М.Абдрахманов Үміт жұлдызы

Алгашкы куш-ак байкаган, 6ip аягыныц басы кержбейдк Эйтсе де жаны ауырып куйзелш жаткан ол аягын ойлап кайгырура муршасы келмеген. Денедеп уыттьщ беи кайтып жаны саябыр тапканымен ал1 козгала алмайды. Tinri басын кетеруге де руксат етпей койды дэр1гер. Сары тесек, табыт болып жатканына, мше, бупн жиырма куннен асып бара- ды. 03iH карап журген бас Aopirep кун ара к ел т жарасын емдеп дэр1 жагады. «К,озгалып койма» деп бэйек болады. Осы уакыттьщ шшде муньщ кол-аягынан ине шаншылма- ран алакандай да сау жер калмаган шыгар. Ocipece еы колыныц карында сау тамтык жок. Уколдьщ инесш шскизей берген жер кен болып катайып кетед1 екен. Жаралы жауынгер бэрше де тезш жатыр. «Б ул дерттен жаным калып жазылып шыксам болды рой, эйтеу1р» деп ойлайды ол нршгжктен умггтенш. Bip куш одеттеидей дэр1гер келт муны аударып-TOHKepin жарасын керш емдеп жатты. Нур­ лан одан ез жардайын сураура окталып тур. Кдншалыкты жаракаттанганы туралы кептен 6epi 6Lnrici келсе де, ол жагын сез етуге dip турл1 батылы жетпей корынып жур- ген-дь Элде dip кемджп айтып кала ма дегендей, жара- катын ecTiyre журеп дауаламайтын сиякты. Оз-ез1нен ку- джтешп iuimeH тынып жургенше, бул рет не де болса сурап бкпуге бекшд1 ол. «Ауруды жасырганымен ел1м эшкере кылады» деген, HeciHe корралаймын, сурап керешн, деп ойлады. Дэржер муны сезге тартып сыркатыньщ жай- ын, кещл кушн сурап жатыр. Орайы келген 6ip сездщ рет1н пайдаланып Нурлан да ойындап>1 созш айтып калды. — Жолдас flapirep, менщ каншалыкты жаракаттанга- нымды, операцияньщ калай аякталранын баяндап берсе- Н1з! — деп еиндк Ерте ме, кеш пе бул сурактьщ алдынан 6ip шыгатынын дэр!гер 6uiyiui ед1. BipaK дэл каз1р, не деп жауап берерш б1лмей абыржып калды. Сыркаттын беи 6epi карамай турып, кевдлше каяу туаруден корганып тур. Сонда да жауапсыз калдыра алмайды. Оньщ касына жа- кындап келш, жайгасып отырды. Суйюмд! кекшш квздер1 кул(мдеп ж1птке 6ip турл! жылы жузбен мешрлене карады. — Жауынгер жолдас,— дед1 онын иыгына колын са- лып, сойти де кенет кабагы шытылып ун аз калды. Жанагы 6ip сэттеп жузшде байкалран жылылык пен мей1р1мдшжтщ журнагы да калмаган. К,алын кабагы туксиш, тунжырап отыр. К оз алдында кор болган бейкунэ жаннын кемдтн есирту оран онай емес секшдк Эсте адамды куанту ymiH жаксылык хабарды жетызуге болар. А л бакытсыздыкты, ocipece Нурланньщ басындагы мынадай ауыр, Kacipern куйд1 дэтщ шыдап калай айта аларсын?..Сонда да ол 03iH-03i куштеп ce3iH кайта жалгады.

— Мен талай-талай жаралыларга операция жасап журмш, жолдас Эл1мбаев. Расымды айтайын, « з г е жасал- FaH операция ете ауыр жэне ете KayinTi болды. Жасыра- тыны жок, багыцыз бар екен, аман калдыцыз. Снаряд ушкыны «з д щ оц жамбасыцызды талкандаП кеткен. БелЬ- Hi3 закымдалган. Bi3 операция жасау аркылы осы жара- каттыц бэрш емдедж. Амал канша, оц аякты ашадан кеспей болмады. Олай етпешнше « з д щ ешрщедй сактап калу мумюн емес едь — Иэ, содан кешн? — К,олдан келген кемект1 азден аяганымыз жок. Bi- л е «з , 6i3 де езщ1з секшда адамбыз. Бар жасаган жаксы- лыгымыз сол. Ci3fli ажалдан аман алып калдык. Bip аяктыц KeMfliri, эрине, ештеце етпейдь.. Д эркердщ кекешнде сайрап турган мунан да сумдык, KacipeTTi мушкт хал бар ед1 жаралы жауынгердщ басында. BipaK бул шындыкты ол батылы барып айта алмады. Кундердщ куншде eiine де аян болар деп ойлады. Аягыныц кем болганын есткенде Нурланныц Tyci бу- зылып, сурланып кетть Ж1пт жанын кас кабагынан уккан I дэркер оны жубатып: — Ci3 камыкпацыз, жауынгер жолдас. К,айта аман калганыцызга куаныцыз,— дед1 кещлш кетере сейлеп. Егер сол жараланган жерде жазым боп кетсещз кайтер едщ1з. I Мына менщ алдымнан талай жаралылар етть Жасыраты- ны жок, кол-аягынан б1рдей айырылып, TinTi кескен шер- кедей домаланып калган жауынгерлер де болды. Солар да ем1рден умгг узбей, 6ip кун болса да жарык дуниеде Tipi калганына куанды. Оган Караганда ыздщ 6ip аягьщыз бар. Балдакпен журуге эбден болады. HeciHe жасисыз. Дэркердщ мына сездер1 оныц кекейше конгандай бол­ ды. «Рас-ау, деп ойлады езшщ iuixi сарайына уципп,— сол урыс даласында каза тапсам кайтер ед1м!» Оныц коз алдына сурапыл coFbic дауылы елестеп кеттк 0 з кез1мен керген сондагы 6ip окига eciHe тусш д ен е « туршжкендей болды. ...Бумл кол шабуылга шигуга дайын турган. Буйрык болса болды, солдаттар бекшктен каргып шыгып алFa карай жупре женелмек. BipaK жуык арада буйрык берьпе коймады. Жау жары да тым-тырыс. Ею жак та демш iuiiHe тартып кимылсыз тур. Кулакка урган танадай дала да 6ip сэт тына калган. Нурлан езшщ майдандас cepiri К,ожа- бекпен т1зелесш катар отыр. Буган Караганда, К,ожабектщ жасы улкен адам едь 03i де алпамсадай денел1 xici болатын, api сондай сезшец едь Оныц сондай ак кецш бала

мшезше, кулд1рп тинне кызыгып ж1пттерд1н 6api де жаксы керет1н. Нурлан да онымен эбден достасып кеткен. Eiceyi сырлас, татутугын. Кенйнндеп ойын еш букпестен Нур- ланга айтып актарылып отыратын. бзшде ер бала 6ipey-aK екен. Эйел! катарынан терт к,ыз тапканда «апырай, шацы- ракка ие болатыи ен болмаса 6ipeyi де ул болмады-ау!» деп кепке дейш абыржып ж ур и т . Сейтш 6ip еркек кшднске зар болып, ачсап жургенде эйелшен 6ecimiii курсак ул болып жолыгады. К,ожабектщ айтуына Караганда, улы бул кунде уш жастан асып калган кезь Оньщ ем сезш1н 6ipi Ke6iHece сол баласы жайлы болушы едь Кейде Нурланга сьф кып нэрестешд не 6ip кызык тэта кылыктарын аузы- нын суы курып тамсана энпмелейпш бар. Баласы жайлы сез еткенде ол. мынау канды шайкасты да, сэт сайын тен т турган ажалды да умытып кетедь Сэбидщ эр кимылын, езше карай талпынганын, TinTi кулгендей eKi бейшц ушы шункырайып, юшкентай мурнынын тампиып кетет1н1не дей1н ecine алып мэз болатын. K,a3ip де сол жайында эчпмелес1п отыр. — Бакбергешм мен1н койныма жатпаса уйыктамаушы efli, жарыгым. ¥йыктаганды айтасын, эуел1 мешн кеудеме шыгып алып жататын. Сейтпесе KeHUii кенш!мейт1н ез1нщ. К,аз1р иежч кун1н Kepin жур екен, кулыным! Экем кайда жогалып KeTTi деп туе кергендей болып жур-ау,— деп эр! сагынып, opi камыгып жуperi e3Uiin отыр. «Амандык болып осыдан KepiceTiH кун туса, аялап ecipep ем кулынымды!..» деп ол кейде тэтп киялга бер1чет!н. Ок пен оттын ортасына жур1п, тар бекшкте отырып осылайша баласы жайлы, ертецп бакытты eMipi жайлы армандаушы ед1 ол. Сейткен е с т ерд!н, eMipre куштар аялы жаннын дэл сол кун1 мерт болганы куш бупнге дей!ь Нурланныц кез алдында. К,ожабек бутан ез!н1ц сол 6ip жаксы керет1н бала жайлы кызыкты эчпмес!н айтып отырганда шабуылдауга буйрык 6epLnreH-fli. Жауынгерлер орнынан атып турып алга карай уралап тура умтылган. К,ожабек пен Нурлан да бекшктен катарласа шыкты. EKeyiHiH де алга карай басканы сол ед1, К,ожабек шалкалап барып етбеинен кулап тускен. — К,ожаке, не болды саган? — деп Нурлан оны ку- шактай алды. К,ожабек т1лге келген жок. Ынырсыган куй! кол-аягын бауырына тарта сэл жиырылып ышкына созы- лып барып сылк ете тустк Саскалактап журш Нурлан бастапкыда байкамапты. Дэл мацдайдан кадалган душпан огы бас суйегш быт-шыт кып, миын шашып кеткен екен. 154

Арыстай азамат канга 6erin сулап жатыр. Мынадай сум- дыкты Нурлан бурын-сонды кермеген-дь Ka3ip рана ез1мен сырласып отырган арманшыл жанды кас-кагым сэтте мерт болады деп KiM ойлаган. Аяулы досынын казасына Нур- ланныц кабыргасы кайысып египп тур. Бул жерде кеп бегелуге уакыт кайдан болсын. Нурлан дереу оньщ шинелш uieiuin, басына буркей жапты да, автоматын колына алып жупре женелдк Кезшде жас, кеюрегшде кек кайнап алга карай ж у п р т келедь.. Кезшдег1 осы 6ip Kepinic, Kasip де оньщ кез алдында елестеп кеттк Сондары кырылып калган Ж1г1ттерд1 eciHe алып: «менщ жаным олардан кастерл! ме еда! Сол К,ожабек кусап жазым боп кетсем, eHfliri суйепм де курап калатын едьау!» деп 1штей бул иршшгше шушрпшпк етш тэуба келнрдь Уакыт озган сайын Нурлан сыркатынан айырып Tayip тарта бастады. Жаракаты да жазыльш, 6eri 6epi карап калган. Эйтсе де дэр1гер буран тесектен турура эл1 руксат еткен жок. MiHe, ек! айдьщ жуз1 болып калды. Сары тесек боп кимылсыз жатыр. Бертга келе ол кеудесш KOTepin тесепнде отырура жарап калды. Б1рте-б1рте орнынан козральш, тесек жага- лайтын болды. Акыры кол арбага отырып журе алатын дэрежеге жетть Кеп уакыт бас кетермей жатып калган куатсыз, жаралы адамньщ алгаш орнынан турранда басы айналып кулап кала жаздаганы бар. Сондыктан да ол ayeni балдакпен журуден бурын кол арбамен жаттыккан-ды. Кундердщ б1ршде Нурлан балдакка суйенш орнынан турды. 0 з денесш билей алмай жалгыз аягыньщ Ti3eci kuit-kuit етедь Сонда да ол журмек болып аягын жерден алып басып керген. Байкайды, журе алатын сиякты. Оньщ сол KyHri орнынан тургандагы куанганын керсещз. EKi e3yi eni кулагына жетердей мэз болып куле береди К ецш н езгеше 6ip шаттык билеп, жанарынан куаныш нуры Teri- ледк Адам баласынын кенджпейтш турмысы болмайды екен. Нурлан бул ирлжке де калыптаса бастап едк жана аяктанган баладай эуелг1 кезде каз-каз басып балдакпен зорка журетш. Кун аскан сайын буган да ей уйренш, эдасш алып келедь Еркш басып белме шшде журе алады. Алыска узай алмаганымен, кейде залра шырып отырады. Бойынан кан кеп кетсе керек, ЭЛ1 де буыны беки коймаган. 03in тым ЭЛС13 сезшедь К,арыс жер журсе болды, эл-дэр- мен1 курып, титыктап калады. Сонда да оньщ журе 6eprici келедк Бупн 03iH-e3i куштеп аулага шыкты. Осы 6ip эудем жердщ ез1не он демалып зорга жет-ri. Е й аидаи 6epi 155

куннщ кезше шыгып турраны осы. Тыска шыкканда Ж1- riTTiH сарайы кецш 6ip турл1 жадырап кеткен-ди Жазгы кештщ жанра жайлы салкын ауасымен ерюн тыныстап масайрап тур. Ол саялы араштардыд тубшдеп орындык,- тардын 6ipiHe келш отырды. Кептен 6epi даланы кермей сагынып калган ба, калай, тен1регшдеп ap6ip затка мешр- лене, елж1рей карайды. 03i eMipre булн рана келш турран сеюлди Манайындагы жаратылыстьщ 6api буран езгеше эсем болып, 6ip Typni кубылып кершеди Бурын-соцды кермегендей ол мынау алып бэйтерекке, кауашагын жарран анау 6ip шугынык Кызыл гулге тацыркай береди Енда б1рде мёбвдреген тап-таза кегщдар аспаннан коз алмайды. Ж 1г1т кек жузше тесипп коп карады. Сонау эрще, нш кара кек аспан тершде 6ip y3iM акша булт ya6ipen, баяу калкып барады екен. К,андай эдем1 кершк! Ж1г1т айналасыньщ 6api сондай эсерлк кызык болып кершди Осынау эсем жаратылыстыд барлыгы оран аса 6ip кимасындай ыстык болып шалынран. Tinri анау 6ip кек майсаньщ кез1не оттай басылуын карай кер. Кенет ж1пттщ журег1 луп ете калды. Онын тула бойында eMipre деген керемет 6ip куштарлык ce3iM оянып агындап кетш еда. «Ш!ркш, жарык ду- ние-ай! — деп ойлады iiiiTeft Te6ipeHin,— неткен гажап еда,— мынау TipuiLniK деген!..» Нурлан куннен-кунге Tayip тартып келе жатты. Еш жер1 ауырмайды да. Варган сайын эл-куаты молайып езш 6ip турл1 сергек сезшеди Эйтсе де, жйтгпц кекейше сонгы кезде тетенше 6ip кудак уялап, езшен-ез1 кауштенш жур. Кейде TinTi басына келген осы 6ip суык, ызрарлы ойдан шошынып зэреа ушады. BipaK icriH анык-каныгына кез1 жетпейди Бул жешнде дэр1герден сурауга батылы бармай жур. «Ондай жамандык болса, ол ез\\ де айтар еда рой,» деген 6ip дэрмендаз yMiT алдаусырата береди Оньщ мунда емделгенше терт айдын жуз1 болып кал- ган-ды. Бойындагы жарасы жазылып, мулде айыра баста- ган. Bip KyHi езш карап журген дэршер келш муны го- спитальдан шыгаратынын айтты. — Жолдас Эл1мбаев, мше, керд1н1з бе? — дейд1 ол кул1мареп,— ci3 енд1 жаракатьщыздан кулан таза айыкты- ныз. Балдакпен журуге де эбден уйренш алдыцыз. Енда уйймзге кайтасыз. Туран-туыстарычызбен Kepiceci3. Журек жылытар мынадай жаксы сезд1 еслгенде Нур- ланнын куанганы сонша, орнынан ушып турып дэр1герда кушактай алды. К ец ш босап, кезше жас ipKl/w. 0зш елшнен аман алып калган, айлар бойы мэпелеп баккан осы 6ip шапагатты, мей1р1мда жанра не деп ракмет айтарын, 156

оныч жасаган жаксылыгын кайтып етерш бшмей кобалжып тур. — Солай, жолдас Э л1мбаев. К,ане экел колынды, сау бол! — дед| дэр1гер колын усынып. — Ракмет с1зге!.. Жйгптщ уш бузылып, даусы калты- рап ест1лд1. Жотасына KOTepin алган юшкентай туйшшеп бар Нур­ лан вокзалга карай Ln6in келедь Он жак колтыгына кысып алган агаш балдактьщ ушы тас еденге тык-тык тиедь Вокзал онша кашык та емес-Ti. Осы 6ip жакын арара элденеше демалып зорра жеттк Жйтг зал га Kipin алкынын басып тыныстап отыр. Мандайыныц TepiH cypTin, тещре- гшдеп жолаушыларга коз салып кояды. Келен 6ip жупыны кишген жудеу адамдар томсырайып-томсырайып кассаньщ алдында шогырланып тур. Нурлан дэл кэз1рге дешн 6ip жайды ескермеген екен. Госпиталь бейне вз yfti, елеч тесегшдей болып еш алацсыз журе 6epinTi. Ол ещц рана ойлаган тэр1зда. Ocipece кассаны коргенде журеп зырк ете туей. «Сонда мен кайда баруым керек?» деген 6ip ой санасында найзагайдай жарк ете калды. «Эрине, уйще барасыц. К,асиетт1 кара шанырарьща барасын»,— деп 6ipey кулагыньщ тубшен ун каткандай болды. Ж ш т 03iH-63i кекеткендей мырс eTin езу тартты. «Уйге бару оцай боп тур жаман катты» деп ойлады аркасына шаншу кадалгандай кабары мржщ етш. Нурлан сол орнында канша уакыт отырранын шамалай алмады. Bip кезде дем1 кысылып, тынысы тарылгандай болган сон тыска шыкты. Таза ауада бойын cepriTin 6ipa3 турды. «Кайтсем екен?» дейд1 кайта-кайта езш-ез1 мазалап. Уйге кайтуды ойласа болды жаны жабыркап щш Tycin кетедь 1штей 6ip керемет куш оны туткындап алган секшдь Шенгелшен босатар Typi жок. Уй iiuiH каншалыкты caFbi- нып журеп жарылып турса да, асу бермес 6ip бшк бегет алдына келденец Tycin жолын кесш тастаран сиякты. Ол сенделш сыртта узак журдь Bip кезде тары да iuiKe юрдь BipaK не icTepiH б1лмей дардарып тур. Сипактап apbi-6epi журе бердь Кассаньщ алдына неше рет жакындап барып билет алуга батылы жетпей шепнш кеттъ К,анша ойланса да ауыл жакка барура 6ip турл1 кулкы жок. Элденеден журексшш корынып тур. А л бармайын десе семьяга, туган жерге деген куштарлык сез1м жанын жегщей жеп, тагатын тауысып барады. Газиз анасы елестейд1 коз алдына. «Улым кандай болды екен?» деп ойлайды кермесе де жас нэрестеге деген штей 6ip жылылык, экелйс Mefiipi оянып. Енд1 б(рде Акжаркынньщ эдем! суду кесюш елее бередк

Сол 6ip кездегщей вте суйюмдк суду жуз! нурланып буран баягысындай кара кезш тецкерш узд!ге карайды. Сагы- ныштан куса болып жарылып елсш демесец келсейцп тез1рек1 — деп киылып турран сияктанады. Нурланныц жу- peri сыздап, тула бойы шымырлап кетть Iini-бауыры езипп кушпп бара жатканын сезедк X iriT «yh* дед! жалын ата ауыр KypciHin. Кенет ек! шекеа солкылдап басы зырк ете TycTi. Ею колымен басын сыгымдап устап сол орнында отырып калды. Элден уакытта eciH жиып жан-жарына караган. Байкайды, кеш Kipin бара жатканра уксайды. Абажадай улкен залдьщ iuii булыцрыр тартып келецкеле- нш келед1 екен. Нурлан ешкайда да асыгатын емес. Сол 6ip орыинан тапжылатын Typi жок. Санасы сан бвлжш, каумалаган калыц ойдыц шырмауында шатасып отыр. Ол б1рден сабыр сактап акылра келгендей болды. «Рас, ауылра барамын. Уй imiMMen, туран-туыстарыммен Kepicin маукым басылар. Мынадай мушки, мусэшр хал1мд1 кврген Акжар- кын да ботадай боздап erlne жылар. Арада айлар, жылдар етер. А л сонда менщ одан аргы тардырым не болмак? Мен ойларандай к тщ акыры жаксылыкка жалрасса 6ip capi, онын 6eTi ары болсын, егер бас каша болса ше?..» Ж1пт вз ойынан 03i шошынып селк ете тустт. Аркасы тодазып, денеа TiTipen кетт1. Мойнына 6ipey ажырык артып кой- рандай HiHi тусш, томен карап муцайып отыр. Сол туш ол вокзалра тунеп шыкты. ¥зак танга коз 1лген жок. Жанын жеген осы 6ip ауыр ойдыц ушыгына шыга алмай дел-сал болып денбекш1п жатты. Акыры ол !штей 6ip 6epiK бай- ламра келд1. «Алы п ушпа кеншдац жетегше epin, ет кы- зумен жетш бармайын. Элштщ артын багайын,— деп ойлады, ертецг1 куш опык жеп eMip бойы шерменде боп, бармагымды т1степ етпей1н. Шыдаран жаным шыдасын. Б1раз уакыт icTiH аялгысына багайын». Осы шеш1мге бе- К1нген ол каз1рше ауыл жакка бармаганды жен керд|. К,азакстанга катынайтын жолаушы поезыныц 6ipiHe м1нд1. К,ай калага ж ол тартып бара жатканын сол мезетте ша- малай койган жок- К,азак даласына Kipe бере керермш деп ойлаган. Эйтеу1р вз аулыныц тут1н Hici мурнына кел1п туратын 6ip шаЬарга барсам деп армандады. Б|рге келе жаткан жолсер1ктер1н1н айтуына Караганда, шисершеп кеп- теген завод-фабрикалар бул кунде К,азакстанга кеш1р1лген. Ол орындарга жумысшы куш! ете кажет деседа. Осыган Караганда, Нурлан ез!н!ц кайда барса да жерде калмасын б1лд!. « А ярым болмаса да, ею колыма 6ip ецбек табылатын шыгар,» деп дэмелен!п келед!. Орал каласына келгенде ж1г!т ойланбастан поездан

Tycin калды. Мунда курал-жабдык ендаретш аскери завод бар екешн де ол жол-жвнекей еспген-дь Tepi ецдейтш, тары баска кептеген кэсш орын бар кершед! бул жерде. К,атты кайырымга жарамаганмен, отырып ктейтш 6ip каст табылар деген ум1тпен ол эдеш осында калып еда. Айт- кандай-ак муны аяк кшм TireTiH кэсшшипктщ басшылары кушагын жайып куана карсы алды. бндарктщ бастыгы егде тарткан xici екен. Жас жйтттщ жумыс 1здеп келгенше риза болганы соншалыкты, тап 6ip квп жылдан 6epi керкпеген Куда баласы алыстан ат арылтып келш тургандай-ак мэз болып, агынан жарылып карсы алды. — Жатаханага орналастырамын. Тамагыц да аш бол- майды, ж к т м ,— дейд1 ол бэйек болып. Бастык оны сол куш-ак орналастырып улгерда. Ертесше шеберханага ер т л — Мына Kicire 6ip-eKi ай кемекий шэюрт боласыц. Етжт1 калай ткудщ эдкш уйретед1 саган. Ары карай бул внерд1 уйренесщ де, езщ-ак бшдей етжпп болып шыга келесщ эл1,— дейд1 сезшщ TiriciH жаткызып. — Жаксы келктйс, ага,— деп Нурлан оныц айткан свз1н ыкыласпен кабылдады., Шешжген Судан тайынбас, дегендей оныц да !здегеш осы еда. Свйтш Нурлан бул icKe exi 6uieriti сыбанып кулшына xipicin кеткен. K,aiip оныц жумыстан баска алацдайтын жайы жок efli. Зейш койып, дшш салгандыктан да болар бул кэсшп тез арада-ак мецгерт кетй. Устазы да оныц алгырлыгына разы болып: — Жарайсыц, ж к т м ! 0зщнщ колыц TinTi enTi екен. Туб1нде сенен жаксы етшш шыгады,— деп жер-кекке сыйгызбай мактап кояды. Жаным десе жан сем1реда. Улкен адамныц мынадай колпаштауьтна ие болып, жаксы сезш естген Нурлан онан сайын жкерлене тускен. Арада квп уакыт втпей-ак ол айтулы кврсетюцп жогары багаланып бастыктардыц аузына Lnire бастаган. Турмысы да жаман емес. Жатаханадан взше 6ip мшкене белые берыген-да. Жумыстан соцгы уакыттары да кепшйнк арасында кецицц етеД1. К,ала Tipniri де кызык, демалыс кундер1 кинога барады, сешл курып кешеге шыгады. Нурланныц взше бул кэсш вте унады. ©Mip бойы етжий боп втсе де буган наразымайтын седалда. Ойткеш жанга жайлы, абыройлы 6ip Kacin. 159

Нурланныц бул кэсшорында жумыс icTeft бастаганына алты-жет! айдыц жуз1 болып калган. Елмен де, жермен де жаман емес. Курмет такталарында cypeTi uiimn стаха- новшы атанып жур. Ай сайынры жоспарын артыгымен орыидайды, озат жумысшы. Ол баскалармен коян-колтык араласып эбден достасып кеткен. Кджырлы ецбегшщ, абы- ройлы азаматтырыныц аркасында журт сыйлайтын дэре- жеге жеткен. Соцгы кезде шеберханага 6ip эдем1 жас келшшек пайда болган-ды. Жумысшылардыц колынан шыккан дайын буй- ымды кабылдап алушы болып орналасыпты. Жацадан кел- ген бетен адамра юмнщ де болсын 6ip карайтын эдет1 емес пе. Сол алгашкы хундердщ б1ршде Нурланныц оран коз токтатып, зер салып 6ip караганы бар. Осы тапта келшшек те буган суз1ле карап калган-ды. Байкайды, содан 6epi элп эйел буран карагыштап 6ip турл1 ьщрай бивдрш журген тэр1здк Келшшектщ пирылын ж ш тан imi сезе койган. «Мына 6ip пэлеге кайдан жолыктым» деп одан бойын аулакка сала бастаран. Эйтсе де, эйел муныц соцынан калатын емес. Элденеш сылтауратып ж тттщ касына кел- riurreft бередь Оныц тжкен eTiriHe, op6ip шаншыран 6i3iHe дешн тацыркап аузынын суы курып отырады. Онымен коймай суыртпактап сыр тартады эуелк 03i де сондай эрл1 келшшек. Тулкшщ куингшдей жутынып турады бэлекет. К,ала улг1сшде ете эсем кишедк Ken6ip кундер1 дене мушелерш айшыктап жумыска ерекше сэщц KHiHin келетш бар. Кандай кшм кисе де бойына куйып койгандай эдем1 жарасады. 0зш щ аты — Сайра. Десе, дегендей-ак сымбат- ты келшшек. BipaK оньщ сулулырынан Нурланга келер пайда кайсы? Сайра тугит, Акжаркынга да беттей алмай KacipeT туткыны болып журген жок па?.. Келшшек оныц iuiKi жардайын кайдан бшсш, барран сайын буран Tinri жанасып барады. Жшп' канша кашкалактаганымен, Сайра оган суйкене 6epeTiH болып алды. Орайын тауып взшен аулактататын, TinTi кецЫ калатын б1рдеце айтайын десе, em6ip кисыны келмейдк 031 де аппак кагаздай KepiKTi едк Адамныц батылы барып коцинн жыгатын емес. Аузын ашса журен квршердей боп ацкылдап турран бейкунэ жанра дэтщ шыдап калай б1рден катты соз айтарсыц. Оныц не деп кецшн калдырарсыц? Осылайша Нурлан штен тынып, келшшектщ алдында пушайман боп кысылып жур. Оныц жэуд1реген бота квз1 кул1мдеп, езше кадалып тур- 160

ганын квргенде жанын коярга жер таппай саскалактап калады. Жйтгиц басындагы ауыр жагдаймен санасып жат- кан Сайра жок. Bip куш 23 февраль К,ызыл Армия куш мерекес1н этап етуге арналган салтанатты жиын бол- FaH-ды. Нурлан курмегп президумда отыр. Мэжинстщ сонынан концерт койылатын болып журт жапырыла залга шргенде, кайдан шыга келгеш белп аз, Сайра муныц ка- сына пайда бола каллы. — Жаныца отыруга бола ма? — дейд| кумктей таза ашык даусы сыцгыр етш. — Отырыцыз, отырыцыз,— деп ж ю т абдырып калды. Улкен залдыц аузы-мурнынан шыгардай Kicire лык толып едй Сахананыц судыраган шэйы шымылдыгы oip кезде баяу сыргып ашылды да, ойын-сауык басталып кетть внерпаздар журттыц алдына шыгып, эн сальт, би билеп жур. BipiHeH-6ipi етедь Тамылжыган эсем эн кокке ка- лыктап, мыц буралган нэзж бидщ сазды эуеш журтты 03iHe баурап алган. Нурланныц ею кез1 сахнада болганы- мен, назарын касындагы Сайраиыц кимыл-козгалысы беле 6epin еда. Келшшек буган карай жамбастап, иыгына иыгын Tipen суйкешп отыр. Анда-санда ж ш гпц аягыныц ушын басып-басып кояды. Еркек болып келшшектщ аягын Нур­ лан басуы керек еда. Шрак ондай кударет муныц колынан келетш емес. Аягын тартып алайын десе тагы да ыцгай- сызданады. Сейтш не керек, концерт б1ткенше жйтгтщ зыкысы шыкты. Ол эсем эн тыцдап кеципн серпткеннщ орнына нитей азаптанып, ойынныц соцына дешн эзер шыдады. «Т е з1рек аякталып, мына 6ip пэледен кутылсам екен» деп сабырсызданады. Мундагы 6ip сагаттыц ез1 оган 6ip жылдай узак болып керждг TinTi таусылар емес. Жалыктырып барып 6ip кезде концерт те аякталды-ау акыры. Журт жапырыла орындарынан козрэльш барады. Нурлан кара балдагын тыкылдатып есжке беттеген. Т у сыртымен с е з т недель Сайра муны вкшелеп, артынан калар емес. Нурлан ештемемен ici жок адамша келшшекп елемеген болып кетш барады. Шыгар е'сжтщ алдында журт уйме-жуйме болып тыгылып калган екен. К,алыц Henip кыстыгып шыга алмай тур. Нурлан да есжке жа- кындай берген. Кенет ол колтыгынан бпреудщ устай алга- нын байкады. Ce3in тур, Сайраныц колы. К,олтыгынан демеген болып оган жанаса туседь — Артыца карамайсыц гой езщ? — деп келшшек на- здана кулш кояды. — Енд1 мына калыц ш н щ арасынан...— дейд1 Нурлан мщпрлеп. Келшшек оны колтыктаган куш тыска алып

шык,ты. Сайраныц ежет-riri соншалык, журт кезшен кысы- лып кымтырылмайды да. Тэп 6ip некелеген Kyfteyi кусатып, жМттщ б1лепне асылып жанасып алыпты. — К,ыскы дала ызгарлы еда. , Шыцылтыр аяз б егл карып, какап турган. Тыска шыккан eKeyi кеше бойлап ж у р т келедь Аш кенеше жабыскан мына эйелден калай кутылудын амалын таппай Нурлан электенуде. Bip кездеп колынан ic, api калжьщбас эзшкой жйтгтщ буйыгыланып алганын карай кер. Тумысынан осылай жаралган сезге олак, ДвKip адамга уксайды. BLnce де, бшмеген, керсе де кермеген кер сокыр болып шгген тынып келедь Касындагы уыздай жас келшшекке лэм-мим деп жак ашпайды. Онын сураган сурактарына рана анда-санда кыска жауап кайыра- ды. Сайра т п т такылдап онын сейлемесше коятын емес. — Эйелщ бар ма езщнщ? — дейд1 сыпсын кагып. Бул суракка Нурлан не жауап айтарын бигмей тосылып калды. YHci3 калуга ынгайсызданган ол: — Жок,— дей салды. Келшшек такуарлап болмады. — Калай жок? в зщ бурын уйленш пе едан, элде ажырасып кеткенсщ бе? — Ажырасып кеткем. — Балан бар ма ед1? — Болган. — Канша? — Bipey. — ¥ л ма, кыз ба? — ¥ л. Тэп муны 6 ip когамдык уйымдарга мушелжке кабылдайтындай-ак Сайра оныц буки! ем1рбаяны мен та- рихы жайлы кеп сурактар койды. EKeyi энпмемен жумыс- шылар жатаханасыньщ алдына келш калып еда. Мекенше жакындаган Нурлан «енд1 не айтасын?» Мен, м1не, уй1ме келд1м» дегендей кел1ншекке карады. «Неткен думше, дун- гыл жйтг едщ! Уылжыган жап-жас келшшек тун жамылып жаньща келш турганда дэтщ калай шыдап тур?» — деген­ дей Сайра OFaH Tiruie карап калыпты. Адам баласы басынан кешетш ем1рде талай-талай ки- ындыктар болуы мумкш. 1штей тарынып жуйкецд1 жукар- татын iiuxi тебнрешс, жан куйзелктер де кездеседк эрине. А л 6 ipaK мактамен бауыздагандай болып эйел адамныц алдында басы ашык турган шындыктан аулактап, оны Kepin турып кезшзденуден аскан азап, cipa, да жок шыгар. Нурланнын дэл Ka3ip кысылганы сонша, кара жердщ айырыгы болса ойланбастан Tycin кетер едь Акыл-eci жарым, кенкелес 6ipey болса, онын жеш 6ip баска. Тулей 'туртпесе б 1пмейд1 дегендей келшшектщ 03i муны туртш,

сокырга таяк устаткандай кып журер жолды нускап турган жок па? Соныц езшде бул музга айдаган туйедей боп тайсактап, аягын баспай тур. К,андай eKiHimTi десещзшП Нурлан аузын буган е п з кусап Сайраньщ алдында корла- нуда. Келшшек шыдай алмады бигем: — Тун кандай караты ед1! — дед1 тары да сез шыгарып. — Из, карацгы боп тур,— дейд1 Нурлан ештецеш ад- гармагансып. — Жаурап кетттм,— деп келшшек алаканын ыскылай- ды. Нурлан ундемейдь Сайра тары да шабуылра шыккан. — Мынадай тунде жалрыз журуге коркып турмын. Ушме дешн шыгарып салшы! — дейд! етшш. К,орыкпаса да эдеш айтып тур. Осылайша Нурланды тары 6ip рет uieprin кермек. — Журуге хал1м жок. Басым ауырып турганы,— деп жалтарды ж1пт eTipiKTi зыр дег1зт. Муны есэтгенде ке­ лшшек кылт ете тускен. «Н е деген ынжык, сорлы ед1 мынау!» дегендей кабагы шытылып жуйкеа курысып кетть ByriH будан ештеце енбейтшше квз1 жеткен ол колындагы сумкасын ашып газетке оралган 6ip затты Нурланга усынды. — Кызыл Армия кунщмен куттыктаймын! Сен де жа- уынгерсщ рой. Мына 6 ip мшкентай сыйлыгымды кабыл ал,— деп тушншект! колына устатты. — Ракмет! — дед! Нурлан кумйлжш. Келшшек kljit бу- рылып кете барды. Ж 1пт сол орнында каккан казыктай шаншылып турып калды. Анадай жерде кетш бара жаткан эйелдщ артынан жупре басып жетш баргысы келдь Неше рет окталса да, табаны жерге жел1мден1п калгандай козгала алмады. Нурланныц мынадай «акымактырына» корланып Сайра жылап барады. «Ж1г1т емес, неткен елексе едк маубас!» дейд! 1штей ыза болып. вкпелеп бара жатса да ол элден уакытта артына бурылган. «Шынымен-ак ушне Kipin Kerri ме екен?» — деген ойы бар. Нурлан сол орнында калшиып эл1 тур екен. Кар жамылран TyHri кешеде кара- уытып турган оньщ сулбасын квргенде Сайраньщ журен шым етш тары да 6 yi%peri бурып кеткень «03i 6ip момын ж*г'т екен» дейд1 кеципнде оран деген 6 ip жылылык леп луп eTin. Оны кшалаудан Kepi штей аяйтын сиякты. TinTi оны бурынгыдан да жаксы Kepin бара ма калай, ол жагына каз1рше Ke3i жетпейдь Тунн1н 6ip уагында ycin-жырылып ушне жеткен Сайра тесегжде кепке дешн уйыктай алмай аунакшып жатты. Нурланньщ жацары 6 ip 33ipAeri кылыктарына ренжитшш ■63

