М.Абдрахманов Үміт жұлдызы

кудайдан айналайын! Ризамын карактарым! Кудайдыд му- нысына шушр! — деп шал разы-хоштыгын бглд|рген. Mine, содан 6epri уакытта айрандай уйып отырган бейкут Tip лжтщ бупнп куш шыркы бузылып, аяк астынан азынаган элей-дулей дауыл турып кеткешн кормейсщ бе?... Баска пэле тшден болады, деп бурынгылар телн айт- паган. Осы жайдьщ вз! де 6ip ауыз сезден басталып, мшеки, ic насырга шауып отыр. Сол куш Жаншора алые жолдан шаршап келш оты- рган-ды. Бул сапарга 6 ip турл1 кулкы болмай, жолдастары желжлрш болмаган сон, лажсыз аттанган. «Каркара жэр- менкес! биыл жылдагыдан езгеше болады екен», ойын-са- уык, тамашанын 6api сонда KopiHefli», «саудагерлер мата- сын арзанга 6epin жатыр...» дескен кауесеттер муньщ да табанына жел бергендей болып едь Амал не, мгпц акыры сэтшз аякталды. Адамды кырсык шалайын десе 6api де оп-одай бола салады екен. Жаншора айдап барган малый сатып, кэд1мпдей-ак тецге уыстап журген. Bip куш тапа- тал тусте, кан базардьщ ортасында бар акшасын желпрге алдырып сымпиып шыкты. Жыгылган уетше жудырык тигендей келес! туш MiHin барган торы жорга атты аркан- даулы жержен уры экетть Heri3i жарыган, теп жомарт кед пейшд1 ж1пт бул icxe оншалыкты кушне койган жок. «Мал баска 6irefli. Жаным аман болса дуние табылар» деп мэрттж жасаган. Эйтсе де, елден ерекше ез басына келген мынадай нэубеттен iuiTeft намыстанып калган жайы бар- тын-ды. К,айсыб1реулерд1н душпансыган кадку сездер1 де жанына батып, жуйкесш жукарткан. Ocipece бак таласып журген езждей Шажабайдыд баласы Бакдэулетпд журт кезшше: «Жур1а жаман жiгiттi ел 1шжде ит кабады, 6iTici жаман камысты су 1шшде ерт алады», деген осы деп табалаганы етш кетш едк Сез суйектен етеда деген. Кор- лык тадбасындай басылган осы 6ip сезден уланьш, Жан­ шора жэрмедкеден кушпп кайтгы. «Енд1п iciM сешмен болсын, табаплцды алдыда жаксылап 6ip тартамын, бэ- лем!» деп ант еткендей TiciH басып аттанган. Ол ушне де кецьпаз к е л т тусть Кабалл катып, тунеpin отырган куйеушщ сурын Kepin, irn жиып калган Акмамык оныд асты-устше туеш жаны калмай жатыр. Дереу дас- таркан жайып, кымыз куйып Ж1бердь Баласыныд exi шш салбырап, жудеп келгенш байкаса да, шал оган бэлендей мэн бермеген-дй «Ж о л журу одай дейсщ бе, ара конып жететш алые жолдан ат сопли, кажып келген болар» деп топшылаган. Сусын iiuin, шел кандырган сод, жайланып отырып Жексенб! карт баласынан жен сурай бастады. 202

Ештецеге зауды соклай iuiTen тынып, тыгылып отырса да Жаншора экесше ел жайын, базар жайын 6 ip шама энпмелеп бердь Сонда да шал баласыньщ жауабын Mice тутпай, эрнеш 6 ip дазбалап сурап болмады. Imi пмсып отырган, жаны тыныш адамга ермек керек, свз керек. — Иэ, сонымен базардагы малдьщ нарды данша еден? — деп тадуарлай бердь CipKeci су детермей отырган жшгг бул жолы шырт ете далып едь — Йемене, базар нардын бьлгенде ертеч тура мал айдамад па ед1ч1з! — деген дунк eTin. Сол-ад еден шал шатынап шыга келдь — Не дейд1 мынау маган! — дед! адиланып., Шын ашу- ланганныч белпсд еш двз1 шадшиып, шарасынан шыга жаздап тур., Шеде тамыры бшеуленш, дырым етаз шадша басы далт-далт етедь 0 ршен дер! жуыдтап, даусап отырган дамдечьл жанга жйтгтщ элп сез1 вте ауыр тиген-дь Ол табанымен шод басып алгандай ыршып тускен. Bip орында отыра алмай дозгаладтап, тен селт кетть — Ант урган дызталад! Картайган шагымда дерсетден сыйьщ осы ма маган. Дон айбат дып, берген жауабыныч сидын дара бэтшагардыч. 0 лер1мнщ шагында од боп тиген жод па, бул сез1н маган. Kapi дойдьщ жасындай жасым далганда, зауал шагымда дэл сенен мундай дедеащн ес- тим1н деп ойлаган жод ед1м... Саган да дудай бар-ды!..— деп шал булдан-талдан болды да далды. Айтыл- ган сез атылган одпен теч. Ауыздан 6ip шыгьш детден соч оны дайтып тосып аларсьщ- Осылайша бул уйден булд шыгып, дешеден 6epi ша- чырагы шайдалып тур. Ойламаган жерде Жаншора басына бэле сатып алып enfli, мше, ашылмас туманда далып, басы мэчпрш келед1. Ед1 ауылдьщ арасы оншалыдты дашыд емес-Ti. Жан­ шора агасыньщ уй1не шезде-ад жет1п делген. Адам тупл, жел екеш желд1н де ызьщына дулад Typin отыратын дазад ауылдарына жаман соз жерде жатдан ба. Жаншораныч жэрмечкедег1 одигасы буларга вз1нен бурын жеипт!. Кел- ген бойда агасы алдынан шыгьш, оны аттан дошеметтеп Tycipfli. Жечгес1 де ылпыч дагьш,дайнысыныч Двч1л1н та- буга тырысып жур. — Ештече жод. Жогалган б1р-ед1 тайга ренж1п журач бе? Элде торы жоргадай 6 ip дулын енд1 61зд1ч жылдыдан шыдпайды деп ойлайсьщ ба. Атсыз емесан, егер дольщ- дагы жылдыдан тадымыма толатыны жод десен, ана мен- деп желмаяны м1н,— деп Байсерде йнашч двН1л!н кетере свйлеген.

— Сол да сез боп па, жаныцныч садагасы,— деген женгеа сабадан цымыз котарып жатып. Жаншора лэм-мим демей TyHepin отыр. Оныц жанына батып отырган мал емес, эке жайы екешнен, эрине, булар хабарсыз едь Энпмеш ж ш тпц ез( бастады. Тузден жаны ауырып, куй- iHin келген ол абайсызда аузынан шырып кеткен 6ip ауыз сезге бола шалдьщ сонша китырып, тулап жатканын айтып шагына бастады. Болран жайды ест1генде Байсерке де абыржып калды. — Шалды бувдрш алган екенсщ. Картайганда 6ip бала деген осы. Олардыц жас баладай кшэмшыл болаты- нын бишеуил ме едщ,— дед1 кынжыла басын шайкап. — Кдйдан бтейш . 0з1мнщ де кецшм ойпы-тойпы боп отырып, аузымнан калай шырып кеткешн байкамай да калыппын,— дейд| ол акталрандай болып. — Болар ic болран сон, енщ амал жок. О кйдшц м1нез1н бшесщ, айтканынан кайтпайтын зивд адам екенш. Кап, эй баламысын деген. Не гстесек екен?! — деп агасы да тыгырыкка т1релгендей ойланып калды. Байсерке к е л т сэлем бергенде шал басын жастыктан зорра кетердь Буран да тусш жылытпай 6ipa3Fa дешн сазарып отырып алды. Экесшщ катулы, суеты кейпш квргенде мунын да iiui кылп ете тускен. Жаны 6ip жа- мандыкты сезгендей элденеден секем алып, «апырай-э, бул Kici жуырадпанда буй тт ашулана коймаушы ед1, кецш Катты калган-ау, шамасы. Маскара болганда булж шыга- рып журмесе Hri еда» деп ойлады. Сонда да ол ештене бшмегенеш, экеамен жалпылдай амандасты. — Деш-карныцыз сау ма, квке, кушн-куаттымысыз? — дей колын усынран оран селсок куйде уназ рана бас изедь Бар болганы баласыныц бас бармагын уыстай кысып колын алды. Сейгп де шал бойын тжтеп, ецсесш KOTepin отырды. Ызрарлы, ашулы кескшмен Жаншорага еж1рейе карады. Осы сэт онын бурын да ецс1з кара сур жуз1 кубылып, тым куарып кеткендей болды. Мурты жыбырлап, бiраздан 6epi устара тимеген селд1р шашы тЫрейш шьжа келдь Keiueai 6epi imKyca болып, тырылып отырган карт ойындагы у мен зэрш лак eTKi3in актарып салуга ычгайлана 6epin едк Байсеркемен болран арадагы энпмеш ол кепке созган жок. Сезшщ елер жерш KeceTin 6ipaK айтты. — Мьщ кун баккан арыкты, 6ip кун урындырган елт1- pefli деген. влтсрей мынау меш. Мен ещй бул уйде тур- маймын, алып кет мень Жок, сен де бакпаймын десен оныцды айт! — дед1 зшденш. Капел1мде экесшщ аузынан мундай сезд1 естим1з деп ойламаса керек. Баласыныц eKeyi 204

де шошып калды. 0cipece Жаншораныц тебесшен жай тускендей болды. Оныц кысылганы сонша, жауырынм жш- cin коя бердк Салы cyFa кеткендей Mini тусш, басы томен салбырап кетшть — Ой, кеке-ау, о не дегешщз, неге бакпаймын азд!,— деп Байсерке де кипактап калды. — Баксац сол, экел меийц шекпешм мен берммдП — деп шал орнынан козгала берди — Кеке-ау, ызге не болтан, юшкене сабыр етсешзшН У йщ зге келгешм Kaaip foA. Балана екпелед1м деп меш курауыз ж1бересщ бе, ен болмаса 6ip саптыаяк кымыз iiueiiiii де,— деген ол жорта калжыцдап. — Сен-ак imin карык бол. Бул уйдщ асы мен учли ас емес, атаукере! — дед1 де карт етепн кагып орнынан турып кетт1. Уйдеплер де ере турегелт, оныц алдын кес-кестеп жалбарына бастаган. Ocipece Жаншора мен Акмамыктыц жандары калмай шылауына оралып жур. — Bip жолгы ашуынды маран бер, кеке! Балаца ек- пелеп кетсец еспген ел не дейдк Досымыз аз, касымыз кеп боп жургенде, душпанныц табасыиа калмаймыз ба,— деп Байсерке басу айтып керш efli, тыцдайтын ыцгай б1лд1р- медь Сол бурынгысынша, epiH бауырына алып тулап тур. — Йемене, масыл болады деп сен де менен кашайын дедщ бе? Жок, элде ауырлап турсыц ба! — деп эуел1 езше жармасты. Балалары канша жалынса да, ол кенбей койды. 0з айтканы болмаса, Tipi жанра мойын бурмайтын 6ip беткей шал акыры тплге кенбей аттэнып кета. Бул ша- цыракка енд1 кайтып оралмастай туцмип кета. Намыс отына ертене жаздаган Жаншора кара жердей тутнпп, есж алдында отырып калды. Акмамык та жаулыгыныц ушымен козш cyprin, Tepic айнала бердь.. Уакыт жуйрж. Жексенб1 карттыц мунда келгешне де 6ip айдан асып барады. Б1реудщ от басында езге журттыц жумысы не. Оны кергендер, «е-е, эр баласыныц уйше 6ip конып, жекжатына тустенш журген ерке шал Foft бул» деп оздеpine сыртынан тон nimin койган. Ел солай десе де, карттыц жанын жегщей жеп жаткан KacipeTi бар едь Жаншораныц сондагы айткан 6ip ауыз ce3i журепнщ басына шер болып байланып калган. Мундай да куйреуж, боркемж адам болар ма, сэры уайымга салынып куннен- кунге жудеп барады e3i. ©кесшщ аужайын туйген Бай­ серке: <<Шалдыц бабын кайтсем табам?» деп ку жаны куырдак боп жур. Kyuiiie атын ерттеп олай-булай алып журмек болады. «Пэлен жерде той-думан бар екен», «пэ- леншенщ бата окырына кудасы ат шауып келетш болыпты.

