М.Абдрахманов Үміт жұлдызы

мына журтпсн. Ойнап-кулш сайран сап ет мына ем1рден... «Оньщ бойкнда тетенше 6 ip акпейьвд i3ri ниет оянып осы отырган журттыц бэр:н б1р-б1рлеп бедней суйш шыгардай imi-бауыры ылбырап жаксы Kepin кета. Ойлап турсан бул да олецш1лер айткандай алдамшы 6ip Кызыл тулм, откшип дуние екеп. Жастык дэуреннщ куарган гулдей сольш, куш ертец-ак icne алгысыз даусаган шал мен кемшр болатыныц айдан аныд. Онан аргысы былай да туанжть Нуржамал- дьщ Mine3i шалды-куйлы болганымен, журеп жумсак екен. Нурлан айтдан ондерд) дулагымен емес, жанымен тьщдап балдып отыр. Bip кезде эн аядталып журт дурлпчг кол coFbiri жатты. — Ой-й, жарайсьщ! — Ж 1гггтщ гул1 екен гой езь — Даусьща болайыи сешц! — десш ж1г1ттер жагы гу-гу етед!. Келшшектер даурыгыса коймаганмен, штей оны жаксы Kepin отыргандары рас едк Лездщ арасынша Ken6ipeyi кубылып Нурланга карай кезш сузш, жылы жузбен жымьщдай калыскан. — К,ане, ж1пттер, тары да Нурланды тындасак кайте- дк— деп Жакып коптщ аузына соз салган. — Элбетте. — Алтынды шыккан жерщен каз, демеуип ме едй Енд1 Нурланды тындамаганда, к1мд1 тыцдаймыз,— дей/м коста- ушылар соз!н жандырып. Нурлан кеп булданган жок. Ак бэтес орамалын жар- кыратып терппген мацдайын cypTTi де, домбыраныц кулак- кушн тагы да 6ip эн ыргагына келт1рш аскактаган эсем 6ip майда коцыр толкынды унмен: Тандагы соккан салкын жел, Ыргалбайтпа екен кок шебер. Боз ойлап турса буран бел, Жазылбайтпа екен каткан шер. Салкын десен тор жайла, Сусын десен бис байла. Талапкер болса eni жас, деп басталган кыргыздьщ 6 ip халык жырын накышына келт1ре узигге шыркаган. Жайшылыкта кеудесше нан nicin, асып-тасып журмейтш осы 6 ip биязы жанды былайгы журт бше бермейд1 екен. Ж1бектей ecLnin туратын кыз мшезд1 уяндыгына карап оньщ бойында муншалык онер бар деп еылам де ойламайтын сиякты. Коспасыз, таза кыррыз типнде езшдж бояуымен айшыкты мэнерщ сактай

отырып, мынадай халыктыц термесш орындау екшщ 6ipi- нщ колынан келе бермейтш ic. Отыргандар муныц енерш тары 6 ip кырынан тамашалап риза болыскан. Мына жырды есттенде Акжаркын да елец ете калып едь Жат ортаныц арасына т у с т жалгызсырап отырган оран мына 6ip таныс эуен ерекше эсер еткен-дь Аяк астынан 6ip тайпа ел1 осында кешш келш жаткандай, кецшшц Tepine кецшдшк орнай бастаган. К,ыз Нурланга алгаш рет кез токтатып TirLne карал едь Сунгак бойлы, ат жакты келген кара торы жытг екен. Сейлей калса озшен бурын кез1 к у л т туратын жузшде 6ip эдем1 жайдарылык бар. «Баганагы Сэлиманьщ мешмен таныстырамын деген ж и т ! осы емес пе екен?» деген 6ip ой оньщ басына сап ете калды. Сол-ак екен журеп кармак капкан ак шабактай булкынып тулап кетть Кенет 6ip сез1м толкыны жузше ойнап шыга келген. Бетшщ ушы кызарып, ез-езшен кысылып куыстанып отыр. вне бойын тетенше 6ip енжарлык билеп уялшактай бередь Нурланнын жузше ецщ тура карауга батылы жетпей ке- 3iHiH астымен урлана карайды. Ж1пттщ ойында ештече жок. Кец кулашын еркiн жазып, коал in шапкан шын жуйржтей бар ынта, пейЫмен берш п жацагы 6ip жыр шумактарын туйдек-туйдепмен тастайды. Бул кеште Нурланнын тасы врге домалап, мэртебеа бшктеп кеткен-дь Тамам журтты аузына караткан энил жйтг атанып мереш ecin отыр. Ол катарынан б 1рнеше эн айтты да домбыраны баскаларга бердь Нурландай болмаганмен, отыргандардьщ Keft6ipeyi онерден куралакан кершбейдь Эркайсысы ез бьлгеншше эн салып, Ken6ipeyi куй шерткен. Енд1 6 ip сэт еш-еюден жуптасып, эрштесщ тапкандар кара вленге айтыска басты. Акжаркынга да бул орта унай бастаган тэр1здь Бастапкы кездегщей тосырка- май касындагы 6ip кыздармен шушркелесе сейлесш отыр. Ара-тура ездершше сыбырласып сылкылдай кулкедь Сауык кешшщ нагыз думанды кезещ eiifli басталгандай. Отыргандардьщ 6opi де оз!мен-вз1 болып масайрап кеткен. Жаксыньщ жаттыры жок деген осы, Акжаркын да взше жакын курбы тауып алып, енд1 рана сырласа бастап едь Осылайша мэре-сэре болып отырган журттьщ назарын 6 ip сэт Дастан мен Сэлима ездерше аударып алды. Уй иесшщ кожалык ету1мен эрюм ез орнына кайта жайрасып, тары да тор алдына дастаркан жайылды. — Баганадан 6epi эн айтып тамактарын KypFan калган шьтар. Енд1 6ipa3 сусындап алайык,— деп ол epemeniH iuiiiien дэу сэры места KOTepin шыкты. Местщ аузын кай- 53

ырып, шайкап-шайкап ж1бергенде купоне Kipin божылдап турган кымыздыд 6eri Konipuiin быжылдап коя бердь Уй imiH жайлап алган сэры мест1н ыс nici мурын жарып барады. Осы 6 ip кышкылтым кермек дэмге тушынып оты- ррандардьщ талайы-ак ержазден жутынып ж1б ер т едi. — Алдымен кымыз iuiin альщдар. Тамак та nicin кал- ды,— деп Салима алдындары жуылран кеселерд1 туцйпктей ак орамалмен ыскылай cypTin куйеуше б1р-б1рлеп усынып жатыр. — Етке асыкпандар. Эл1 кайда, тан узак. Осы бэр1м1з тамак емес, жанарыдай тамаша ушш келш отырмыз. А л­ дымен 6 ipa3 ойнап-кулейж. Содан кейш де жеп улгере- м1з,— дейд1 Жакып терелж жасап. — А л онда кымыз алындар! — деп Дастан кеселерда жагалата журпзген. Нурлан шеллркеп отырса керек, кесеш колына алган бойда ciMipin жШердь Демалмастан туна жутып жартысынан едсерт барып токтады. Элгшдеп мак- тау создерден соц, ж т т т щ кец1п1 ecin жоталанып отыр. Элсш-элсш Акжаркынга суктака карайды. Бул канша ын- тыкканымен кыз назарын езше аудара алмай-ак койды. К,ашан кврсе сол 6ip биязы каппы томен карап сызыльш отырганы. Ещц б1рде ол тары да кыздар жакка кез1н сузген. MiHe гажап, Акжаркынньщ оз1не карап KyniMcipen отырранын Kopin журег1 токтап кала жаздады. Не деген эсем, жанра жайлы ыстык коз карас. Мойылдай каракат козшен ушкын атып нурлана карайды. Bip сэт мунымен жанары туйинеш барып тайкып кетть Ж т т т щ жутына калганын сезген кыз езше кадалран суганак козден кым- сынып кысыла бастап едй Эуелде кандай максатпен кара- ганын KiM 6inciH, дэл кэз!