де, элде кеиир1ммен карантынын да бишей дел-сал болып ойланып жатыр. Кейде ол езжщ сау басына садика тшеп дайдагы 6ip маубасда кез1 тусш, кецш кеткенше екшедд Енд1 б1рде майданда даза тапдан куйеуш eciHe алып кецип босап, кезше жас ipKuiefli. Нурлан Сайраныц артынан кепке дешн дарап турды. Келжшек тун дарангылыгына cinin, дезден гайып болганда барып уйге юрдк Белмен'щ шамын жагып, долындагы туйжшектщ орауын жазды. Кдраса эдем1 ж1бек жейде, кестеленген тагы 6 ip бет орамал шыдты шжен. Орамалдын 6 ip шетжде «Нурлан, Сайра» деп дызыл жшпен кестелеп Tirin жазыпты. Мунан артыд ол не айтсын ендь Нурлан мына заттарды дергенде ез-езжен дысылып жерге юрердей датты уялады. «Н е ойлап дет-ri еден бейшара! деп 6ip сэт оны аяп дабыргасы дайысты,— меш 6ip тук бшмейтж кеще еден деп ойлады-ау, cipo!» Бул TyHi жптгтщ де уйдысы бузылып, тынышы к ет л шыдты. Сайра ушж Нурлан 6ip жумбад адам еда. Жарымес 6ipey дейж десе, icTereH жумысы анау, барлыд кэсшорын бойынша алдына жан салмайды. Журк-турысы, кижужщ езжде 6ip MiH болса ше! в з 1 де келбеттд узын бойлы эдем1 ж т т . Bip аягыньщ кемдап болмаса, куйеущ дайсы десе, мынау дейтждей-ад бар. BipaK мынадай туйсжаз, топас- тыгына жол болсын? Осы 6ip сурадда утымды жауап таба алмай-ад дойды. Откендеп 6 ip одикадан дейж «келжшек енд1 макан жоламайтын шыгар» деп ойлаган Нурлан. EipaK жагдай олай болмай шыдты. Байдайды, Сайраныц кецип буган бурынгыдай. Нурланды дерсе болды жымьщ ете далады. Жпзтке жылы ушырап, 6 ip турл1 ьщгай 6 kflipin ез1мсшш турады. Б1рад Нурлан OFaH Tic жармайды, дабагын да ашпайды. Сол баягы тунерген далпы, додайып келжшектен дашадтап жургеш. Кеп танысынын 6ipin кергендей оран кунде ертецгкш бас изеп дана амандасданы болмаса, куш бойы мойын бурып дарап та доймайды. Жумыс бабында тшдескешмен, езддгжен ж т т оган жад ашпайды. Осылайша 6ipiH-6ipi арбасумен дыс eTin кектем юыд- данды. Жер, дуние жасарып т1ршшк тамырына дан жупре бастаган. Мамыр айыньщ маужыраган шуадты нурына адам тупл, жан-жануар ардасын тесеп жеткш далган дез. Б1рте-б1рте дун жылынып, дед жетшп калган. Дала TinTi тулеп кеткен-дп Кдланьщ iuii де дулпырып агаштар жа- пырад жая бастаган. Кектем дегеждаз 6 ip керемет мезпл гой! TipniLniK атаулы жанданып, жасарып кеткен. Таби- гаттыц тунып турган балауса уыз шагы foh, бул. Осындай

кектем кунжщ ж а т а жайлы 6 ip эдем1 кеппнде Нурлан белмесшщ терезес!н ашып тастап тесепнде к!тап окып жаткан. Bipey еак какты. Жай рана тыкылдатып кояды. Жшгг жастыктан басын кетерш: — Келщ13,— дедь Сол-ак екен есж ашылып ар жагы- нан Сайра xipin келе жатты. Эйелд! xopin лйпт орнынан турды. К,албалактап орындык ала жупрген. — Жок отырмаймын. Эуре болмай-ак кой, асырыспын, кетемш,— дед1 Сайра оньщ усынган орнына отыра кой- май,— эншейш саган 6ip жолыгатын жумысым болып келгешм. — Иэ, айта 6epiiii3,— деп Нурлан да сыпайылык таныткан. — CeHi конака шакырып келд1м,— дед! ол б1рден,— бу- riH кешке келш ушмнен дэм татып кайт. Нурлан ойланып калды. «Мына пэле акыры жанымды кояр болмады-ау» деп тыгырыкка прелш тур. Келшшек муныц сынайын байкап калса керек: — Ойланбай-ак кой, уйге апарып басыца орамал жаба салатын кыз емессщ рой,— деп сылк-сылк куледi. — Жо-жок, жай эншейш,— деп жптг саскдлактап не айтарын бйлмей калды. — Келген жумысым сол, кешке кутемш,— дед! де эйел ушнщ адресiH калдырып шырып кетп. Нурланньщ бара- мын, не бармаймын деген жауабын куткен де жок, кетш калды. Ол кеткен сон жнтг дел-сал болып тесепнде оты- рды да койды. «Н е 1стеу керек?» дейд1 oftFa калып. Эйелден каншалыкты кашкактаганымен онан кутыла алмасын б1лдь 031 келш шакырып турганда мулде шарасыз едь К,алай бармайды, дэм!н алдына келденеч тартып турран жок па? Жжгг тэуекелге бел байлады. «Барайын,— деп ойлады,— мумюн осы сапар менщ тардырымды шешетж шьнар. Кдшанга дешн iiniMe 6 yrin ез1мнен-ез1м тыпялыспак ойнаймын. 0Keci елгенд! де еспртед1 рой, шындьщка кез жетюзш керейж!..» Айтылган уакытта Нурлан оньщ уйше келдь Келжшек- т1ч yfli каланьщ шет жагында екен. Дуалдан согылып ем белмел1 уйдщ iuii эсем жиЬаздарра нрелж турмаганмен тап-туйнактай жинакы едй Сайраныц уй шаруасына да пысык, укыпты жан екеж KepiHin тур. Жупыны болса да эр 6ip зат ез орнында рет-реимен Т1з1шп тур. Оньщ жаны калмай конагын курак ушып KyTin алды. Нурланды торге отыргызып асты-ycTine Tycin жатыр. — Келгенщ жаксы болды. Мен сеж келмей калар ма екен деп кауштенш ед1м. Жок, келдщ эйтеу1р,— деп кулш кояды.

— Неге келмешн. Дэм мен дастарканды сыйламауга болмайды гой. Келшшек аягынын ушымен басып, зыр жупрш жур. Успнде ж еноз халат. Шашын 6 ip бурым кып тег1лте epin койыпты. 03i TinTi бурынгыдан да эрленш кеткен, улб1реп тур. Мына туркына карап, бшмеген адам осы уйдщ бойжеткен кызы дейтж. Нурлан да оны баскаша 6 ip кырынан енд1 гана тусшгендей, эйелдщ керкше суйсше карап отыр. К,ыр кыздарына Караганда, кала салтын ка- былдаган сэндипп байкалып-ак тур. Дастаркан жайылып гнезде шай дайын болды. — Bip шэупм шай халкымыздьщ белкпеген eHuiici дейдо екен. Bipre icTen журген курбысыц, уйден 6ip дэм татыруды квптен 6 epi ойласам да сэпнщ тускеш бупн болды, айыпка буйырма,— деп шыны усына берд1 ол. — О не дегенщ, ештен кеш жаксы демей ме, ескер- генщнщ 03i не турады. Рахмет, Сайра, бул сыйына,— деп Нурлан да шешше бастаган-ды. Бурынырак жйтг келш- шектщ алдында вз!н тежеп 6ip турл1 туйык устап келге- шмен, 6 yriH олай ете алмады. Таоигатында жок, жасанды тулей болгысы келмедь Бар ынта, пейипмен жаркылдап ашык сейлес in отыр. — Мундай тэтп шайды iiunereni не заман болды. Колдыц дэм1 деген керемет кой, инркш! Жок элде сенщ кодыд дэмд1 болып бара ма, ез1м TinTi терлеп кегпм Foft,— деп эзшдед кояды. — Шын кещлмен берген дэм солай бойга жугымды болады,— дейд1 Сайра оган кезшщ астымен кул1мдей ка­ рап. «Жумыста жургенде e 3i жак ашпайтын 6ip момын, догал ж1пт сиякты ею, бупн TinTi сайрап отырганын кара e3iniH!» дегендей келшшектщ ойында тандану да жок емес. — Осымен жейтш ерулшщ 6 iTTi деп, eHfliri жолы шакырмай койып журме,— дед1 Нурлан. — Неге олай болсын, ерулж б 1ткешмен эл1 сыбаган бар емес пе. Тустенуге болады эль Кешл жетсе, бэр! де бола жатады гой,— деп келшшек кулмен кагады. Ж т т т щ ка- багы ашылып актарыла свйлеп отырганына Сайра риза едк Енда б1рде ол езшщ ем1рбаяны жайлы айтып бердг К,алага жакын манда туып-вскен карапайым шаруанын кызы екен. Осы араньщ ж т н м е н кещл косып уй болып, ездершше отау TirinTi. Косьишандарына алты ай толмаган уакытта Kyfteyi майданга аттанып, жыл уагына жетпей каралы кагаз келш, сорлап калыпты. Екеушщ ce3i жарасып, TyciHicin отыр. Шайдан кейш дастаркан жиналып, тамакка дешн 6 ipa3 узине болды. Келшшек Нурланнын касына жакын кел in жанасып отырды. Сойтт! де ескшеу 6 ip кек дэптерд! парактап отырып, iiniHeH элдеб1р бетш ашып: 166

— Эн айталыдшы, Нурлан! — деп жабырдагандай бо- лып темен карайды. — Айтсад айтайыд, кане баста езщ. Сайра энып екен. Дауыс дегенщ куше доныраудай сьщгырлап тур. Ол алгаш «Bip баланы» бастады. Талдан таяк жас бала таянбанды, Бала бурыт тулмден аянбайды. Bip бала-ай... деп эуелей кетерьлген аскак та, нэзщ ун б1рден далыдтап кетт1. Даусы сондай зарлы екен. Кара кезшде мун тунып, бар болмысымен энге беринп турып айтданда бойыц бал- кып, журепн шымырлайды. Келшшектщ даусындагы жар- кышак мун Нурланныч да KexiperiHe 6epiui болып катып жаткан кайгы-mepiH дозгап кеткендей болды. Жйтгтщ K03i жасаурап, толдып отыр. Енд1 аз болса кезшен 6 ip тушр жас ыршып кетуге шад далган-ды. Сайра езш мулде умытып кеткен секшда. Эн сезше е л т п , доргасындай балдып отыр. Мьщ дубылтып шырдай салган эсем эн аядталг^нда Нурлан селт етпестен сол уйып тындаган далпы отырып далганды. — Не ойлап кетт1н, Нурлан? — деп сьщгыр еткен эйел даусынан селт еткен ол: — Э-э, жай эншейш,— дед1 не айтарын б1лмей,— ту-у, даусьщ дандай керемет едь 03in TinTi эшш екенещ гой. — Иэ саган, OTipiK айтасыч,— деп Сайра жас балаша еркелеп, наздана кулда. — Шын айтамын. Даусьщ гажап екен, тагы айтшы! Сайра одан кешн де б1рнеше эн орындады. Салган эш 6ipiHeH-6 ipi етедд Эн айтданда жуз1 дубылып, 03i дулпырып кетед1 екен. Тек оган эн салгызып дойып тындай берпн келедь — Енд1 сен айт! — дед! келшшек б1рде Нурланга ез1м- с1не буйыра сейлеп,— ауылдьщ алты аузын мен айттым. Енд1 сен донад кэдеш айтасыч. Егер донад болмаймын, будан былай осы уйдщ ез адамы боламын десен оньщды айт! Келшшек далжьщга суйеп ойындагысын айтып салды. Ерте ме, кеш пе бул создан алдынан шыгатынын Нурлан ce3in едд бзш е деген мынадай сый-дурмет осы сезд!н айтылуы ушш де жасалып жатданын ол бьлген. — Heci бар, болсад болармыз. Кдлаганьщ эн болса, оны да айтып береты,— деп Нурлан жан-жагына дара- ды,— домбыра жод па?

— Бар,— деп Сайра ушып турып колдан шапкан 6ip шш&ентай кодыр домбыраны экелдк Маркум куйеу1м до- мбыралы еда. Соньщ кезвдей керш сактап журмш,— дед1 домбыраны Нурланга усынып жатып. Ж Ы т домбыраны колына алып Kepin ед1, кумб1рлеп тур. Ол кулак куйш келирш алды да даусын кенеп, «Баянауылды» бастап Kerri. Нурланда да эн бар еда. Макпалдай жумсак коныр ун калыктай кетершш, шыркай женелгенде Сайра оган xipnix какпай кадалып калган. Ж Ы т даусында да 6 ip мунды сарын бар. басынан булт кетпес. .-ыртынан аттандырып. деген елеч жолдарын айтканда кемешнен эн толкыны тамылжып турган жок, керкшше езегш вртеген элдекан- дай сагыныш муны кезшен жас тамшысы болып TerLnin кеткел1 тургандай еда. Нурланнын ашык мшезда, аккечьп жан екенш байкаган Сайра оны TinTi бурынгыдан да жаксы xepin унатып отыр. «Даусы кандай тамаша, e 3i енерл1 жшт екен!» дейд! 1штей оган берьле, табына Tycin. Осылайша exeyi 6 ipa3 тамашалап, квч>л кетерда. Ше- ш1ле сейлесш, букпес1э кец1пмен сыр актарысты. Булар мэре-сэре болып отырып тамактанып болганша туншч де 6ip мезги» болган. Жататын уакыт жеткен. Нурлан бупн мекенше асыкпады. Бар билйсп Сайраныц колына 6epin койып, соньщ дегенше квнш отыр. Астан кей1н келшшек ыдыс-аягын жипастырып твсек сала бастады. — CeHi мазалап шаршаткан жокпын ба? Кунде ерте уйыктайтын 6 ip уйд1ц твреаач- ¥йкыч шала болса маган кшэ койма. Уйше шакырып алып тыныштык бермед1 деп жур ме,— деп кулш кояды. — Жок, о не дегешц. Бул мазалагандык па екен, кайта мен де 6 ip дем алып кецшм кетеринп калды,— дейд1 Нурлан шын кедшмен оган деген ризашылыгын жа- сырмай. — 8 йтеу1р мактап барсач болды гой. — Ойбай-ау, сеш мактамаганда, KiMfli мактаймын. Жаксы эжчмен, тэттт дэмщнщ ез1 не турады. Бул свздерд! есткенде Сайраныч мерей ecin маркайып калган. Нурлан тыска шыгып TyHri салкын таза ауамен тыныс- тап бой жазып тур. К ецй» кобалжыган беймаза куйде. Бейне 6 ipey жулынына пышак такап тургандай актык сэт! 168

таянган тэр1зда. Уйге Kipyre батылы жетпей толкып тур. Енд! канша ойланса да кеш еда. Ж ш тке шегшетш жер калган жок- Не де болса тэуекел. Ен соцгы yMiTi сыналар шагы да осы енда... X iriT тупк1 уйге Kipin торге салыиган тосекке келш шенлне бастады. Сайра уйжщ iiuiH жиып-терш куйбендеп жур. Элден уакытта болмелердщ шамын сендарш ол да шешже бастады. Нурлан сезш жатыр. Халатын сыпырып тастап судыраган iiu кейлепмен корпесже Kipin барады. — Нурлан, уйыктадыц ба? Жаксы туе кер,— дейд1 келжшек оган одейi кыр керсетт. «Кеуденде жаныц болса, калай-ак шыдап жатар екенещ, керем1з эуселецда» дегендей Сайраныц ойында бэлЫнгендак бар. — Е-е, уйыктаймын гой. в зщ де жаксы жатып, жайлы демал,— деп Нурлан керпесж буркенш, 6 ip жамбасына карай аунап тусд. Шынымен-ак уйыктап кететж адам тэр1зда. Eneyi де ун а з жатыр. Bip кезде келжшек шыда- мады бйпем, уйкысырагандай ыцыранып аунакши бастады. TeMip тесек сыкыр-сыкыр етеда. Нурлан бзрж де ce3in жатыр. Сайраныц мулде тагаты таусылып бдкен-дк — Нурлан,— дед1 ол б!рде сыбырлай сойлеп. — Ау. — Уйыктап калган жоксыц ба? — Жок- — Мен жаурап жатырмын. — ?! Ол жЫттен жауап куткен-Ai. Нурлан унс!з жатыр. Жйтгпц кысылганы сонша, мацдайы тершш кетть Ton 6ip жан алатын эз1рей1л келш, алкымына xypi3iH такап тур- гандай-ак тула бойынан эл кетш, Tici-TiciHe тимей сакыл- дап барады. — Нурлан неге ундемейсщ? — дейд1 такуарлап. X iriT амалсыздан орнынан кетер1лда. ТЧзесжщ буыны сыртылдап ецбектеп келедь Bip аттам жерде турган тосекке оныц дем1 6iTin зорга жетть Келген бойда Сайра оныц мойнына орала Kerri. Келжшектщ уежде лыпа жок. Ып-ыстык жалацаш денесм жйтгпц eTiH карып барады. Ж уреп бул- кына тулап, катты согып тур. Келжшек оны аймалап, елш-euiin жабысып калыпты. Нурлан да эйелд1 кушактап езже тартып кысып-кысып кояды. XiriTTin журеп жанып турса да, еркектж ceeiMi оянатын емес. Ол TinTi теб1рен- 6eftfli де. Баласын жаксы корген экедей еинрент Сайраны кушып жэй гана сужп кояды. Келжшек муныц мойнынан тас кып кушактап алган. Ернже ернж такап кушырлана суйд1 келш. Кейде алкымына бетж басып жскеп-жскеп 169