Ci3fli ертш кел деп маган кеше арнайы айтты. Жур1ч1з, j соган барайык,!» деп yrirren кереда. BipaK, шал оньщ 6ip де 6ip усынысына келюе коймады. Музга айдаган туйедей !■ шегшшектеп тартына бередк I f — взщ-ак, бар, карагым. Mem эуре кып кайтесщ,— деп j бед1рейген каллы отырып алады. Амалы таусылган Бай- : серке лажсыз атк,а e3i конады. Ун жады боп квптен 6epi iuerin калган шал 6yriH тыска nibiFV бой жазган-ды. Шекпенш желбегей жамылып, колындагы тобылгы таягын сштеп басып, уй сыртындагы кыратка карай беттеп барады. Карт кеципн аулагандай карсы алдынан салкын леп ecin тур. KyHi бойы жер тандырын тестжше кактаган тымырсык ыстык анызактын fled кайтып, TipiuLniK тынысы кечи бастапты. Жазгы кеш- тщ жанра жайлы 6ip эдем1 салкын самалы ацкылдап, шеп басы ыртатыла сусыл кагалы. Кенет карттьщ кенш кете- ршп, бойы ceprin кета. Кеудесш Kepin, тереднен 6ip тыныс тартты. Осы сэт онын квз алдына дуние 6ip взгеше кулпырып, вте эсем болып шалынды. Шытыралы кек бетеге жайкалып ескен мынау жасыл KepiM дала, сонау биж седпр таулар, тебедег1 ни кара, кек зенгф аспан 6api-6api жанданып, айрыкша 6ip кырынан кубылып керш- да. Мынадай сулу дуниеш, дэл мынадай гажап жараты- лысты ол ем1р1нде 6ipiHuii рет Kepin турран сиякты., Шал ap6ip кер1шске зердел1 кещлмен уц1пе карап тур. Енд1 6iрде ол мандайына кун салып сонау алыстан мунартып KepiiireH музарт таулар тозбегше TirLne карады.Бэр1 де таныс жерлер, кезше жылы ушырай кета. Кеше FaHa e3i басып, журш журген кутты коныс, жайлы мекен. «Ж а- рыктык, аршалы бшпшц 6iTiMi взгеше екен-ау! — деп ойла- ды ол, сонау 6ip муз курсанган кумж шындарга арка суйеп жамбастап жаткан кек секьвд сандык таура квз токта- тып,— ел жайлауга кашан кешер екен, элг1 баладан да сурамаппын-ау, э!» Осы сэт онын бойынан 6ip жылу жупрш еткендей болды. Журегшщ басы шым етш элде- кашан умыт болып бара жаткан 6ip щкэр, ыстык сагыныш баурап экета езш. Bipa3Fa дейш карт ез!нщ н е т ачсап, не нэрсеге К¥штаРяань,п турранын да айыра алмай шата- сып калды. Элден уакытта он колын мандайынан алып, кос колын айкастыра алаканымен таягын басты. Сейто де бар салмарын таякка артып, иегш сузе енкейген куш сол бижке, Аршалы бшпне тары карады. Байкайды, шатаспап- ты. Санасынан шым-шымдап куйыла бастаган елеске epiK 6epin м ели т тур. ...Ол кезде жасы он сегззде еда. Кынабынан суырылран

дылыштай боп кылпып турган шары болатын. Аршалы бшгш жайлаган 6ip тайпа елдщ басын досдан 6ip улкен тойда атадты палуан Эл1мбект1 сулата жырып, душм журт- да атагы жайылып, «палуан ж!г1т» атанраны бар. Менмен- cireH талай сершердщ, долы жетпей журген, Шагай бидщ «Торгын сулу» атты жалгыз дызына да сол жылы урын барган-ды. Ойлап турса муныц ем1ршде керген бар ды- зыры, басына донран бадытты дэуреш сол Аршалы бшгшщ успиде вткен екен. Апыр-ай, десейхш! Сол дундерден белг1 етерлж 6ip тужр зат тым дурыса дэл ка-jip муныц дасынан табылса неттП Ец болмаса дасында дарайып отыратын, 6ip жагына суйеу болардай дэтке дуат ететш дудай досдан досагы Торгыннан да квз жазып далыпты-ау, соры дайнап. Ал xa3ipri турысы мынау далдиып. Шепке ораса мал жемейдц майра ораса ит жемейтш мккш халде., Шалдыц кецш босап, жанары жасаурады. К,айта оралмас димас кундерш, керген тустей думандатып ете шыддан жастыд шагын зарыта, сагынышпен есше алып, муцайран далпы жабырдап тур. Осылайша жаны жасып, жудеп турган Жексенб1шц назарын жадын мацнан тасырлата шапдан ат туягыныц fly6ipi бол in Kerri. Караса TiK аядтан жорары ерлеп терт-бес аттылы шауып келеш екен. Жур1стер1не Караганда, eKi ауылдыц арасында журген желекпе, боз балаларра удсайды. BipiH-6ipi сабалап ойнап келедь Енд1 б1рде элде дайсысы жанындары жолдасыныц далпагын ала дашып. Жексенб! дарттыц дасынан эудем жерде диыс eTin барады. Кенет 6ipeyi астындагы арындап келе жатдан дула аттыц Ti3riHiH тежеп, шалра карай бурылды. Желе аяцдап жадыидап кел1п: — Ассалаумагалейкум! — дед1 де аттан ceKipin Tycin, буран долын усынды. Ж !птпц сэлем1н алган карт оныц долын босатпай кепке дей1н устап турды. — Иэ, сен юмсщ, неге дайырылдыц маран? — дед1 оныц жуз1нен кез айырмай. — Мен Толымбекшн рой, Жаке, ci3re селем берей1н деп бурылдым,— дед1 жас ж!г1т дипадтап., Шалдыц долын ж1бермей турганына жене мынадай одыс сурад дойганына дарап: «б ул Kicire элдеб!р жерде жазып далаган жер1м болды ма екен?» деп ез-езшен дуыстанып дысылып тур. Жексенб1 оныц долын efli де ж1берет1н емес. Бас бармагын тас дып устып алыпты. — Е-е жен-жен, балам. Анау кетш бара жатдан да- сыцдагылар KiM? — Анау Адан, анау Эметдан мен Бшал рой. — Е-е солай де,— деп шал буган 6ip турл! ризашылыд 207

сез!ммен мешрлене к,арады. Сейгп де сурьм а карт су- ырыла сойлеп кетть — Толымбекшырагым! — дед!одтусж жылытып,— мен ушр1мнен б елш т калган адам ед1м. Мына сен келш меш сол ушрме, ез тобыма 6ip косып Herrin. Меш yftipiMe сен коссан, ceni ушрще кудай коссын! Бар балам, бакытты бол, катарьщнан калма! — дед! де жшттщ колын ж1бере салды. — Айтканыныз келсш, Жаке,— деп атына мшген То- лымбек cepiKTepiHiu сонынан шаба женелдк Элпде рана жабыркап, жудеп турган карт Kenwi аяк астынан кетершп шалкып Kerri. Иыгынан 6ip батпан жук сыпырылып ту- скендей кенет бойы ceprin сала берген. Элп хйпттщ ат басын бурып келш сэлемдескеншщ езше ол он жылга жасарып кеткендей риза-хош еда. «Меш де елеп, ескеретш жандар бар екен-ау!» дегендей кекейше 6ip езгеше токтык уялап, маркайып тур. Жексенб1 карттьщ, Толымбекке разы болганы сонша, узап бара жаткан онын сонынан кез айырмай кепке дешн карап турды. АЦСАУ К,арт кунжындап конышына кол сукты. Ак жулыктанган ecKi MsciniH кеукер!ктей далиган узын коншынан элденеш суырып алып, бугшген бел!н жазды. Жауырыны куж1рей1п eHKiui тарткан Kepi тулга канша дегенмен икемге келер емес, cipecin алыпты. Баганадан 6epi аздап кыбырлаганды да кетере алмай денес1 сал-сал болып ауырлап тур. Кек тамыры адырайьт, eTi кашкан тарамыс колы калтырап элг1 заттын орауын жазып жатыр. Етектей шуберекпен шиыр- шыктап сонша орагандагысы сиырдын тш1ндей кара бужыр тас кайрак ед1. Шал кайракты колына алып, шалгынын жузш жани бастады. Буыны каткан кек шалгынга жаланды болган тогыздык шалгы кун кез1не шагылысып жарк-журк етедь Сагасынан ушына дей1н б!рнеше рет жанып болып, «калай болды екен» дегендей бармагыньщ майлыгымен mepTin кердь Шалгы кылпып тур. Ол тагы да б1рнеше жол тартып шьтуга ынгайланды. Бар кайратын бойына жиып, кус-кус болган кушык ала- канына Tyxip in алды да, катырып салган кайыц тутканы сыгымдай устап сштеп кета. Ж ер куйкасын nemipin та- стайтындай сыдыртып барады. Шыны жетш кайрауын тапкан кек алмас кен'лдегщей екен. Буынды шепт1н бек- ceciH буйдадай ecin, ширатып Tycipefli. Шалгыны сагала- т ь т сштеген сайын езшен сыр-сыр еткен 6ip эдем! ун 208

шыгады. Осы 6ip унд! ол елердей жаксы керетш. Бурындар куатты кезшде шеп шауып жургендёй емес, шалгынын сол 6ip сырылын кызыктап жургендей сезшучп ед1 езш. О, I кайран жастык шак-ай! Шал 6ipa3 каркындап алды да, дэрмен1 курып к1лт 1 токтады. Тер теплген мацдайын сыпыра самайынан 6ip I сылып алды. Кол-аягынан эл кетш, буындары Д1р1лдеп I турганын байкады. «Осыган-ак м эш п тм 6ixin калганы- ма-ей?» Ол арт жагына урке карады. 03i комсынып турган егей кен'лге онан сайын олкы кершш, баганадан 6epri шапкам жер) иттщ табанындай гана болып шалынды. «Е-е, | Жадабай, сенщ де талканьщ таусылар шакка таянып келед1 I екен,— карт езш кекете езу тартты — бойдан куат кеткен сон, влексе емей немене?..» Жанабай кэд1мгщей жасып калды. Эл1 де каршжке мойымай теюр’ек кагып журген арсыз кечш дэл осы рет сыр бшд1рген. 0з1н1н д эрм ен аздтн мойындаган сайын, ею HiHi салбырап унжургасы xycin Kerri. «Кой, K3pi KOHiMAi кинап, зорлаганмен болмас дед! ол enceciH KOTepin, ani жетпеспен арпалысып болмас деген Карт шалгысын иыгына асып, булак бойына карай бет алды. Торт тагандап эбден титыктаган, кур сулдеа келедь Аяп>ша 6ipey тас байлап койгандай з!л кетерем. EKi кара саны узипп, балтыры сыздап зорга басады. «Кудайдын куш де кушгш Kerri гой»,— деп кейид1 ол, шанытып кер1нген сонау алые сэры белдеп женкшп жаткан ак сагымга карап — луп еткен самалдьщ да тына калуын Айтса, айткандай. Шыркау кекке шымырап кетерипп алган кун K03i шакырайып жер тандырын кактап тур. Кенезес! Keyin шел1ркеп жаткан апай тве кеч жазыктан лапылдаган ыстык леп бетке у рады. Канаты кушп камык- кан кек квбелектер байыз тауып гул шогына конактай алмай, магынасыз калыктап жур. Жасач тарткан жапы- ракты паналап шепрткелер еш толассыз шыр-шыр етедь Жанабай судьщ жиегше кел1п журелеп отырды. Терге шыланган ак жейдесшщ ею женш колтыгына дешн ширата туршдк Имек жагасын агытып, желкелтше карай жым- кыра тыкты. Свйгп де су бетше умсына етбеттеп узак жуынды. Кос колымен суды уыстай .KOTepin, элсш-алсш тебесшен соргалатып басына куймалады. Жанагьщай емес, шалдыч денеа ceprin калды. Отырган орнынан жен>л ке- тершп, калтасынан кеч шчплген кокала шыт орамалын алып басы-квз1н cypTTi.

CyFa салып койган карындагы тары кеже тастай суык екен. Карт оныц eKi аягын демалмастан 6ip-aK сштедк YuiiHuiiciH куйып алдына койды да, шел! кангандай болып ашыган кеженщ тэта дэмще тушынып, тамсана ернш жалады. Селд!реген кек бурыл, мысык, муртын кос колдап ею жагына карай шиырып койды. Аягын кесшп салып, касындагы дестеге жантайды. Жаны жай тауып, езгеше 6ip ракат куйге беленш еркiн тыныстап отырды. Жацабайга дуние енд1 гана TyciH жылытып, куле ка- рагандай болган. Жацагы 6ip сэттеп enceciH езген ауыр ойдан арылып, осы гумырына риза болган канагат сез1м- мен карай бастады. «Cipa да, менен багы аскан ешюм жок болар бул ешрде,— деп ойлады ол,— уш балам б!рдей азамат болып ecin келедь Алды сонау орыстардыц кала- сында элп айырпулан ушыргыштыц ьшмш yftpeHin жур. Калган eKeyi ез1м1здщ мына Алматыда окып жатыр». Карт вз1н ете би1ктен керш, кецЫ ecin отыр. KeMnipi екеу1н1ц Ka3ipri epMeri колындагы бес-он шаруасына, мше, канша жерд1н me6iH жыгып тастаган. Ол уш куннен 6epi шапкан шеб1не кез салды. Элем жер. Дестелер1 саудырап, тобар- сып калган. Кунаген шепт1ц кышкылтым саумал Hici му- рынга келед1. Осы сэт оган дуние баскаша 6ip кырынан ете кызыкты болып кер1нген. Карсы алдында кершin жаткан мынау байтак жасыл дала, сонау би1к зацгар шынды аскар Алатау, TinTi мынау сылдырап аккан кербулакта — бэрьбэ- pi аса 6ip кимасындай аяулы болып шалынган. Осылайша, ез1мен-ез! мэре-сэре болып отырганда оныц ойын ауылдан шыккан 6ip топ баланыц дурмеп бвл'т ж1берд!. Бэpi де тырагайлап жарысып келед1. Жацабай отырганнан тж аякта, эудем жерде тастан калап жасаган келш!к бар-тугын. Соган жетш барлыгы тыр жалацаш memiHfli де, cyFa кумп берд1. Шщерл!ктен гана келетш аядай келш1кке етбеттер1нен жата кетш, кос колдарымен шалпылдатып су сабалап асыр салуда. Bip eKeyi су ша- шысып жатыр. Жацабай балалардыц ойынына узак карап отырды. «Bip кезде б\\з/ц де осындай бала болды дегенге каз1р KiM сенед1...» Ш ал KypciHin койды. Адамныц тагдыры кызык. А з ба, кеп пе aflTeyip гумыр кешкен ap6ip жанныц жадында сакталып, санасынан еш- пестей болып орын Teyin калатын еткен кундерд1ц 6ip белг1с) болады. Тайга салган тацбадай бажырайып Жаца- байдыц да узак OMipiMeH 6ipre жасасып келе жаткан осындай 6ip кызыкты жайлар бар ед1. ...Эл! есшде, шшден!ц осындай ацызакыстык кундер1шц 210

6ipi. Жацылмаса тогыз жасар бала кезк 03i куралпы терт-бес бала Аксу езеншщ 6ip iiipiMme шомылып журген. «Алла-ау, десейпн! — шал жарасын устады.— Ат кулары кержбейтш терец uipiMre сонда калай шомылганбыз! K,a3ip ойласан жуperiu зуылдайды». Расында Аксу езеншщ eni тар болганымен, 03i терец, агысы катты едй BipaK тау жайлап, езен жагалай конатын кешпендшердщ урпагы Жацабайлар ушш, ол су сирактан да келмеуип едй Жацабай малтыганда алдына жан сал- майтын. TinTi оцшец бала «малту жарыс» отюзетшш кайте рсщ. Bip кезде буладыц бас жагынан дурю реп келш калыц жылкы cyFa TycTi. Бул enipre эйгш Эз1мжан байдыц 15 мыц жылкысы. Балалардыц айы онынан тугандай болып, 6api де шуркырасып куанып калды. CyFa тускен жылкыны терецге айдап куйрыгынан алып малтаранра не жетсш, Жацабайлар дэл осылай жасады. Окшау келген кысы- рактыц уйipiн таспен аткылап, HipiMre Tycipin алды да, жуген-курык тимеген шу асаулардыц жалына жармасып, су бетшде калыктап сайран салды. К,ылка мойны мен басы рана KepiHin ерсШ-карсылы жузген топ жылкы танауына су кет1п пыр-пыр етедк Bipae жагага шыккан Кдсымбек: — Балалар, жылкышы келш калды! — деп дауыстаран. Сол-ак екен ойынды 6api де догарып арры жагага жузш erri. К,араса курык суйреткен 6ipey астындары сулжтей боп жараган актангер атка камшы басып, агызып келедк Ж а­ цабай оны б1рден таныды. «И т куар» атанган шэлкем MiHe3Ai Асантай. Оныц колы на туссец оцдыртпайды. Y рейi ущкан балалар тура кашты. Бет алыстары козы кош жер­ дей жаппа. Озеннщ аргы бетшдег! буларра жакын жалгыз пана осы рана. Ею eKneciH колы на алып солай карай 6opi де безш барады. Асантай катуланып алран, кояр емес. — Тойып келген малды ол1мин кылраныц, карашы! — дей/ii -пстешп,-— жалацаш етщнен таспа тинп алармын иттщ балалары. Оныц ыза болраны сонша, еткелйз жерден койып кеттй Сер)бег!нен котеpiл ген агысы катты езеннен жамбастай жузш жануар актацгер ат OTin шыкты. Шыга бере тары да камшы басып: — Шуу...— дед!. Бул кезде балалардыц алды кара кос­ ка жакындап та калган. Ец алдында Жацабай, одан кешн Кдсымбек. К,алган eKeyi де ipKec-TipKec келдк К,анша дегенмен болмады. Желдей ескен екшщи атпен омырау- лата келш Асантай жалацаш балалардыц соцгы екеуш камшымен май куйрыктан осып-осып erri.