р «бул бэлеге негып карай калып ед1м» дегендей томсарып отыр. Мелд1реген кос жанары тунжырап, узын KipniKTepi лепгпдеп жш кагылады. Ондык шамнын алыстан тускен сэулесше малынып былай да сулу, ойлы кесшш алаулап кершедь Нурлан одан копке дейш коз айырмай караумен болды. BipaK кыз бул жакка кайтып мойын бурран жок. Кымызды жшттер жары 6ipa3 сштедь Бал татыган коймалжыч сэры кымызга кенфдектеп, 6api де ыкылык атып, niepMHin отыр. Енда 6ip сэт эн толастап ойын басталган. Bip кыз, 6ip жштпен жуптасьт корил-корил ойнамак болды. Алрашында кебшщ-ак батылы бармай оз- дер1 унаткан адамымен коныстас бола алмай жатты. Нур- ланга кас кылгандай кайдагы 6ip суканы суймейтш Нур- жамалдыч тап болганын карай кор. Дастан 03i калап Акжаркынды касына отыргызып алыпты. Баскалардыч кол- 54

тысында кетсе кайтер едь бугаи да uiyKip. Байкайды, кыз оны 03iMcinin еркш отыр. Элдене айтып жайравдап кулш кояды. Кунде Kepin булармен араласып жургенджтен де, аз адамындай жакынсынатын кершедк Bip кезде этой салып ортага Кожаберген шыкты. Ко­ лында еы буктеп устаган кайыс белдж. Элдекмнщ жон TepiciHeH таспа тш п алардай ж тттерге uiyiilnin тур. 9зш щ eKnini тым катты. Колына туссец аяйтын Typi жок. Аш борщей жалак-жалак етедк Анда-санда еигш щ конышына шарт eTici3in белджт! сорып кояды. Бул да журтка жасаган кыр керсетудщ 6ip Typi. Осындай катал «эилршшщ» колына Tycin, кыз ушш кызыл жоса болып жатканнан кудай сак- тасын. Ойын басталып та кетть Коршшер кезек-кезек суракка тартылып жатыр. Ka3ipre 6ip-6ipiHin устшен арыз айтып бастыкка шагынган ешк!м бола коймады. — Сен коршщмен калайсын? — деп Кожаберген каста- рына з 1рки!деп жетш барганда: — Татумыз,— дейд1 батырларын бугежек кагып. Ба- стык жагалай кьщырып Нурланга келгенде, ол 63iHin кер- ишамен отаспай отырганын айтты. — Енд1 шмнщ KepmiciH калайсьщ? — Дастанньщ,— дед1 тайсалмастан. — Дастан, бересщ бе корилнд!? — 9з1м де кутыла алмай отыр ец\\м, жаксы келдщ рой, ал айналайын,— деген ол душпан K63i кып, жорта калжындап. — Кореклз, aFa, азд щ кандай кврш!мен тэту болганы- нызды,— дейд1 кыз оган кезшщ астымен буртия карап. бцшде бэлендей решш жок, кайта жумсак эзш е з1мсжген ерке наз бар. — Журщ1з, карындас,— деп бастык Акжаркынды колы- нан жетелеп экелш Нурланнын жанына отыррызды. Кыз касына келгенде, жичтпц дем алысы жишеп KeTin едь Сыртынан 6ip керуге армандап журетш сулу кыздьщ мы- надай жакын келш пзелесш отырганыньщ 03i, Нурланга гажайып 6ip бакытты сэт болып кершген. Куаныштан журеп жарылып кете жаздады. Кыз да оран багынышты адамдай ецш 6epin жанаса Tycin, иык TipereH. Шын ни- симен-ак тэту корил болгысы бар. Ойынды дурьпдетш Кожаберген де кыздырып ж1берген. Kopuiicin бермей айыпты болрандардьщ б1разына эн айт- кызып, би билетсе, енд1 б 1реулерше сартылдата дуре сорып жанын козже KopceTin жур. — Жанын ашымайды рой езщнщ. Аясайшы байгустар- ды, б уй тт урсан елпресщ гой,— деп таяк жеген жМттерге кейб1р келжшектердщ жаны ашып буйреп бура бастаган.

