алпамсадай Kici efli. Жасы кел1п калса да ей кайтпаган MyciHfli бола- тын. Ол отырган орнынан ыргалып барып жетк1р1нш алды да, сез бастады. — Е, е Жушсбай,— дед1 жуан да зор даусын соза Tycin,— килы-килы заман болады, карагай басын ертен шалады, деген екен бурынгылар... Осы сездд ест1генде-ак Жушсбайдьщ кеудес!нен жан кет1п калгандай болды. TLn-аузын койып, журш кететш адамдай eKi кез! бакырайып Шагайга карап багжиып калыпты. — Не дейд1, кетек, мына Kici не айтып отыр! — деп KeMnip де шыр-шыр етед1. Шал ce3iH ары карай жалгас- тырып такпактай жонелд1. — «Тулия бут1н тулпар жок, канаты бутш сункар» жок деген емес пе, бул кунде мына 6 ip суркай заманда кай- 131

сымыздьщ дунием1з тугел болып, жеткш турмыз дейсщ. Жазымыштьщ yKiMiHe шара бар ма! Пенденщ колынан не келеда? блгеннщ содынан влмек жок,. Балан шейгг болыпты...— дед!. Шагайдын мунан аргы сезш олар тыд- дай алган жок. — Курыдым, курыды-е-ем. Сорлатып кеткенщ бе ку- дай меш! — деп езшщ басын e3i токпактап Жушсбай шал OKipin барып кулап TycTi. KeMnipi бетш жыртып дауыс салып отыр. Сэлимада да жан жок, кайта-кайта талыксып кетедь Анда-санда eciH жиып: — К,андай жаудьщ дэт1 шыдап атты екен сенН Мына шырактарьщды калай рана киып тастап кеттщ екенсщ , жаным!..— деп адыраганда мацайдары журт шыдап тура алмай кущренш кеткен. Бейшара жандарга бул каза вте ауыр, Kaciperri соккы болып еда. Жушсбай карт ecin бшмей 6 ip кун, 6ip тун т1пс1з жатты. Ертеанде eciH жиган ол ботасы влген туйедей боздап, баласын жоктаганда тамам журттыд кабыргасы кайыскан. «Жалрыздан калган менщ бул ит OMipiM енд1 к1мге керек. TanipfliH буйтш мазагына ушырап, Дастанныц куЙ1пн тартканша влген1м артык. Оныд барган жер^не мен де барамын» деп корага барып арканра асылгалы жаткан жер1нен ел болып эзер айырып KeMnip-шалдыд жасы ж еттстен асып, влер шагына жет1п каусап отырган кез1нде жалгыз баласыныд мынадай KyftiriHe тап болу расында да жан тезгкпз KacipeT efli. Акжаркын бул уйде б1рнеше кун кызмет icTecTi. Ал- гашкы кундер! eci ауып отырып Салима оды байкамаса керек. Б1рде ол Акжаркынды кушактап: — Акжаркын-ау, мен кудайра не жазып ем? Ег1зд1д сынарындай болган Дастан мен Нурлан емес пе едн кайда Kerri менщ Дастаным?! — деп ед1регенде Акжаркын да дауыстап косыла жылаган. К,айгысына ортактасып квд1л айткан болады. BipaK мундай ауыр казаныд орны толган ба! Уй 1шшдег! жандар тугел туралап шегш калды. 0cipece Жун1сбай орнынан турмай ауру не сау екеш белгк1з, сэры твсек болып жатып алды. Жалрыз баланыд Kyftiri бул шалга да дерт болып жабыскандай ед1. Bip жума вткен сод, ауылдыд шалдары кайтадан жиналып к елт, басу айтып оны орнынан эзер туррызды. Бейшараныд суры адам ес1ркейт1ндей, 6ip аптаныд 1ш1нде сэры уайымга салынып жудеген1 сонша денес1нде кырым ет калмай сы- лынып TycinTi. Тарамысына LaiHreH 6ip Tipi эруак таягына cyftenin торт таганын зорга устап тур. KeMtiipi де шуйке- дей болып шегш кеткен. Отка куйген терщей бырысып 132

катып калган. Сэлиманьщ да елмегеш кара жер. Жасы жиырма беске келмей жатып каралы ж еар атанып сорлап Бул кезде ауыл адамдары эбден су журек болып бггкен-дк Кешеде б1реудщ даусы каттырак шыкса да елен- деп: «кай жагымыздан жаман хабар келш калады, кудай- ым-ай!» деп куджтенш, TiTipen турганы., Шошынатындай бар еди Жалгыз бул ауыл емес, 1ргелес колхоздардьщ бэрше де каралы кагаз келгендер етек алып бара жаткан. Жан-жактан вл1м-жтм кобейген сайын Торгында да жан жок- «MeHi де 6ip куш сорлатып кетпесе ип едЬ> деп кудайга уш жетердей зар илеп, бебеу кагады. KeMnipre сыр бидармегешмен Акжаркынньщ да журеп жудырыктай бо­ лып зэреа ушады. «К,удай-ау, Нурланныц жаманатын есирте корме!?» деп жатса-турса т1пейиш сонын аманды- гы. Жастайынан квц1л косып, cyftin тиген Нурланын ондай жамандыкка калай кисын, «оныц 6eTi ары болсын, егер Нурлан олай-пулай боп кетсе мен жер басып журмеспш» деп ойлайды келшшек кейде куйеуш сагына, зарыгып отырып... Эш-мше дегенше жадыраган жаз да келш ж етп бул влкеге. Ауылдьщ бар бетке устары, енбек куцй деп сене- ршщ 03i еншец эйелдер мен жас балалар. KyHi туган киын-кыстау кезецдерде к1п-к1шкентай балага дей1н жан- кешт болып алады екен. Он уш-он торт жастагы бала- лардьщ 03i Kaaip улкен адамьщнан кем кимылдап журген жок. Бозторгай шырылдаган бозала тацнан турып, тунн1ц 6ip уагына дей1н улкендерден калыспай жер жыртып, мала бастырады. Эйелдер соканыц кулагын устаса, олар эпз айдайды. Шалдар тукым шашса, балалар артынан ж ур т тырма суйретеди К,олына мылтык алып ок атпады демесен, тылдагы бул жапалы ецбектщ 03i майдандагыдан б!рде кем болган жок. Бет-аузы шыт-шыт жарылып, алакандары кон болып, жаргак кулагы жастыкка тимей кайсарлыкпен енбек eTin efli адамдар сол 6ip сурапыл, киын жылдары. Акжаркын да осы топтьщ бел ортасында жур. К,уаныш- ты алты айга толган шагында Торпян емшектен шыгарып алды. «К,аз1р кун ыстык. Жумыста жур1п киналып келген сешн емшегп( баланыц miH бузады» деп кел1н1н ем1збей койган. Кемшрдщ бул соз1не келш де карсы болган жок- Сонымен Акжаркын арт жагына аландамай жаз шыккалы 6epi 6Laerin сыбанып тастап, колхоздын кай шаруасына 133