— Агатай-ай, агатай! — деп жан даусы шыккан олар турул1 турган жаппаньщ eciriHeH iuiKe карай сунпп Kerri. Кездер1 алактап 33peci калмаган балалар KipreH жерде состиып-состиып турып калган. Аядай куркен1н iuiiHeH алгаш кергендер1 шуйкедей кара кемшр мен омырайган зор денел1 сэры шал болды. Алдарына дастаркан жазып, туею астарын ауыздарына ещц ала берген шагы екен. Кутпеген жерден сау ете калган еншен жаланаш адамнан шошынып кемп1р кулап кала жаздады. Катек, мунысы несМ? — дед1 ол колындагы тобыктай ак шэйнеки от орнындагы коламтага коя 6epin. Б1рак шэйнек дэл койылмады. Калтыраган колынан сусып кетш кулап калды. Кара кидан шоктанып, коздап жаткан кып- кызыл оттын уст1не су теплгенде пор-пор eTin кулд1 шаныракка кетерд1. Сары шал KeMnipiH жаратпай орнынан кетериш. — Бул кай ант урган-ей, балалардын сонша суханын алып. Тыска шыккан сон да ол Асантайга зекш элдене деп урсып жатты. Мынау кара костан ездер1не жанашыр табылганына кездер! жетш балалар аздап журек токтатты. Жанабай eimi керш, тулымы желб1реген юшкентай кыз езде piн мазак еткендей шешесшщ колтыгына тыгылып, ею алаканымен бетш басып мырс-мырс кудель Ол езшщ анадан тугандай тыр жаланаш турганын сонда байкады. Дереу шап 6epin кос колымен абуйырын баса койды. Жанабайды Kepin калгандар да солай ктедь.. Из, бул буйрык дегешн койсайшы деп ойлады Жана­ бай. Тулымшагы желб1реп журген сондагы юшкентай Лэ- типа кейш менщ кудай коскан косагым болады деп юм ойлаган. «У а, кайран сол 6ip жастык дэурен-ай!». Жана- байдын KOKiperi каре айырылып ауыр тыныстады. Журепн 6ipey уысына алып сыгып ж1бергендей кеуде тусы шы- мырлап коя бердь Сол 6ip кайта оралмас тэтт1 кундер кезшен бул-бул ушып, зарыгып отыр. Коз жетпестей булдырап, алыста калган балалык шагын ансап xapi жа- нары жасаурап отырган орнынан сиыршылап турегеле бердь.. АЛ РА Ш К Ы К,АР Осы класта окисын,— деп тэрбиечл Оразбекн бастап келш Бекбосыннын касына отыргызды. Жанадан келген бейтаные окушыга кластагылар тепе 212

карасью калган. Iuiiii алган торацгыдай имию келе жаткан узын сирак кара баланыц кешшлж кездердщ корашсынып турганы байкалады. ©зше ауган журт назарынан имен- шектене келю отырган ол кезшщ астымен касындагыга карады. Карады да жанарын тез тайдырып экетть вйткеш осы кезде Бекбосын анау шеттен элдек1м' ге квз!н кысып, касыка келген оны нускап, neriH кетере мурнын шуюрдь KepuiiciiiiH жаратпаган пигылын таныган Оразбек жудеп Калды. YftipiHCH адаскан жалгыз тайдай жабыгып мынау бетен ортага бой урмай отыр. Сел кунг1 алты сабак буган алты жылдай узак болып кершген. Эдетте азынап коя беретш электр коцырауынын да 6yriH у Hi ouiiri калган. Саргая KyTTipin олд1м-талдым дегенде эзер шырылдайды. Y3lnic кез1 де Оразбек уцпн кениии болмады. Арлы-берл1 журе калса болды, барлык жан жапырлап осыган карайды. «Адам кермегендей сонша неге таныркайды бул журт деп кейщ1 ол, тэп 6ip музейден экспонат Kepin тургандай тац-тамаша болуларын...» Осы рет оган бэршен де киын согып турганы аягы болды. Орнынан турса болды ез денесш e3i билей алмай шалынысып жыгыла жаздайды. Ocipece анау 6ip талма бойлы, ак куба кыздын наркес квз1 кадалганда ез1н коярга жер таппай кипактап калады. Онын осындай беймаза халш сезгендей кыз да лезде жанарын аударып экетедь Оразбек кун1 бойы тосыркап журдк 0 з аулында он- жылдык мектеп болмаганына ек1нд1. «Эне 6ip жуан карын директор биыл тогызыншы класс аштырамын деп жаздай алашапкын болып журуцн ед1, мен1н багыма ол сорлыньщ да жолы болмады» деп кетдк Соцгы сабак жур1п жаткан. Кун узын 6ip орында сарылып отырган балалардыц шыдамы таусылып, козга- лактай беред1. Анда-мунда ескерту жасаган мугал1м кыз- дьщ сез1не кулак аспай, кейб1реулер киястанып отыр. Му- нын касындагы Бекбосын да жоргактап, арт жактагы бос орынга барып алды. Мугал1м каншама такактап, казымыр- ланган сайын, балалар сонша мазасызданып барады. — Тынышталындар! — деп шанк етт1 кыз б1рде жуды- рыгымен столды койып калды. Онын булай сестенгеншен ешк1м де шоши коймады. Кер1с1нше мазак еткендей арт жактан 6ipey жырк-жырк eTin кыстыга кулед1. Окушыларга 8Mipi журмеген бойжеткен ызадан булыгып калды. Бидай ечД1 эдем! KecRiHi куарып, жак ашпастан кабак туйю мелш!пп тур. Баганадан беpi кыбыр етпестен кыз кимылын багып отырган Оразбек оны аяп Kerri. «H i жумсак 6ip байгус екен-дед1 жаны ашып, одан да сотанактык жаса- 213

гандардын экесж танытып сшкпелеп ал...» Оныц кез алдына элгждеп математика пэнжщ мугал1м! елестедк Capriflip тарткан кара сур эйел келген бетте-ак окушыларды езже тартып, pin экеткен. Сабап>ша балаларды кызык- тырганы сонша, тэртш бузбак тупл, ешммшц де мойын буруга муршасы болмаган. А л мынау 6ip болбырап калган ел1 койдын eKneci сиякты 6ip жан. Кенет Оразбектщ жауырынан 6ipey туйш ж!бердк Ке- жлге болмаса соккы катты тидк Артына жалт карап ед1, Бекбосын екен. Ештене бшмегендей темен карап монтанси калыпты. — О не? — дед1 Оразбек мойын бурып. — Ештене! — деп жалтарды ол. Сол-ак екен муиалш Оразбекке шап ете тусть — Артына неге карайсын онбаган.— Ол cKi-ак аттап жанына жетш барды да, шак-шак етш урса бастады. — Апай мен емес...— деп мщпрлеген онын сезже ку­ лак асар Typi жок. Еюленш катты долданды. Екеуж атыс- тырып койып мырс-мырс кулш Бекбосын масайрап отыр. Жазыксыз жэб1рлеген Оразбек не icTepiH бшмей cyMipemn турды да койды. — Апай ол баланын кжэа жок- Барж булд!рш отырган ана Бекбосын,— дейд1 орнынан ытып турып баганагы езже карагыштай берген эдем1 кыз. MyFaniM оны да кагып тастады. — Гулнэр, сен жайьща отыр, пысыксымай! КдМарына мжген каршадай мугашм буркыратып тепеп тур. Оразбек жэб1рленш турса да, мына кыздын езже араша тускенже куаиып, iuii жылып калды. «Маган да 6ip жанашыр табы- лады екен-ay, бул топтын imiHeH» — деп ойлады. Мугал1'м 6ipa3 арындап алды да, сабасына тускендей болды. Оразбекке жасаган катты шабуылдан каймыгып балалар да 6ip сэт кыбырсыз калган. Ол енш узшген дэрюн кайта жалгастырды. Б1рак сабак аса тартымды болмады. Мугал1м каншалыкты аркасын кенге салып кел- ripcireiiiMeH, аркауы сетшеген врмек ж1бшдей шатысып, аузындагы co3i божырай берген. Оразбек мугал1мд1 ку- лыксыз тындады. Бойын 6ip енжарлык билеп элдеюмге кектешп отыр. Шамасы Бекбосынга азуын баскан, 6ip бармагы inline бугул1 едй Ол б1рде кэзжщ киыгымен канаттас отырган Гулнэрга карады. Он колымен жагын таянып алган кыз селт етпес- тен мугал1мге уйып калыпты. Тек жаудырган каракат кезш KOMKepin кайыса б1ткен кою KipniriH анда-Санда кагып кояды. Уылжып турган кан кызыл дала булд1ргенждей 214

оймак ерш ак жузше алау 6epin сызылып отыр. Гулнэрдьщ мына KepiHici Оразбекке езгеше эсер калдырды. «Кдндай сулу кыз» деп ойлады ез-езшен таныркап. Осы ойдьщ басына келу1 мук екен, журеп шым ете калды. BipaK ол бул райынан тез кайтты. «К,айда-а-а, маган мундай окай олжа кез келсш,— дед1 торыгып,— sye-ii мынау екшен жалак тестермен иык тенест1ретш дэрежеге жетш алайыншы». Оразбек сабак 6iTiciMeH интернатка карай аяндады. КенЫ кулазып жабыркап келедк Келмей жатып бул ара- ныц балаларына, не мугал1мше жакпай суйк1'м1 кеткешне iui куса болады. Ол интернат асханасына келгеиде журт Teric тамактанып жаткан-ды. Сонынан келген оран бос орын да калмапты. Акыры 6ip столга барып бесшип болып отырды. Байкайды, кдсындагылар бурыинан интернат тур- мысына кендИп алган тарландар каршедй Отырмай жа­ тып келемеждей бастады. — Кдкалып калмай акырын iui,— деп кагытты 6ipeyi. — Аузы турмак мурны да жейд1 екен, сабазын — деп сак-сак кулд| eKiHiuici Оразбектщ ершне жугьш калган наннын унтагын Kepin. — К,ылжакты койындар, тамагын iinciH,— дед1 6ip ере- ceKTeyi ана екеуш тежеп. элпнщ езже жараттык бшд1ргеш сол ед1, Оразбектщ кенйп босап, кезше жас 1рк!лд1. Iiuin отырган асын тастап далага карай женелдк Есжтен шыга бере кезшдсп жас моншагын y3in-y3in Ж1берген. Буйтш окыган окуы бар болсын. К,айда барса жолы болмады fom, туге. Бэршен туцш п 6iTTi. EHfliri калганы 6ip-aK жол, кешег! келген i3iMeH Kepi кайтуы керек. Ол тже белмеге барды. Ауылга кайтуды ойлаганда, кез алдына каздай гзтлш уй iuii тура калган. Он алты жыл бауыр баскан ыстык у я мен мундалап шакырып турган сияктанады. Осы рет онын ойын бузып-жарып 6ip жагынан Гулнэр шыга келдь Улб1реген каса сулу кара кезш тоцкерт «меш тастап кайда бара жатырсын»,— деп киылып тургандай болады. Сол-ак екен сонау эр1ден шым-шымдап 6ip са- бырлылык санасына куйыла бастады. Элгждеп болар-бол- мас нэрседен шамданып тайып тургысы келген акылсыз- дыгына кулкю келдк «Н е де болса шындап багайын» деп туйдь.. Алгашкы кездер1 киын тигежмен, бертш келе Оразбек мектепке де, интернат eMipme де KOHAirin алды. Бурын- гыдай емес, кластагылар оны iui тартып, TinTi талайлары достасып Kerri. Ocipece Бекбосын OFaH сабак успиде жам- пандап жаны калмайды. «Шыгарган есебщд! 6epi койшы, жазгандарынды кешipin алайыншы!? — деп тэуелденедк 215