— Аяушылык деген болмайды. К,ыз бергенше, жан ; беру керек мундайда,— дейд1 бастык белдагш yflipin. Од 1 бушрден б1реулер кершнлмен араздасып ажыраса алмай жатса керек. Сез терм и те Караганда, Нурланньщ кершкш сурайтын сынайы бар. 6з1нщ колы эзер жеткенде Акжар- кыннан ол елмей айырылсын ба: — KopiiHMfli бермеймш. Тарттыра бер жазадды,— деда сес керсет1п. — EcTifliH foH, айыбы не? — Елу дуре согасын,— дейд1 элп Кызыл кез де буган -TiciH басып. — К,анеки батыр-eKeci, тос алаканынды! — деп К,ожа- берген муньщ касына дебейлене жетш келда. «Мен ушш таяк жейтш болды-ау мына жнтг. Ен болмаса акырын уршы!» — дегендей Акжаркынньщ кез шарасы улкешп ба- стыкка жэутендей карайды. — Солай, жйтпм, не кыз 6epecin, немесе жан бересщ. Емшч 6 ipi, ойлан эл1,— дейд1 К,ожаберген эр сезш ны- гарлай сейлеп. — Айттым гой, басеке-ау. Жазалай бермейс1н бе енда. — 0 з обалыд езще. Tuien алган ауруга дауа жок, тос алаканынды былай! — деп бастык оньщ колын алдына ка­ рай создырып койды. Сейти де ипрешп турып белд1кпен алаканын шарт етюзш осып ж1берд1. Алгашкы соккыныц e3i де оцай тиген жок. К,¥лашьш Kepin тартып ж1берген- де-ак колыньщ басына 6ipey ине сугып алгандай шым ете калган. Кожаберген аяйтын емес, сартылдата согып жатыр. ...Терт, бес, алты, жет1...— дейд1 эр рет соккан сайын кыбы канып. Дэл касында б1реуд1д жэб1рлен1п, соккы жеп жатканын кергенде Акжаркын тезе алмай кеттт. Eld Ke3i жапактап Нурланга 6 ip, Кржабергенге 6ip карайды. Т эгп тэнше ащы таяк тимек туг1п, мына калпында Нурлан Акжаркын уш1н басын бэйгеге Tirin ж1беруден де тайсалар емес. Осы жолда езше нендей катер тенсе де, кара нардай кайыспай турып карсы алмакка бек1нген. Анау канша урса да ол Mi3 бакпастан колын Tinri созып каскайып тур. К,абагы сэл шытынып, тктенш алган. Акжаркын ещи шы- дамады. Нурланга жаныньщ ашыганы сонша белд1к оньщ колына емес, е зш ц бет1не THin жаткандай журеп ауырып, жан дуниес! шыркырап кеттй — Агатай, болды гой, урмашы енд1! — деп Нурланнын жаюлы турган алаканын кос колдап баса койды. Лаулаган отка канатымен су сепкен карлыгаштай курак ушып жаны калар емес.

— Былай турьщыз, дарындас, тартыцыз долынызды! — дед! Кожаберген оган дасадана сестенш. — Тартпаймын,— дейд1 дыз да карсыласып. — Егер оган жаныцыз ашитын болса, тос аладанынды, далган дуреш саган согамын. — Мейль.. Кожаберген амалсыз ipidnin далды. «Мынадай дыз жа- нын y3in турган б1здщ Нурлан да бедер ж т т емес-ау. бзш щ мандайы жарылып турмаса не дылсын сабазьщныд» деп ойлады штей дыз дылыгын жадсылыдда жорып. Сонда да, ол езшщ осы топда 8Mipmi екешн пайдаланып, дызды тагы да дажай тусден. — Естдандер гой, eHfliri далганын Нурлан ушш Ад- жардынга согамын. Кднеки, тос аладаньщды,— дед! сесте- Hin. Осы дезде араша тусушыер к ебей т детден-дд — Жэ, жэ, баседе, жетед1 енд1. — Ей, болды дегщ детден жод шыгар. Кел1ст!р!п-ад урдыд гой оз1н. — Тек api, уят емес пе, донад дызга да сейтш додан- лоды жасай ма еден,— дейд! 6ip дел!ншек бэйек болып. Эрине, бул Кожабергенн1д аузындагы жай ce3 i болатын. Мына журттыц шыж-кебек болып жатданына эдеЙ1 диястанып: — Кап, дарындас-ай, э! Сен болмаганда Нурланньщ сорын сопад астаудай жасайтын ед!