болмасын белсене Kipicin еда. Кектемп епн себу аядталы- сымен су сугарып, кора-копсы жендеу жумыстары бастал- FaH. Оньщ артынан ше-шала шеп шабу науканы келш жетть 6 м1ршде долдарына орад пен шалил устамаган келшшектер бул к ос и т динала журш зорга менгердк Бертш келе дайсыб1реулер1 шалгыны сырылдатып турып сштегенде ер жМттен асып туспесе дем далмайды. Мандай алды шалгышы болмаса да, Аджардын осы топтыц дауы- мында жур. Ауылдан шалгайдапл шабындыд жерлерге шыдданда сол жумыс басында тунеп, достарда жатып ктейдк Едбед науданыньщ дызган кездершде TinTi арага айлар салып уй кермей кететш де кездер1 болатын. Жаг- дайдьщ 6spi ездерше белгип. Адам купи жепспейтш мы- надай таршылыд заманды кездерймен керш тургандыдтан, дандай жумыс болмасын бас тартуга ешюмжц уяты жет- пейтш. Бала екеш балага дейш томпавдап куш бойы 6ip тынбайды. Аджардынныц шепте жургенжщ езше, мше, 6ip айга жуыд болып далды. Bip ай бойы сарылып тау етепндеп шабыстыц басында дона-тунеп жатыр. Уадыт озган сайын жас келшшек аландап баласы мен кемтрд1 уайымдайтын. Майдандары куйеушен де хабар кутш exi кез1 терт болып елендеп жур. Bip душ ол бастыдда жардайын айтып, ушне барып келуге суранбадшы болды. Ш етшлердщ бастыгы Боранбай дейтш керец шал еда. Куларыныд шабандыгы болмаса, эл1 де куш-дайраты кем1меген элуегп д1с! бола­ тын. Кейде эйелдердщ дылган iciHe кецмп толмай жумысда ез1 xipicin детер еда. — Кайран жиырма бес! Сенщ кезщде тас шайнап, муз буржпедак пе. Ещп, м1не, дентулад боп дурысып турганы- мыз мынау,— деп карт дужырланып шалгыны дулаштап кеп сштегенде, жер дуйдасын Keuiipin тастайтындай 6ipa3 жерге дейш дестеш бурдыратып тепел ж1беретш. Bipax MiHe3i дызыд адам едь Bipfle кел, 6ipfle шел болып оты- ратын. Элденеге тарынып, кейке болды эйелдерге ол куш тыныштыд жод. ¥рынарга дара таппай, xiM кершгенге THicin булдан-талдан болып жургеш. Шалдын MiHe3iH 6i- летш эйелдер ондайда ундемей дутылады. Ол данша уры- сып журсе де «дайтсын-ай, жаны куйген адам тарыншад болмай дайтедь Алты улы б1рдей майданга кетш, ошарлы жанньщ ортасында 6ip езшщ басы мэцпрш журген жод па!» деп эйелдер OFaH 6ip турл! аяныш 6 Lnflipin, штипатпен дарайтын. Шалдын 6ip онаша сэтш тауып келш Аджардын оган жардайын айтты. 134

— Ушмде Kepi кемшр мен жаска толмаган бала кал- ганын бшеаз, Жаке. 0лар ненщ кунш керш жатыр, мм б1лсш. Ен болмаса 6ip кун барып, юрлерш жуып 6epin келешн деп ед1м! — деп келшшек жалынышты унмен киы- лып тур. Ол канша етшсе де бастык ж1бермед1. Бупн шалдыц койкабы устап, тырысып отырса керек. Кабапд салыцкы екен. Б1рден шытырлап, Акжаркынныц езше карай дурсе коя бердк — Йемене, сенен баска елдщ дуние<л тугел болып, кудай жайкап отыр гой дейсщ бе. Ештеце жок, мына шеп бггпей ешмм ешкайда бармайды. KeMnipiH жер таянып отырган жок. Bip баланы багып-кагуга эл-куаты бар эл1,— цеп келшнщ меселесш кайтарып тастады. Ушне баруды ойлагамда баласын ацсап журеп алып-ушып келген Ак- жаркын мына сезд1 естйенде балтасы таска тигендей жуш жыгылып, д е л кайтып калып едь К,икар шалдыц каталды- гына корланып кезшщ жасын ipicin алды. Экесшдей улкен адамга будан артык нендей жагдай айтып суранарын 61л- меген ол kuit бурылып журе бердi. Ем K03i жаска толып, кыстыга жылап барады. 1шшен шыккан перзени емес пе, ол Куанышты катты сагынып журген. Адам баласы басына келмей бымейдо екен. Бурыныракта улкен эйелдердщ «жас mc-ай!» деп мшкентай нэрестеш керсе болды, т е н т Tycin тамагынан шскелеп жататыныныц сыры неде екенш Ак- жаркын ещц-енд1 сезше бастаган сиякты. Баласыиыц ка- сында жургенде ештеце емес екен. Уйден узап шыккан мына 6ip айдыц e3i OFaH 6ip жылдан да узак болып кершген-дь Ойлап турса сагыныштыц да ез орны, ез жолы болатын кершедь Bip кезде майданда журген Нурланын сагынып журеп жарылардай болушы едк ендо, Mine, ол аз болгандай ез уясына e3i жете алмай, улын сагынып жылап келедь Шалдыц куркесшен шыга бере-ак Акжаркын жылап ж1берген. Кептен 6epi кекей1нде туйтмл болып, журепне уялаган 6ip сагыныш mepin тарката алмай iui куса болып журупн едк Соныц peTi 6yriH келген семлдь Кел1ншек оцашага шыгып алып агыл-тегш жылады дерсщ. Жудырыктай журег1не осыншама ащы муц, KacipeTTi са­ гыныш калай сыйып журд! екен. Ол дыбысын шыгармай булыга жылаганда ез кез!не езшщ epKi жетпедк Адам баласыныц кез жасы мундай кеп болар ма? К,айдан шыгып жатканы белгкйз, ем кезшен алты тарам жас соргалап, eKcin-oKcin жылаганда ж1гер1 кум болып, журеп езикдк Акжаркын кай тарапка бет алганын шамалап жатпады. К,остан узап шыккан бойы ай далага лагып кетш барады. 1ш1-бауыры езипп, Нурлан мен Куанышты ойлайды. Олар- 135

ды ойлаган сайын алкымына 6ip туйншек тарелт, жаны жасып, кезшен одан бетер жас соргалайды. EKi иыгы булкьпдеп кыстыга excin жылайды. Осылайша жылап келе жатканда ол: — Акжаркын! — деп садк ете калган окыс дауыстан селк етш тура калды. Сонда да артына бурылып караган жок. Онан бетер агыл-тепл боталап тур. Келген адамньщ KiM екен1н де алгаш байкаган жок'- — Акжаркын, не болган саган? Кайда х ет т бара- сыд? — деген мейрл1 6 ip жанашар ун кулагыньщ тубшен талмаусырап еспледй Эйтеуар 6ip камкорсынган еркек дау- сы. KiM де болса муны керш эдей1 кайырылып келгеш аньщ. Акжаркынньщ exi иыгынан 6ypin устаган карулы кол 63iHe карай тартып кысып барады. — Неге жылайсыц, xiM тид1 саган? Элдеб1реу тьлдеда ме, айтшы маган?'— дейдь Байкайды даусында ектемд1х бар. Келжшек оньщ xiM екенш ещц бшда, даусынан танып тур. Зэу де болса бастыктьщ e3i, Сэрсен болганы. Жаны кысылып, бордай егшп турган жан мынадай журек жы- лытар MefiipiMfli сезд1 ест!генде онан сайын босап, ешреп яибердь — Кой, Акжаркын, муньщ не бала кусап,— дейд1 бас- тык оны кушагына алып, шашынан сипап. Ce3i кандай жаксы, алаканы кандай ыстык едь Акжаркын оньщ хеуде- сше бетш басып солкылдап тур. Бейне 6ip axeci, немесе туган бауырына мудын шаккандай-ак аркаланып, хедш ecin калган. Элден'уакытта келшшек кезшщ жасын тыйып тшге келдь — У й м е барып келейн деп суранып ем, бастык жэкем ж1бермейд1,— дейда темен карап. — Ой-й, соган да осынша жыладыд ба? Кезщнщ жа­ сын кор кылып, ол 6 ip алжыган шалдыд сезш кайтесщ. Онан да маган айтпадыд ба, мше, мен турган жокпын ба,— дейи бастык келпрсш. Сэрсеннщ мынадай жылы сез, жаксы леб1зше келшшектщ хедш! хетершп, маркайып калды. Жаулыгыныд ушымен хезщ cypTin, буркыраган самай шашын кайырып, жагасын тузей бастады. — Соган жылаган кайран хездщ жасы,— деп бастык мырс-мырс хуледа,— бар, бугщ-ак бара гой., Шалга мен ез1м айтамын. Exi худ жатып демалып кел. Мына сезд1 есигенде Акжаркынныд куанганы сонша, турган орнынан cexipin хете жаздады. Кысылып турган жерде кол ушын берген бастыктьщ мундай жаксылыгына не деп жауап кайтарарын бшмей сел бегелш: — Ракмет, агай, бул жаксылыгыдызды елеем умытпас- 136