К.ОЯДЫ. Ол TinTi тезбей кетсе керек, Нурланды езше карай тарткан бойы шалкалап кулап тусть Тедкиген мамык жа- стыка екеушщ де бастары туйккен калпы сылк erri. Эйел- ДЩ жузше кенет 6ip ыстык тамщы тамып кетть Ол селк ете т у с т дереу бойын жинап ала койды. Элденеден ку- дктенш Нурланныд жузше бетш такаган. Оныц eKi кезк нен жас парлап, жылап турганын сездь Сайраныд зэреЫ ушып басын жастыктан жулып алды. — Нурлан, не болды саган? — дейд1 саскалактап. — Ештене. 1 — Журегщ кысылды ма? — Жок. Ештедеге тусшбеген келшшек одан жауап кутш ады- рып калыпты. Элпндеп 6 ip куйш-жанган куштарлык сез!м зым-зия болып бойынан гайып боп кеткен. Нурлан келшшекД ещд esi кушактап бауырына тартып ерншен, бетшен аймалай суйдь К,атты кысып, eMipeHin аркасына тегьлген колад шашын сипай береди Сайра 6ip уыс болып оныд кушагында 6 ypicin отыр. Жйтт эйелд! каттырак кысып бетшен суйш-суйш алды да, баяу унмен сыбырлай сейледи Келшшек селт етпестен уйып тыддаган. — Бул менщ eMipiMMeii, елеем суйепммен 6 ipre кете- т1н шыгар дейтш купия сырым еди Жаныма тускен жа- зылмайтын жара efli бул. Амал канша, сен менщ айтпа- сыма коймадыд, Сайра,— дейд1 ол жылап отырып,— мен кем адаммын, белден айырылган бейшарамын!.. Нурланныд басындагы аса ауыр KacipeTTi куйд1 естк генде Сайраныд да кезшен жас парлап Kerri. Оды аяп, журеп елж1реп, кабыргасыныд кайысканы сонша, келшшек езш -ез1 токтата алмай бордай eruiin, солкылдап турып узак жылады... Нурлан кур сулдесш суйретт белмесше туннщ 6ip уагында эзер жеттй Келген бойда сылк eTin тесепне кулай Kerri. Ж уреп кысылып тынысы тарылды. 0 зеп ертене жаздап барады. Кеудесше KacipeT mepi уялап зарлана «ah» урады. 03iHin кемдкш, eMip бойы кор болган жастык OMipiH ойлаганда eciiieH танып, талыксып кетп. Ол epTeci жумыска келе алмады. Денесшщ кызуы кетерйлш, eKi шекеш солкылдап басы туеш барады. Бейшараныд жан азабы аз болгандай ещдп жерде мына дерттщ сап ете калуын карай кер. Алгашкы KyHi ол катты киналды. Ke3i ипнш бара жатып шошып оянды. Элдекандай шым-шы- тырык 6ip окигалар кезше елестеп ед мен тустщ ортасында шатасып жатыр. Сол 6ip кездепдей согысып журмш дейдй Жан ушырып лаулаган ерттщ iininae арпалысып журген- 170

дей болады. Енд1 б1рде топан су келш баскандай аса 6 ip дулей толкын домалатып агызып бара жатады езш. Ypefl- ленш шошына айкайлаган ез даусынан оз1 селк ете тусед! кейде. Нурланныц сыркаттанып калганын еспген достары оны дереу камкорлыкка алып, кемек керсете бастады. Шакы- рылган Aapirep де жйчттщ кеселш дал басып ештеце айта алмады. 03i де емханага бармаймын деп сарнап жатыр. Ертед-ак турып кететшш айтады. Эйтседе ол уш кун бойы нар сызбастан турмай жатты. Адам баласы ит жанды болады деген, эсте рас болар. Bip e3i осынша Kaciperri аркалап ymiHiiii кунi тесектен басын хетердх Азапка да, аштыкка да шыдап тур. Оныц сурынан адам шошырлык едь 0ц-тус жок, кур сулдеш калган. Tipi аруак дерсщ. Exi кез1 канталап кабагы iciHin кеткен. Бурын да азгын, урт eTi суалып жагы сорайып калыпты. 0 н> жуган шуберектей куп-ку болып бозарып шалынады. Ж т т т щ жанарындагы Tipmuiix ушкыны элдекашан ceHin калган секшдь 0 3 ih енд! ештене де кызыктыратын емес. Рухы пас, жуз1 жудеу, езш-ез1 азаптап уш кун бойы ол OMip жайлы, каншалыкты толганды десещзпн! «Ещр маган Т1рлштщ кереп канша?» деп те ойлаган куса болып. TinTi ретш тауып туннщ 6 ip мезплшде турып барып 6ip карацгы бурышка xipin асылып е л п а келген. Bipax жан тэтт1 екен. Bip кунп мынау жарык дуниеш киып тастап кете алмады. Мше, амалсыз басын кетерм калкиып отыр. Осыдан былай Нурланньщ кабагы ашылган емес. Мылкау адам T8pi3fli, тш н жутып койгандай Tipi жанга Tic жарып жак ашпайды. К,ашан керсен TyHepin, туксиген калпы сурланып жургеш. Арада еткен, кун жехсенб1 болатын. Нурлан е з бел- месшде мтап окып отырган-ды. Ол б1рде кггаптыц бетш жапты да элде 6ip нуктеге телм1ре карап, бед!рейген калпы отырып халды. Бугшге дей in езшщ 6ip жайды ескермей келгенше exiHin опык жедй Ойлап караса ушнен кеткел1 аттай exi жарым жыл болган екен. Сол жараланатын жы- лы кектемге салым 6ip рет хат салганы бар. Содан 6epi 6ip де 6 ip хат жазбапты. Муныц ел1, не Tipi екенд|й женшде уй imi мулде бейхабар еда. «О л бейшаралар не ойлап жур екен? — дед1 Нурлан 1штей жабырхап,— eKi хездер1 терт болып менщ жолыма карап отыр-ау, сорлылар!» Ж М т к,а- мыгып ауыр курсшдк Анасы, cyftiKTi Акжаркынын аяп кет- Ti. Ол дереу кагаз-каламын сайлап хат жазуга окталды. 171

бзш щ Tipi екенш, эйтеу1р бар екенш кагаз бетше туЫрмек болды. BipaK дэл не деп жазарын б1лмей дардарып калды. «Рас-ау, сонда не айтпакпын, не деп жазамын хатты?» деп ойлана бастады. Мугедекп!н, мынадай мусэшр халде сенщ кезще кершпм келмейдП» Деп жазса ше? Ж ш т бул ойын куптамады. Олай десе Акжаркын eMip бойы i3fley салып эурелену1 мумкш. Эуел1 тауып алуы да гажап емес. Егер баска б 1реудщ атынан хат жаздырып елш калды десе ше? Бул да кеципне конбады. К,уаныш деген улы бар емес пе. Tipi болса apaFa жылдар салып баласымен туб1нде 6ip кездесу! мумкш гой... Жазыкыз сэбидщ сагын сындырып «жет1м» атандыр- ганша axeci барын бше журсш, олай деуге де болмайды. А л сонда не деп жазуы керек. Нурлаиныц басы катып коп отырды. «Элде кун1 ертец-ак жет1п барсам ба екен? Сонда калай,— деп ойлады ол тары да езш-ез1 зорлап,— мен барамын, ел-журтпен KepiceMiH. Акжаркынньщ да алрашкы аптыгы басылып сабасына тусер. Bip сарынды семья т1рл1г1 басталар. Арада жылдар етер. Сонда жасы жиырма беске ani тола коймаран жап-жас эйелге койнында жаткан ер- кект1д жылуы жок, кара тастай куры сулдесш кушактап жатудыц каншалыкты азап екенш ойладыц ба сен? Бул корлыкка ол eMip бойы калай тезе алады. Кундерд1ц ку- н1нде менщ кез1мд1 ала 6epin, элде б1реумен кеньл косса ше?..» Оныц журеп зырк ете калды. Бейне 6ipey ине шаншып алрандай кан каксап ауырып Kerri, взепне от тускендей imi-6aybipbi ертенш куй1н1п барады. вне бойын гажайып 6ip кызганыш билеп алган. Кенет каны басына теуш, exi кулагы шыцылдап таре б т п калды. Мулде ecci3 куйде сенделт иен уйде KyHipeHin отыр. Ол элден уакытта eciH жиды. Акыры !штей шеш1мге келд1. «Бакытсыз болтан ез1м-ак болайын, ез1м-ак тартайын бул азапты. Акжаркын- ды ез1ммен 6ipre жылатып, жастык OMipiH кор кылмайын. Басына бостандык берей1н. Te«iH тапсын, бары жансын бейшараныц...» деп ойлады. Сейгп де каламсапты одтай- лап устап алдындагы кагазга карай шуйше бердi. К,агазга колыныц жакындай 6epreHi сол efli, элденеден TixciHin калгандай болды. Кенет денес1 шымырканып, аркасы то- дазыды. Саусактары калтырап, каламы колынан Tycin xerri. Алдындагы мына 6ip парак кагаз Акжаркын екеушщ ара- сынан жоргалап ететш сур жыландай кез1не 6ip турл1 суык KepiHfli. Bip кездег1 кулай суйген рашыктарды, 6ipeyi уш1н exiHinici жанын пида кылудан тайынбайтын асыл жандар- ды MSHrLniKKe ажыраткалы турран тажал осы ак кагаз сияктанып, Нурланга ол 6ip турл! Kepi эсер erri. K,aFa3 172

б ел не ойындагы жазулар туссе болды, Акжаркыннан айырылды дей бер. EHfliri жерде ол буран жок, мэцп жок- Жнзттщ тула бойы калтырап суынып KeTTi. К,ысылраны сонша мавдайынан ащы тер бурк ете туст1. в лш айырыл- майтын сушки жарына Tipi турып квз жазып калатын болганына камыгып, ж уйе-жуйеа босап кезше лыксып жас лрелдь Кезшде ол езш кайсар, батыл жнтг санайтын. K,a3ip мулде олай емес сиякты. Элде соцры уакытта кещ- лже каяу Tycin, жаны жасып жургещцктен бе, эйтеу1р ж!гераз, ынжык болып бара жаткан сек1лдй Болар-болмас нэрсеге тауы шагылып, кенйй жасып кажып отырраны. Ол 6ip сэт 03iH-e3i токтатып акылга келгендей болды. «Менщ муныма жол болсын,— деп ойлады iund сарайына уж- лш,— болтан icKe болаттай 6epiK бол демеунй ме еда. KeaiM жетш турган шындыкка, орнына келмейтж eKiHiurri кке бола ез1мд1-ез1м тауысып куса болганда кайтемш. Амал канша, кудай салды, мен кенд1м. Онан да хат жазайын. Сонда да жЫт ойындагысын кагаз бетше Tycipe алмай кепке дешн эурелендк К,анша киналса да ол акыры жаза бастады. Ауыл-аймактыц амандырын сурай келш, аз жардайын баяндап кетть «...Bip peTKi катты шайкаста жаумен сорысып журш, ауыр жараланып госпитальра туспм. Денемде сау-тамтык жок. катты жараландым. Bip аярымды KecTipin кемтар болып жаным калды. Осындай ауыр халде м е т уш-терт ай бойы госпитальда 6 ip MeftipiMfli эйел элпештеп барып-как- ты. Егер ол маран нарыз адамдык журепмен карап кам- корлык жасамаганда, мумюн менщ eMipiM сакталмас едь Мен ол адамра eMipiM удин карыздар болдым, Акжаркын. Сол карызымды етеу ушш онымен уйленш алдым. Сен айыпка буйыра керме, менН» BeTi булк етпестен осыншама eTipiKTi кисындатып жазганына корланып Нурлан жылап ж1бере жаздады. Егер куш тумаса, мундай азапты бастан кешер ме efli? Суттей уйып отырран семьясын ойрандап, жанындай жаксы KepeTiH Акжаркыинаи осылайша айыры- лар ма ед1? Жнчт езш-езг устай алмай едареп ж1бердь Иеп-иегше тимей солкылдап оцаша уйде кыстыга жылады. BipaK амал канша, кабыррасы кайысып каншалыкты зарла- ганымен Акжаркынды аяу керек болды буран. Жас адам- нын багын байлап, обал жасамай басына бостандык беруд1 ойлады. К,айб1р жетккендшшен солай erri дейсщ. Амалы- нын жоктырынан, мулде жоктырынан, мулде шарасызды- рынан, кан жылап отырып хатын аяктаута тырысты. — Менщ бул опасыз, каталдыгым ymiH лагнет айтар- сьщ. BipaK амалым не, кенд1м сенщ ол айтпарына. Озщнен

ен сонгы тшепм! Шешемд1 жылатпай туыстарымнын ко- лына тапсырарсыц. Балам Куанышты менен жат кыла керме! Мендей опасыз экес-i барын айта журш ecipepcin!..» деп хатын тамамдады да, жнтг С1лейш отырып калды. Адам баласыныц тез1м! деген кандай керемет десешзин? Нурлан осыншама киындыкка шыдап, мынадай ауыр, ка- cipeTTi кайгыны кара нардай кетерш турып жазган хатын жарына жолдады-ау, акыры. Хатты женелткеннен кешн онын иыгынан аса 6ip ауыр жук сыпырылып тускендей болып бойы жещлдеп калды. Ещц артына карал алацдай- тын ештене калган жок. Болды, 6api де 6irri. Акжаркын муныц хатын алган сон, 6ipa3 кун жылап-сыктайды. «Опа­ сыз, ант урган оцбаган!» дейд1 юнэлап. Сейтш журш будан кенЫ суиды да кундердщ 6ipiHAe элде б1реудщ етепнен устал уйленш кете барады. Нурланга да Keperi осы. Азап- танган e3i гана азаптансын, жазыксыз Акжаркынды 6ipre жылатпау муныц максаты. Ендеше ол оз максатын орын- дады. Осыдан бастап Нурлан еш алансыз жумысын гстей бердь Табигаттыц да айнымас, аумас ез жолы, ез ережеа болса керек. Жыл мезплдершщ бул елкеде 6 ip кун де сэл былай ауысып керген емес. Жазы жай шыгып, кысы ерте тусетш ежелп эдетшше биыл да таулы енфД1 кар басып улгердь Желтоксанныц орта шеншен бастап кун райы курт e3repin, жапалактап кар жауа бастаган. Биылгы кыстын катал болатын Typi бар. Айналасы 6 ip жумага жетпей-ак, бул аймакты белшеден кар басып калды. Аязы да кысып ба­ рады. «К,ыстыц басы кату болса, соны жаксы болады» деп улкендер ырым еткешмен, каз1р онша жайлы болмай тур. Суыкка эл1 KOHflire алмай малдын да, адамныц да зыкысы шыккан. Куздеп жиын-тер1ннен кешн эйелдердщ кепшийп уйде болатын. Сонда да колдары босап, етек-жецш кенге салып отырганы шамалы. К,ыс камытын кушттеп, отын-суын 83ip- леу1мен тынбай жур KenuiLniri. Акжаркын да карап оты- рмай, кун ара тауга барып отындык карагай кесш экеледк Кей кундер1 епзге шана жепп таудан карагайдын ку бутагын тасиды. Кун суыткалы 6epi Торгынныц кынкылы кебешп барады. Ею куннщ б1ршде басын кетере алмаи кара пешт1ц тубшде бук тусш жатып алатынды шыгарды. Баласыныц хабар-ошарсыз кеткеш оган оцай соккы емес-Ti. Акжаркын да куйеуш уайымдап iurreH тынып

таусылып жур. 8 cipece кемтрдщ xani мушкш едь Жасы улгайып калган карт адам уайым жеп, куш-туш кайгырган сайын, онан ары азып-тозып жогалып барады. Бурый да eTi кашкан тарамыс 6ixiMi бул кунде TinTi merin кеткен. CiHipiHe LniHin калган, 6ip Tipi эруак шуйкедей боп от басында 6ypicin отыр. Сонгы кезде 03i кеп сейлемейт!н болып алды. Бурынгыдай К,уанышты ермек кылып, онымен айналысудан да калып барады. Бар айтатыны Нурланньщ жайы. Кунше eKi-уш мезпл Акжаркынды мазалап: «Н ур- ланнан хат келд1 ме?» деп сурайды. Ауруы жанына канша батып жатса да, кемшр осы 6ip сезден жацылган емес, жэне оны умытпайды да. ByriH 03iHiH кеций тет1к KepiHeAi. Кешкурым тыска шыгып 6 ipa3 бой жазып келдь — Аяз катты болып тур екен. Жаурап кетпм гой теп,— деп ол текнр пешке жакындай Tycin, HTiHin келш отырды. Ею алаканын пешке карсалап колдарын 6ip-6ipiHe ыскылап кояды «Шынымен-ак бул Kici муздап отырган болар?» деген оймен Акжаркын дереу даладан отын экелш отты маздата жакты. К,арагайдыц аксецке, ку бутагы шы- тырлап жанганда кара пештщ ею 6yfiipi кып-кызыл боп балкып xeTTi. От кызуына шыдамай шепнш отырды. Kemxi шайдьщ дастарканында xeMnip apneni 6ip сез кып отырды. Б1рде ол: — Акжаркын шырапям! 0л!м бар да, каза бар деген. Бурын туган бурын елее, менщ кушм б т п калган шыгар. Алда-жалда мен!д кез1м жумылгандай болса, мына куш!кт1 SKeci келгенше жылатпай бак! — дед1 байсалды унмен. Акжаркын xeMnip сез1не жете мэн бермед1. «Мына Kici не айтып отыр, бул кай ce3i болды екен?» дед1 де койды. Арада 6ipa3 кундер eTTi. KeMnip кун сайын мендеп барады. Баласыньщ хабарсыздыгы дерт1н1ц ycTiHe дерт болып, сэры тесек болып мулде жатып калды. Акжаркын eHfli irn жиып корка бастаган. Торгын сыркаттанганнан 6epi керш1-коландар мен туыс-тугандары келш кун кургатпай оныц xoHwiH сурап туратын. Жун1сбай карт мунда TinTi кунде келетш. Шал 6yriH де сол кундеп уагында келд!. Торгынньщ касына таяп келш: — К,алай, T3yipcin бе? — дед1 каттырак дауыстап. Кем- nip 6yriH TinTi сэл едь Сейлеуге аузы келмей, ернш гана жыбырлатты. Шал оньщ б1лег1нен устап тамырын басты. Exi бшепн кезек-кезек устап, кез1н жумып дем1н !ш1не тартып узак отырды. Сейгп де 6ip кезде Акжаркынга карады. Шалдын эр кимылын бакылап отырган ол да елен етш: «не айтасыз, жэке?» дегендей ацырып калыпты. — Орта шыны су экелш1, карагым! — дед! шал. Ак- 175