Сабакка деген алгырлыгыныц аркасында Оразбек тез арада суырылып алдынгы катарга шыкты. Мунымен тен- десе алатын Гулнэр мен тагы 6ip eKi кыз FaHa. Калган- дарынын Ke6i жуан орта мен калын шацныц адамдары. Bip жаксысы бул класта кара узш артта калып коятындар жоктын касы. Оразбек ушж мектеп OMipi куннен-кунге кызыкты бо- лып барады. Сабактан тыс уакыттарынын да кебж сонда еттзедй Онын булай болуында 6ip купил сыр бар-тугын. Мектептеп эр турл1 когам жумыстарын Гулнэр eKeyi 6ip- лесш аткарады. Гулнэрмен 6ipre 1стеспек тулл, оньщ те- 6eciH Kepin жургенже мэз болатын кайсыб1реулерге кара- ганда, ол езж керемет бакытты санайды. EKeyi 6ipnecin мектептщ кабырга газетж шыгарады. Класс бурышын ер- нектейдк Жумыс барысында 6ipiHe-6ipi корымай карсы келш калатын сэтте pi де болады. Мундайда ic Гулнэрдьщ пайдасына шенплш ылгида Оразбектщ Ti3e 6yryiMeH ты- нады. Bip aK ол кыздан женьтк тапканына екжбейдк кайта мерейi ecin маркайып калады. ©йткеш Гулнэр онын мулт кеткен жерж бетше баспай кулюге суйеп эзьпге саяды. — Сенщ-ак айтканын болсын,— деп менд1-мешп бол- — Мойындадын ба бэлем,— деп басын кисайта каба- гын Kepin жымиып коятын. KepiKTi кыздыц езже кылымси карап езу тартканына мэз болып, куаныштан басы айналып eci кетет!н. Кундердщ 6ipiHfle Гулнэр басы ауырып сабакка келмей калды. Алдындагы KyHi Оразбекке сыр ашкандай болып: — осы кун суыткалы 6epi аягым сыркырап ауырып жургеш,— деп муная караган. — Аягын сыркыраса бойын еседк— деген Оразбек Kiui- кентай кунжде апасынан талай ecTireHiH сол калпында булжытпастан ез ce3i кып. — Иэ саган,— кыз оган буртия карап еркелей кулген. Иэ, сол аягы оны акыры алып урса керек. Кешсл! 6epi ауруханада жатыр деседь Гулнэрдын сыркат екенж ecTi- генде Оразбектщ кэд)мпдей буйреп бурып, кещл1 пэс болып калды. Бойында кызга деген 6ip турл1 аяныш сез1м пайда болып, кабыргасы с е п л т тур. Онын кониин сурап, ауру халж кез1мен Keprici келдь BipaK онда не деп барады? Жападан-жалгыз сопайып ер баланын кызга к ел т турга- нын керген журт KyHi ертеч-ак «бэленшенщ кызына 6ip бала келпштеп жур»,— деп гу етюзсж. А л касына баска бала ертш барса ше? Табылган акыл, сонда оны кергендер «сабактасынын жайын бьпуге келт-п» дейдй «Ж ок болмай- ды» дед! ол басын шайкап. 03iHiH окыс кылыгынан селт ете 216

калган ол класта отырганын байкады. Химия пэншщ му- Fa.iiMi тактага элдеб1р реакциялардын формуласын жазып, Кызыл енеш болып Tycinaipin жатыр. «Адам деген кы- зык,— деп ойлады Оразбек, баганадан 6epi мынаны негып кермей отырмын». Ол 6ip сэт мугал1мге назарын аударып efli, ештене yFa алмады. Кдзыгына оралган аркандаулы аттай шырмалып сол орнына кайта бердг Ойына Гулнэр- дын оралуы муц екен, тешректщ 6api кемесю тартып, мугал1мнщ карлыккан даусы алые кырдыц астынан талып жеткендей эсер erri. «Eximui 6ipeyfli epTin 6apyFa болмай- ды,— деп ойлады,— онда Гулнэр Meni сол келген кептщ 6ipi деп угады. Не де болса жалгыз барып кезше TycyiM керек. Оразбек осылай шеипм еткешмен, 6ip жет1 бойы калай барудын амалын таппады. Ауруханага бет алса болды, кешедеп журт оныц кезшен кызга деген журек тукшршде жаткан купия сырын окып коятындай болады да турады. Сейтш оз1мен-ез1 эурелент жургенде бул апта да ете шыкты. Ещр оныц басына тыцнан 6ip ой келдй «Асыгатын ештене жок. Жексенб1 куш уйге барып, аздап акша экелейш. взш е 6ip жаксы дэм апарайын» — деп туйд1. Exi куннен соц, Оразбек ауруханага карай жол тартты. Кептен 6epi толганып журген бул сапардыц толгагы дэл бупн жеткен тэр1зд1. Расында да солай efli. Уй1не барып келген куннщ ертес!нде дукеннен жарты килограмм кым- бат багалы «мишка косолапый» атты шоколад алып оны exi газетпен орады. Апасы берген торт-бес курттыц 6ipeyiH бэк1мен кырып сыртына шыккан сорын xeTipin оны да косты. Эрине, Оразбек осыныц 6аpin жан баласына кер- сетпей аса 6ip сактыкпен жасырын icTereH. Аурухананыц какпасынан !шке енгенде, оныц журег! тулап коя бердк TinTi, аузынан шыгып кетердей аткактап барады. Осы canapFa канша уакыт дайындалып, ез1н сонша кайpan экелсе де, батыЛсызданып шш Tycin кетт1. К,арсы алдында самсап турган коп терезел! ецсел1 ак уйге 6ip караганда-ак sapeci ушты. Tan 6ip тапа-тал тусте б1реудщ корасына xipin келе жаткан баукеспедей сез1нед1 оз1н. К,асына баруга батылы жетпей !з1нше xeiiiн кетуге оцтай- ланды. BipaK кете алмады. Сипактап аулада 6ipa3 турып калган. Далбасалап тешрепне, сонау 6ip алыстагы тау кыраттарына карагыштады. Баганадан 6epi калай байкама- FaH. Аспанды сургылт булт торлап, тунжырап алган. Те- picTiKTeH 6ip ызгырык суык жел есед1. Мацайдыц 6api TyHepin, куцпрт тарткан. Оразбеклц алабурткан xoHwi аспанмен ундескендей сэл де болса орныгайын дед1. Ша- 217

кырайып туртан ашык куннен repi табигаттьщ мынадай беймаза, суеты калпы унады оган. Журт кезшен жасырып журген жан сыры анау сендей тутаскан коргасындай ауыр булттын астында калган кун сэулеандей кемеск1 тартып, ешк1мищ де назарына шалынбайтын сияктанып кеpiмдi Оразбек жанагыдай емес, 6ipa3 ес токтаткан. «Мен 6ip кылмыс icTen журген жокпын Fofl,— деп кояды ез-езжен куб1рлеп — сабактасымнмн кецЫн сурап келе жатырмын». Ол аулага карай журдк Тура шыгар eciKKe таяп барып Teinip туткага кол созды. Сол-ак екен езж тапл да 6ip галамат куйын согып еткендей болды. Буындары калтырап, eciKKe созган колдары калт-калт етедк Осы кезде ар жа- Fbinan ак халатты 6ip сестра uibiFa келдь Есжтж кез1нде турган Оразбекпен соктыгысып кала жаздады. Сестра бу- ган жымия карап: — Kipe бер, дед1 де жайына кетть Сонын ce3i камшы болды б1лем, ол сып 6epin iiuxe ендй Kipce узыннан-узак жаткан коридордын eKi жагы б1рдей жыбырлаган eeix. Гулнэрды онын кайсысынан табарсьщ.Оразбек антарылып турып калды. Жан-жагына жаутандап карап кояды. Залда бейсауат журген ешк1м де кержбейдк OcTin токырап тур- ганында, залдын ана басынан толарсагына тускен узын кек шапанын суйретш, 6ip юшкентай кыз бугаи карай ук1дей ушып келедк К,асына жакындаганша оны к1м екен1н таныгын жок. Жете бере: — Ой, Оразбек сэлеметсщ бе, ммге келдщ? — дегенде оньщ Гулнэр екен'ж таныды. Бу­ рый муньщ кезже тэп-тэу'ф-ак улкен кыз кержудп ед!, мына узын шапан кигендш ме, кыз OFaH ете аласа керждк Куанганынан аузына сез де туспей тек ыржындап куле берген. — К,альщ калай, окып жатырсыцдар ма? — деген кыз сурагына « im» деп басын шулгыды. — М е н т де аягым ауырганын койды. Осы алдагы жетще шыгамын. К,ыз ештенеден бегелер емес, сартылдап тур. — KiMre келдщ шакырып берей1н. — Саган, деп зордан т1л катты Оразбек даусы калтырап. — Маган? К,ыз даусын созып, кара кезж тенкере койды. — Иэ. Оразбек кунжындап колтыгына басып келген бумасын шыгарып OFaH усынды. — Ракмет! — дед! кыз онын усынганын алып. Осылай- 218

ша мэре-сэре болып ту (панда рында жанагы тыска шыгып кеткен сестра Kipin келдь — 0-э сен кыз жатпай мунда жур екенсщ гой, бар палатана. Врачтар Repin калса екеум1зд1 де куртады. — K,a3ip, каз1р... — Bip минут кана уакыт беремш, кане бол,— деп се­ стра оган куакылана кез тастады. Онын кез карасынан «сен кыздын да жайьщ TyciHiKTi болды» дегенд1 ангаруга бола- тын едь Сестра кастарынан узай бергенде Гулнэр: — Сырт жактан ушшнп терезеге кел,— деп сыбыр erri де килт бурылды. Бурыла бере мелд1реген туп-тунык кара K63iH ойнакшытып буган суз1ле карады. Сол кездеп оньщ кимылы да езгеше эсем болып кершдь Оразбек сырт айналып уш1нш1 терезеге жеткенде, Гулнэр штен карап турган-ды. К,ыз элдене деп дауыстап едк ести алмады. Эйтеу1р epHi жыбырлайды, не айтканы белпаз.Оразбектщ ести алмай турганын байкаган ол тырмысып терезе жак- тауына шыкты да форточканы ашты. Оразбек бурын да Гулнэрдьщ сулу екен1н мойындай- тын. Ал каз1р мынау эйнектщ ар жагынан Караганда, TinTi, бурынгыдан да эдем1 болып KepiHfli оган. Кыздын терезе ашып элекке т у с т жатканын 1шгей б1реулер жактырмаган болу керек, ол артына карап тыжырынып койды. Оразбек оньщ кимылынан кез алмай тур. Буган бурылган Гулнэр: — Тапд келес1н бе? — дед1 yHi кемеск1 шыгып. — Келемш, келем... — Жаксы онда сау бол! Кыз суйр1ктей ак саусактарын эйнекке басып, кош дегендей ишарат бшд1рдь Мунан ары тура беруге болмады. Оразбек журе 6epin артына караган. Караса кыз мунан эл1 де кез1н алмай киылып тур екен. Сол-ак екен оньщ бойынан 6ip жылу жуг1р1п erri. Бал татыган 6ip езге тэгп сез1м езег1не куйылып, куаныштан жарыла жаздап келед1. Какпадан шыга бере байкады, табигат та бейне оньщ кещл куй1н уккандай баганагы мазасыз куй1нен ауысып, 6ip тылсым тыныштыкка бой урган. Тек аспан Teci акпейщ анадай eMipeHin, жер бетше алгашкы кардьщ ак TyflipiH себелеп тур. БАКТАШ Ы БАЛА EKeyi мал сонында келед1. Ж уз каралы сиыр табыны саусылдап етекке карай бет тузеген. Элдекашан саржурт- танып, оты кашкаи жайлауга мал токтамай-ак журедь

Mine, бупн Keuii-коннын хабары куларына тшЫмен Бек- TeMip тан сыз бере атка мшген. Касында алты жасар баласы Канат. Жасына жетпеседе, эжептэу1р колканат болып калган шагы ед1. Ертел1-кеш экесже Lnecin малдын 6ip шетше кара болып шыгып беретж. Ал бупн ара конып жететж алые жолга 6ipiHmi рет мал айдасып келедк Оны ертуш ертш шыкса да, эке кецшнде кумэн бар. «Каршадай баланы кун какты кып зорыктырып алмасам жарар ед!» деген ой басына орала береди Басшылардан кемекке адам сурап Kepin едк олардан еш кайран болмады. Каз!р кузп науканньщ кызып жаткан уакыты, 6ip колымызды exi ете алмай жатырмыз» деп, мурындарына су жетпей жаткан- дыгын айтып гей-гейге баскан. Сондыктан да амалсыз epTin шыккан-ды. Байкайды, каз1рше бала ширак. Астын- дагы жирен кунан да ынтырылып тур. Шашау шыккан сиырларды колындагы бишжпен жонтырыктатып экелш куып тыгады. Жылда-жылда жайлау Kepin, кешшрек куз- деуге кешетжже мал екеш мал да кенджсе керек, ешске карай енкендеп 6ip тынбастан epin келедь Конысынан ерте жылыстаган булар кун сэскелжке кетергле бере Куланды тауыныч бектерше де uiirin калды. Даланын аптабы эл1 кайта коймаган екен. Етекке тускен сайын сэры даладан анызак ыстык леп б1лшедй Сиырлар да баганагыдай емес, мамырлай басып, журе жайылуда. Бектем1р кун кызбай Алмальжа жеттп алуды ойлаган. Алмалы малшы ауылдар- дын жол бойындагы 6ip жаксы бекет1. Елд1 мекенге жет- кенше бой жазып тыныстап алар жайлы орын. Саздауыт- тан жылап аккан жет1м булактар бара-бара басын косып 6ip кулак суга айналады. Жагасында ак шшк жабайы тал мен караган есед1. Шо.'пркеп, шаршап келе жаткан жола- ушыга сая болар урымтал жер. Бектем!р жетег1ндег1 кос-колан арткан сэры туйеш ба- ласына 6epin, табыннын жур1с1н енд1рте Tycin, 63i айда- макка бекш. — Канат, сенщ кунанын киналып калды. Уста мына- ны! — деген ол балага буйдасын усынып жатып,— мен бул сиырларды 6ipa3 енк1лдетей1н. Расында да, эке кимылы балага айбарлы кер1нген. Астындагы жалдас курен ат та ауыздыкпен арпалысып, жулынып тур. Такымын кысып калса болды. Уршыктай yftiр1лin табынньщ ол шет1не 6ip, бул шет1не 6ip шыгады. Шашырай бытырап, кожырап жаткан табынды экеа лезде-ак жинактап алды. — Бастыра туе атынды,— деп кояды буган да туртк1 салып,Сары туйе де жетекнпл екен. Баланын ыцгайына багып, тайрандап келед1. Осылайша желд1рмелете айдау 220