пын. Ракмет ci3re! — дед1 миырынан кулш, жайрандап турып. — О не дегенщ, сол да сез бе xsftipi, бара Foil,— дед1 бастык жалпан кагып. Акжаркын уйше карай асыгып келедь Колхозга eTKi3in ж1берген Нурланньщ курен атын кептен 6epi иемденш MiHin журген. Сол атты кврсе Нурланды кергендей 6ip жасап калатыны бар. Ат та болса жануар куйеушщ кв- зшдей, ез1не ете ыстык, 6 ip турл1 жакын сезшедь Эл1 есшде, Нурлан курен атты аузынан тастамаушы еда. Ж а- нуардын басынан кус ушырмай сылап-сипап, мэпелеп ба- гатынын кайтерсщ. Онын б1рде бэйгеден кара y3in алдымен келгеш, немесе самсыган сэры колдан кекпарды алып шырып Tipi жанта шалдырмай кыр асып, адастырып кеткен кызыкты окигасын жыр кып айтып, достарыньщ арасында мереж устем болып отырушы едь Ойлап турса, Нурланньщ да ен 6ip бакытты, умытылмас кундер! осы курен атпен 6ipre вткен екен-ау!.. Акжаркынньщ ойына енд1 6ip сэт Сэрсен оралды. «К,ан- дай кайырымды, жаксы адам,— деп куб1рлед1 ол штей бастыкка разы болып,— кектемде ктеген жаксылыпл анау. Сурамасак та уйге ет ж1берш, TinTi жаны калмайды. «Келшшектщ жорамалдауынша, мундай да жаксы адам- дар ем1рде кездесе .беретш кершедк б з Ы ч 6ip кез1 майып болтан кемди-ше жэне де жауырыны томпак куныстыгына карап езш 6ip турл1 корашсынатын сиякты еда. Адамныц сырткы nimiHi жупыны болганымен, imKi жан сарайында сап алтындай жаркырап туратын асыл касиеттер болады екен. «Адамгершипк дегешм1з осы шыгар? — деп ойлады ол,— сырт кезге б1рден шалынып, мен мундалап турма- ганымен штей коздап жататын адам бойындагы nri се- з1мдер каншама десещзшй» Акжаркын оран сондай риза болып, Сэрсеншч басынан не 6ip жаксы касиеттерд1 Kepin, бш п келедк У т н е жакындаран сайын кеций алабуртып, бойын 6ip езгеше сез1м билеп алды. «Нурланнан eHfliri хат келген iubiFap» деп ойлады журег! лупищеп. Енда б1рде ез-езшен кобалжып, элдеб1р жамандык еститшдей кудактент келедк Ол урей мен умгг арбаскан екгудай ce3iM куйш аркалап какпанын алдына корка-корка жакындады. К,ашаньщ устш- riciH алып, атты аулага жетелеп юрда. EKi Ke3i есжте. EciK таре жабылран. 1шшен кынк еткен дыбыс еетшмейдь Тек Алыпсок кана муныц алдынан шыгып, куйрырын булкац- дата кынсылап еркелеп жур. «Осы сендер кайда кетш

каласындар?» дегендей ит онын аягына оралып жата-жата калады. — Жат, KYiuiriM жат,— деп дауыстап кояды Акжаркын. Бул келгенше KeiuKipin калган-ды. Тау мен кыстактыц eKi арасы да элем жер болатын. BeciH ауа шыкхан ол, мше, кун батардын аз-ак алдында келш тур. Ауладагы мынадай унс1зд1кке карап Акжаркын онан бетер сасайын дедк «Эуел1 маскара болганда кемшрдщ e3i тесек тартып жатып калган шыгар?!» деген куджпеи сырткы есжтщ туткасын эзер устады. К,олы калтырап, буын-буыннан эл кетш тула бойы д1р1пдеп барады. Мундайда адамнын ойы жаксылыктан Kepi жамандыкка жуйрж болатыны бар. «Б ул тепн емес. Не баланы ауыртып алган, немесе 63i ауырып жатыр. Онын беН ары болсын эуель..» деген коркынышты ойлар санасында жылт-жылт етедь Келшшек не де болса тэ- уекелге бекшш уйге юрдк Сырткы есж ежелп эдетше басып, жет1м лакша бакырып коя беред1. К,иуы кеткен арса-арса агаш eciK бурыннан катты, шикылдайтын. EpKeri жок уйд1Ц Tipmuiiri осы да. Топшысын майлап кою мун- дагылардыц капер1не юрген емес. Акжаркын аягынын ушы- мен басып табалдырыктан аттады. 1шке KipreH ол каккан казыктай clneftin босагада турып калды. Уйден эл! де ешюм дыбыс 6epeTiH емес. Келшшек ацырап тур. 03i де сырттан урейле!пп, куджтенш келген ол енд1 шошына карады. — Апа-а,— дед1 шыдай алмай. Осы ке^де TynKi бел- меден TeMip тесектщ сыкыры естшда. — О KiM? — Мен гой апа, амансындар ма? — деп Акжаркын Tepri уйге жетш барып Торгынды кушактай алды. KeMnip де кел1н1н сагынып калыпты. — Ой, жарыгым, кегернишм мен1ц! Келд1н бе, айна- лайын? Ден1-карньщ сау ма ез1цн!н? — деп ем1ренш бет1- нен суйдь — Кеш Kipin калган бейуакытта да жата ма екен, буларын не балан eKeyiHHiH? — И-и, мына бузык неме кез1н укалап отырган сон уйыктайтын шыгар деп бауырыма алып жата калып ем. Иэ, езщ аман журс1н бе? Ой сурыннан сенщ, эуел1 e3i азып KeTinTi шепшп,— деп KeMnip келшш айналып-толганып жатыр. — Мен жаксымын, апа, ездер1н калай балан екеу1ч ауру-сыркаудан амансындар ма? — К,удайга mynip, журм!н гой эйтеу1р. Жыртык уйд1н кудайы бар деген емес пе, каз(рше тынмын. Менен корык- па. Нурланым аман-есен келш, сен eKeyiHHiH алдында кетсем болды да маган.