жаркын лыпып барып лезде алып келдь Шыныдагы суды колына алып ол ш тей куб1рлей бастады. Анда-санда сура т е н т «сфу» деп кояды. Шалдыц бул дылыгына тусшбеген келшшек оган жалтактап карай бередь Элден уакытта Жушсбай ыдыстагы судыц бетш жауып кемтрдщ дасына койды. Сойтт1 де орнынан турып есжке беттедь Ауыз уйге шыра 6epin: — Жадагы иман су деген болады, карарым. Жан тэ- clniM кылар алдында урттатар болар,— дед1 Акжаркынра карап,— енд! дайындыгынды жасаганьщ жен, айналайын. — Дайындыгы Heci, ата? — дейд1 келшшек Жушсбайра шошына карап. — Эй баламысын, деген! — деп сэл кынжылды да, ту- расын айтты,— кемтр енд! мал болмайды. Ана Сэрсемб1 мен Жумабайды шакырт. К ез! прйлнде Kepin калсын кем- nipAi. Сейт балам, мен де 6 ip айналып келемж. — Жушсбай айтып отырран exi шал Торрынньщ жакын кайынагалары едь Екеушщ де жасы сексеннен асып кеткен карт адамдар. К,устай ушып барып Акжаркын кемп1рдщ жакын туыс- кандарына хабарларан. —- Апам сэл болып, жен тартып жатыр,— дейд| жы- ларман болып. — Е-е, карагым-ай, ажалдыц тырнарынан KiM кашып кутылган дейсщ. Ол бейшараныц да талканы таусылар мезгш жетп де,— деп Сэрсемб1 шал орнынан сиыршылап арен турекелдь К,олы калтырап, тобылгы таяктыц имек басын сырымдап зорра устап тур. Туске таяу бул уйге шал-кемшр жиналды. Bapi 6Lnin к е л т отырса да, Торрынньщ кещлш сураган болып, «калай TayipMiciH?» деп кояды кец1рдегш созып. Кемшрде ун жок. Акжаркынньщ да eci шырып зыр жуггрш жур. BeciH ауа кемп1р талыкси бердк Коз1 шунфешп iHine Kipin кеткен, жанары cenin барады. TLni байланып жен тартып жатыр. С е й тл жатып о л жулдыз шыга жан тэсипм болды. Жа- кын-жамагайындары TipuiLniriHAeri жаксылырын айтып, 6i- раз жылап-сыктаран болды. Кемшрге шын жаны ашып, егш п жылаган Акжаркын едь взш сондай элпештеп, улкен кызындай кып бакканыи, Нурланы жокта акылшысы бол- ранын айтып. — К,айран апам-ау, 61ЗД1 тастап кеткешц бе осыпай? Ен болмаса Нурланьщ к е л т колынан 6ip уыс топырак та сала алмады-ау, апашым! — деп ен!регенде бук1л ел жылады. Ертесшде ауыл адамдары жиналып м э й г т арулап ту- 176

рып мэдплж мекен1не апарып койды. Ел-журты, туыстары кол ушын 6epin, маркумныд жетшгш, кыркын бердь Алгашкы кундер! ушнде Kici кара болып, Акжаркын ештенеni байкамаган екен. Кересесш ол кетшрек кердь К,уаныш eKeyi шошайып жалгыз калган кундерде елепзш TinTi отыра алмай журдь Кшкентай бала оран каншалыкты ес болсын, кеш Kipce болды еледдеп шошып отырады. Терт кереге тамныц эр бурышынан аузын ашкан ажал мен элдекандай кубыжык шыга келетждей болып ез уш е з1не ypeiiai, суеты кершедь Кдусаган icapi кемшр болса да Торрынныд кезшде карайып каеында огырганы Акжаркын- Fa улкен суйеу, дэтке куат екен. Ол барда уйд1 де, баланы да ойламайтын. Бар еЫл-дерт1, арманы 6 ip рана Нурлан болушы едй Енд1, мше, барлык дуние 6ip езше карап тур. TinTi, Акжаркын езш далада калгандай панасыз сезшш жур. Расында да, оран ете киын болган-ды. Акыры ол тундерде жалгыз жата алмайтын болран сод, кайын ата- ларыныд уйшен кшкентай кыздарды uiecripin келш жатып журдь Содры кезде Акжаркын тым жудеп, азып кетш еда. Иен уйде жалрыз e3i отырып кун узакка Нурланныц жайын уайымдайды. Жаман айтпай, жаксы жок, олай-булай бо­ лып кетсе, менщ eHfliri кушм не болады деп езшен-ез1 таусылып, жогалып барады. Хат-хабар болмаганына мше- ки eKi жылдан асып бара жатыр. «Егер Tipi болса, осы уакытка дешн 6ip жапырак хат салар ед1 гой», деп кейде келедкесшен ypxin шошына бередь Осынша уакыт хабар болмаганына карап iiu жиятын болып жур. Дегенмен дэтке куат боларлык мардымсыз 6ip умгт езш алдаусыратады. «Эйтеу1р элпндей суык хабар жок кой езшен» деген ду- дэмал 6ip думген ой рана демеу болады. Зарырумен арада айлар eTin жатты. Какаран карлы кыс eTin, кектем шыгып калган. Жер алашубарланып, кар epin жаткан-ды. Эйтсе де, ерте кектемнщ кара суыгы калтырап денедд1 тодазытады. Акжаркын eeix алдында отын жарып жаткан. Дарба- задан хат тасушы эйел келш: — Шуйшил, Акжаркын! — дед!, даусы жаркын шык- ты,— куйеу1мнен хат келмед1 деп журунй едщ, Miне, саган хат. Нурланныд e3i жазыпты,— дейд: куанранынан ыржи- ып кулш турып. Мына созд! еетшенде Акжаркынныц жу- peri токтап кала жаздады. 0 з кулагына e3i сенбегендей эйелдщ бетше карап адырып калыпты. Буын-буыны курып аягын баса алатын емес. К,орыккан мен куанран б iрдей деген, кезшен жас та шыгып кетш едк Ол эзер басып

барып эйелдщ колынан хатты алды. Колы калтырап уш бурышты Т1лдей кагазды зорга устады. — Шушнпймд! дайындап кой — дед1 де эйел жецже — Шушншщ дайын женеше, ракмет! — деп Акжаркын мэз болып кала бердь Келжшек куаныштан тасып тур. «Жаным-ай, Tipi екен-ау! Бар екен гой ем1рде, менщ багыма!» — дейд1 куб1рлеп. К,олындагы кагазды соншалык- ты KyflipeT тутып, аялай *сипап кояды. Ол уйге карай тез-тез басып асыгып xipfli де, тер алдында ойнап отырран Куанышты кушактай алды. — Мшеки, жаным, хат келд! сенщ экецнен! Кердщ бе, мына хатты? — деп баланыц бетшен шешлдете суйш-суйш алды. Бул кезде Куаныштьщ exi жарым жаска келш калган шары едь Тип де шырып калган, аярын апыл-тапыл басып жур. Шешесшщ бул куанышын дэл басып урына койма- ранымен, бала оныц бауырына тыгылып TeciH аймалап жатыр. Акжаркын дереу хаттьщ буктеу1н ашып асыга оки бастады. Кагаздын бетшдеп эр 6ip жол жазуга сонша тесшп, аныктап турып кез жупртедь Келшшек хаттьщ орта тусынан ары карай окыганда 6ip турл1 кез шарасы улкейш, жуз1 сурланып кета. Соцры жагындагы «баска адамга уйленш кетам...» деген жазуларды окыганда тебе- сшен жай тускендей сшейш отырып калды. Ол колындагы кагазды лактырып ж1берш К,уанышты кушактай алды. вщ ерт еипргендей карауытып, сазарып кеткен. «Онбаган жа- уыз, опасыз!» дейд1 TicTeHin. Сейта де ол солкылдап жылап ж1бердь Не болганын байыптай алмаган бала жал- тактап анасына карай бередь Нурланнын бул хабары Акжаркынра ете ауыр соккы болды. Былай да жаны жасып, азаптанып журген оныц белш yein кеткендей болып тиген-дь Мунда да ол жеткш журген жок-ты. Ес тутатын KeMnip болса рой xe3i жумы- лып, о дуниел1 болып кета. 0м1ршщ ендоп бар Tiperi санап журген Нурланнан келш турран хаттьщ сикын карай кер. Келжшек: «Нурлан ушш ем1рдщ кандай азапты, ауырлы- рына теземш,— деп ойлайтын, эйтеу1р майданнан Tipi келш кез1ме 6ip KepiHce, мундагы керген мехнатым 6ip кунпдей болмас едо-ayl» деп армандайтын. Куйеу1мнен осындай хат аламын деп эсте ойламапты. Уш уйыктаса тусше юрмейтш жардай efli бул. Акжаркын iurreft кусаланып, ертене жаздап тур. «Неткен жауыздык. Кандай журеказ адам едй — дей- fli зыгырданы кайнап,— бул адам баласы деген опасыз болады екен гой. д м 1р т д е п 6ip адам адал болса, мен ушш осы Нурлан адал шыгар деп ойлаушы ед1м. Онбаган, азрынньщ жазып отырран хатын кара уялмай!..» Акжаркын 6 ip кун, 6ip тун уйшен шыкпай бук тусш 178

жатып калды. Куйжтенгеш сонша 6ip туннщ шшще-ак сылынып тусть Бурын да азып-тозып журген, куйаз жан Tiirri куйреп калып едь Сол куннщ ертеанде бул уйге Жумабай шалдьщ KeMnipi келе калган. Есйстен юрген ол тердщ алдында сулап жаткан келшшект! Kepin шошып — Кетек, мунысы Heci! Акжаркын-ау, жайша жатыр- сьщ ба айналайын? — деп оньщ касына таяп келген кемп1р оц жок, туе жок, суп-сур болып куарып жаткан келшшект1 кергенде одан бетер зэреш ушты. — Бе^м-ау, саган не болган? 03i4 аурып калганнан саумысьщ? — дейд1 шошынып. Акжаркын yHci3 басын ке- Tepin, 6ip колымен жер Tipen, кеудесш эзер тжтедь Кешел1 6epi 6ip тушр дэм таткан жок. Ерш кезерш, тглш жалай бередь Миы аузына тусердей болып тебеа зырк-зырк етедь KeMnip оныц жанын коймады. — Айтсайшы айналайын-ау, кай жерщ ауырады? — деп такуарлап болмады. Сэлден соц Акжаркын тшге келш Нурланнан келген хаттыд мэн-жайын тус1нд!рд1... — Кетек, не дейд1, сумдык, бет1м-ай! Маскара гой мынау, солай да бола ма екен? Елде жокты шыгарып уй-жайы бар, катын баласы бар адам да аты-жеш жок 6ipeyre уйлене ме екен? — деп KeMnip буркылдап урсып жур. Акжаркыннын айтканына сенерш де, сенбес1н де бшмей отыр. — Кой epi, eTipiK болар. Ол баладан мундай кылык шыкса сумдык болды дей бер,— дед1 KefticTiK 6 Lnflipin. Отыз т1стен шыккан сез отыз рулы елге кетеэтн сиякты, Эс1мжан KeMnip бул уйден шыкпай жатып-ак бул хабар алакандай ауылга тарап 6iTTi. Кешке карай бул уйге жакын-туыстардан 6ipa3 жиналып кел1п, Акжаркынды ор- тага алып отырып хатты бастан-аяк окып шыкты. — Апырай-э, бул баладан мундайды KiM куткен! Кайтып кана дэт1 шыдап жазды екен мына хатты бэтшагарыц! — дес1п жиналгандар жагасын устады. 0 з баласынан артык санамаса кем кермейин аяулы кел1ш Акжаркынга не айтарын бшмей Сэрсемб! карт тосылып отыр. «Кайран бала, колымыздан шыгып кетет1н бол- ды-ау!» деген eKiHim бар кекей1нде. Bip кезде Жумабай шал сезге араласты. — Карагым, Акжаркын,— дед1 ол жотк1р1н1п койып,— сенен айналайын! Сеш тапкан ананнан айналайын! Ашы- мызга айналып, тогымызга толганган, жаманымызды жа- сырып, жаксымызды асырган, кол-аягымызга жаккан 6 ip аяулы кутты келш ед1ц. К,айтей1н, амалым бар ма кудайга. 179

Мына ит итт1к жасап отыр. Оныц бул кылыгына 6i3 де ж еп с т отырганымыз жок. Мына б1здщ елмегетмиз кара жер болып, жерге Kipepre TeciK таппай отырмыз, карагым. EKi елдщ алдында 6i3fli жерге каратып, эруак-кудайга шет кып отырганын кермейсщ бе, мына ант урган кызталактьщ! Оныц бул HTTiriH сен ту лл , менщ ез1м кеппрмеймш! — деп шал жудырыгымен жерд! туйш-туйш ж1бердь Шалды ашу кысып шыдай алмай отыр. Боз кыраудай агарган сакал- шашы ттрейш , кабагы туксиш кеткен. Дэл каз1р Нурлан кез1не кершер болса, канатын комдаган Kspi кырандай шуйипп, тут1п тастайтын Typi бар. Шал сезш ары карай жалгастырды. — Ол ит, ол текс1з болды. Ол сенен кеткен жок, мына б1зден де kerri ендь Ол 6 ip mipireH жумыртка. Барынан жогы, ашынан тогы. Оныц 6i3re енд1 Keperi жок,— деп зшдене сейлеп отыр. Шалдыц езше болысып, жанашыр болып отырганына кеций босап Акжаркын орамалыньщ ушымен жасаураган кезш суртп. — Жылама! — дед! шал катуланып,— кудай жылатпа- сын, адамньщ жылатканы ештене етпейдь Алдыцдагы Ку- анышьщ турганда сен дсылауга THicTi емессщ. Ол катын алса, сен де уйлен енд1 6ipeyre. Басыц жерге жетш турган жок. Э т-ак ез тенвд! табасыц. Журттьщ 6spi Жумабай шалдыц свзше корыган-ды. — взщ б!л, айналайын. Сен не десец 613 соган ма- кулмыз. Отырамын десец, от жаккан жерщ, уйрешскен елщ, мше. Жок, куйеуге шыгамын десец жэне езщ 61л, бетщнен какпаймыз. — Терк1н1ме кетемш десец де енд1 саган улыксат, карагым! — десш бул елдщ Kopi-жасы (мрдей Акжаркын- ныц сойылын соккан. Сонымен ещцп бар эцпмеш муныц езше калдырып жиналгандар тарап KeTTi. Ж урт кеткен соц, Акжаркын кеп ойланды. Кешеп куйш-жанып, суйш косылган Нурланныц буган icTen отырганы мынау. Ал баска 6ipey муныц басына каншалыкты шамшырак жага кояр дейсщ. Ойланып караса, еркек атаулыдан опасыз журт жок екен бул жалганда. Олай болса е н д т жерде т э щ р т еркектщ карасын керсетпей-ак койсын маган. «Мунда калганда кайтемш? Эр ммге 6ip кез туртю боп жургенше, еамнщ барында ел1мд1 табайын. К,айтып келдщ деп епним менщ бепме салык кыла коймас. Анамныц iuiiHe сыйган баласымын, сыртына теп снятый шыгармын. Ке- тейш бул жердей.» Акжаркын осы байламга токтаган. Арада 6ipa3 кун еткен соц, журт жиналып баласы eKeyiH уй-жайымен теркшше Kemipin апарып кондырып кайтты. 180

...Ол орнынан турмад болып умтылып едд басын жа- стыдтан ала алмады. Кеудесш кетерсе болды, басы зецш Ke3i дарауытты. Миы аузына тусердей Te6eci зырд ете далды. «Ой-й, жаным-ай!» дед1 сыркат куйзелш. Уш де кемесш, тым элс!з ес-плди Содан кейш де ол канша уадыт дыбырсыз жатданын шамалай алмады. Эйтеу1р 6ip кезде езш-ез1 куштеп басын кетерди Е м колын тесектщ жад- тауына Tipen кекжиген далпы ептеп турегелдь Мунан Kepi даттырад димыл жасасам басым тагы ауырып далар деп дорыдты. К,ордатынындай бар. Кейде 6 ip одыс дозгалса миы солд ете туседк Бас-суйеп айырылып кетердей Te6eci дан дадсап, кезшщ алды суырып жеп дояды. Жод, бул жолы пэлендей катер тене доймады. Жаны 6ip сэт терезе тауып тыныстап отыр. Шым-шымдап бойына эл жинала бастаган секции. 0зш кэдшпдей дуатты сезшедь Keni.ii де кетерь лш, серпйип далгандай болды. «Эй, ду жан-ай!» дед! ол штей ойга далып. Неше куннен 6epi кезшен бул-бул ушкан TipuiuiiK сеулесшщ дайтадан жылт етш Kepimc бергендей болранына imi жылыды. Ол енд1 терезеден тысда дез салды. Баганагы 6ip эз1рде аспан ашыд сиядты едь Кун булттана бастаган ба далай, дала бульщгыр тартып 6ip турл1 куцпрттетп кершдь Ж ел тура бастаган секций. Агаш басы тецселш жапырадтар судыр дагады. 1лезде жадбыр себеледк Уйытдыган жел баданадай ipi тамшылар эйнепне экелш буркш-буркт ж!берд1. Элден уадытта эуенш тузеп алгандай дара несер селдете тегш кеттй Жагы суалып, кос жанары шуч!рейген, егделеу, датпа дара Kici ад тесектщ устшде демщщ отыр. Ауру мендеткен азапты жанныц жудеу ж уз1нен айыдпас мун, даЫрет табы бипнедк 0 Kneci дабыиып, дем1 жетпей дысылатын тэр1зд1. Танауы дусырылып алдына тыныстайды. Элдеб1р жер1 шаншып кете ме, элсш-элсш дабагы шытылып ауырсына дымсынып дояды. Bip уыс боп дурысдан душыд бетш эж1м сызыдтары торлаган айгыз-айгыз. Басы да аппад кудай, ретаз жыгылган уяндау селд1р шашы уйпаладтанып су- рецс1з кершедь Бейшараньщ жудегеш соншалыд денесшде дырым ст жод, ду суйеп салдырап далыпты. Мурны дон- диып, дез шарасы улкешп кеткен, аларып шалынады. ЦПркш, шыбын жан-ай десейшП Сонда да ол иршшктен, мынау жарыд дуниеден у м т н узер емес. Тыстагы ад жацбырдан кезш алмай TeviMipin отыр. Бул — Нурлан едй Bip кезде курен аттын дулагында ойнаган ер тулгалы, нур