керген топты сиыр сумандап туе элетшде Алмалыга да таянып калды. Ж ол бойыида 6ip-eKi рет xi3rin тежеп сусын iuikeHflepi болмаса, экел1-бала ani де ат уетшде. Бектем1р анда-санда баласына кез салып, кимылына назар аудара- ды. Байкайды, босансып калгандай. Кара торы балац жуз1 курештт, TyTirin кеткен. Самайынан шып-шып тер шыта- ды. EpHi кезер1п, ею шш салбырай тускен. Элпндепдей ат уетшде Tin отырмай 6ip жамбастап кисая береди Бала сьщайын байкаган эке оран ж1гер 6epin, кайраттандырып кояды. — Мен ceHi 6ip мыкты ж т т бола ма деп журсем, озщ осалсыц-ау деймш? — Кайтед!? — Андагы ерге отырысын маран унамай келеди — Такымым аурып Kerri,— дед!- бала кажырандыгын жасырмай. — Ат-керпеш кальщ гой. — Бйпмеймш. — Элдеюмнщ баласы кусап белж1ремей шыда! — дед1 эке 3Mip бере. Ka3ip Алмалыга жетш тыныгамыз. Осы сезд1 медет туткандай Канат ширап сала берген. Астын- дагы жиреннщ т1згшш тежеп устап, тебш т кояды. Сол бужрден ауа жайылган 6ip топ тана-торпакты кайырмалап, ыктыра куып жур. Эйткенмен баланын бул кимылы узакка твтеп берерлж емес едй Ацызак ыстык аптап ецсесш басып, ж1герс1здене берген. «Канша дегенмен еркек тана- ньщ басы, деп ойлады Бектем1р баласыныц кун какты болган коныркай жузше мей!рлене карал егер кыз бала болса, мынадай капырык ыстыкта мал айдаспак тугы, ат уетшде журе алмас та едЬ>. Булар межел1 жерге талыксып-ак жеткен. Табынды булак бойындагы кегалга каптатып ж1берш, саясы мол байте ректердщ 6ipine келш ат тумсыгын Tipefli. Аттардьщ айылын босатып, кантарып тастаган. Бектем^р сэры туй- енщ коленке жагына тенделген сэры мест! туаргенде, Канаттыц жуткыншары булюлдеп, кезерген ернш жалап, epiKci3 жутынды. Агаш тубшдеп квк майсага теселген ат керпен1н уетше, 6ip мес кымызды оцгере келш жай- раскан экесш1ц сол т1зесше шынтактап бала да жамбаста- ды. Бектем1р тобылгы куренде|йп малы шыккан сэры мест! шайкап-шайкап аузын шешт1 де, турмесш кайырды. Канат коржынньщ 6ip басынан ыдыс алып, борсиган таба наннын oipeyiH элс1з саусактары майыса узш жатыр. Сырлы то- стаганга куйылган коймалжьщ сэры кымыздыц бетшде тушршектешп майы юлкидн Kyui бойы туйеге тенделш, 221

шайкалып келген кымыз эбден бабында екен. Bip-6ip то- стаганын ciMipin салганда экелБбаланьщ мандайынан суык тер бурк ете тускен. Сусыны канып, элденш калган eKeyi осында узак дем алды. Малды кун енкейе, аптап кайткан шакта орнынан козгамак. Жолдьщ екшип жарымы тым ауырлап Kerri. 9cipece елги мекенд1 басып еткенде сиырлар жол бойындагы бау- бакшага, жугер1 ericTiriHe жабылып кайыру бермей келед!. Бектем1рдщ астындагы курен ат та суме-суме болган. Жандарына зор келгенде Канат та жетепндеп туйеш бос ж|берш, табынньщ алды-артын орагытып шапкылаумен жур. Эбден тьщайып тыныгып калган ба, жок элде кы- сылгандыктан ба, эйтеу1р Канат мулде шалдыккандай емес. Экес! де булай болар деп ойламаган-ды. К,ысыл-таян жерлерге келгенде жирен кунанды сауырлап алым, сиыр- ларды безшдете шыкпыртады келш. Бектем1рде де маза жок. BipniK колхозынын кектатынан еткенше 03i де, к е л т де калжырап 6iTTi. — К,анатжан, ана жагы кэртешкеге Tycin Kerri,— дейд! e3i сол канатка женеп бара жатып. К,анат та кустай ушып, екп1ндете женеледк Айтса айткандай малшылар ymin eric- TiK алкаптардан ету кашаи да киынга согып жатады. Кектем болса таптап кеттщ деп, куз болса киратып Kerrin деп, кузетиплер шендетпейдБак. «Сонда 6i3 жермен емес, аспанмен кешем!з бе?» — деп булар да такасып багады. Кейде, TinTi, кажып келе жаткан малшылар кузетдпнщ катал тэрт1б1не шыдамай сезге келкш калатын кездер1 де болады. Бесш ауа жылыстаган Бектем1р Komi ит кор- лыкпен жан таласа журю кун акшамга таянганда колхоз, совхоздардьщ епстак алкабынан 6ipereft кузд1к жайылымга erri-ay, эйтеу!р. Аты да, ездер1 де сшелеген каратер. Кун K03i сонау алые коз ушындагы сэры белге жасы- рынып, уясына конып кетсе де дала TeciiieH лапылдаган ыстык леп сенер емес. Шачыткан адырлардын куба жон- дары кушпп KepiHefli. Коп отпей шыгыс кекжисктен кара баркын тун тунд1п KOTepwin келе жатты. Экел1-бала бупнп конысын Твре- конган сайыныч салмауланган 6ip туйыгына кел1п Tycipfli. — К,анатжан, сен малдын шетшде бола тур. Мен мына кос-коланды жайгастырып, коз байланбай 6ip ыстык су кайнатып ж1берей1н,— деген эке баласына отш1ш 6kflip- 222

гендей. Эке сезш жыкпай ескен бала соншалыкты калжы- рап, ат устшен ушып тусерге шак турса да, лэм деместен табынга карай аяддады. Ол езшщ бупнп катты шаршага- нын енд1 гана ce3in келедк Ем такымы удай ашып ерге типзбейди Аягын узедгщен шыгарып едк кос Ti3eci сал- дырап карысып калыпты. Жулын тутасы сыздап, ем иыгы ашыгандай болды. А т желсе iuieK-карны солк-солк eTin, кур сулделенш барады. Эр куш-ак атка мшш журетш малшы баласы езшщ дэл бугшгщей ел1 туске урынганын бурын- сонды басынан еткерген емес. К,ас кылгандай сиырлар да сидад кагып 6ip орынга турактамайды. KyHi бойы айдау керш шалдыгып келгендштен бе, соны жерге тумсыгы Twin efli, жен-женше бытырай жайылып жосып берген. «К,а- paHFbi туссе, кез жазып калармын»,— деп кауштенген Ка­ нат сонда да ермне ж1бермей когамдап, кайырмалаумен жур. Эбден калжыраран бала эке даусы естшер ме деген- дей кос жакка элсш-элсш карайлай бередь Дыбыс бмнн- бейдь Элпндеп сэры туйеш mere pin, кос-коладды TycipreH жердей жалп-жалп еткен от ушкыны жылтырайды. Te3iMi таусылып-ак тур. Эттен, дэл каз1р осы жайылып тусш, аягын созып салып уйыктар ма едк Элден уакытта Бектем1рдщ карлыккан кодыр уш естшдк Шакырып жатыр. Келсе, мосыга шген ак шэупмнщ как- пагы булк-булк eTin кайнэп тур екен. Ас шкен сон, эке баласына орын салды. Токымын тесеп, ер жастады. — Сен уйыктай бер, калкам! Мен сиырларды жусатып койып, касыда келш жатамын,— деп ескерттк Канат де- ген1не жеткендей шалкасынан тусш кершin жатыр. Тебе- сшде сансыз жулдыздар жымыддаран кара макпал аспан туHfliri тедкершедь Ертедшде де жол азабы канша киын болганымен, уйге жетем1з-ау, деген 6ip ум1т демей берген. Ею кундж узак жолдан кажу керген айдаушылар кештетш мекен!нс зорга жеттк Кешеп куш булардыд артынан шыккан кеш маши- насы уй iuiiH тугел жупмен экел1п, айтулы орынга кон- дырып та кетт1. Бозайгыр езеншщ сортадды жагасында сиыршы косы шадырак iceTepin те улгерген. Бектеийр мен Канат келш аттан тускенде, ¥лтуар icemeai 6epi 6ip шай- лык cyFa жете алмай зарыгып отырганын баян erri. — Элп шопыр балага, айналайын, су тартатын маши- наларыдды тез1рек ж1берщдер деп айтып-ак ед1м, бшмей- MiH, ийрмндерге не кершгенш. Мына борсып кеткен саз- дыд суын балалар эуел! урттап та алмады,— деп безшдеп отыр. Ж ол сокты боп Бектем1р де каталап ке ген. Ак

самаурынра эйел! екеушщ катар MiHrecKici келш-ак отыр. BipaK кермейсщ бе, ашка тартканньщ кешке тартуын. Е ад кеш батканда су экелед1 екен деп, машинаныц жолын куту ретс1з едь «Шаршап келген баланы тары да мазалайтын болдык-ау» деп, эке орнынан кынжыла турегелген. — Канат, шырагым, ершбе. Туйеш комдап берейж, ауылра бар да, кудыктан тездетш су экеле гой. Эжене аман-есен кош т келгешщп айтарсын,— дед1 де тыска беттедк Канат дамыл алмай тагы да жолда келедь Эжес1 туратын «Кекдала» совхозыньщ еюнип бел1мшеа осыдан он шакты шакырым жер. Ею фляг тенделген сэры атанды тайрандатып ол ауылра беттеп келедк Айыр еркештщ ортасынан шэпюсшщ Te6eci эзер озып кыландап кершедь Канат ауылра жеткенде элдекашан ымырт yfiipuiin, кез байланран-ды. Кештетш келген немересше эжесшщ жаны калмай yftipuiin, елш -еш т жатыр. — Садаган боп кетейш сенщ, кара тампышым,— дейд1 онын терииген мандайынан шопьпдете суйш,— адам болып океане мал айдасып келгешн карай кор. Ана куанышында шек жок. Кешел1 6epri мунын ецбепн тек эж еа рана багалап жаткандай бала да иыктанып, маркайып тур. — Эже десе, папам екеум1з тунде айдалада кондык! — дейд1 мактаныш сез!ммен.' — Зекетщ болайын сенщ, Kici болды деген осы, Mi- не,— деп эжеа абдырап журш OFaH 6ip кесе ашымал коже ciMipiri. — Жур, енд1 мен саган су алып берейж. Элп байгус экен де кай ж е п с т жур дейсщ, Tuii аузына сыимай шелдеп отырран шьтар. Бала кудык басынан аттанганда, айналаны шырттай каранрылык буркеп алган-ды. Элг1нде аздап желемжтенш шан кетерийп тур ед1, каз1р TinTi катайып алган. Алай-ду- лей борандатып, сортан даланын борпылдаган майда то- пырагын аспанга сапырады. Жулдыздар да тундепдей емес, бул арадан елеуареп сенетж шамдай сыгырайып кершедь Бала коц1пге болмаса, батылсызданып келедк Ж елге карсы к&шгшщ ж урю енбей мамырлай басады. 6fiTeyip келген багытын жорамалдап, кони зердесже уж- ледь Туйе уйренген ecxi журт болса, кумэнданбай-ак басын ж1берт сауырлап отырзр едь Ал жана конысты 03i тауып барады деп ceHiM арту киын. Калай да бармай калу мумк1н емес. Bip ошарлы жан ею K03i торт болып, мунын жолына карап отыр. 224

Канат туйеш тебше тусш, шаужайлап кояды. Ек1 аягы тырбындап туйеш емес. комды тепкшейдй Сары туйе оныц TenKiciH елен де кылмай ез жайымен келедь Келержде ауылга тез жеткен сек|'лд1 efli, каз1р, т!пт! жол узарып кеткен. Туйе сыцар езуленш, сол иыкка тарта береди Бала оны куштеп оцта бурады. Ец болмаса жол бойында белп етерлж 6ip сай. не 6ip жыра болсайшы. Ара-юдж ойдым- ойдым шалшык пен саздауыттан баска нысана жок. Оны да дэл каз!р ажырата кою оцайлыкка туспейдй Эйтеу1р ушы-киырсыз тун-тунепне сщш барады. Бала ес токтатып мацайына кулак туредк Ызындаган желден баска ештене де еслтлер емес. Оньщ бойын ещу yMi-гтен repi урей билеп алды. Жет1 тунде адасып далада калуын ойлаганда, журег1 зырк eTin, бойы муздап сала береди Эдетте тун шпнде тыска шыгуга батылсызданатын ол жапан тузде лагып келеди Кенет баланыц басына тьщнан 6ip ум1т ушкыны жылт erri. «Осы багыттан таймасам, yftfli таппаганыммен, Бозайгыр езешне т1релетш шыгармын,— деп ойлады,— уй соньщ жагасынан алые емес». Канаттыц соцгы мумкшд1п осы FaHa. Ол туйеш Te6iHin, буйдасын шаужайлап, умы- тыла басты. Межел1 мекен тун жамылып жылыстап кет- кендей жетшзер емес. Енд1 6ip сэт оньщ денеа ттркенш кеттй «Маскара болганда байкамай езеннен етш кеткен шыгармын,— бул ойынан шошынганы сонша, жылап ж1- беруге шак калды. Бозайтыр езеш деген дырдай аты болганымен, саркырап aFbin жаткан суын Канат эл1 кврген емес. Мумкш ерте замандарда долы толкындар жар суз- плеп, арнасынан асып жаткан дария болтан uibiFap. Бгздщ Ka3ipri Канат Kepin журген мушюл халiне карап оны езен деп айту артырырак. Жылгаланган тоспа-тоспа шалшык кара су FaHa. Keft6ip тустары когалы камыс ескен саздауыт. Баланыц шошынганы сол, элде байкаусызда 6ip жержен етш кеткен шыгар. Канат iiuxi сарайына уцйшп езш-оз1 зерттей ойланган. Байкайды, эл1 шалшыкка урынып, камыс кеше койган жок. Ендеше езен алда болтаны. Баланы тагы да 6ip елее uirepi жетеледй Канат куш бойы шаршаганын мулде умыткан. Аса жшерлц езш тын сезжеди Туйешц журмесже коймай, тайрандата желд1рш келеди Сары атан лекищеп катты желген сайын, астындагы eKi фляг шайка- тып булган карады. Енд1 гана уй iprecmen шыга калатын- дай бойын кейде сергектж билейдй Канша журсе де тупелз тун ты к тун-тунегжен езге нышан жок. Канат кел1гжщ басын тежеп дауыстап кердй Мандай алдынан гулеген долы боран еюленш, баланыц шыцылдаган нэзж унж зым-зия жутып койып жатты. Ол ез айкайын e3i эзер 225