Келш мен ененщ дабырласкан ундершен Куаныш оянып кета. — Энеки, бул 63i 6ip сак кулак неме,— деп Торгын келжшен бурын балага карай умтыла бердь Кезш ашып алган сэби Акжаркынга карап анырып калыпты. «К,айдан Repin ед1м бул адамдарды?» дегендей одан кез айырмайды. — Алшы колыца, жецешесЙ Ене xexipex емес пе, сеж танымай тур той дейсщ бе, маукы басылсын, ал колыца,— деп xeMnip кецшинк жасагандай eMeyipiH танытты. Акжар- кын эдеп сактап Торгынньщ кезшше Куанышка кеп жа- кындамайтын. К,ыркынан шыкпай жатып-ак ол балага TOHin Tycin, езше карай ыцгайлай бастаган-ды. «Б ул балада ен/ii сенщ iciH болмасын. 6 з1мшц картайганда керген куаны- шым, миятым болады, уктыц ба? Алты ай ем1зт берсец болтаны, одан баска азабын сатан тарткызбаймын,» — деп кезшде кулак катыс кылтаны бар. Бала да шын жаксы xepin, ниетш берген адамды бLae ме, кайдам, кемп1рд1ц шылауынан шыкпай соныц ымбауына кен1п бауырына ты- тылады. Акжаркын MeflipiH салып ем!ренбей баланыц ал- дында 03iH салкын устатандыктан да шытар, Куаныш оган карап типа талпынбай койды. К,аз1рше exeyi 6ip-6ipiHeH аулах, жат адам Tapiifli. Кемшрдщ алдында душпан xe3i кылтаны болмаса, Акжаркынныц балага деген ыкыласы езгеше-ак. 1штен шыккан перзент1н калай шет керсш. Оныц эр турл1 тэта кылытын хергенде емешеп езш1п, iiui-бауыры ылбырап-ак турады. Bipax амал кайсы, алдында xeMnip койтан 6ip би!х тоскауыл бар. Сол камалды бузып ете алмай imTeH тынып мысы курып журген!. Кейде Тортын- ныц уйде жок xe3iH пайдаланып, баланыц устше тоне Tycin, кушырлана сушп-суйш алушы ед1. IpiMmix ацкытан тамагынан шел1рхеп, eMipeHe и1схейт1н хел)п. К,аз1рде ол Куанышты колына алтанымен, exeyi 6ip-6i- Р'нен тосыркап туртан сиякты. Баланы !штей жаксы xepin, журеп елж1реп турса да, Акжаркын езш амалсыз тежеп оныц тамагынан жайлап кана uicxen койды. Осы хезде бала хенет Акжаркынга тыгылып, оныц хеудесше бет1н басып xypciHin ж1бергень Муны xepin туртан Тортын кы- зарактап: — Карай гер, мына эд!ракалгырдыц шешес!н танып, TeciHe бетш басуын,— деп хэд1мгщей кызганып халды. Баланыц кылытынан уялып, Акжаркын да кысылып кыза- рып xeTTi. «Енд1 мен бутан хел деген жокпын, e3i той» деп :штей ахталган болды. Нурланнан хат хелдд ме, апа? — деп ол кемшрдщ назарын баска жакка бурып ж1бердь 139

— Жок,— дед1 Торгын туйшп. Акжаркынныц да кенин пэс болып, кыры сынып калды. — Э л л хат тасушы эйелдщ кунде жолын к утт ту- рып-ак, хат бар ма, карагым, деп сураймын. KiM 6Lncm, расымен хат жок па, бермейд1 эд!ракалгыр,— дед! ол ке- лшше шагынрандай. — Хат келсе бермегенде, не кылсын. Хаттын 03i жок болгасын той,— деп Акжаркын мунайып калды. — Meitni гой, хат жазбаса да аман журсе екен эйтеу1р. «Хат жазуга мумкш колдары тимей жур ме екен» деп келшшек 1штей 03iH-e3i жубаткан болады. Ол кемтрдщ кез1н ала 6epin Куаныштын тамарынан иккеп, 6eTiH суйш алды да енесше 6epin, уй шаруасына Kipicin Kerri. — К,алай, элп шеп-шаламдарыц 6irri ме 031? — Жок, ana, ani б1ткен жок- Акжаркын уй жумысына да икемдц api пысык efli. Bip айдан 6epi эйел колы тимеген кейб!р заттар калай болса, солай шашылып кетшть Жупыны болса да peTTi жиналран уй жиЬаздарына тозан туна бастапты. Келшшек iiiip ара- сында уй-iuiiH ретке келлрш, тесек-орындарын кагып-сьт- кш жинастырып ж1бердк Озеннен су экелш, тамарын ктей журш коп жумысты 6iTipin те тастады. Ертен Kip жумак болып кемп1р мен Куаныштьщ устш жацалады. — 0з1д шаршап, кум жипк боп келгенде тыныксайшы, ен болмаса 6ip кун,— деп бэйек болран ененщ сезше кулак аспады. Торгынды тазартып, кишд1рт койды. Енесйпц айтпагын ауыз емеуршшен таниды. Ол канша карсы болса да, Акжаркын 6ip кештщ езшде талай icTi тындырып тастаран. Уй куйбещнеи кешн exeyi катар отырып кешш астарын iuiTi. Торгын бар тэгп-дамдкш келшжщ аузына тосып: «пне рой, жей рой, шырагым!» деп жк-жапар болуда. Бул KeuiTeri екеушщ энпмеа сол Нурланньщ жайы. EKi айтса, 6ip айтса соны сез кылады. Bip есептен хаттьщ кепйккенше карап коркып та отыр exeyi. Ендо б1рде Куанышты орталарына алып еркелетш мэз болады. Бала бул кунде ез ерммен отырып, эжептэу1р талпынып, кулш калган болатын. бзшше элдекандай кылык шыгарып алган. KeMnip оны K©pin жарычып кете жаздайды. Оньщ ecci3, сэби кылыктарын кергенде Акжаркыннын да iuii бурып, елж1реп отыр. Кел1н мен ене осылайша шуй1ркелесш дастаркан ба- сында 6ipa3Fa дейш отырып калды. Екеушщ басы косылып отырып никен 6yriHri шай да, жеген дэм де титл балдай татып тур. Элден уакытта олар жатуга бешмделдк Кем- nipre твсек салып 6epin, Акжаркын т у т а уйдег1 оз орнына 140

кетп. Ол б1рден жата коймады. Оны-мунысын шукылап, куйбеддеп жур. Айна-тарагын, Hie май мен сабынын са- латын езше меннпкп юшкентай 6ip кобдишасы бар едь Соны актарып, йшндеп заттарын керш отыр. Бул сандык- шада Нурлан екеушщ уй болганнан кейшп кызьщты eMip- лержщ куэсшдей болтан кейб1р заттар болушы едь 8л1 есжде, Нурлан 6ip жылда тапкан енбек кунше берклген азын-аулак тиын-тебенше шешесжен жасырып, бутан 6ip эдем1 ж1бек кейлек, 6ip куты эир экелш бергеш бар едо. Сол KyHi екеушщ куанышы койнына сыймай дэл осы уйде, мына тесект1н уетжде жатып жас балаша мэз болып, асыр салып ойнатан-ды. 0 з ецбепнщ жем!сж керу адамта кан- шалыкты куаныш, бакыт сыйлайтынын ол кезде Акжаркын бше бермейд1 екен. Сондаты Нурланньщ куанганы ani кунге дейiн кез алдында. Келшшек терен тыныстап ауыр куреждк Ол енда тесек жакка кез салтан. Шштер жапкан тесектщ кыры сынбаган бойы жинаулы тур. Былай кара- ганда, сырт niiiiiHi эдем1-ак екен. BipaK бул жиИаздар Ka3ip Акжаркынды кызыктыра коймады. KepiciHiue 6ip турл! суык эсер калдырды. Тесекке кез1 куртыр кайдан тана Tycin едь Ол 6ip ашылмас туман шшде калтандай жаны жабыркап, кабагы Tycin кетп. Him салбырап, тунжырай калды. Сол тесектщ успнде еткен талай кызык, думанды Keiurepi eciHe Tycin, келшшектщ журен сыздап жудеп отыр. Адамдар уннн жалгыздыктьщ каншалыкты KacipeT екешн де, ол бугш бшген тэр1здк Bip кезде езше куаныш экелген, тойымсыз лэззат сыйлатан мына тесек ещц азабы куши KacipeTTi мун; болып, жанын, MiHe, жепдей жеп барады. Келшшекке ол жайлы тесек емес, адамдарды кинайтын жазалау орнындай ете жшркешпгп Kepiiiin тур. бйткеш сол тесекте керер танды кез1мен аткызып, KipniK шместен жар кушатын сагынып, жылдар бойы саргайып жаткан жок па. Нурла- нын ойлап зарыккан сол 6ip азапты тундерде дедбекшш тесепнде жата алматан кездер1 каншама десейш!. Жшптщ майданта аттанганына, Mine, 6ip жылдан асып барады. Содан 6epi оныц жолына карап зарыгып отыр. «Б ул те­ секке бупн де жалгыз жататын болдым-ау!» дегендей Акжаркын кабагын шытып, орнынан созалактап эзер ту- регелдк Ею шшн зшдей ауыр салмак басып, ецсесж ке- тертпейдк Ештенеге заукы жок. Енжар куйде сылбырап кел1п тесек жапкышты алып керпелерш жазып салып, басына жастык койды. Амалыньщ жоктыгынан тана жат- калы тур. Кенет келшшектщ ойына элдене тускендей артына к!лт бурылды. Улкен абдыраны ашып e3i тыгып журетж Нурланньщ кшлген 6ip жейдесш алды. Алды да 141