м,— дед! едшгендей. — Керш! адысы диын деген емес пе, дасында отырып далай ciere енд1 таядтатып дояйын,— дейд! Аджардын оган дара кезш тецкере дарап. — Оу-у, мен умытып барады екенм!н, эуел1 ады neci не дейда. Сен кеппрсец мен дойдым,— деп ол элпндеп Аджардынды сураган ж!г1тке бурылган. — Эй-й, мен де дойдым,— дед1 ол долын сштеп. Журттыц буйт!п Kepuiflecin жатданына Нурлан назар аудара дойган жод. Элпнде Аджардын дел!п аладанын доса тосданда !штей cyftciHin далган. К ус мамыгындай улб1реген нэз!к саусадтар денес!не тигенде, ез1н сидырлы 6ip дулей толдын coFbin еткендей eceHripen далып едд Жиырма ушке келген букш жастыд гумырында ол мы­ надай бадытты сети басынан кеши! кермеген шыгар. Адам бойында дэл осындай дуанышты сез1мдер болатынын эсте бишейд! екен. Не деген гажап, не деген бадыт! Карай rep 03iHin батылын дарай rep. Bip уй толып отырган улкен- к!ш!ден даймыдпай муныц душагына дулап тур. Ж !г1тт!ц басы айналып, кез1 дарауьггдандай болды. 0 3 i мае

адам тэр1зд1. Твшрегшдеп т1рлжтщ 6api буран булыцгыр- ланып кемеск1 шалынады. Дал к,аз1р басында em6ip ой жок. 1 штей баурап алран 6ip езге лэзатты сез1м бойын билеп толкып отыр. Соккы тиген алаканыныц удай ашып ауырганын да елер емес. Эйтеу1р журттын кызга ара тусш жатданын емю-емй: кулагы шалады. Акжаркынды сырттай Kopin, куйш-жанып жургеш бекершипк екен. Оныц каз1р езше жаны ашып Кожабергеннщ соккысынан айырып ал- ганын кергенде, жарылып кетпей аман калды эйтеу1р. Жшптщ кызга Menipi Tycin, iiui-бауыры езьгйп Kerri. К,ажет десе журегш жулып берердей болып OFaH сондай 6ip жылы жузбен жымиып кояды. Ж1г1т жанын укдандай Акжаркын да OFaH кезшщ астымен киыла царап калыпты. Екшщ 6ipiHe дарай беретш жайшылыктагы немкурайды карас емес, жанарына сыр тунган озгеше 6ip жылы сез1м efli бул. 03i де TinTi турленш, кубылып кеткен тэр1здк Уылжыган балауса жузшде кызгылт нур ойнап жштке телм1ре ка- райды. Коз аркылы жалгаскан кос журектен дэл осы сэт махаббат атты 6ip алау лап еткендей болып едк Акжаркын кенет кезш тайдырып экеттк «б зщ е айтылар сыр осы рана. ApFbi жагын нпщ бшедЬ дегенд1 кез!мен уктырран кыз енд1 момакан халде жузш томен салып сузили отыр. Тотеннен келген мынадай бакытка басы айналран Нурлан мец-зец куйде. «Менщ осы Kepin отырРаным ец1м бе, элде туам бе?» дегендей ani де езше-езшщ сешм1 жетпей шубэла- натын сиякты. Жаца рана коз алдында больш еткен сол 6ip ражайып KepiHicTi !здегендей, касындагы Акжаркынныц кабарын барып кайта-кайта карай бередк.. «Kepmi-Kopmi» ойынын 6ipa3 жерге апарып тастаган Кожаберген отырыстын eiwiri кезецш баска арнага бурган. Bipa3 уакыт такия тастамак ойнатты. Бул ойынды уйдщ шпнде ойнау колайсыз болгандыктан, енд1 ол баска 6ip ойынныц TypiH усынган-ды. — Ойын TspTi6i былай болады,— деп тусшд1рд1 жур- тка,— кыздардьщ 6ipeyi ортара шырып ернше тиын TicTen отырады. Сол тиынды ййпттер келш колымен емес, аузы- мен алуы керек. Эрине, ернше ернш тиг!збей anyFa тшс. Абайсызда т и т кетсе, кыздар жары оны келлретш шы- гар,— деп ж тттерге карап кезш кысып кояды. — Иэ, ол тиынды алган сон, 6i3 не icTeyiMi3 керек? — деп сураган К,асен ойынныц акырын 6inrici келш. — Не icTeymi едщ. К,ыздардыц ерш тиген тиынды Kici колдан шыгара ма, шайнап-шайнап жутып ж1бересщ,— деп К,ожаберген куакылана кулген.