жузд1 сулуша ж т т осы болатын. Адам да матадай улб1реп тозады екен. Онын ауыр тагдыры, басындагы cofuc салган Kaciperri, кайгылы дерт акыры муны нендей куйге ушы- раткан десешзип! Мына сикына карап заманында жнтгтщ султаны болтан, Акжаркындай ару кмзга гашык болган Нурлан осы дегенге сенгщ келмейдь Ол далага телимрт калыпты. CipKipereH кара несер еш толассыз тегт тур. Кенет Нурланнын KeKiperi шерге толып, 6ip турл1 жаны жасып, кец1л1 кулазыды. Кезше жас ipKuiin, даладагы KepinicKe елж1реп, муцдана карады. Осы сэт ол езш куйын coFbin еткендей сезшдк Жан дуниеп Te6ipeHin элей-тулей буырканып Kerri. Сол-ак екен iurreft 6ip алау тутанып, журен сыздап тула бойын езгеше 6ip сагыныш билеп бара жатты. Туып ескен жер, кузар таулы карагайлы елке каздай пзинп кез алдына тура калды. Ойлап караса, муныд да кезшде ете 6ip бакытты балалык шагы болган екен. Осындай жауынды кундер1 балагын изес1не дейш Typin алып калын бала ауыл сыртындагы кегалга шыгып асыр салып ойнаушы ед1. Нурлан кез ушында, сонау 6 ip алые киянда калган кам-кайгысыз, армансыз еткен асыл кундер1н есше алды. Bapi де KyHi кешепдей кек1репнде сайрап тур. Апыр-ау, мунан бурын ол не кып есше ал- маган, неге ойланбаган? Ещц б1рде оган асыл анасы Торгынньщ бейнес1 елее берд1. «К,ульшым-ау, осы сен кайда кет1п калдыц?» дегендей решшпен т1я кататын тэ- р1здь Анасы сорлы шуйкедей боп шеж1п кеткен екен дейд1. Жасы жетш, KapLaiK жедген зауал шагында «опасыз» болган улы мен капияда айырылып калган Акжаркыннын KyftiriH тартып зарлап журген сиякты елее беред1. Нурлан тесепнен турып кеткен1н байкамай калды. Та- гатсыздана, асыгыс турде апыл-гупыл KHiHin жатыр. Дэл каз1р аулына ж ур т кетет1н адам сек1пд1. Тесектщ аяк жагында суйеул1 турган балдагына кол соза 6epreHi сол efli, кез1 карауытып дуние шыр айналып Kemin бара жатты. Басы дыц eTin, кулагы тунып Kerri. Журен кысылып, талыксып бара жатканын сезген ол дереу тесекнн бала- гынан устай алды. Аяк-колы калтырап, дэрменс1з куйде тенсел1п тур. К,ысылганы соншалык, мандайынан суык тер бурк ете калды. Ол суйретипп кел1п тесепне кеуделей кулап TycTi. Осы кезде дэр1гер кыз да келin калган-ды. Ол сыркатты дереу оцынан жаткызып аузына дэр1 тамызды. Мурнына да элденеш HicKeTin жатты. Нурланныц ауруханада жатканына айдан асып кал­ ган-ды. Кешнп жылдары денсаулыгы курт темендеп жш- жи1 аурып калатын болып жур. К,ан кысымы кетер!л1п, ■82

журеп кагатын 6 ip дертке шалдыккан. Кезшдеп теплген кан, кешлген аяк каншама жылдар боны жуйкеш жукар- тдан кемдж, Mine, осыиыц барлыгы айналып келш бугаи дерт болып жабыскан. Жасамал тарткан шагында журе- пнен устап турганын кермейсщ бе, шенгелдеп. «KiM б1лсм, осы 6ip сыркаттан айыгамын ба, жок па?» деп 03i де кеп ойланатын болып жур. Жасы улгайган сайын адамга жан тэта боп керше ме калай, соцп>1 кезде eMip жайлы, TipmuiiK жайлы катты толганатын болып алды e3i де. Бул жолы Нурланныц катты жыгылганы рас едь Алгашкы кезде ес-тусс1з кулап калран. Дегенмен кун сайын сыркатыньщ бет! 6epi карап Tayip тартып келедк Батпандап жабыскан дерт мыскалдап болса да жещлдей бастаган. BepTin келе 6ip ауык басын кетерш тесегшде калкиып отыратын болды. Дэршердщ улыксатымен белме iiuiH.ie аздап журе алатын халге жеткен. Аурудан б1ршама айыкканымен, ецсесш ез- ген 6ip ауыр ойдан соцгы кезде Нурлан арыла алмай-ак койды. Журсе-турса ойынан туган жер, от жаккан сол 6ip шанырак шыкпайды. Ocipece анасы жайлы катты аландай- тын болып жур. «Осынша жыл ел1, не Tipi екенш де б!лмепп1н-ау!» деп iuiKyca болады. 03i кеткенде анасыныц жасы елуден асып калган шагы едй Бул кундер1 мыктаса жетп1ске келген шыгар. «Ден!-карны сау болса, жетшс деген Kapwix пе Taftipi, эй Tipi болар мумюн» деп уинтте- Hefli. Сол кезде eKiHmi бушрден 6ip эзэзш кекес1нд1 ой муны муй1здеп 3apeciH алады. «К,айдан Tipi болсын. К,ан- шалыкты жаны cipi болса да, куй1ктен елген шыгар», деп оны табалап турган сияктанады. Осы сэт ол ез-оз1нен жасып, мудайып калады. Аяулы анасын арулап кеме ал- маганына, ен болмаса колыхан 6ip уыс топырак сала алмаганына корланып, ок1н1штен ертен1п кете жаздайды. Енд1 б1рде аяулы жары Акжаркын, кермеген улы Куаныш елестейд1 кез1не. «Мейл1 гой, Акжаркын тедш тапкан шы­ гар, бакытты болсын»,— деп ойлайды ол журеп сыз- дап,— ал Куаныш менщ балам емес пе? Артында калган туягы бар, шацырагынын тутшж тутетер урпагы бар деген сол емес пе? Ендеше мен калай елуге тш стн. Осы сэт Нурлан 03iH-e3i сондай жек Kepin кетп. «Неткен дэрмен- ci3, сорлы ед1м!» деп к!нэлады ол ез1н сонша жазгырып. «Апыр-ау, осы уакытка дешн баламды неге тауып алмай журмш. Калайша оньщ мандайынан 6ip шскеуге асыкпа- ганмын. Кез1нде неге солай жасаганымды, жатагымнан 6e3iHin канша жылдар бойына кашкын болган бакытсыз- дыгымды айтып, Акжаркынныц алдында неге акталмай- мын?..» Осынау ойлар оньщ тагатын тауысып б1ткен. Егер 183

канаты болса дэл каз1р терезеден ушып шырып аулына карай caMFap ед1. Нурлан езшщ осынша жыл бул жерде калай шыдап жургешне танданады. К,андай тас журек, катыгез адам едь 1штен шыккан шубар жылан емес пе, перзентш керуге калай асыкпаган бул. «Топырактан тыс- кары болса, К,уанышым биыл он сепзге келедк— деп ойла- ды ол йптей есеп жасап,— азамат болтан жок па? — Оныц журег1 жанып кете жаздады,— жар кызыгын коре алма- ранмен, азамат болган улымды аялай кушып бетшен 6ip суйе алмаган мен неткен сорлы ед1м!» деп налыды Нурлан капаланып. Ол кос колымен басын суйеп отырып калды. Эйтеу1р осы рет жаны калып ауруынан жазылар болса, бул арада 6ip кун де турактамайтыны анык. Bip ax сыркаты тез арада айыга коймады. Кесел1 мендеп ею айра жуык жатып калды. Жаз ортасына дейпн емделген ол кундердщ б1ржде сауырып шыкты-ау акыры. Ауруханадан босаран бойы ба- стыктарына келш жардайын айтты. Оньщ бул тюрже ешюм де карсы болран жок. втшшйн кабылдап, жумыстан босануына мумюндж жасады. Жумыс орнымен есеп-кисап жасаскан куннщ ертецшде-ак Нурлан жолра шыккан. Эуе жолымен журуге жардайы болмай поезбен келедь Бет алысы Алматы, одан ары муз курсанган акбас шыцдары аспан TipereH таулы елке, таныс мекен. Кждж каны тамган туган жер1, ез аулы. Алматыда ею кун еру болран ол 6 yriHri тацды уйкысыз атырды. KeHwi алып-ушып элденеге елег1зи беред1. Bip кездег1 тайга MiHin, тайынша куалаган, суын imin, ауасы- мен тыныстаран касиетт1 мекенге тез жетуге асыгьш ушар- га канаты болмай жатыр.Мундай да узак тач болар ма? Ауык-ауык сагатына карап кояды. Сагат т ш де касарысып баяу жылжитын тэр1зд1. Не керек, 6ip кезде тач рауан- дады. К,ос терезе сэулеленгенде-ак ол орнынан турып ки1не бастады. Оны-мунысын жинастырып автобус журет1н жер- ге карай аячдап келед1. Эл1 де жерге жарык толык тусе коймаган шак, ертечг! елеч-алач- Ею ара оншалыкты алые емес-Ti. Бул келгенде станция мачында бейсауат журген 6 ipa3 адамдар карсы ушырасты. Кейб1реулер1н1ч пошымы кыр казарыма уксайды. Жаз ортасы болса да, шекпен1нщ eTeri шубатылып, басындары ак калпагы милырына Tycin кеткен. «Мен сек1пд1 жол кутш журген адам-ау, шамасы. К,ай жакка барады екен, жен сурасам ба екен?>> — деп Нурлан октал bin тур. Ол да муньщ ойын туеше койгандай жалтак-жалтак карап кояды. К,ала т1рл1п тачмен таласып оянып кеткен. Кешелерде агылран машина, ацдыздаган жаяулар шогыры лек-лек 184

болып шубыра бастады. Шыгыс кекжиект1 алкызыл HypFa малып кун шыгып келедк Кеп етпей жолаушылар авто- буска отыра бастады. Нурлан вз орнына к е л л жайгасты. Элпнде керген узын шаланды казак дэл муньщ касына к е л л отырды. «Жолымыз 6 ip екен», дел Нурлан штей куанып калды. Ол да сезге сарац, туйык адам кершедь Жай Faна ерш жыбырлап амандасканы болмаса, б1рден сейлесш кетпедь Нурлан да ез1мен-ез1 болып отыра бердь Кун K63i аркан бойы кетерьлгенде, каладан шыккан кек тумсык автобус шыгыска карай бет тузедь KepiM даланыц жон аркасын таспадай т1пген асфальт жол аш iuieKuie шубатылып, Жолаушыларды алыска мецзейдь Б1рте-б1рте кун кыза бастады. Кайсыб1реулер терезеш ашып, омыра- уьш агытып желпшш отыр. Пысынай бастаган сон, Нурлан да плащын шешш колына алды. К,асындагы былк етер емес. Шапаныньщ етепмен кос Ti3eciH кымтай жауып, ею жецш каусырынган куш шаншылып отыр. Нурлан OFaH кезш1н астымен элсш-элсш карал кояды. 03i элденеге абыржып, ауыр ойда отырган тзр1зд1. Кальщ кабагы тук- сит, ашандау сургылт жуз1 Tynepin шалынады. Жас ша- масы Нурланнан мушел жасы улкен кершей. Элде сакал- муртын ерте ж1берген сон да, солай ещ ескшеу ме, шм бшсш? Bip кундж жолдыц теч жартысына жеткенде жола­ ушылар 6ip бекеттен тамактанура аялдады. Ертеден 6epi 6ipre келе жаткан сон, жуз таныс болып 6ipiHe-6ipi жылы ушырай бастаган. Кемеге мшгеншн жаны 6ip. Булар да 6ip уйдщ адамдарындай баска журттан езгешелешп, itirreii одактасатын кершедь Араларындагы улкендерд1 сыйлап, жасы Kiuiuiepi жол 6epin тур. Кун ыстыкта каткаксып, шел1ркеп келген жолаушылар сусын iiuin, аукаттанып жу- рек жал гады. Тамактанып эл жинагандж! ме, квпшЫгь HiH-ак кабагы ашылып жадырап калды. Bip-6 ipiMeH тш катысып сейлесш отыр. Нурлан да элп узын шапанды жол cepiriHeH жен сураган. — Аксакал, кай туган боласыз? — Бэйсешттн. — Оу, онда маган нагашы болады екенйз. Ныспьщыз KiM? — Батырхан. Нурлан ойланып калды. Мына ккдшч аты таныс сияк- ты. «Апыр-ау, бул кай Батырхан болды екен?» Нурлан оньщ жузше сэл салып барлай карады. Бет бейнесшен таныстык 13дейдь Бала кушнде «сайыскер, палуан Батыр­ хан» деген-fli ecTyi бартугын. Bip жолы улы жиында

керген сиякты едь А л esi азамат болып ат жалын тартып мшгеннен кешн онымен кездеспегеж есшде. «Ci3 элп сайыскер Батырхан емесшз бе?» дей бергеш сол едк оныц ойын cepiri бол in Kerri. — взщ ммсщ, кайдан келе жатырсыд? — Е-ей адсадал, менщ жэшм ез алдында 6ip узак хикая,— деп Нурлан 'курсшш койды. — Т1птен жаксы, кайта жол кыскарады,— деп Батыр­ хан муны тыцдайтын ьщгай бигдордь — Атым — Нурлан, агасы. К,арабулакта туып-ecTiM. 41-mi жылы герман согысына кетш алланын жазуы екен, ауыл жакка дэм тартпай 6ip киырда калып койдым. Содан, м1не, он сепз жыл сыртта ж у р л кайтып келе жаткан бет1м Бейтаныс жолаушыра тупи сырыи ашпаганымен, Нур­ лан езшщ аягынан айырылган мугедектш тарихынан 6ip шама эдг1мелеп бердь Жолдасыныд аянышты халш ecTi- генде, Батырханнын да буран 6yftperi бурып жаны ашыды. — Е-е, шырак, юмшд аты-лауы аман калды дейсщ, ол ладнан. Мен де 6ipre туган уш б!рдей бауырымнан айыры- лып, сорлап калганмын,— дед1 буран мунын шарып. Айту- ында, езшщ сол жылдары аттан жырылып аяры м е р т ед 1 де, сорыскэ бара алмай калады. Сезден сез туып екеушщ вцпмеа жарасып келед1 Нурланныц элгшдеп ойы рас боп шыкты. Бул баяры сайыскер, палуан Батырхан екен. Сотые жылдары 6ip ауылда кэд1мгщей басшы кызметте болган кершедк Батырхан муныц уй imiH тугел танып отыр. Экесшщ де кезш KepinTi, узедгшес журш саркытын iminTi. Нурлан анасыныд кайтыс болганын жол-женекей осы Ба- тырханнан ecTifli. Шешенщ жеш белек екен. Жасы келш калса да ана алдында бул ani бала емес пе, кабыргасы кайысып eMipi ексщк Журеп езиип, кезше жас ipKWfli. 03i де штей memeciH eaflire жоритын. Эйтсе де аныгын, казасын есту OFaH одайра сокпады. Ойына эр нэрсе тусш, imi-бауыры езглш жасып келедь Эттед онаша жер болса «анашым-ау, кара орманым, cyfteyiM-ay!..» деп адырап турып erlnin 6ip жылар efli, нпркш. Дауыс шырара алмаранымен, ол штей жылап келедь Нурланньщ сьщайын таныран Батырхан оран кен<л айтып жубаткан болды. — Эке-шешесш KiM жанына бадланып жур дейсщ, шырак. Болган кке болаттай 6epiK болган жен. влмесе ата-бабамыз кайда Kerri дейсщ. Тумак болганда, елмек те бар. Алладан арт жаксылыгын сура одан да,— деп токтау айтты. Ел кулагы елу деген емес пе, кезждег1

Акжаркынмен екеушщ арасындагы жайдан да Батырхан- нын хабары бартын-ды. Б1рак ол бул жоншде сез козга- мады. Шешесшщ казасын естш, былай да жаны жасып, жудеп келе жаткан гарып адамды онан сайын кажыткысы келмеда. Тек онын e3i сураган эдпмеа женшде кыска-кыс- ка жауаптасып, жен айтып келёдк Нурлан 03i кеткеннен 6epi ел жагдайын, ауыл амандыгын ecTin 6 ip жасап калды. Ауылдагы ендп-i жанашыры ет-бауыр емшектес жакыны жалгыз anxeci — Науаттьщ да амандыгын осы Батырхан- ньщ аузынан естщк Айтуында, оныц да Kyfteyi согыстан оралмапты. 03i шиеттей балалы-шагалы болатын. Сол балаларыньщ алды ер ж етт, мунда гана бел к етерт журт санатына косыла бастаган сиякты. Жер апшысын куырган кок тумсык автобус алга карай зымырап келедь Т1збехтелген талай таулар мен дедес-кы- раттар, ушы-киырсыз жазык дала дедгелешп арт жакта калып барады. Ертеден шапса кешке озган куатты келж жер шетше болса да жетпей тынбайтын туpi бар. Кед молынаи 6ip кундж жолды аман-есен басып етш, м!неки, аудан орталыгына да жакындап калды. Ел шет1 хершгенде Нурлан жан-жагына карагыштап еледдей бастады. Жасы- нан канык болган таныс мекен жылы ушырап кезше оттай басылады. Бул араныд эр тасы, эр бутасына дейш, ой-шудкыр, взен суына дей1н жадында сактаулы-тупян. Адам баласы жер-жады болады деген эсте рас болса керек. Буйраттанган xerLriflip, карагайлы таудыд етегше орналаскан, сонау алыстан булдырап шалынган ез аулы К,арабулактыд Te6eci кершгенде Нурланныд кезшен жас ыршып кеттк Кемейше 6ip туйшшек пайда болып, кез!не лыксып жас Т1релдй Эрине, бул оныд туган жерге деген, ecin-енген алтын босагасы, касиетт! кара шадырагына де­ ген сагыныш муды едь Кун уясына конактап, ымырт ушршген шакта жола- ушылар жерше ж ет т жыгылды. Булар келгенде аудан орталыгынан ау ылдарга катынайтын автобустардыд кайсы- б1ржщ xeciMfli уакыты eTin кеткен екен. К,ас кылгандай Карабулакка катынайтын келж жок болып шыкты. Нурлан мен Батырханныд жолы 6 ip едь — Окасы жок бауырым, ел шетше хелд1х, енд1 саспа. Осында мешц 6ip жекжатымныд уЙ1 бар. Сонда барып конак боламыз. Аякты хесЫ п тастап тыныгамыз, жаксы- лап, содан кешн ертед жайымызбен ауылга барамыз,— деп ол Нурланды бастап жаяу тартты. Ж ол сокты боп Нурлан да катты шаршап калган екен. Ол езшщ соншалыкты элЫреп калганын жерге тускенде байкады. Жалгыз аягы-