дереу ша:.;ды eiuipin, тесепне Kipin жатып калды. Уйдщ iiaiH шырттай карацгылык, зьпдей ауыр eai тыныштык басты. Келшшек жумсак, тесектщ устжде шалкасынан Tycin созылып жатыр. Ол жацагы куйеушщ жейдесж жалацаш тесiне басып, кос колымен сыгымдай уыстап кысып-кысьш кояды. Ещц б1рде жейденщ жагасын иске- ледь Тер cinai болран кенетоз жейдеден элдекандай жа- рымды 6ip nic мурнына келда. Сол-ак екен Акжаркынныц журеп зырк етш, шаншып кеткендей болды. Лап еткен 6ip жалын езегж эртеп, тула бойы куйш-жанып барады. Онан аррысы 03ine де бульщгыр. Эйтеупр келшшек ете дэрмен- ci3, ecci3 куйде ьщыранып ею кезж жума бердк Шэй керпенщ жарасын ястелеп, кос колдап устаран жейдеш жалацаш тесже баса бердк баса бердк Ертесжде Акжаркын жай турды. К,атты уйыктарандш ме, болмаса тундеп тарынранд1мме, басы зецш тур. Ке- зжщ алды домбырып iciHin кеткен. Ем inexeci солк-солк етед1. TyHi бойы тынырып, уйыктап турран адамдай емес, тац атканша тас аркалап, дщкелеп шыккан мещей денеа жер тартып эларей бередй Тыска шырып бея-колын суык сумей жуып 6ipa3 серпген болды. Сонда да кетерше алмай дел-сал болып мэцпрш тур. Торрын ертецп шайын кай- натып койып муны куяп отырран-ды. «Тузде кайб1р uieKeci торсыктай боп жеясш жур дейсщ. Bip кун болса да уйкысы канып жайымен турсын» деп эдеш оятпаран. Exeyi шайра отырды. Уйдщ дэм1 деген кандай жаксы, Акжаркын мешрленш отырып шайды узак iurri. KeMnip де ак шэйнекя кайта-кайта демдеп, кызылдап куйып отыр. Акжаркын мунда ем кун болып, уйдщ imiH жиып-Tepin берд1 де ертес! жумысына кетя. Шепшигер таудыц шебж шауып б тр м ей жатып даланыц erim nicin Kerri, деген хабар ж етя 6ip куш. Бастыктар не штерш бшмей саска- лактап калды. Ею колын ем Kici, кара басын 6ip Kici жасай алмай жургенде мына карбаласкан дуниеш карай кер. Астык пен шептщ катар к е л л жан алкымга алуын кара. Ещц калай да 6ip амалын жасамай болмайды. Сэрсен бастыктыц мурнына су жетпей жур. Ол ауылдагы олермен шалдардыц езш осында шепке экелд1 де, куш-куаты бар деген адамдарды далара Tycipin кетя. Енд1 эйелдер шал- рыныц орнына 6ip-6ip кол орак алып, ерте nicxeH apnaFa килжя. Балалар олардыц соцында журш бау байлады. Булардыц бастыры сол баяры Боранбай шал. 03i де жан- кешт1, ете 6ip кенбю адам екен. Оныц 6ip сэт карап отырранын кермейсщ. К,ашан кореец шукыланып, кыбыр- лап жургень Эйелдер туею узипс кезжде ею-уш сарат 142

дамылдап мызгап алады. А л Боранбай шал булар тыныгып жатканда кыркадан барып тец-тен кып ши орып экелш, оракшыларра баулык туйш отырады. Эрине, юмге де болса бул жумыстар оцай емес едь 1Шлденщ ми кайнатар аны- зак,, ыстык кундершде ашык далада кунге куйш жумыс icTey жас балалар мен эйелдер удин TinTi де ауыр еда. BipaK адам баласы бэрше де тезе/й екен. Кдбыргасы катып, буганасы бещмеген балалардьщ e3i тацныц атысынан, кун- н1н батысына дешн тыным таппай улкендермен 6ipre кы- бырлайды. Соныц езшде кабак шытып коймайтынын кай- терсщ. Монтандап жупрш кеп жургендерь Улкендермен 6ipre дала косында жатып астык орады, кырман бастырады, Кызыл сыпырады. Bip кун1 Сэрсен колхозшыларды кос басына жинап мэсликат етюзбек болды. Бастыктьщ жуз1 жылы, жайдары екен. Баламен де, улкенмен де жылы ушырап амандасып жатыр. Муны кергенде Акжаркын да 6ip кетершп калатын. 03inin жанашыр адамындай iur тартып, жакын сезшетш. Журт жиналып болган кезде бастык ортага шыгып, бул мэжшстщ мэн-жайымен таныстырды. Алдымен сорыс жайлы хабарлама жасады. — Б1здщ Советск К,ызыл Армия HeMic фашистерше каз!р кунбе-кун елтзре соккы беруде. Б1здщ солдаттар жауды merinflipin екшелей куып барады. А з кунде жещс тойын тойлаймыз,— деп ол отыргаидардын рухын кетерш тастады. 03i барып жаумен согысып кайткандай-ак Kefl6ip жайды кез1мен кергендей кып сорып тур. Одан сон бастык орак науканы жайлы кеп нэрселер айтты. Алдагы жумы­ стар туралы жана мшдеттер жуктедь Сонымен коса бул жерде ендйт 6ip жауапты ic, бастырылган астьщты кунше кырманнан дереу камбага тасып жетюзу керек екен. — Астыктьщ 6ip дэнш де ысырап erneyiMi3 керек. Мынадай аласапыран киын кезенде ол да б1здщ майданра кылран K0MeriMi3 болады,— дед1 бастык ершелене, кыза сейлеп,— ендо осы бастырылган астыкты дурыстап жвнел- Tin, Ti3iMiH алып отыру ушш укыпты 6ip адам керек. OFaii 6i3 Акжаркынды лайык деп тауып отырмыз. Бастыктьщ айтканына ешюм шек келт1рген жок. Со­ нымен Акжаркынньщ дэрежеа жогарылап, кырман басын- дагы ecenmi болып шыга келдь Ыстык кунде далада канырыгы тутеп орак орып жургенше, кырман басында келенкеде отырып есеп-кисап жасау элдекайда жен1л жу- мыс едь Жана мэнсабын есйгенде Акжаркын да куанып кетт1. «Апырай-э, мына шсшщ маран жасаран жаксылы- гын-ай!» деп 1штей OFaH карыздар болып отыр. Копшипк