— Из, саган. — Тиынды да жута ма еден,— десш жатыр Keft6ip ойын T3pTi6iH бшмейтшдер. — Кдлжьщ айтамын. Тиынды жутпайсыцдар. Мен ор­ тага шыддан дыздыц кезш басып турамын да жшттщ атын атамай ымдап шадырамын. Сонынан тиын а л и и ж т г п дыздыц e3i табуы керек. Егер ж ш т б1рден табылса, дыздыц буйырганы бойынша елец айтады, немесе жаза тартады. А л дыз оны таба алмаса, сол ортада отыра бередк — Е, бэсе,— дейд1 К,асен доразданып. К,ыздардыц аузынан тиын шуге эрк1мшц-ад дэм еа болган. Эйтсе де елец айтып, енер керсетет1ш барын еспгенде дайсыб1р1 тайсадтап далган-ды. Алмадтыц да салмагы бар, дегендей ойынныц мына шарты енерден мадурым жандар упнн алынбас дамалдай болып KepiHren. Qcipece Кдсеншц ар- дасына аяздай батып тур. взш е дурдас делишек Адма- ралдыц ортага шыдданын дергенде 6ip орында отыра алмай дозгаладтап Kerri. «К,ап, эттец пнркш-ай, э! — дейд1 ол нитей шиыршыд атып,— Тиын алган болып осындайда езшщ ерншен 6ip суйш алар ма едо,» оныц 6yFan елпецдей далуыныц да 6 ip ce6e6i бартугын. К,ыз кезшде езшен умггкер болгандардыц 6 ipi осы К,асен болатын. Бэледет e 3i де enfli дыз ед1 ол уадытта. Eki екпесш долына алып данша ж тттер артынан жупрш табан тоздырды десейпн. Адыры сол шубырган далыц топтыц ншнен мына отырран Ораз- бектщ долына к е л т донранды. Адмарал ал\\ де ецш бер- MenTi. К,айта бурынгысынан сэл-пэл толыса тусден. Денес1 тыгыншыдтай жуп-жумыр екен. Балапан даздыц жемса- уындай сыртда тепкен тод кеудео одшаулана кезге урып тур. Аш кузендей бугше тусден тар мыдыны дыналып дад ортада толыдсып отыр. — Коз1мд1 ауырттыц гой, адырын бассайшы,— дейдо сыцгырлай кулш. Бес тиындыд дара бадырды душпан кез1 дып жорта TicTen отырран секицц. Шын мэншде ортара тиын TicTey ушш емес, ж тттерге уылжыган дып-дызыл ертнен суйпзу ymiH шыддан сиядты. Элдетмда езше дарай унс1з шадырып «келмейсщ бе ендЬ> дегендей ынтыга душад жаятын Tapi3fli. Адмаралдыц улб1реп отырран мына далпын дергенде К,асен TinTi тезбей дети. Орнынан ушып туре- гелердей алFa дарай ентелеп долын созады. Басдалардыц да дарап калганы шамалы. «Meni шадыр, мен1» дегендей 6api де К,ожабергеннеи ,кез алмай долдарын кетередк Мынадай сулу келшшекп oMip бойы душып-сую бадытына ие болмаганмен, осы carri пайдаланып далу ойларында бар. Ец болмаса лебш шскеп, epHiHe ернш жанастырудыц

63i буларга 6 ip ганибет efli. Келшшекке ынтыгып отырган- дардыц коп екен!н керген К,ожаберген онан сайын бэлдене тускен. Кепшипп-ад ецмецдеп жанын узш отыр. «Ж 1берш1 мен1» дегендей дайсыб1р! езше жалынышты сыцаймен той- кшектене дарайды. «KiMfli шадырар екен» деп кыздар жагы да демдерш imiHe тартып 6ip сэт yHci3 калган. — Кайсысыцныц мацдайыц жарылып тур екен, в? — дейд1 К,ожаберген мацгазданып. Bip келшшек ymiH жМттерд! дырылыстырып койып, кызыгына дарап отырган- дай ол да езшше мэз. Bipimui кезек Дастанга