еспдк Бул айкас та нэтижеаз аякталды. Дуркш-дуркж аялдап тын тьпдайды. Ен болмаса, ман е т т урген иттщ даусы ееплсейип.Кднат езшщ адасканына кез1 анык, жета. Сонда да жшерлент, Бозайгыр езенше Нрелмей токтамас- ка бекщь Бала журепне коркыныш уялап, кез алдына гажайып кубыжыктар елестейдк К,анша жургеш белпаз, эйтеу1р 6ip кезде туйешч аягы шылк-шылк erri. Су кеш- кенге уксайды. К,анат тагы да журш керш. Судырлаган камыс шытырлай сынды. «Алакай езенге жегпм!» деп дауыстап ж1бергешн 63i де сезбей калды. Бала бейне уйше келгендей катты куанды. Ещп ол Kepi бурылды. Осы тешректе болу керек. бзещц тапканга Кднаттын аркасы кенш калды. Бейне 6ip ел шетше келгендей езш еркi11 сезшедь Тагы да жол тартты. Бул багытпен узак журуге бол- майтынын бшедк Ойлаганындай-ак кеп етпей элдеб1р мал отарына тап болды. Кдрауыткан сулбалар жаткан орнынан самаркау кетергледк Бала аныктап кара тунд1 тште карай- ды. Байкайды, сиыр табыны. ImiH аралап е т т едк карасы мол KepiHfli. Кошпен 6ipre келген саба тубшдеп корлык кымызды барлыгы белкш iiuin тандай ж1бНкен. Eni фляг тастай суык суынын келетшше сетмдер1 зор. Бектем1р де малды уйренген epiciue айдап салып алансыз жатыр. Тек ¥лтуар гана аландап, кеш болган сайын далага шыга береди К,арыс жер кершбейтш карангылыктан неж байкагалы жургенш e3i де бшмейдк Сонда да ана журеп жай таппай елендеумен отыр. — Бектемip-ay, элп бала кеткешне уш сагаттан асып барады. Адасып кетпесе ип едП — деп 6ipfle куджтене тш каткан. — Е, кудай сактасын, ем ауылдын арасында журш Kici адасушы ма ед1? — дейд1 ол сабырлы калпынан аумай. К,анша куткежмен, баладан дерек болмай барады. ¥лту- арда да зэре жок. Далага 6ip Kipin, 6ip шыгады. Жарык кершсш деп eciKTi де шалкайта ашып тастады. Уакыт озган сайын Бектем!р де сезжтене бастаган. Ол езшщ элпндел 6ip мезетте аттарды босата койганына екшдк Ат болса гой, былай-былай шыгып дыбыс берер едь TinTi бвл1мшеге барып келсе де алые емес. Уй imi ежн шындап сасайын дед!. К,араса, тун жарымынан ауып кеткен. — Не бет1мш айттым, Teftipi,— дейда Ултуар урейле- 226

нш,— ен болмаса, былайырак шыгып айкай салсайшы! Кеткенше бес сагат болды. Адаспаса, кайда жур, осынша уакыт. Бектем1р epiKci3 орнынан кетермдк «Расында мы- нау дей далада адасып кетш маскара болмаса еттП» деген кауып бар кокешнде. Тыска шыкканда байкады, жел ка- тайып алган. Дала шацытып, карацгылык коюлана TycinTi. Ол жййрмелете басып уйден узай бере, бар даусымен айкай салды. — К,а-на-ат! — дейд1 кара тунд1 басына коте pin. Дыбыс жок. Тек уищеген желдщ ызьщы гана. Бектем1р даусы карлыкканша айкайлады. Еш дерек бЫнбейдк Элден уакыт- та алелеп уйге оралды. — 0 л ri бала жок,— дед1 нитей кобалжып турса да, эйелше сыр алгызбай, элде эж еа ж|'бермей кондырып калды ма екен? — KiM бш сш ?— эйелдщ де басында осынау 6ip ум1т — Emu жаяу кайда барасьщ. Кудайдын ici, жаца атты »i6ep e койганымды айтсайшы! — 0з1н де сабырсызсын гой. Ол эд1ре калгар тап 6ip аштан калатындай.— ¥лтуар куйеуше де кецш толмай ондык шамды далага алып шыкпак болып e;ii, жел урлеп ernipe бердь — К,ап, сайтам алгыр! — дейд1 шарасызданып. — Эй, ещи болары болды. Адасса да тан атуга жакын калды гой. Танертен тауып аламыз, эуреленбе. — KiM 6LnciH, ит-куска Ke3irin калып журмесе.— ¥л- туардын сонгы ce3i кемей1нен тушншектелт зорга шыкты. — Кдйдагы жокты айтады екенсщ, уй ipreciiwe не кылган каскыр. Булар туш бойы кез мшей абыржумен шыкты. Бэр1не бататыны каршадай баланьщ тун !цпнде элденеден шошып калуы едь Куткенде уакыт та отпей кояды. Саргайып канша дечбекцлгендер1мен, тан сызаттанар емес. ¥лтуар туншн осындай да узак боларын бурын-сонды сезбеген сиякты. Жата-жата жамбасы ауырды. Басына неше турл1 коркынышты ойлар уялайды. Жапан далада жан даусы шыркырап К,ансттин жылап турган мусэп:р бейнеа коз алдына елестеп ст::сндей болады. Мундайда тебе куйкасы шымырлап, зэрсс: ушады. Куйеушщ кандай куйде екенш TyciHe алмайды. 1рге жакка каратам бойы 6ip кырынан бук •rycin кнмылсыз жатыр. Тангы сагат бес. Бектем1р ки1н1п тыска шыккан. Ала Келецкелент далада тан бшшп келедк Тундеп мазасыз жел де басылган. Барлык галам тан алдындагы тэтт1 227

уйкысынан сер тле алмай маужырап жатыр. Бектем1р ж т | басып epicKe беттеп келедь Эл1 де жерге жарык тусе коймапты. Манайдагы туп-туп шилер карауытып, сустанып | кержедк Тек оныц колындагы жугеннщ сулыгы рана сыл- I дыр-сылдыр етедк Байкайды, таяу жерде мал жок. ¥зап I кетсе керек. TiK аяктагы кыратка кетерь-тгенде, сонау бел- тоганнын уст1рт'шде уш-терт малдьщ карасы шалынгандай болды. Жылкы не сиыр екенж айыра алмайсьщ. Жакындап келге нде анык таныды, езшщ жылкылары. Курен атты кайырмалап журш эзер устады. Mine салып, желе шокыр- тып аргы беленге шыккан. Сиырларды да кездей кету ойында едк К,араса, 6ip ойпанда калын сиыр уркердей шогырланып жусап жатыр. Кенет оныц назарына табын ортасында айыр еркеил каздиып, имек мойны сункия шепп жаткан сэры туйе шалынды. Бектем1рдщ аркасы тоназып кеткендей болды. Бала кайда? Ол атын тебже Tycin же- лектеп туйенщ касына жетш келдк Келген бойда ез козше 03i сенбегендей анырып турып калды. Туйенщ швккен жержде eKi фляг туфржген. Ауыз ж1бж meшinTi де, сэры атанды т1здеп тастапты. Комдык кшзд| жерге алып туй- ыктапты да, 6ip уыс боп 6ypicin Канаты уйыктап жатыр. Кжздж туйыгын ашып, эке баласына 6ip сэт ун аз мей- !рлене карал турды. САБЫНЫШ Мен1ц сабакка деген ынтам кем болды. 6з1м де онша кызыгып, кулшынып кетпеймж. Эйтеу1р 6ip куш желкем- нен кейж тартып, окуга беттетпейд1. Бар есиьдергом — ойнау.Онан калса, телевизордын алдында табандап отырып кино кору. Тортжил класка дейж калын шанга ж ест келш ед1м, онан ары багым ашылмай-ак койды. KipreH мугал1м- дердщ 6api з1ркЬлдеп, TinTi берекемд1 кет1редь Сонгы кезде мектеп, оку деген сездердщ 03i кулагыма туршдей тиетж болды. Барсан 6ip бэле, бармасан eKi бэле, не icTeceM екен? Сейтш торыгып жургешмде, 6ip куш мектепке бармау- дын 6ip амалы ойыма сап ете калды. Жерден жет1 коян тапкандай катты куандым. «Кайыр жарайсын!» — дедии 03iMe ез1м риза болып. Сол куннен бастап эр куш ертенп аска тойып аламын да уйден шыгамын. Сумкамнын iuiiwie ютаптан repi наннын болуына K©6ipeK кещл белемж. Ба- лалар мектепке жеткенде, мен ауыл сыртындагы Тастак 03eniniii бойына жетемж. Сол арада жалгыз 03iM ракат- танып отырып, неше турл1 ойнаймын. Кейде ауылдын 228

юшкентай балаларын да eprin келемш. Туске таман оду- шылар мектептен дайтданда, мен де уйге беттеймш. Тауды талкандап келгендей-ад алдыма дойган тамакты coFbin аламын. — 1ше Foft, жаным! KyHi бойы саргайып отырып дар- нын да ашдан екен-ау! — деп апам эбшерлешп журедй «Тындырып журмш»,— деймш йшмнен, мен де ол KiciHi достал. Кейде езеуреп, дасадана уздшп келемш. Апам бейшаранын жаны далмайды. Бар тагп-дэмд1сш аузыма тосады. Экем меш элденеге жумсай далса, шырылдап дызгыштай дориды. — Кешке дешн сабад одып шаршап делген балага 6ip дем маза берсейшй — деп ж1бермейд1. Менщ iuiKi ece6iM тугел. Еркш 6ip дуниенщ 1шжде сайрандап журмш. Б1рад бул дэурешм онша узадда бар- мады. Bip жетщен дешн усталып далдым. Жагдай былай болыпты; класс жетекилм1з самырдай даксауыд 6ip датал эйел едд Сол уйге келш меш сурайды. Уйдщ iuii: «Одып жур, айналайын, кунде ертецпсш сумкасын алып мектепке кетедй Сабадтан да кеш келедй> — деп бэйек болады. Не керек, олар езара жагдайды тусЫскен сон. меш 1здеп шыгады. Элде шмдерден 6ip сыбыс ecTireH бе, дайдам, олар меш Тастадтан устап алды. Экемнщ шеке Tepid тар, ашушан адам еда. Мугал1мшц алдында кегала дойдай дып датты сабады. Абыройым те п л т, тауым шарылгандай жаман датты куйреп далдым. Сол ащы таяд еэтме етпесе, мектепке бармай да дояр ма ед1м, к1м бшсш, ертеа мойныма ардан тускен асау тайдай жугенделт Элиман апайга тагы да пенде болдым. Bip жадсысы ол Kici менщ кешеп дылыгымды айтып, кептщ кезшше уялтпады. Кейта 03inin Kiuii баласындай еркеле- Tin, басымнан сипап, адылыи айтты. — Осы caFaH кемектеседй — деп кластагы жадсы оди- тын Жанар деген дыздыц жанына отыргызды. Апайга iiuiM жылып, жадсы Kepin далсам да, мына дыздыц дасына отыргызганын онша унатпадым. 6з1мшц жалпы дыз ата- улыдан ауладтап журетш эде'пм ед1. Сондыдтан болар, Жанармен дерни болганыма эз1рше дуанганым жод. Кешн де мен KepeciHi сонан керд1м. — Кене, уйге берген тапсырманы орындадын ба? Жаз- гандарыц дайсы? — деп жанымды доймайды. Мен онан онай дутылудын жолын кездеп: — Тусшбед1м,— деймш. Ол озшщ жазгандарын Koujipin, оpi сабадты туепцпрт элек болады. Мен тьщдамай KCTin далсам, кейде урсады, кейде ыза болып жылап далады. 229