емес пе, Акжаркынды бастыктын женит жумыска шыгар- ганына кейб1р эйелдер штарлык жасап, едэу1р буркылдап калып efli. Кезше айтпаганымен арт жадтарынан сез eTin: «6eTi кызыл болган сон, Сэрсен бастык Акжаркынга жак- саттанайын деген гой. Эйтпесе осындагы эйелдердщ iiuiiute одан баска хат танитыны курып калып па, тэй1рН» десш есектей бастаган. Бастыктын баска ешюмде ici болган жок. Айтканын орындатты да атына MiHin журит кетп. Эйелдер онын соцынан кункигдеп кала бердь Ертесшде Акжаркын кырман басында калып ез жумы- сына KipicTi. Кунделжи капталган кызылды кунде есептеп кагазга кондырады да камбага женелтедь Жумысы бэлен- дей ауыр емес. К,анша кап жонелткенш жазып кояды, жаны тыныш. К,ырман басталгалы 6epi бастык жайдары келпштеп жур. 1стщ жайын бакылаган болып Акжаркын- мен де жтп-жш эцпмелесш турады. Bip куш TycKi узине болатын. Акжаркын коска карай кетш бара жатыр efli, бастык шакырып алды. К,ырман басындагы куркеге бастай Kipin ешкандай жумыска катысы жок кайдагы 6ip эцпме- лерд1 айтып, оны 6ipa3 бегедь «Б ул Kici eHfli маган не айткалы отыр?» дегендей келшшек б1рде онын бетше ка- раган. Кдраса Сэрсеншч жуз1 кубылып, жалгыз кез1 ша­ лаша жайнап буган суктана карап отыр екен. Акжаркын- нын журеп элдеб1р жамандык сезгендей денес1 flip ете TycTi. Оныц жузше eHfli кайтып карауга батылы жетпей, кезш томен тайдырып экетть — Онда мен коска барайын, ага. Эйелдер м е т кайда жур, деп i3flen калатын шыгар,— дед1 де келшшек курке- ден шыга женелдк BipeyfliH езж устап калатындай аягын жылдамдата басып, тез-тез журш барады. «Жадагы 6ip пэледен шын кутылдым ба?» дегендей узай бере артына мойынын бурып карап efli, Сэрсен тыска шыгып муныц соцынан карап тур екен. Ею бушрш таянып, езушдеп шылымын тут!ндете сорып кояды. Акжаркыннын журеп су ете калды. Т у сыртымен 6ip жайсыз жамандыкты сезгендей, ез-езшен кысылып кызарып Kerri. Кецш тукш- ржен суркия 6ip ceeiKTi ой бас кетерш келедь «Маскара болганда осы бастыктын маган кецш кетт журген шыгар эуелЬ> дед1 шошынып. Келжшектщ бул KyfliriH растагандай эрщен сан турл1 эзэзит ойлар анталап тур. Саган не кып жалпандап жур дейсщ. Ойында осындай арамдыгы бол- маса. Судын да сурауы бар деген, жасаган жаксылыкта- рынын етеуж кайтармак кой шамасы», «сеш бэсе женш жумыска шыгарганы да сондыктан екен гой» — деп кула- гынын тубжен элдеб!реулер сыбырлап тургандай болады.

«Жок, олай болуы мумкш емес. Экесшдей улкен адам да ондай арсыздыкка барушы ма едч у ят емес пе?>> Деген тары 6ip ой келденен Tycin бастыдты арашалап турган сиякты. Расында да, б1пдей бастык, лауазымы жогары уммет адамы ондай жаман icxe бара ма?» деп келшшек езш-ез1 жубаткан болады. Бул келгенде айелдер жиын отыр екен. — Акжаркын-ау, не кып кепнктщ бупн? — Элп бастык сонда отыр ма ani? — Жумыстарьщ 6iTTi ме aflTeyip? — деп тус-тустан карта бораган сурактардьщ к.айсыб1рше жауап берерш бшмей саскалактап калды. Элгшдеп 6ip арам ойдан ы «- райсызданып, e3i де кысылып келе жаткан. Буран ол аз болрандай енд1 келш мына эйелдерд!д етектен алып тур- ранын карай кер. Акжаркын куыстанып, кызарактап калды. Оныц кокейшдеп куд1кт1 ойын мына пэлелер кезшен окып алып, iuiTeft мазактап «айтпасан да бшем1з, сенщ сырыц- ды» деп кулш отырган секЬпда. Келжшек ез-езшен ыцрай- сызданып томен карай бередь Д эл 6ip кылмыс icTen койран адамдай-ак кипактап, бет-моншагы тогшердей болып бас- калардыц жузше тура карай алмайды. Оларра берген жа- уабы да онша утымды болмай шыкты. — Кдмбара лаберген астыктыц ece6in сурайды,— деп кумшжда аузынан ceai, иырынан 6e3i Tycin. — К,анша астык женелткешн кунде 03i керш журген жок па? — деп Kaiicbi6ipeyi оран сешмЫздж бипйрш жагыр. Осы кезде егделеу 6ip эйел сезге араласты. — 0здер1ч TinTi такуарлап болмадьщдар рой. Йемене, мен1ц келнпмнщ мансабын коре алмагандарьщ ба? Жок, элде, агаш атка MiHflipin, есектеплерщ келш отыр ма! — деп ол киясынан тигсть Расында да, Акжаркынга жакындыры болса керек. Буйрег! бурып ершелене сойлеп отыр. PeTi келсе, юммен де болсын айкаса кетуден тайы- нар Typi жок. MiHeai шайпау, адуын эйел ме, к!м б1псш? Эйтеу1р мунын бепне ешмм карсы келе алмады. Жанагы 6ip шошандап отырган керауыз келшшектер де будан каймырып, ьнып калды. бзш е жактас адам табылганына жоталанып Акжаркын да ецсесш тйстей бастагап-ды. Орак науканы барган сайын кыза тускен. Биылры ericTin шыгымы да керемет еда. Bip рана бул колхоз емес, теч ь Рект'Н барлыгы-ак астырын игере алмай жатыр. Арпаны орып бггпей жатып, бидай да nicin кеткен. Т ез арада орып алмаса, дэннщ бэр! саудырап Tycin кету1 мумкш едк К,ыруар erinfli игере алмай тегш алудан кауштенген ба- стыктар енд1 ауылдары влермен шал-кемшрге дейш кырман

басына шогырландырган. «А з кунше кемектесш, долдабыс типзш ж1бер1ндер!» деп курай сындыруга даудары бар деген уйдел жас балалар мен кэр1дерд1 осында экелш еда. Сейтш дырман басында журт кебешп, жумыс бурынгы- сынан едэуф дыза тускен. влгенмен 6ipre елмек жок. Tipi адам TipmlniriH жасайды еден. Жалгыз баласы майданда дайтыс болып, туягынан туралап калган Жушсбай дарт та осында жур. Бейшара шал 6ip уыс болып шегш кеткен. Tipi эруад боп терт таганын зорга квтерл жур. Ол дыр- манда дарауыл болатын. Аджардынды керген сайын: — Э л л Селима сорлыныц соры дайнап далды гой! — деп кенкшдеп турып жылап алатыны бар кейде. Мундайда Аджардын оган не деп жубату айтарын бшмей датты дысылады. Садалынан сорасы агып, erinin турган м усэтр шалга жаны ашып e3i де дамыгып жылап далатын. Бул кезде Нурланнан хат келмей муныд да кенин пас болып, жудеп журген шагы еда. Арада хат узшгенше, мше, бес-алты айдыц жуз1 болды. Содан 6epi ол хабар-ошарсыз жатыр. Уадыт озган сайын келшшекте заре жод. Бар у м т , дэтке дуат дылары aflTeyip Tipi журген шыгар, деген жо- рамал гана. «Жаман айтпай жадсы жод, егер олай-пулай боп кетсе журттан эулие ме, дара дагаз келер efli Foft. Оныц бет1 ары болсын, ажалдан аулад болар» деген 6ip болымсыз умйт ушдыны жылтырап алдаусырата берещ. Суга кеткен тал дармайтыны сиядты Аджардынныц ез1н-ез1 жубататын ед содгы у м т efli бул. Бул кезде жумыстьщ ете 6ip дызган шагы едк Айдьщ жарыгын пайдаланып туннщ 6ip уагына дешн кырмандагы дызу едбек толаста- майды. Аджардында да маза жод. К,ырмандагы бастырыл- ган астыд дашан дызылданып, дапда тускенше соныц ба- сы-дасында журед1. ByriH бастыктын e3i кел1п жумысты одан opi дыздырып ж1берген. Жумыскерлерд1д xenixi та- магын ерте 6epri3in тунп салдынмен кызылды ушыртып жатыр. Ел орынга отыра басталган дауырт димыл 6ip уйдыда эзер аядталды. Бастырылгай астыдты ушырып, даптап 6epin дырмандагылар жай-жайына кетт1. Мунда тек Аджардын мен Жушсбай шал гана калган. Кдпталган астыдты т!з1мдеп дарауыл шалга етшзш 6epin ол да кеткел1 турган. Кенет Сэрсен бастыдтын деле калганы. — Мундагылар дайда кеткен? Барлыд кызылды ушы­ рып 6iTTi ме, жод па? — деп додиланып тур. — Birri, агай, 6apiH 6iTipfli,— дейд! Аджардын онын алдында ж1к-жапар болып. — Онда жен екен. Bip жумадан 6epi данша астыд женелтт!ч дамбага? К,ане, керел1кш1 Ti3iMiHAi,— деп бастыд 146