нан жан кетш калыпты. Буыны сыртылдап бастырар емес. Бар салмагын балдагына артып зорга жылжып келедь Кулагы шынылдап басы мэнйрейн сиякты. Булар элп уйге ел орынга отыра жетть 03i де б!ркауым жерде екен. Уй иес! конактарын жылы кабылдады. Жаны калмай жайылып жастык, ишш тесек болып жатыр. Ж ол алые, оньщ уетше кун ыстык, эбден киналып келген екенйздер-ау,— деп муйркеп кояды. Эйел1 де иман жуздк ак-жаркын жан екен. К,онактары жайгасып бол- май-ак самауырды сыртка карай ала жупрдь — Жантайып жатып юшкене тыныгып альщыздар,— деп аркаларына кос жастыкты кабаттап тастады. У й иесшщ мейманкос, жылы мешрте кенелш конактардьщ кенш ecin калган. — Шай кайнаганша мен 6ipa3 мызгып алайын,— деп Батырхан 6ip кырынан аунап Tycin, такиясын кезше жап- ты. Нурлан да жастыкка шынтактаган болды. BipaK тыны- шы кет1п мазасызданып жатыр. Ж ол жургенд1 кетере алмады ма kim бшеш, барган сайын деней ауырлап кол- аягы уйи бердь «Апыр-ай, кесел1м козып калмаса ип едП* деп 03i де секем алып, шоши бастаган. Айтканындай-ак Нурланнын шай iuiyre шамасы келмей кулап калды. Жу- peri кысылып, дем1 жетпей талыксып жыгылды. Уйдей- лердщ 39peci ушып, дереу дэршер шакыртып оны ауруха- нага женелтй. — Аузы акка тигенде мурны канапты дегендей бейшара ел-журтын жаца квргенде аман болса екен! — деп бэр! де абыржып жатыр. Ертейнде Батырхан аудандык ауруханага барып дэр1- герден онын жагдайын бьпген. Олардын айтуынша, жаман емес кершедк «Бурыннан элй з адам жол жургещц кетере алмаган. Онын уетше ауаньщ алмасуы, мынадай бшк ycTipTTi, таулы елкенщ климаты б 1рден эсер еткен» дейп дэрюерлер жешн айтты. Сол кун1 Батырхан Науаттан барып шуйшдй сурады. Жалгыз бауырыньщ Tipi екенш, сонша жыл бойы хабар- ошарсыз кетш ендд Miне, аман келгенш ест!генде, эпке- ciHiH журей жарылып кете жаздады. К,орыккан мен куан- ган б1рдей деген Науат кемтрдщ кезшен алты тарам жас соргалап: — Кудай-ау, шынымен-ак KepiceTiH болтаным ба жал- гызыммен. Осылайша 6 ip шанырактын тупш ешкеш ме деп жылап журупп ед1м, кудайым меню TweyiMfli берген екен, жараткан жаксы ием! — деп кемсен-кемсен етедь

Науат кун кургатпай ауруханага барып турады. Эаресе алгашкы куш бауырымен кездескен сэтш керсещз! flapi- герлердщ: «О л xicire тыныштык, керек. Жылап мазасын алмацыз. Жай амандасып керш шыгасыз» деп табысгага- ны жайына калды. А к, тесектщ устшде боп-боз болып Tipi эруадтай куарып, куры сулдесп отырран Нурланды кергенде дауыс салган куш анырап келш бас салды. — Бауырым-ау, ceHi де керетш кун болады екен-ау, жарыгым! — деп exipin ж1бердь Агайынды екеу1нщ айкас- кан кушактары жазылмай, кепке дейш кездершен жас моншактап арылып турды... Нурлан мунда кеп жатпады. Не бары exi жумадай рана емделд1 де Tayip тартып, айыгып шыкты. Науат бейшара бала-шагасымен шубырып келш бауырын шыгарып экетт!. Ушне экелш оны мэпелеп барумен болды. Басынан кус ушырмайды. TinTi онын туярын кыбырлатпады. «0м!рден бул не кызык керд1 дейсщ. Соры кайнап кершгенге кез TypTKi болран мугедек кой бул!» деп штей аяп, ecipKen жур бауырын. Нурланньщ аман-есен келгеншщ 03i осындагы агайын- туыс, жакындары уцлн улкен куанышты -okhf3 болран-ды. Bip кун де уйге туррызбай 6ipiHeH сон 6ipi оны хан кетерш зкеткен. Канаты куйген кебелектей бул ауылда да терт кубыласы тугел боп отырран еш кайсысы кершбейдп Май- данра аттанган еркек атаулыдан аман келгендер1 некен- саяк екен. Tipi келд1 деген! болмаса б1реушщ аяры, 6ipe- ушщ колы жок, 03i сиякты аксак-токсак. Улкендердщ кеп- uiuiiri бул жокта дуниеден кешкен. Аталас туыстарынан Kaeipri ет-жакыны Жумабай шалдын баласы вз'тен туйдей курдас — Ербол да 6ip колынан айырылып кем болып келштх Нурлан келгел1 6epi Ербол оньщ касынан калмай iлес in жур. EKeyi ел аралап келш 6ip Kyui Ерболджше тусе калды. Эйел1 дереу шай эз1рлеп дастаркан жасады. Kyfteyi курдас болган сон Карашаш та Нурланмен аз куннен 6epi эз1чдесет1нд1 шырарып алган. Б1рде ол: — Э лri 6i3flin Акжаркынды тастап кеткендеп тандап алран суду катыньщ кайда? — деп тетесшен койып калды. Ерболдын да ойында осы сурак кептен 6epi туштки! болып журсе керек. «Иэ, сонынды айтшы?» дегендей колындагы шынысын жерге койып, курбысына кулагын тосты. Нурлан штей кысылып калды. Bip кезде езшщ осылай деп мун- дагыларра хат жазранын да ол умыта бастапты. Ойламаган жерден не деп жауап берерш бшмей бегел!п тур. 0 йтсе де yHci3 калуга болмады. — Осы eKi жылдьщ алдында кайтыс болды. 0з1нен

бала болмады,— дед! кыска рана 6ip eTipiKTi ойдан шыра- рып. Муны еспгенде ерльзайыпты екеушщ де кабагы Tycin, Him салбырап кеткен-дь 1штей кынжылып, оран ренжш отыргандары белгип. — Акжаркынды адам баласыньщ кез1 киып тастайтын эйел ме едк— деп калды К,арашаш кунк етш. Нурланньщ басындагы каарегп жардайды ол кайдан б 1лсш, езшше куйшт отыр. — Ж э болды. вткен ieri жангыртып кайтесщ,— дед! Ербол энелшщ алдына келденеч Tycin. Нурланныц бул кылырын ол да куптап отырран жок,. Эйтсе де Кдрашашка косылып бауырын одан ары ныдтагысы келмедь Сонда да аузы жещл, свз кумар эйел карап отырмай тары 6ip жайдыц шетш шырарды. — Элг1 К,уанышты айтпайсьщ ба, вз1 жшт боп калып- ты, айналайын. Былтыр осында келш туыстырын бивдрш кегп эуель Карашаштьщ бул свздер1 Нурланга от кам- шьщай ауыр Twin жатты. BipaK, амал канша, !штен тынып тип байлаиып отыр. Акжаркын мен Куаныштьщ жайы сез болганда e3eri ертене жаздап куйш т кетт1. 0cipece бала- сыньщ азамат болганын есттенде, орнында козгалактап отыра алмады. Булардьщ айтуына Караганда, Акжаркын куйеуге шыкпай отырып калыпты. Ел1не барран сон да талай адам свз салып кврген екен манына жолатпапты. Нурланньщ кеадреп шерге толып, KypciHin жгбергенш сез- бей калды. «Ол бейшара езшщ барын 63i байлап, дуниеден сорлап вткен екен-ау, э!» деп бармарын тктедк Нурлан туыстарын аралап 6ipa3 кун сайран салып кайтты. Ел iuii алтын бесш деген емес пе, кэдамгщей кенин квтер1я1П 6ip жасап калды. Свйтш журген кундердщ 6i- ршде ол Ерболды онашалап ауыл сыртына алып шыкты. Бала кездержде аксуйек, бэллей ойнайтын ауылдьщ кун батыс жак шет1ндег1 калмак твбен!н басына шырып eKeyi де квк майсага Т1зе буки. Нурлан ултлдеген курецсеге жата кет1п 6ipa3 аунап алды. Жупар Hid мурын жарган 6ip туп жусанды жулып алып кушырлана шскеп-щскеп кояды. О, о ннркш туран жер! — дед1 ол Te6ipeHin,— Kaflipiiw алыста жургенде рана 6wefli екенб1з-ау! KiM бшсш, осы сэтте жаралы жауынгердщ ойына талай нэрселер тускен шыгар. Ол осы тебенщ басында етюзген балалык шагыныч аса кымбат, api ен бакытты 6ip кезещн ойлап 1штей мунайып отырран да болар, бэлюм. Нурлан yHci3 ойланып отыр. Квз ушында белдеуленген сонау кекжиекке Tirine карайды. Ербол да онын тыныштык куйш бузгысы келмегендей кыбырсыз калыпты. Нурлан ауыр 190

курсшдь Cefirri де, Ерболга карай бурылып отырды. Жу- periHin басына 6epiiu боп каткан кайгы-шерш, KacipeTTi муцын туысыныц алдына актарып тастагысы бар. BipaK калай айтудыч рет!н таппай бегеле бердь Оныц ыдгайын байкаган Ербол: — Осы сен б1рдеме айтайын деп отырсьщ-ау, шама- сы? — дед! туысын сезге тартып. — Иэ, айтайын деп отырмын,— деп Нурлан твмен карады. К,абагын шытып алган, ек1 кез1мен жер шукып мелшп отыр. — Иэ, ол не жардай, уйленгщ келе ме? Нурлан мырс етш езу тартты. — Е-ее Ербол-ай, несin айтасьщ! Сендер Meni Tipi келд1 деп журачдер рой,— дед1 даусында 6 ip турл! flipLn пайда болып. Лезде жуш жырылып жудеп калган.— Кезшде мен! жогалып кетт1 деп, эйелше опасыздык жасады деп кшэ- лаган да шыгарсьщдар, эрине ecTipre кулак жок. Ойлашы ез1н, мен соншалыкты ар-уяттан безетшдей, адам баласын корлайтындай опасыз ба ед1м. Акжаркынга колымньщ ка­ лай жеткенш 6 Lnecin. Ол сорлыны кангыртьш далага тастап кететшдей не жазьиы бар efli сонша? «Айтып отырганыньщ 6api рас. Сонда не деп акталмак бул?» дегендей Ербол оньщ жузше сынай карады. Нурлан эл1 де сейлеп отыр. — Осынша жыл жогалып KeTin, жасамал тарткан, дер- Tri болган шагымда келш отырмын. Сонда мен мынау тугаи жердк кара шанырагымды, агайын-туысты сагынбай- ды дейс1н бе? Кайтешн амал канша, со ры с деген лагнет не ктемед1 маган!..— деп irniHe буккен бар шындыкты оран тугел баяндап бердь Туысканынын басындагы мынадай KacipeTTi мушкьл халды еагенде, Ерболдьщ да кабыргасы кайысып Kerri. Оран жаны ашып, аяушылык бьлд1ргеш соншалык жылап ж1беруге 33ip тур. Нурланга не деп басу айтарын бшмей тушлген калпы тунжырап отыр. Элден уакытта: — Иэ, э атача нэлет жауыздардан жапа шекпеген адам аз болды ма. М.ына MeHi де кврмейсмч бе, 6ip мушемнен айырылып кем болып жургежмд1,— дед1 оран вз мучын шаккандай боп. EKeyi тебешч басында отырып узак сыр- ласты. Акырында Нурлан онымен акылдаса келш Акжар- кынды, баласы Куанышты Keprici келетшш айтты. Оньщ бул niKipiHe Ербол карсы болган жок. Акжаркынра 03i барып, вз аузымен болган жайды айтып баласы екеуш epTin келмек болды. Сол кунн!ч ертесшде-ак Ербол К,ыргызстанра жол

тты. Кезшдеп Нурлаикыц icTereH «дателпп» муныц да 6eTiHe niipxey болып Аджаркынньщ алдында езш де кшэл1 санайтын. «Сенщ бауырьщ, меш тастап, жадсы эйел алып кеткен жод па? деп айтып салатындай Акжаркынды керсе болды куыстанып отыратын. К,айдан бшсш оейтсе шындыд мулде басдаша екен. Ербол оган мынадай тосын хабарды жепазуге асыгып келедь Аджардын мен булардьщ арасында бурын да тэп-Tayip дарым-датынас болып турран-ды. «Meiuii, MeHi Нурлан корлаганымен, худай дорламасын. Оган epericin баласын жат дып еслргенде дайтемш. Туыстарын, TeriH танып жур- ciH»,— деп эйел талай рет Куанышты булардьщ аулына ертш келш аралатып дайтданы бар. EcTi эйелдщ мунысына Нурланньщ агайындары датты риза болган-ды. Ocipece шалдар жары батасын 6epin, «еркенщ ecciH, дарагым! Эруад-дудайга шет болмай жещн бипп келген1не 6i3 ма- мадул. Алтау ала болса ауыздагы кетед1, тертеу тугел болса тебедег1 делед1, деген бурынгылар. Саган дудай беред1 екен. Баламызды жат дылмай экел1п журген в31це Албан-Бурыныц эруагы риза. Барыц ашылсын, балацныц дызыгын дер!» деп Жумабай шал дол жайран. Ербол Бурылардыц аулына ара донып кештетш жетт1. Аджаркынньщ yftiH сурастырып жур1п эзер тапты. Карангы тус!п” далран беймезги1 шадта ес1дтен xipin деле жатдан бетен адамга уйдегитер жалт дарасдан. Ербол Аджардынды дере салып-ад таныды. — Иэ, амансын ба, Аджардын, мал-басыч аман ба? — дед! донад дурад ушып. 8 кем-ау, бул Kicirn дайдан Kepin ем!» дегендей эйел оган зер салып доз тодтатты да: — О-ой, масадара-ай! Мше, дартайды деген осы. Куш кеше xepin журген адамды танымай турганымды дара. Ербол-ay, сенсщ бе, иэ дайдан адасып журс1ч? Ауыл-айма- рын аман ба? — деп орнынан ушып турекелд!. Exeyi дол алысып KepicTi. Мэре-сэре болып 6ip-6ipmeH жагдай су- расып жатыр. — ©тш бара жатдан уадытты дойсайшы, 6i3 кер1спегел| де 6ipa3 жыл болып далган жод па? Ойда-жодта сен келед1 деген xiMHiH есшде бар. О-ой бет1м-ай, танымай далраным дызыд болды-ау! — деп Аджаркынньщ жаны далмай жал- пандап жатыр. Ербол Куанышты душадтап бет1нен суйдь — Буты-долы сыриып ж1пт бопты рой менщ балам, ой айналайын! — дейд1 баланыц басынан аярына дей1н сы- дырта дарап. — JKiriT болды рой, агасы. MeHi жан бадтырып оты- рран осы шырагым! — деп Аджардын да баласын долпаш-

тап койды. Айтса айткандай К,уаныш бап-басалкалы сылык бала болып ecinTi. Бойы да тулгаланып экесше тартыпты, денел1 болатын Typi бар. Жетшпп кластан кешн окуды таетап уй шаруасына айналысып KeTTi. K,asip ауылда эр Typni жумыста жур екен. Осы кузде солдатка шакырыла- тын кершедь Ербол оньщ бул TipniriHe риза болып, ба- ланын жузше каракыштай бередь Экесшен аумай калганын карай кор. Жас кезшде ол да осындай денелк сымбатты едь Сойып каптагандай Нурланньщ oai гой мынау, тфэй, тфэй! — деп ойлады Ербол йптей суктанып, муныц да жуз! жылы екен. Аман болсын эйтеу1р. Акжаркын баласы eKeyi сасып-салбырап конагын ыкыластана кутш жатыр. К,азан кетеpin, тут1ндет1п самаурын койды. — Акжаркын, мунда кел. Бер таман жакындап отыр. Буйырган дэм кайда кашар дейсщ, шайга асыкпа. Мен езщнен шуйшгш сурап кел in отырмын. Саган деген ку- аньпнты хабар бар,— дед! Ербол енд! е зМ ч мунда келген шаруасына кешш. — Ойбай-ау, о не дегенщ. Кудай куанышка жеттазсш, ал калаганьщды,— деп эйел оган жакындай Tycin т!зе буки. Ербол бар шындыкты, болган окиганы тугелдей баяндап бердь Нурланньщ аянышты, ауыр тагдырын ес- т1генде, Акжаркынньщ кезшен алты тарам жас соргалап eruiin кетт1. Кдншама жылдар бойы журепнщ басына шер боп байланган кайгы-муны кез жасымен жуылып тазарып жаткан тэр1здь Жылаган сайын бойы женшдеп, кенйн кетерпнп келедь — К,айран есш epiM-ай! Сейтш сорлап калып па едщ сен. ©MipiHfli exciTin осынша жыл кеткенше о бастан-ак шыньщды айтып келе бермедщ бе жазган-ау! — деп эйел K63iHiH жасын сыгып-сыгып ж1бердь — Кайтесщ, сабыр кыл, Акжаркын. Ол 6 ip киын кезен efli гой. Эке баладан, эйел косагынан ажырап калган зулмат кундер емес пе ед1 ол,— деп Ербол да ауыр курсшдь Нурланды калай жаксы Kopin, суйш косылганы онымеи етюзген сол 6ip тутамдай кыска мезгш, махаббаттьщ бал- шарбатын татыскан тэги кундер эл1 кунге Акжаркынньщ есщде едь BipaK оньщ «опасыздыгын» ойлап осы кунге дейш iuii жылымайтын. А л мынадай тосын окиганы eci- генде эйелдщ жаны жасып, журеп елж1реп Kerri. «Бей- шара-ай, э, келген екен-ay акыры!» дей/й штей еплш. Iiui-бауыры езЫп, жуйе-жуйеа босап отыр. «Эйтеу1р ке- 31ме Tipi KepiHcen болды. Алаканыма салып элпештеп втерм1н сеш»,— деп ойлады ол езше-ез! ант еткендей...