кедщ. Суду келшшектен куйеуш дызгангандай болып етегшен тартдан Сэлиманын да дарсылыгын ол елеген жод. Бвгжецдей басып оныц дасына жетш барды да, демш imiHe алып аузына жадындай бердд. Тиынньщ uieTi efloyip шыгып турса да Кожаберген оны эдеж дажай тусш: — Бертаман шыгарсаншы тиынды. Оразбектщ кезжше 03iuHin жйпттермен суйюкщ келш отыр гой деймш,— дейд1 куйеуше шагыстырып. — Иэ саган, тктемеймш онда,— деп келшшек дарсы- ласа бастап ед1, Кожаберген оны эзер тодтатты. «Болсай- шы ендЬ> дегендей Дастанга дарап басын изейдц Дастан eKi долын артына устап, сондай 6ip ептЫкпен ецкейт, Адмаралдьщ epHiHe TOHin келедь Отыргандардьщ бэр! де екеу!нен коз айырмай сш ейт далыпты. Былайгы журтда сыр алдырмаганымен, Оразбектщ эйелш дызганып отырга- ны рас едь Танауы дусырылып, далын дабагы туксиш кетпгп. Бул рет Дастан ойдон ережесш булжытпай орындап шыдты. Келшшектщ ершне соншалыдты жадындап келш, торгай андыган мысыдтан бетер езгеше 6ip ептшк жасап тиынды зорга алды. Алпамсадай ж ттт щ эйелше тоне Tycin ецкейгешнде-ад Оразбек демш imiHe тартып тыныс- сыз далган-ды. К,анша уадыт солай турганын к!м бшсш, aftTeyip Адмаралдьщ аузындагы тиынньщ аман-есен алын- ганына K03i жеткенде барып, бойына жан шргендей болды. Дастан орнына отырган сон, Кожаберген келшшектщ ке- зш ашты. — Канеки, жанагы мыдтыны 03iH тап та айыбын тарт- тыра бер,— дед1 оган салмад артып. Адмарал жнтгтердщ жузше барлай дараган. Тук бьпмегендей 6api де монтанси дальщты. Мына далпында олардьщ дайсысына жармасарын бшмей 03i де д и т р болып отыр. Эйтсе де келшшектщ кумэнданганы Касен едь вйткеш ол елден ерекше танау- рап, езше дарап ынтыгып отыр еден. «Д эу де болса осы

пэле алган шыгар» деген оймен соны керсетш едк айтканы болмай шыкты. — Ол емес, таппадьщ, кайта жум кезщдь— дед! де манаил тиынды алып кайта TicTeTTi. «Едай кайсьщ келе- сщ?» дегендей жичттерге карагапы сол ед1, Касен TinTi орнынан турып кетштк Меселш кайтаргысы келмеген ба- стык сган «мейип окталып калган екенсщ, келсен кел» дегендей ишарат б1лд1рген. К,ожабергеннщ емеурш таныт- каиы сол екен, ол келшшектщ касына eKi-ак аттап жетш барды. Баруын барып калса да, ендд енкеюге батылы жетпей тайсактап тур. Кенет оньщ бойынан 6 ip ыстык агын жупрш еткендей болган. Dip кездеп ешш кеткен ymit ушкыиы дэл каз1р кайта TipL/iin, тутанып келе жаткан сеюлдк 0зше гашык болып, Kyiiin-жаньш жургендеп сол махаббат кайта жацгыргандай буын-буыны калтырап ба- рады. Акмаралга жакындаган сайын взгеше 6 ip ыстык леп бетш шарпитын сиякты. Бойынан эл кетт, Ti3eci бугш п кетердей буындары сырт-сырт етедь Кдсеншц кел1ншек алдындагы ездкше тозбеген К,ожаберген шыдамсызданып: — Болсайшы, енд1 кашан,— дед1 3 ipx eTin. Сонда да ол жакындай алар емес. Енкейген боны шукшиып ол1 тур. Едай аз болса ш п экететш-ак Typi бар. Эйтсе де epxi жетпей тур. К,асен