Акжаркынды кырман шетшдеп куркеге карай бастап журдь Келшшек амалсыздан epin келедь вткендеп 6ip кудаки окигадан кешн одан кашкактап, бойын аулакка салып жу- рет1н. Бурынгыдай жылы ушырап, т к жармайды. взш одан барынша салкын устауга тырысады. Куркеге таяп барган келшшек артына бурылып Жушсбай шалга кез саЛган. Сонандай жерде б1реудщ карауыткан сулбасы ке- pirnc бередь Элпндеп тжтеп койган кара ала каптардан бойы эзер озып, кылтиып тур. Айдыц бетш шарбыланган булт буркеп алыпты. Мацайдыц 6api кущтрт тартып барады. Бастыктыц сонынан Акжаркын да куркеге бас сукты. Бурыштагы б1чте шамныц сыгырайран э ла з сэулеш еле- ycipen шалынады. Аядай куркен1ц imiHe жарыры зорра жетш тур. CapceHHin кимылы ете байсалды. Мадгаздана басып барып май шамныц касына жайгасты да: — Экел 6epi, жазрандарыцды? — деп Акжаркынныц Ti- з1м дэптер1н колына алды. Кел1ншек оран таяп кел1п, жазрандарын шамныц жарырына тосып кундел1кт1 ж1бер- ген астыгы жайлы мэлшет берд1. Оныц айтуына Караганда, астыктыц TyciMi жаман емес KopiHefli. Мундай молшылык- ты ест1генде бастык риза болып: — Мынау 6ip жаксы хабар болды-ау, езИ — дед1 шат- тана миырынан кулш. Ол калтасынан кестелеген кызьи шашакты темек1 дорбасын алып махорка орай бастады. Ештецеге алацдайтын емес, кимылы баяу, бейкам отыр. Акжаркын одан кутылудыц амалын таппай асыгып тур. «Мен ещц бос шырармын,» — дегендей Сэрсенге жалтактап карай беред1. Бастык темеккш тутатып, махорканыц кол- каны кабар ащы TyTiHiH сорып-сорып ж!берд1. Сойти де кел1ншекке бурылып, кул1мс1рей карады. Желбезег1 дел- диген талпак танауынан кок ала тутш булацытып, жалплз жанары ушкын атады. Шаладай жайнаган суганак кез кел1ншеки 1ш!п-жеп ецмен1нен OTin барады. Акжаркынныц fleneci flip ете тускендей болды. Жасы улкен адамныц мынадай жат кылыгынан кысылып кыбыжыктап калды. Енд1 аз болса куркеден кашып шыгуга 33ip тур. Сэрсен буран xipniK какдаган куш телм1ре карап калыпты. Теме- KiciH сораптап, буран элденен1 айтатындай сыцай танытып орнынан козгала берген1 сол efli, кос жактан 6ipeyflifl кулындагы даусы шырып шыркыраганы естшда. Тун ты- ныштырын бузып шар еткен мына 6ip ащы айкайдан селк ете тускен Акжаркын куркеден калай шыгып кетке|йн 0 3i де сезбей калды. Жан ушырып коска карай жуг1рш келедь

Дауыс барган сайын жакыннан жащырыгып еепледи Эйел даусы. — Ойбай-й, ойбай! 0лд1м, елд1м! — дейд1 шыр-шыр eTin. Эйелдер жаткан алты канат боз уйдщ iuii дуб1рлеп кеткен, абыр-сабыр. — Не болды, Жамал-ау, не болды? — Ойбай, кудай, айтсайшы! — Бул не сумдык? — деп касындагы эйелдердщ де зэреа ушып кеткен. Кездер1 багжиып оны каумалап тур. Акжаркын да Kipin келш осы топка араласып кеткен. Жамал сол аягыныц басын кос колдап устап алыпты: — Ойбай-ай, елетш болдым-ау, ендИ — деп бебеу ка- гады. Бул уйге жан-жактан шал-шабыр да келш калган. К,ырманда журген Жушсбай шал TinTi алдымен келлть Топтанган эйелдердд киш-жарып: — Не болды, карагым? — деп ентелеп тур. — Жы, жы-лан! — дейд1 Жамал тип курмелш. — Жылан шагып алтан екен гой, сорлатканда! К,ане, шуберек экел1ндер, уы денесше жайылмай турганда т1сте- ген жерш кесш тастайын,— деп шал калтасынан сакал- муртын басып журген устарасын шыгарды. Эйел одан бетер безлдеп, шошына жылады. — Кесем1н дегенщ не сумдык, жэке-ау! — деп шыр- шыр етедь — Жазган-ау, елмейсщ бе, кеспесек. Уста мынаньщ кол-аягын. Жыланнын уы жайылып кететш болды гой, сендер шурылдап жургенде. Шамды 6epi жакындат, кере- лпс эуель Эйел аягынын басын ж1беретш емес, тас кып устап алган. Ш ал оныц колын б1р-б1рлеп ажыратып, та- банын жарыкка тосып, керш жатыр. Ешкандай жаракат кершбейдь — Аягьщ сау гой, карагым, элде балтырынды шакты ма? — Табаныммен басып кетт1м. Жушсбай шукшиып канша караса да жаракатын таппады. — 'Келпи 6epi, K03i бар 6ipeyin! — деп ол езше кемекпй шакырды. Эйелдердщ бэр! де сипалап Kepin жатыр. Аягы дш аман. — Анык осы аягьщ ба ед1? — Иэ. — Жылан шакпаган. Эншейш 63i шошып калган гой,— деп шалдьщ да кецЫ орныга бастады. — Б1здщ женешем1здей батыр адам жок екен онда, деп кайсыб1р келшшектер сылк-сылк куледь «Осылар шын