Epreci Акжаркын баласын LnecTipin Кдрабулакка карай бет тузедк Бул canapFa Куаныш та кецьлд1 аттанган. Кдйдан б1лсш, бурын ол да экесш iuiTeft кшалап жазгырып ж ури т. Бакытсыз экенщ жагдайын естненде оньщ да кенЫ босап, кезше жас 1рк1лген. Бурын-соцды кермесе де экеге деген балалык ce3iMi оянып, бейшара болган сорлы экенщ аянышты тагдырына ашынып газиз жанды 6ip керуге зарыгып келедь Ербол Кыргызстана аттанган куннщ ертещнде туске таман Нурлан ауыл сыртындагы зиратка карай аяндады. Кдсына Ерболдыц естияр болып калган баласын ертщ алды. Асыл анасыньщ басына барып тэж1м етш кайтуды жен кордь Жаз ортасы болатын. Шьлденщ купине юрген шагы. Лапылдаган ыстык аптап жер тандырын тестжше кактап турган. EKeyi жаяулап тебенщ басына карай кете- pLiiin келедь Жаяу жургещц кетере алмай Нурлан алкы- нып калды. Ею-уш рет токтап дем алып жотанын басына зорга шыкты. Зираттьщ аумагы бул бардагыдан элдекайда улкейш, кулаш жайып кеткен. К,°янжондаган бшк тебешц е й капталына дешн мурде тусш томпайган тебеппктер кебешп KeTinTi. К,алыц бештп аралап журш eKeyi Тор- гынныц жерш эзер тапты. Осы таяу жылдарда мунда Акжаркын келш кемшрдщ басына ез колымен белп орна- тып кайткан екен. Сол белп бойынша булар да бултартпай дэл тауыпты. К,айсыб1реулерд1юндей сэнд) болмаганымен, аты-жен! жазылган ескертюш тур басында. Нурлан ше- шесшщ топырагын Kepin кезше жас алды. Ойына эр нэрсе Tycin жасып тур. «Bip заманда м е т кайтып багып еда, сорлы анам,— деп ойлады ол,— экеаз баладай жапа шек- Tipin, жепмдж керсеткен жок- Аузына нстеп, аркасына коте pin журш жетюзш ед1-ау, мен1. Сейтт баккан анама ец болмаса 6ip уыс топырак та сала алмадым!..» Оныц журеп зырк ете туей. Кенет жер кеппп бара жаткандай басы айналып, кез1 карауытты. T i3eci 6 yrinin, етбетшен кулай жаздаган оны касындагы бала устай алды. — Ага, не болды ci3re? — дейд1 шошынып. Нурлан б 1рден ттлге келе коймады. 9ni куп-ку болып бозарып кеткен. Кезш жумып ун аз жатыр. Танауы кусырылып ауыр тыныстайды. Бала оныц омырауын агытып желдетпек болып жатыр. Нурлан элден уакытта eciH жиды. Басы зецш катты ауырып турганын сездь Бас-суйеп жарылып кетердей Te6eci шаншып солк-солк етедь Бала оны орны- 194

нан тургызып суйемелдеп келедь Ауылдын шетше келе бергенде элдеюмдер кемектесш уйге жетшздь Нурланньщ TypiH Kepin Науат пен К,арашаш шошып Kerri. — Ойбай-ау, не болган мынаган? — деп балага жал- так-жалтак карай бередк Бала болган жайды туащцрш жатыр: Уй iiui тугел кобырап, урейленш калды. Науат балаларыньщ 6ipeyiH ауылдагы жалгыз докторга ж1бер;п. Фельдшерлж бел1мшедеп дартер кыз да жупрш кел1п сыркаттын халш бшген. BipaK ол ез колынан бэлендей кемек корсете алмайтынын айтып аудан орталыгынан же- дел жэрдем шакыртты. Арада 6ipep сагат еткенде бул уйге мандайында кызыл Kpeci бар жецш машина келш токтады. Келген дартер оныц кан кысымын елшегенде тж сш т калды. 0те жогары екен. Мундай жагдайда адамныц мерт болуы мумкш едь Ол Нурланды дереу ауруханага алып кетт1. Науаттын eci шьжып: — Жасаган-ай, озщ сактай кор! Байкустыц жаны калса екен. 0TipiK пе, шын ба деп жаца кергешм1зде тагы да кытец болды сорым-ай! — деп жаны калмай бэйек боп жур. EpTeci туске таман бул ауылга Ерболдар келш жет- кен-дь Нурланды 6 ip керуге асыгьш, ентелеп келген ана мен бала мынадай жайсыз хабарды естш абыржып калды. Акжаркынныц кабагы тусш, тунжырап кетш едь — Ол ем1рден не корд! дейЫц. Ен болмаса мына жалгыз улыныд енд1п кызыгын Kepin, касымызда карайып 6ip кунде отыра алмаганы ма бейшараныц! — деп кезше жас алып муцайып тур. — Мунда несше бегелем1з. Сонда барып ен болмаса оныд алтын дидарын Kepin калайык! — деп булар ше-шала жолга жиналды. Нурланньщ жагдайы кешепге Караганда 6yriH б1ршама Tayip KopineAi. BipaK орнынан тургызбайды екен. «Онымен коп сейлесуге, тынышын кет!pin мазалауга болмайды» деп устше Kipyre тыйым салынган. Акжаркын дэртерлерд1ч бул TapTi6iHe кенбедь — 0 Mip бойы кутш журген куйеуiMiim касына келш турып, енд1 оны кврмей Teri кетпеймш. Ж1берщдер, ка- рактарым, меш! Егер ажалы ж ет т куш 6iTin турса, б!з мрмесск те боласасы болады,— деп вжет эйел оларга дес бермей тур. Бул адамдардыц басынан кешкен хикаясын ecTireнде дэр1герлердщ де сай-суйеп сыркырап, eid гарып- ты аяп Kerri. — Жарайды, «здерщ Ж1берелйс. BipaK коп мазалама- 195

ныздар, тек амандасып кана Kepin шыгьщыздар,— деп та- быстады. Белмеге Акжаркын, Ербол, Куаныш ymeyi Kipfli. Нур­ лан шалкасынан Tycin жатыр екен. Буларды бастап келген дэржер оган басын жастыктан кетеруге болмайтынын ескертп. Нйрланньщ ауруы жанына катты батып жатканга ук- сайды. К,ез шарасы улкейш, суры кетш калыпты. Ол Акжаркынды б1рден таныды. Адамныц еж есмргешмен кез жанары картаймайды екен. Акжаркынныц сол баягы ажар- керю, суду KecKiHi каз1р тек кезшде рана калган сиякты. Тунжыраган кара кез1 жасаурап буран кадала карайды. — К,алай, TayipciH бе, Нурлан? MiHe, балан Куанышты epTin к е л т турмын,— дед1 эйел уш бузылып. Ол ез1н-ез1 зорга устап тур. Егер де кен жер болса, уйд| басына кетерш дауыс салып, айкайлап келт куйеуш кушактай алар едк Амал канша, каз1р штен тынып кез жасына туншыгып, булыгып калган. Буларды кергенде; Нурланньщ Typi бузылып, тула бойы калтырап кеткен-дь Аумаган езшщ он ceri3 жас шамасындагы «mini Нурланньщ» к ел т турганын кергенде теб1ренген1 сонша, баласына карай умсынып кушагын жая бердь Куаныш та эке кушагына етбеттей кулады. Нур- ланныц колы Д1рищеп, алпамасадай азаматты езше карай тартып бетшен суйдь Ол улына элденеш айтпак болып ед\\, epHi жыбырлаганымен, уж естишедь Тек кезшен 6ip тужр жас тамшысы домалап кетп. К,арсы алдында турган Ак- жаркынра карап «кенпр менЬ> дегендей басын изедк Сол-ак екен ол кысылып, талыксып Kerri. Кез жанарыныц да нуры сенш.ешети! шамдай сыгырайып елеуареп бара жатты. Эйел1 мен улыныц ак дидарын 6ip керуд1 eMip бойы армандап, кутумен келген Нурланнын бар Tipiuwiri осыган жетш узш ш ' кеткен-дь Куйеушщ иек какканын байкап калган Акжаркын анырап к е л т оньщ аягын куша ycTiHe кулады. — Арысым-ай, арманда кеткен косарым-ай!!! — деп за- рлана шыккан эйелдщ ащы дауысы тар белменщ шшде KynipeHin, кепке дешн жангыргып турды...

ЭЦГ1МЕЛЕР Б1Р АУЫЗ с е з К,арт мулгш отыр. Ем K63i жумылган калпы басы те- менсалбырап кетшть, Шынымен-ак калги бастаганга уксай- ды. Мойыны босап, желкеа созылып барады. Б1рде ол ет- бет!нен кулай жаздады. Иегш inline алган бойы тебеамен шаншылып тусердей алга карай умсынып барып кайта одалды. 03iHiH окыс кимылынан селт ете калган шал дереу басын KeTepin, ецсесш тжтедь «Еш мм жок па?» дегендей жан-жагына урке карады. Абажадай иен уйде жалгыз екен. Нуры тайып, жанары сене бастаган myHipeK кез1 ке- реге басын кыдырып барып, шацырактан тер алдына киыс тускен кун сэулеашц шуакты нурына ттрелт калды. Оган да кеп карай алмады. Ke3i карыгып, жанары шагылды. Ол енд1 ту рулi турган есжтен сыртка уншген. Боз сагымга ма- лынган жазгы дала масайрап тулеп к е т т л , тйгп кулпырып кершедк Сонау алыста ушар басын булт шалып, кек са- уырылран буйрат таулар л зб е п карауытады. BipaK карт ке- цшне ештене де жубаныш бала алатын емес. К,абагы ту- cin, жабыркау тарткан жудеу жуз1нде элденеге камыккан жанньщ Kaciperri калпы бар еда. «Иэ, жараткан алла!» дед1 ол злден уакытта ез-езшен куб1рлей ун катып. Сейтп де омырауын жапкан кум!стей аппак каба сакалын кос колы- мен сыгымдай уыстап саумалап койды. ETi кашкан тарамыс колыньщ кур суйеп саудырап калган. Саусактары да уза- рып кеткен тэ(йздь арса-арса боп кек тамыры адырайып шалынады. Бойы да тележш, шеже бастапты. Устшдеп кек MayiTi жаздык шекпен бойына конбай колкылдап тур. Едай аз болса шапанньщ ем иыгын Tecin шыгардай сербеп шодырайып, керер кезге 6 ip турл1 oFaui.



кершедь Bip заманда алпамсадай атан жйпктк зор тулгалы палуан ж1г1т осы болатын дегенге TinTi илангыц келмейдь Уакыт деген адамды калай езгертш ж1беред1 десещзшН Ер арыса эруак, ат арыса тулак деп бурынгылар осындайды корген сон айткан болар шамасы. К,арт элп орнынан сэл козгалып, кешн сыргып отырды. Аркасын керегенщ копне суйеп, басын кекжите, шалкайган куш 6ip сэт кимылсыз калды. Баганадан 6epi калгимын деп мойыны ауырып калса керек, кок желкеа удай ашып, тыз-тыз етедь Ол ещц аягын кесипп салып, торт кабат керпенщ устшен теселген аю TepiciHe жамбастай кисайып, кос жастыкты шынтарына басып, кайтадан кезш жумды. Кекейшен кешеп 6ip жай кетер емес. Баласыныц сол 6ip ауыз ce3i эке журегше aii канжардай кадалып тур. «Бэт- uiaFap, кудайдан безген акымак! Мен оньщ алдындагы аскар тауы «м е с т и бе? Биле бшсе экеамш гой. Оданда MeHi жудырыкпен койып калганы артык ед1-ау!.. деп ойлады нптей ширыгып. Кикар шал райынан кайтар емес. ¥ рычарта кара таппай карсы урып отыр. Оньщ назаланганы соншалык, туннен берг нэр сызбастан Tepic карап жатып алды. Адам кар- тайганда TinTi к!намшыл болып кететш болса керек. Элде акылы азып, бойындагы даналык рухы соне бастай ма екен, к1м 6iaciH? Эйтеу1р карттьщ бул жолы тым катты кеткеш рас. Созге келмей шытырлап сынып тусуге 83ip тур. Жаншораньщ капылыста аузынан шыгып кеткен 6ip ауыз сезш осынша даурыктырмай-ак басынан асыра салуга бо­ лар еда. Бшмегещц кешпесен, бигендапц кайда дегендей, баласыныц кызба Mine3iH 6ip жолга елемей койса Heci кетедй BipaK амал канша, ерк! оган жетпей тур. Жер козгалса да козгалмастай кершетш Kapi кыран туннен 6epi канатын комдап дур-дур сйжшедй Тырнагына шксец тутш тастайтын Typi бар. взш щ агат айтып койганын артынан ацгаргаи Жаншо- ра экеа ашуланганда, уйден шыгып к етт едь «К о з1не кор!нбесем мумкш райынан кайтып, сабасына тусер» деп ойлаган. Сол кеткеннен ол 6ip уйкыныц кезшде 6ip-aK келдн EciKTi сыкырлатпай еппен ашты. Шамды да жакпа- ды. Еш сыбдырсыз басып барып, торгын шымылдыктыц iiwHe Kipfli де, келшшегшщ касына жантайды. «Тац ат- канша ашуы таркап калар» деп ум1ттендь BipaK оньщ ойлаганындай болмай шыкты. Тацры намазын элдекашан окып болган карт жузш кубылага 6epin, жайнамаздыц устпще журелеген калпы каздиып отыр. Асыл тастан -пз- бектелген тасфигын тартып yHci3 куб1рлейдк 199

Ата кецЫне каяу тускенш ангартан Акмамык та бупн TinTi ерте турран-ды, 6ip жарыкта турегелген ол тунджп ашып, отты маздата жакты.. Шалдьщ дэрет суын жылытып, куманын коздын шетше койган. MiHe, каз1р де дастарканды жасап койып, Kyfteyi eiceyi б1рдей шалды к утл отыр. Жексенб1 ертенг1 намазын бупн тым узак окыды. Элден уакытта eni колын кокке котере алаканын жайып 6ipa3 отырды да, бетш сипап орнынан турды. Экесшщ осы кимылын к у тл отырган Жаншора орнынан ушып турып, кундеп дагдысы бойынша сэлем 6epin, ниетше кабыл болсын айтты., Шал бед1рейген каллы жак ашпады. Боз кыраудай куарган кальщ касы буркей жапкан туда рек K03i ушкыи атып, баласына 6ip турл1 айбат шеге, зшдене карады. Экесшщ Tyci жылымаганын Kepin турсада, ж т т курак ушып, оныц алдында курдай жоргалады. — Дастарканра келщ13, шай шйщз, коке! — дейд1 жж- жапар болып. «Н е безмен сойлеп отыр мынау маран?» дегендей шал оган ажырая карады. Сойти де таярыныц ушын жерден алып, есжтщ кезш нускады. — Бар! — дед1 даусы санк eTin,— каз1р барып ана Бай- серкеш eprin кел мунда! Сешмен содан кешн сейлесемш... Кеке-ау, с!зге не жаздым осынша талкан болатын- дай?! — дел ж1г!т томен карады. «Сешмен ещц соз 6iTTi» дегендей карт тыска беттеда. 8 ншей1нде бар салмагын таярына артып, жаца аяктанган ботадай eKi Ti3eci калтылдап зорга басушы ед1, каз1р TinTi каздац кагып ж ец л ж у р л барады. К,имылы да Ширак KepiHAi. К,аЬарын шашкан Kopi бурадай шабынып тур. Мына калпында ешк1мд1 де ондыратын Typi жок. Алдына келсен т1степ, артына барсац Teyin тастайтын сыцайы бар. Экесшщ айбаттанган сесшен Жаншора кэдамидей каймы- гып калып еда. IcTi муншалык насырра шабады дел ойла- маса керек. Ол eHfli шынымен-ак кысылайын деда. Акма- мыктьщ да кара к озле коленке yflipLain, куйеушщ жузше жалтак-жалтак карал кояды. Жш1т шарасызданып, желке- ciH касыды. Балтасы таска тип, токырап отыр. — Этшмнщ сонша ашуланганы Heci, не айтып ен ол Kicire? — дед1 келшшек шай куйып жатып. Жаншора жа- уап катпай, одан бетер тунере туей. Элдеб1р ж ерле шаншу кадалгандай кабагын ту й л, юржщ erri. Куйеушщ калпын баккан эйел уназ отырып калган. «Ш ал ещп айтканынан кайтпайды,— дел ойлады жптт неге болса да мойынсу- нып.— Одан да Байсеркеге барып келейш. Мумкж ол 6ip айла жасар...» Былайгы журт Жексенб1ге кызыга карайтын. «К,удай 200

т1пеуш берген адам. бзж е бак конган, кызырлы Kici» десш ауыздарыньщ суы куритын. Айтса айткандай, Жексенб1 заманында мыкты шыккан, би болган адам едь Кдйратына акылы сай алгыр да, зердел! жпзт боп ескен. 03i де шешен, тшмэр едь Журттан аскан дэулетп болмаганымен. езже жетерлж шаруасы болды. Байлыгым-балаларым, урпагым деп 6 |ЛД1. «Экеден пул калганша, ул калсын,» дейтш халык даналыгын кастер тутты. 0 з шацырагынан ербжен алты ул, жет1 кызды катар-курбысынан кем етпей багып ecipAi. Канаттыга кактырып, тумсыктыга шокытпады. Ж ат 6ipe- уд!ч киярын кылдырып, Kici еапнде кез туртю етпедк Талай-талай аумалы-текпел!, киын-кыстау кезецдерде жа- нын жалдап, TiciH кайрап журсе де, солардьщ езепн талдырмай, аштан елш, кештен калдырмады. Аузына Tic- теп, аркасына кетеpin бакты десе де болады. Жексенбшщ бул ецбеп зая кеткен жок. Балалары да езже тартып, жастайынан суырылып шыкты. Эке керген ок жонатыны сиякты бэржщ де eTi Tipi, KicLniKTi боп есть Алты улы алты ауыл боп, мжеки, осы кунде жыргап отыр. Жасы улгайып, картая бастаган экенщ эуешне тедкершп, бэpi де оныц айтканына кенш, айдауына журдь К,осагымен коса агарып, 6ipre жасасып келе жаткан шал-кемтрдщ, мунда гана жубы жазылып, осыдан уш жыл бурый анасы дуние салды. К,арттыц жасы токсаща таянганда сыцарыпан айырылып, канаты сынган кудай боп жасып калган. Эйтсе де, 6ip кжджтен 6ip рулы ел тараган Жексенбже жетсмдж жок едк Балалары колдан-колга тилзбей оны кетер1п экет- кен. Кемшрдщ жылы откен сон, 6ip KyHi 6api жиылып келш, шалдьщ раздыгын сураган. — Кеке, 6i3 азге келш отырмыз. Алланьщ жазуы екен, шешем1з;н жер койнауына бердж. Маркумнын топырагы торка болгай! А л ci3fli осы отырган 6apiMi3 де алаканы- мызга салып багуга 83ipMi3. Раздьжынызды, батанызды алайык деп келдж. Кайсымыздьщ колымызда болгьщыз келед1? — деген улдыц улкеш Байсерке сез бастап. Бул сауалга экенщ жауабы кыска болды. — К,ара койдан ала койды беле кырыккан жунге жа- рымайды деген, карактарым. T y6i 6ipre жаралган туыссыц- дар. Мен ушж осы отырган барлыгыц да б1рдейсщ. К,ай- сыцнын колына барсам да меж итерш тастамайтындарьщ аллага аян. Солай болса да журттьщ жв1Й, ел салты деген бар. Улдыц кенжеЫ улкен шанырактын Heci болмаушы ма едь Мен мына Ж анш ораны н-ак колында тура берейж. Асарымды асап, жасарымды жасадым. EHfli канша дэм- ырызгым калганын 6 ip алланьщ 03i бшедь Сендерд! берген 201