Ол менщ кэд1мп жекеменцпк мугал1м1м сиякты. Класка барган соч-ак тыкылдап сочымнан калмайды. Амалым кал- маган сон мен кейде оны epiKci3 тындаймын: 03i 6ip ожет кыз едь Маган сабак туащнргенде, ол TinTi эруактанып кететш. Улб1реген балауса ак жузше кызгылт кан Teyin, кез| ете суйюмд1 кершедк Танадай жалтылдаган кара кезшен ерекше 6ip етюрлжтщ леб1 есетш. ¥зын юрпжте- piH кагып койып, м етц бет1ме багдарлай карайтын едь Ал мен болсам оньщ сулу кескшш тамашалаумен бола- тынмыи. Сейтш жу pin 6ipa3 уакытты артка тастадык. Б1з же- TiHiiii класка кештйс. Жанар екеум1здщ ара катынасымыз да 6ip табан жакыидай тусть Мен оньщ алдында бурын- гыдай кикарлыкты койып, кайта оган мойын усына баста- дым. Не тапсырса да орындауга эз1р турамын. Жаз дегенш жазып, окы дегенш окимын. К,айтсем де Жанарды рен- жйпеуге тырысамын. Мугал1мшч уйге берген тапсырмасын да ез бейммен енбектенш орындап журд1м. EpTeci Жа- нардын тексерушен бурын, мен оньщ алдына жайып са- лып, мактана бастаймын. Жанар да менщ бул iciMe катты куанады. Суйюмд] кара кез1 кул1мдеп, маган ерекше 6ip жылы жузбен карап кояды. Сол сэтте оньщ алдында менщ мэртебем ecin калады. К,анша айтканмен бурынгы эдет1мд1 тастай алмай журд|'м. Bipae окысам, б1рде окымай келем. Bip куш тарих пэшнщ мугал1м! менен еткен сабагын сурай калды. Окымай келгем. Элп мугал1м Mineji катал адам едь MeHi сезбен жерлей бастады. Жалкаулыгымды бейме ба- сып, алюлеп жатыр. Оньщ айткаи сездершщ 6api маган уйренцлкй, бурыннан ecTin журген нэрселер. Мен оган онша у яла койган жокпыщ Тьщдап турдым. Сабак бьтмеген бала кайб1р жетюп турады, темен карап тургам. Кез1мнщ киыгы касымда отырган Жаиарга TycTi. Ею 6eTi ерттей кызарып, жерге Kiрердей кысылып, темен карап алыпты. Басын 6ip кетерсейшь Мугал1м канша еюленш меш жер- леуш удете тускен сайын, Жапардыц басы сонша темен ишп барады. Сол сэтте мен оз1мд1 шектен тыс жексурын сезшш, ез1ме-ез]м тунгьои рет катты ренждам. Жанардьщ жауыннан ыккан жейм козыдай 6ypicin отырган мусэшр халш xepin, оны аяп кетам. Ею бейм ду ете калганын сеземш. Денем кызынып, басым айналып бара жатадн тэр1здь Ек1 кулагым таре б т п , калгандай, онан api муга- л1мнщ не айтканын ести алмадым. Жылап турмын. Тек онын элден уакытта — «Отыр!» — деп зеюгенш гана анык, естцрм. Отырган сон да ез1ме-ез1м келе алмадым. Ею кез1мнен жас тейп узак жыладым. 230

Менщ ем1р1мде ен ауыр соккы жеген кужм осы болды. Кун узын Жанардын бетше карай алмадым. У зш с кезшде асыр салып ойнайтын мен ол куш орнымнан турмадым. взгелердщ ойына ештене Kipin шыгатын емес, жайрандап жур. Bipeyi де келш менщ кещл кушммен санаскан жок. Тек Жанар гана айналкастап касымнан кетпейдь Кунде сабактьщ 6iryiH KyTin отыратын мен — бупн алты сабактын калай тез 6irin кеткенш де сезбепшн. Б1рде Жанардын: — Кайыр, жур кетем1з,— деген уян да, жумсак yHineH селт етш басымды кетерт алсам, класта ешшм калмапты. Bapi тарап кеткен. К1таптарымды жинастырып, сумкама сала бастадым. Жанар да болысып жатыр. Кунде олай етпейтш. К,°нырау болысымен алды-артыма карамай тура жупретшмш. ByriH екеум1з 6ipre келе жатырмыз. Ун-тун- ci3 журш келем1з. Мен оган ж ш аз байланып калган адам сияктымын. Bip ел1 де узап шыга алмадым. Кундеп эдет1м болса, элдекашан зытып кетер ед1м. Бупн олай гстей алмадым. Жанардын уйшщ алдына келдж. Мен онан 6ip кеше жогары туратынмын. Жанар ушне карай бурыла 6epin, кшт токтады.Б1р нэрсе айткысы келген болу керек. Тушт- келсш турып калды, 6ipaK айта алмады. Тек онын жана- рында аяныш па, жок элде етЫ ш пе, эйтеу1р 6ip б елп а з кубылыс турды да койды. Мен баганагыдан бетер ыцгай- сьгздандым. Жанар меш тусшд1 ме, кайдам, ештене айтпа- ды. Мен де оны уккандай болдым. Екеум1з yHci3 айырылы- стык. Сол куннен бастап менщ бойымда керемет 6ip намыс ушкыны пайда болды. Жанардын алдында сабак бЁлмей кызарып турганша елгешм артык сияктанып кершд1 маган. Шын мэншде зешн койып енбектенсе адамнын колынан келмейт'т нзрсе болмайды екен. Кеп етпей-ак, мен класта алдьщгы катарга шыктым. Кун-тун демей сабак окимын. Ойын атаулыньщ бэрш калдырдым. Есш-дерт1м тек кана оку болды. TinTi туаме де сабак Kipin шыгатын кездер1м болып журдi. Сабакты дш1мд1 койып берите окимын. Ту- сшбейтш жер1мд1 судыратып жаттап аламын. Бурынгыдай емес, жагдайым 6ip шама жаксара тусть Кластын ш ж де едэу1р бедел1м артып калган сиякты. Мугал1мдер де жаксы кере бастады. KepiHreHi меш улп ••Tin сейлейтшд1 шыгарды. Кундер зымырап eTin жатты. Сепзшнп класты б тр етш уактымыз да таяп келедк 1975-шип жылдын кектемь Маужыраган май айынын тамаЩа кундершщ 6ipi едь Bi3 Жанар екеум!з куш бурын кектемп емтиханга дайында- 231

лып журм1з. Далада агаш саясында отырып, 6ipa3 билет- терд! карап шьщтык. Шаршаган болу керек, Жанар ею колын KOTepin жай FaHa кершп койды. Сейтт! де маган: — Кайыр, журил, 6ipa3 ceprin кайтайык! — дедк 1— Кайда барамыз? — Ауыл сыртына шыгып, кызгалдак терем1з. — Барайык,— деп мен куана костадым. Кун ецкешп калган кез. Кущпзп аптаптын ыстык леб1 кайтып, дала серги тускен. Тау жактан коныр салкын леп есед1. Ж ер элем желюлдеген кек майсага оранган. Кешм кунн1ч кызгылт тартып курещткен сэулесше жер теацдеп тунып турган кырмызы гулдер ундесш, табигат 6ip эсем куйге енген. Bi3 ауылдан узап шыктык. Ашык-жаркын сейлесш келем1з. Эр KyHri сабакты, алдагы емтиханды энпмелейм1з. Свйлей журш гул де терем1з. — Кайыр! — дедi б1рде Жанар маган. Мен одан жауап куткендей бетше карадым. А л ол ештене айтпады. Тек маган ерекше 6ip жылы жуз1мен кул1мдеп киыла карады. Сейгп де езшше сыкылыктап кулдк Оньщ сьщгырлаган эсем ущп нэзнс кулша маган вте суйк1мд1 есплдь Жанагы 6ip киыла караган кез карасынан журепм де элденеж сезгендей шымыр ете калды. 0н бойымда езгеше 6ip асау агын пайда болып, 6ip тылсым KyflipeTTi куштщ кушагына ешп бара жаткандай сезшд1м ез]мдк Жанар менщ нендей куйде екешмд1 тусшбедк — Кайыр, саган 6ip нэрсе айтайын ба? — дед1 ол тагы да кулш турып. Мен уназ бас изед1м. Жанар маган таяп келш кула- гыма сыбырлап: — X irirre p гулш кызга сыйлайды,— дедк Оньщ жакын келгендеп дем1 денемд1 оттай карып кетть Шашынан ба, элде алкымынан ба, эйтеу1р 6ip хош шс луп ете калды. Неткен тамаша же. Мен колымдагы 6ip кушак Кызыл гулд1 Жанарга устата салдым. Кал ай тез бергешмд1 ез1м де байкамай калдым. Жанардьщ улб1реген аппак жуз1 кызарып, алаулап Kerri. Кезш де темен салып, лезде уян тарта калды. Мен ез ерюмнен айырылган адам сияктымын. Дел-сал куйдемш. Неге екенГн мм бшсш, екеум1з де кенет енжар, салкын тартып калдык- Сол 6ip сэттен кемн бурынгыдай шешшп сейлесе алмадык- Айтуга ештене калмаган сиякты, така таусылып келем1з. Bip-6ipi- Mi3fli тек кимылымыздан гана угынгандаймыз. Ауылга беттедж. Жанарга тура карауга батылым жет- пейдь Жай гана кез1мнщ киыгымен караймын. Оньщ жу- 232

зшдеп жанагы 6ip кызгылт сэуле бозач тарткан. CyfixiMfli жуз! TinTi нурланып кеткен. Тунгиык кара K63i кул1м кагып, ак жузш эрленд1р1п ж1берген. Мен Жанардын бой- ынан бурын ез1м керш-бмшеген тамаша 6ip сулу KepiHi- стерд1 ангаргандаймын. Саздау жердщ куба талындай бойы да Tin-TiK, вте эсем екен. Жанадан бЫ не бастаган аршын Teci сзл сыртка Teyin, кек ж1бек кейлегжщ омырауын кете ре тускен. Еш алансыз келе жатканбыз. Кенеттен Жанардьщ жан даусы шыгып, шыр ете калды. Ол анадай жакка ыршып туст1. Мен коркып кегпм. — Не болды, Жанна? — дед1м даусым калтырап. (М ен оны кейде Жанна деп те атайтын ед!м). — Жылан... эне... карашы! — дед1 ол Tyci бузылып. К,арасам анадай жерде узын кара шубар жылан басын кайкайтып алып, ирелендеп барады. — Шагып алган жок па? — Шаккан жок, коркып кегпм. Екеум)здщ арамыздан зу ете калды,— дей/ii ол. Менщ киялымды тербеген сулу кершстердщ быт-шыты шыкты. Окыс шыккан Жанардын ащы даусынан шошынганымды оган сезд1рмед!м. Жанар да томата туйык халде келедь Б1з ауылга кеш лаз оралдык. Тек айырылысар кезде гана Жанар маган кезшщ астымен карап: — Сау бол! — дед1 сэл жымиып. Сейти де ушне карай жуг1ре женелдг Кунде ол ейтпейтш. Менщ де ен бойымды билеген ерекше 6ip жумбак сез1м бар сиякты. Bipax оныч кандай сикырлы дуние екенш каз1рше TyciHe алмаймын. Жанагы 6ip сэттеп сулу кыздьщ эсем тулгасы кез алдым- нан кетпейдк Ойлап келемш, Kepin келемш, сол 6ip мел- fliреген кара кез кул1мдейд1 де турады. Сол туш мен кепке д ети уйыктай алмадым. 9з1мнен ез1м елепзш, кеш-нм кешшмейдь Элдеб1р асыл затымды Ездейтш сияктымын. К,анша эб1герленсем де 6ip туйыкка преле берем. Ол кэд1мг1 кунде xepin журген ез!мнщ касымда отыратын Жанар еда. EpTeci мектепке ерте бардым. Класта б1рде бала жок екен. Жалгыз ез1м Жанардын келуш кутш отырмын. Bip туншц шшде 6ip жыл кермегендеймш. Тагатсыздана, асы- га кутемш. Bip-6ipaen балалар келе бастады. Элден уакыт- та есж ашылып ар жагынан Жанар кершдь Сол-ак екен, мен1 найзагайдай жарк еткен отты сэуле осып erri. Денем шымырлап, ен бойымнан эл кетш, буындарым калтырап барады. Журепм эл1нен тыс катты coFbm, дурсшдеп Kerri. 233

К.ЫСЫЛЫП кызарып кеткенге уксаймын. Меж бул беймаза кушмнен арашалап алган Жанардын 0 3i болды. — К,айыр, сэлеметсщ бе? — дед1 ол сыцрыр eTin. — Жаксы,— дед1м мен ж1герс1зден1п. Ол будан соц да тары да кеп зцпмелер айтты. Бугж тары да билетке дайындалуымыз кере'к тагьща ескергп. Менщ бар epKiM соньщ колындагы адам сияктанып, тек унс1з бас изей берд1м. Шынында да мен оран карсы айтарга дэрменаз де ед1м. Сол 6ip кундерден кетн мен сэт сайын Жанарды сарынатын болдым. Bip сэт те кез1мнен таса кылрым келмейдк Ансарым ауып, керген сайын кере 6epri.M келедк 0cipece, сабактан сонры уакыттар мен ушщ ете баяу етедь TinTi кейде кун кез! 6ip орында токтап калгандай мамырлап, еш жылжымай кояды. Мен ертенп кунге асыгамын. Мектепке тез ж етт Жанарды керуд1 армандаймын. Маган Жанарды керуден артык бакыт жок сиякты. Кей кундер1 оньщ eciriniii алдынан элденеше рет етемш. вткен сайын кез киырым сол уйдщ ауласында болады. Кейде Жанардын аулада элденеш icTen жургенж керемж. Ол да маран ун аз карал, телм1рш калады. . Жанардын ашып, жарып ештече айтпаганымен, ез1м- ciHin iiu тартып туратынын жаксылыкка жоримын. Мен Жанармен 6ipre журген кез1мде, TinTi узш с сэттер1нде де оран урланып карай 6epeMiH. Оныц не ойлайтынын кайдам, эйтеу1р мен карасам болды, кезше K03iM тушсш кала бередк Бейне ол да менщ карайтын cariMfli KyTin туратын тэр1зд|'. К ез карастын езжде улкен мэн жататы- нын, адамдардыц басында болатын жаксы не жек керу сиякты сез1мдерш паш eTin туратын осы 6ip кос жанардын терен тубшде тунып жаткан тунгиык сыр барын, эрине, ол кезде мен кайдан бътешн. Жанардын e3yiHe кулю ужрЫп, кул1м каккан кара кезж т1ктеп караганына мэз болып, штей катты куанатынмын. MeHin бул куанышым ете узакка бармады. Сол жылы жазда Жанардын уЙ1 аудан орталыгына кешпекип болды. Экесжщ кызмет! жогарылап, сонда ауысыпты. Бул хабар- ды Жанардын e3i айтты маган. — Б1з кешетш болды к,— дед1 ол, жайран кагып,— мен аудандагы улкен мектепте окимын.— Жанар муны макта- ныш сез1ммен айтты. Оньщ бул сездерще мен онша куана койган жокпын. Эз1рше ез журепмнщ гана купиясы болтан, жанымдай жаксы KepeTiH Жанардын алыстап KeTyi маган онан кез жазып, мулде айырылып калатындай сез1м тудырды. Эйел жаны се31мтал келед1 деген рас-ау деймж. MeHiH 234