айтып тур ма 03i?» дегендей Жамал да ан-тан болып аярыныд басын сипалайды. — Басып кеткен!м рас, кэтрдщ денеа суп-суыд екен. MaciMfli киешн деп аярымды сура бергешм сол еда, таба- нымныд астында б1рдене былд ете калды,— дейд1 эйел адталгандай болып. Тун шшде журттыц зэресж алып, осынша дурлжт1ргенте e3i де ынгайсызданып отыр. — MaciHi 6epi экелнп? — деп аджулыдтанган кенетоз ecid MaciHi шал колына алды. К,онышын томен даратып «люп-сипсш ж1берш ед1, шшен сала дулаш дара шубар жылан трьпген далпы жерге салд ете туей. — Ойбай-й! — деп эйелдер орындарынан ыршып кетть Жылан ирелендеп дата жонелген!мен, Жушсбай оны дут- дармады. ETiriHiH окшеамен басын дэлдеп теуж-теуш далды. — Экел, таяд экел! — дейд1 шал дунжыддап. Сэрсен де оган болысып жур. — Ойпыр-ай, жедеше-ай, eciMi3fli шыгардыч рой! — деп 6ip эйел жарасын устады. — Коркыт, дордыт дегенде осынша дордыт деп пе ед!м, дегендей...— деп ещц 6ipeyi мэз бола дулш тур. — HeciHe кулешндер. Абайсызда, мынадай шырттай даранрыда жыланды басып алсандар керер ем сендерд1н эуселенд1,— деп 6ipeyi Жамалдын жарына шырап, элплер- ге зеюре сейледь Жамал датты шошьщ далган екен. Кепке дейж 03iHe-e3i келе алмай TiTipen отырды. «Каран ошюр- ден дудай 6ip садтады-ау!» деп Аджардын да элпндеп одиганы eciHe алды. Жапаладтьщ тырнагынан дутылран боденедей болып ол езш 6ip турл! еркш азат сезжедь.. Адыры дар 6ip жауранда колхоздьщ астыры да дамбара дуйылып 6iTTi-ay, aftTeyip. Кектемнен 6epri кекбалад бо­ лып, арда eTi арша, борбай ет! борша болгар датын-далаш, бала-шара «yh» деп 6ip демдерж алып жаны жай тапдан. Ещц бэлендей дауырт жумыс жодтын дасы. Аджардын да ушне келген. Ата-ананьщ аялауында, ерделжпен ескен ол буран дейж дурай басын сындырып кермеген-дй 0Mi- р!нде 1стемеген к эс т т ч талай TypiH ез долымен атдарып, эбден дажып келген келжшек енешмен жылап KopicTi. Аддуба жузппд api тайып, тотырып кеткен. ©Hi сыныд, ажарсыз коржедь EKi аладаны мушздент, салалы саусад- тарын кус шалган. Ж аз бойгы дала жумыстарынан ти- тыдтап, дум жш д боп келген! к орж т тур. KeMnip де келжж сагынып далган екен. Кушагьж жайып Аджардынга дарсы умтылган. — К,айтейш, шырагым! Нурланыч болса ceHi буйтт 149

к,ацырып>щды тутетш кояр ма efli, амал канша, кудаига! — • деп Kapi жанары жасаурап, eKi кезш сыгып-сыгып ж1бердк Акжаркын канша шалдыгып келгешмен, кецшнде 6ip ток- пейивдк бар едо. «Нурланнан хат келген шыгар енднч» деп дэмел1 болатын. Амал не, бул у м т акталмады. Сол кек- темдеп 6ip хаттан баска тырс еткен хабар am жок- — Шынымен-ак балачнан хат келмегеш ме?1 — дед! келшшек шошына ун катып. Кдпершде булай болады деп ойламаса керек. «Куйеу1мнен 6ip хабар естимш-ау!» деп тасып келген кецип су сепкендей басылып, ун-жургасы Tycin жасып калды. Буршактан ыккан жет1м лактай болып, 6ypicin жудеп тур. — Тепн емес кой! Аман-есен журсе осы уакытка дейш хат жазбаушы ма ед1? — деп Акжаркын жылап ж1бердь Кенет imKi сарайы кушгш кеткендей болды. Жаны 6ip жамандыкты сезетш сиякты. Дэрмен1 курып, бел1 6yrLnin барады. — Бул не сумдык, апатай-ау! Енд1 кайтт1к? — деп солк- солк етеда. — К,ой, шырагым, жаман ырымды шыгарып жылага- нын не? — дейд! кемп1р кел1н1н жубатып. Ол e3i де жетосш турган жок- Кептен 6epi хат келмеген1не карап !штей шошынып журген. Сонда да 6ip дэтке куат болымсыз ум1тпен кудер y3rici келмейд1. Зердел1 кен!л элдекандай жамандыкты сезетш секщдг Хат-хабардьщ Kemirin жат- каны TeriH емес екен!н iuii б1лед1. Сондыктан да KeMnip кайраттанып, кел1н1не басу айта бастады. — Жылама, шырагым. К,удай жылатпасын, жаманаты жок кой, aftTeyip. Ke6iH киген келмейдр кебенек киген келед1, деген, TuieyiMi3fli 6epeTiH шыгар алла-тагала. Менщ eHfliri жасым соньщ жолына курбандык. Кудай-ау, жан кып жаратканын рас болса, ал мендеп аманатынды! — деп Тор- гын мойнына буршаплн салып куц1рен1п отыр... — Элдекайдан ушкан снарядтын жарыкшагы оны кал- пактай домалатып сулатып TycipreH. Алгашкы жыгылган сэтте ет кызуьпнен елемей, жанталасып орнынан турмак болып efli, бексес1Н жерден ала алмады. Кенет басы айналып, кирелевдеп барып тумсыгымен жер сузе кулап TycTi. Онан аргысы Нурланга булдыр, елее сиякты... Оны госпитальга мулде ecci3 экелдг Жыгылган жер1нде б1разга деЙ1н жатып калса керек, эбден кансырап eci кетш калыпты. Kipniri эзер кимылдайды, шала-жансар куйде

жатыр. Жаралы солдатты ажалдан арашалап калу ушш, операция жасаудан баска амал жок едь Оны дереу столга жаткызып, хирургтар жаракатын т1лг1леп кесе бастады. Терт саратка созылган ауыр операция туннщ 6ip мезплшде эзер аякталды. Эйтеу1р оныц OMipiHeH умгг бар. Жаны калып, адам катарына косылып кету1 мумкш. Столдан Tycipin палатага экелгеннен кешн де, дэржерлер сыркаттыц касыннан кетпей тацга кузетш отырды. Кайта-кайта дэр1 6epin, укол жумсады. EpTeci улы соске элетшде Нурлан кез1н ашты. Алкаш ол езшщ кайда жатканын шамалай алмай багжиып касындагы кызга карады. Дзршер кызды анык xepin турган жок. Эйтеу1р 6ip адамныц сулбасы косарланып агарацдап шалынады. Жаралы жан элдене айтпак болып едц epHi жыбырлаганмен, уHi шыкпады. Ол ыцырсып, кайтадан талыксып кетть К,ыз колындагы 6ip уз1м мактаны cyFa малып оныц кезерген ернше типздй Ж т т кезш кайтадан ашты. Ершндеп мактаныц суын сорып тацдайын Ж1б1тт1. Сейттт де ол канбагандай ершн — Су-у...— дед1, yHi жер астынан шыккандай ете олаз, акырын есттдк К,ыз тары да мактаны cyFa шылап epuiiie жакты. Норкоз берьлген жаралы адамныц катты шелдейтпн бар. Нурланныц да тацдайы Keyin, кеш кургап жатыр. OFan жацыныц ауырранынан бурын осы шелдщ азабы шыдатпай барады. Ж1птке 6ipTe-6ipTe жан Kipe бастаган-ды. Ауырран жерш де ол енд1 сезешн дедь Эйтеу1р боксе жаты ертешп жаткан сеюлдо. Оц жамбасы KeMipin жеп барады. Жам- бастыц шукырына 6ipeyi одейшеп туз куйьш кеткен бе, кайдам, тызылдап турып ашыганда жанын коярра жер таппай ыцырсиды келш. Дэрцер кыз сарат сайын укол салады. Сол сэтте рана оныц жаны терезе тауып, 6ipa3Fa дешн тыншып калады. Дэршщ Kymi бойынан кете баста- ранда жаракаты кайтадан кан каксап ауырады дерсщ. Ке- сюлеген жерлер! удай ашып, суйей сыркыраганда бейша- раныц жаны кезше кершердей алас урып, куйзелш кетедь Мундайда ол дардерден етш т: — Айналайын-ау, кинамашы Meni, дэр1 бере кернп! — дей;ц жыларман болып. Bip кун, 6ip тун бебеулеткен жараныц ащы уыты б1рйндеп басылайын деген тэр1здн Варган сайын дертшщ дей кайтып, байыз тауып келедн Кун сайын кеудесше жан Kipin, оцала бастакан. Тамакка да тэбей шауып корек тшейдн Аузына касыктап тамызган Дэм;ц орец-эрец таусап жутатын дорежеге жейп калды. BipaK жаракатыныц оцай емес екенш e3i де ce3in жатыр. 151