кабагым Tycin, eKi жшм салбырап турганын б1рден байкаса керек. — Кайыр, неге кефлазсщ ? — дед1 Жанар майысып. Сол кездеп кимылынын 03i маган ете эсем керждк Бейне 6ip жас шыбыктай буралып, аяктарын айкастырып турды. Мен ештене айта алмадым. Тек езепмда ертеп бара жаткан отты сез1мшц ыстык жалынын сыртка шыгаргандай ауыр тыныстап, терен дем алганымды байкадым. — Хат жазып турасын ба? — деп сурадым мен одан. — Обязательно! — дед1 ол, кара козш тонкере карап. Сол Kyuri кездесуден сон мен Жанарды кешетш куш 6ip-aK корд1м. Bi3 6ipneme балалар мен кыздар эдеш Жанармем кош айтысуга бардык. Эрине, оны уйымдасты- рып журген де менмш. Б1зден баска да коршьколандар коп — Ы-кутты, жараскан жаксы Kepmi болып едж. — HeciH айтасын, ен аягы 6ip шэупм шайымызды да болт imneceK отыра алмаушы едж. — Корцплжке 6ip жаксы жандар еда,— деген мактау сездер айтылып, кошамет керсетшп жатты. Bi3 улкендерге болысып, уй шшдеп жедал-желш зат- тарды сыртка тасып журм1з. Жанар менщ касыма келпш тей бередь Мен сэл улкен жукт1 кетере калсам болды, ол 6ip шетше келш жармаса кетед|'. Ара-тура кез1м Tycin кеткенде байкамаймын, ол маган кундепден езгеше 6ip Typni киыла карайтын сиякты. Кеп отпей уш машинага жук тиелш болды. Жанардын экес1 Бектем1р жиналгандарга «жолашарым» деп б1рнеше бетелке !инмджтщ аузын ашты. LUeiueci 6i3re конфет, печенье улеспрш жатты. — Сабактастарьщ Жанарды елеп келгенде piне коп рак- мет, айналайындар,— дейда, нур жуздк толыкша келген ак куба эйел. «Неткен MeftipiMfli жаксы адам. Осындай акпейпл анадан туган Жанардын 03i каншалык бакытты деседазшП..» Мен талай рет конфет жеп журш, тэп сол кунп Жанардын мамасынын колынан жеген конфеттей T3TTi- до\\ш сшкашан да татпаган сияктымын. Кеш журмск болды. Биж кок какпа шалкасынан ашы- лып, машиналар турган орнынан баяу ыргалып козгала бастады. Кшкене балаларын алып экеа мен uieiiieci ма- шиналардьщ кабинасына отырды да, Жанар езше тете cinmici eKeyi жуп орта тиелген ушншл машинанын устше жайгасты. Адам отыруга ынгайлап, алдын KOTepin орта- сына корпе тоселген.

Машина жылжып барады. Менщ eKi кез1м Жанарда. 1штей 6ip кимас, ауыр сез1м ецсемд1 басып, журепм ть л1м-тЫм болып езипп турмын. Кецш м босап, лыксып кез1ме келш калган жасты е р к а з тежеймш. Байкаймын, Жанардыц да кез1 жапактап, KipniriHe 6ip тушр мелд1р тамшы Ышп, узш п тусерге шак тур. Кешеге шыгысымен машиналар зулай женелдк EKi кез1ме жас толган мен кол булгаган Жанардыц бейнесш зордан керемш. Улб1реген жумсак алаканы кыз журепнщ ак жаулыгындай желб1реп, мешц касымнан узап барады. Сол куш мешц бойымды мец-зец кылган 6ip енжарлык билеп алды. Ештецеге заукым сокпайды. Кецшм кулазып, жабыркап журмш. К ез алдымнан 6ip сэт те Жанардыц бейнеа кетпейдь Оныц элгшдеп 6ip киылып караганы, не кулгеш елее бередк Журер алдындагы кез жанары жаска шыланып бара жаткан сетш ойлаганымда журепм шымырлап, буындарым калтырап кетедь Жазгы демалысымыз аякталып, сабак та басталды. Сол ] бурынгы класс, сол парта 6epi де орнында. Biрак менщ кеципм ортайып, 6ip затым жетпейтш сияктанады да ту- рады. Кластыц imi ущрейш бос калгандай ете кешлаз. Жанардыц отырган орны, журш турган жер1 кез1ме туссе болды, еткен OMipiMHiH кызыкты caTTepi шым-шымдап са- нама куйыла бастайды. А л кешеге шыксам Жанардыц кызыл шатырлы ецсел1 улкен уЙ1 кез1ме оттай басылады. Тэп каз1р де Жанар сол уйдщ ауласында сыландап жургендей сезшемш. Осыныц 6epi де мешц Жанарды еамнен шыгармау ушш эдеж артына калдырып кеткен е ст е л т сияктанады да турады. Жанар екеум1з кеп уакытка дей1н хат жазысып турдык. Хаттагы сез болатын жай, кунделк сабактыц барысы, ауылдыц жацалыгы, мунан езгеге каз1рге бара алганымыз жок. в з басым оны каншалыкты сагынып жур- гешмнен Tic жарып хатымда ештеце айта алмаймын. Онан келген хаттарды бой тумарымдай сактап, кадйр тутамын. Б1рде Жанар маган мшкентай фото суретш ж1бершть Эрине, ол кунп куанышымды мен азге сезбен айтып жетшзе алмаган болар ед1м. ЦНркш, адам ем1ршде ондай кызыкты spi шеказ ку- анышты сеттер ете сирек болатыны ешшнт-ак! Танадай жаудыраган каракат Ke3i мелд1реген Жанарымныц дел e3i 236

колымда тур. Сол бурынгы маган карайтын суйммд! бей- нес1нен 6ip аумайды. К,ыс ортасынан тартып Жанар маган хатты сирек жазатын болды. Бурын TinTi эр он кунде 6ip рет хат алатынмын. А л каз1р мен exi дуркш хат ж1бергенде ол эзер жауап кайтарады. TinTi соцгы кезде хат хазуын мулде токтатты. Неге олай болганын мен коп уакытка дейiи тусше алмадым. Сейтш дал болып жургешмде 6ip куш б1здщ мектептщ керкемвнерпаздар ушрмесз ауданга шакыртылыпты. Сонда буки! аудан мектептершщ байкауы етпекил екен. Мен ушрменщ домбыра оркестршщ курамында болатынмын. Жеке эн де орындаймын. Осы сапарымда Жанарды кез- десяретЫме кэмьл сещцм, ейткеш ол да эщц жаксы айтатын, эpi баянда ойнайды. Асыга куткен бул кун де келш жетть Апрель айынын бас кезй Y шрме мушелер! ауданга карай жол тарттык- Аудан орталыгы кырык километрге жуык жер. Bi3 м1нген автобус аркандай шубатылган асфальт жолмен зымырап келедь ¥шы-киырсыз даланыц тесшдеп осы 6ip жалгыз нокат жалмауыз кемшрдей жол торабын жалмап жутып, жер апшысын куыра туседь Менен баскалардын 6api де кецшдк Эндетш отыр. А л мен болсам ойым он сакка белшш, Жанармен кездесу сэтш ойлап келем. Алдымда не кутш турганын мм бьзсш. K,a3ipre албырт кешл алга жетелеп, тез жетуге асыгамын. Айтылган орынга келш жегпк. Аудандык мэдениет уйжщ алды ыгы-жыгы адам мен машиналарга сыкасып толып кеткен. Тэп 6ip мейрам кунпдей эсем кмнген кыздар мен балалар квзге шалынады. Bi3flin мектеп тертшип болып енер керсетпекип екен. Алдымызда аудандык мектеп барын да жана ушрме же- текипсшен естццм.' Сонда мен Жанардан кейш сахнага шыгамын. Концерт басталганша оны тауып жуздесу ниет1мен жан-жагыма квз ж1берш, [злей бастадым. Адам шогыры TinTi квп. К,ай арада турганын кездест1ру киын едй Эйтсе де адамнан yMiT арылган ба, тешрепме карагыштай берд1м. Осы кезде барлыгымыздыц залга xipin, орын алуымыздыц кажет екещцп хабарланып, iuixe ене бастадык. Залга xipep ecixxe таяп калганымда карсы алдымда, кол созым жерде кетш бара жаткан Жанарды кез1м шалды. Айнытпай 6ip- ден таныдым, дэл езь Б1лектей кып еpiл ген колац шашын 6ip бурым кып аркасына теплтш койыпты. Желке тусына байланган ак бантип култеленген жарасып тур. Bip кыры- 237

нан Kopin келем, бурынгыдан да сулуланып, эрлене тускен сиякты мешц кез1ме. Жанарды квргендс вз кез1ме ез1м сенбед1м. Ол касын- дагы узын бойлы баламен иык, Tipecin, элдененi айтып, сылкылдап кулш барады. Bip кездеп маган карайтын кул1м K03i, сыцгырлаган таза к улкю тап сол калпынан аумайды. Bipai; опьщ соишалык наздана кулетш жачыидагысы мм?.. Осы су рак, басыма келгенде журепм зу ете калды. Бейне еткен жылы кектемде Жанар екеум1з гул терш кайткан- дагы жыланнан шошынгандай кутпеген жерден тап болтан мынау кершк маган онан да суык, эсер erri. Безгек болган адамдай калшылдап кеткешмд1 байкаймын. Ашу ма, элде ыза ма, белпс!з, бойымда алас урган 6ip Typai жат се- з1мдер кернеп барады. «Эттен, оцаша жер болса, Kaaip жетш барып анау касындагы узын бутын тырац асырып, куйка TepiciH шайнар ед1м»,— деймш TiciMfli кай pan. Муммн, мешн кез1ме солай кершетш шыгар? — Мен карагаи сайын exeyi жанаса Tycin, жайран кагып кулш кояды. Бурын к1м бьпген, адам бойындагы «кызганыш» атты галамат суркия сез1м болатынын. Журепмнен тутан- ган 6ip жалын ерт бойымда тугел лаулап Kerri. Денем кызынып, вз1мд1 тиклз 6ip дулей куштщ кушагында тур- гандай керем. Кез1ме Жанар мен касындагысынан белек ешмм кер1нбейдк TinTi бэрш де керуден калгандаймын. Ен сонгы Ka3ipri минутка дгйш жаныма балаган Жанарымды мына 6ip ускынсыз жанпы:; иемденш кетужен артык азап бары ем'рде каз1рге мешн басыма тускен емес. взепм удай ашып, iiuiM ертенш барады. Залга KipreH сон да тынши алмадым. Басымда шым- шытырык ой, 6ipne Жанар сол бурынгы таза жанды кимасым болып елестейд1 де, ещй 6ipfle мулде аулактап жат болып кетедй Сабыр сактап, ез1мд1 ез1м токтатканыммен, ум1ттен Kepi урей барырак- Жанардын сонгы кездеп хат жазбауын калай деп TyciHceM екен? K,a3ipri мына 6ipeyiH мм дерЫн?.. Концерт басталды. Эр мектепт1н енерпаздары 6ipiHeH соч 6ipi бак таластыруда. EipaK мен тук те керш, не естш отырган жокпын. Эйтеуiр 6ip ызын, тен^репмдеп дыбырды сезем!н. Bip кезде бу жр1мнен 6ipey туртеди Окыс бурылып жалт карадым. 03iMi3aiH ушрме жетекиись — 03iH TinTi катты 6epiain, тындап отырсыч гой? — дейд! езу тартып. — Иэ,— дед1м аузыма сез туспей. — Ж ур б1зд!н уакытымыз таяп калды. Арткы ес1ктен шыгып, сахнанын оц жак бушршдегт 238

жаттыгу белмесше бардык. Аудандык орта мектепт1к енер- паздары тугелге жуык, улттык кшм KniHin, кезек к утт тур екен. 1штершде Жанар да бар. Оныц бурмел1 етек ак кейлек, кек баркыт зергн камзол кигендеп кори менщ eciMe ертеплердеп сез болатын хор кыздарын елестеттн К,ынай бел! узш п кетердей ете жщшке кершдь К,анша айтканмен сепз жыл 6ipre окатан сабадтастарын кия ма, б1здщ окушылармен жалпылдап амандасып жатыр. Мен соныра к1ргем. Кезше кез1м Tycin кетть Бурынтыдай ку- л1мдемейдй Кунде кездесш журген жай 6ip танысын кер- гендей карады да койды. Тек мен касына таягт келгенде бурылып колын усынды. К.имылы сабырлы, кылыгы салкын Kopinai маган. Сол-ак екен, жанаты 6ipey сункиып, тагы да сап ете калды. Ай-шай жок, онын бклепнен тартып, анадай жерге апарып б!рденеш куб1рлеп айтып жатыр. Мен бул керЫске тезе алмай, Tepic айналып кегпм... Концерт1м13ДЩ калай еткеш еамде жок. Сахнага шык- канымды бьлемш. EipaK кандай куй орындадык, мен ез1м калай тарттым, ол жаты бульщгыр, Тасып келген кетл1м су сепкендей басылып, жудеп кайттым. Ен болмаса 6ip ауыз тшдесе алмаганыма окппп, езiмдi ез1м кшалап келем. Жанардын алдында негыи сонша ж тераз, жасык болып калтаныма екшемш. Менщше бэр! де б1ткен сиякты. Тауым шагылып. куйреп калдым. Ауданга барып келгежм1зге уш кун erri. Сол кунп KepiHicTep, сол 6ip ауыр ойлардан айыга алар емеспш. Bip кун! не де болса тэуекелге бекпйп, колыма калам алып, хат жазуга отырдым. Ойымдарыныц oapiii жаздым. Бурый жасырып келгенмен бул рет жасырмадым. Оны шеказ жаксы керет!шмд1 айттым. «Адамнын кенш арсыз» деген TinTi рас па деймш. Бар шындыкты кез1ммен Kepin келсем де кецЫм сенбейдн Ум1ттенемж де турамын. Сейтш жургешмде 6ip куш Жанардын хат алдым. Асыгып ашып оки бастадым. «К,айыр! — деп бастапты Жанар сезш.— Ещип жерде маган булай хат жазушы болма, уят болады...» 0pi карай оки алмадым, кецшм босап, кез1ме к ел т калган жасты ipxyre шамам келмедн вз1мнен ез!м корла- нып, туншыга узак жыладым. Журепм сыздап, жаксы керген Жанарымнан айырылгым келмейтш сиякты, кимас 6ip сез1мдер жан журепмд1 кытыктап епле бердам, епле берд1м. 239