кысылайын дедк Аузымем тиын емес, от т1степ алатындай тайсактай бередь Тагаты таусылган Кожаберген одан api куте алмады. — вй, буйтш алмайсьщ ба, жаны бар адамша! — деда де Кдсеннщ басын келшшекке карай тукырта басып ж ь берд!... Былай да такалып турган екеушщ epiimepi Tymcin калган. Оньщ аузындагы тиынды калай алганын Кдсеннщ 031 де байкаган жок. «Мына 6 ip бэледен шын кутылдым ба? дегендей аттап-буттап орныца карай безш барады. — Ойнамаймын эйтпесе, кандайсьщ езщ! — деп кейк- т1к б1лд|рген келшшек колыньщ сыртымен аузын cypTTi. Журт кез!не жасаган кыры ма екен, п м бикнн, Акмарал кэд1мпдей булданып буртиып калды. — Жэ, ештеце жок, елмейсщ,— деп К,ожаберген бет бактырар емес.— Одан да мм суйгенш айт. ©3iHin 6 ip сазайын тарттырайык. — Иэ саган, айтпаймын. — Болсайшы ендь Келшшепн журтка суйпзш койып карап отыра ма, Орекец де кел in сенщ ернщнсн дэм татсын да ец болмаса,— дей;й былай да жарылайын деп отырган Оразбектщ шамына ти т . Акмаралды канша кьгзганса да, ойынга бола мшез керсетуден тосылган ол iuiTeft мысы курып тушлш отыр еда, едай шыдамай кетп бьлем:

— 0 з келшшегний шыгармайсын ба,— деп калды туйе- ден тускендей дунк eTin. — Шыгарамын. ШыгармараНда ол баскалардан эулие рой дейсщ бе. Озшщ де аяйтын ештецеа калган жок- Ец алдымен ceHi шакырмасам, кер де тур осыдан,— деид1 К,ожаберген карк-карк кулш. — Йемене, мен жолда жатыр рой деп пе едщ? — деп эйел1 шамданып калган. — Жарайды, калжыц рой,— дед1 де ол эцпме арнасын дереу баска жакка бурып ж1берд1,— жацагы кылмыскерд1 тауып алайык. — К,ане, таптьщ ба, Акмарал? Келшшек бул рет булжытпастан К,асенд1 устап бердь — Е, бэсе, eHfli таптьщ мшекей. Екеущнщ 6ip пэле- лерщ жок па e3i?. Bipiimi-6ipiH кас кабактарыцнан тани- сыцдар рой пэлекеттер,— деп жангалы турган отка май тамызып ж1берердей оларды кыжырта тускен. Мына сезге Акмарал шытынып: — К,айдагы жокты айтады екенсщ, отырмаймын! — деп орнынан турмак болып efli, Кожаберген ж1бермед1. — Жарайды, ещц койдым. 03iH калжыцды тус1нбейд! екенсщ,— дейд1 жуып-шайып. Тумысынан жайдары, акке- ц1п келшшек кайтадан жадырап кеткен-д1. 3uii жок, бук- neci3 кещлмен наздана кулш: — Айыбы сол, елец айтсын! — дед1 касын керш. Ак- маралдын елец айтсын деген1 К,асенге тебес1мен журс!н дегеннен кем естшген жок. 0лпндег1 К,ожабергеншц ce3i- нен куыстанып e3i де кызарактап отыр ец\\, енд1 тшп саса бастады. — Ой, елец жок кой менде,— деп жалтарран болады. — Кел1ншеклц ершнен суйгенде м1рдщ огындайсыц. А л енда Kenin елец жок дейс1ц, ондай сасык кулыгыцныц 6i3re Keperi жок- Бол, айт канекей! — деп К,ожаберген оган кенеше жабыскан. — Осы отыррандардыц imiHfle ме1Йц эу дегеншд1 ес- лгендер бар ма екен. Teri, айта алмаймын, айналайын! — дейд! ол зар илеп. — влёц айта алмайтыныц бар, кел1ншектщ ершнде нец бар, неге жолайсыц? — Ой, мен емес, езщ рой басымызды сузк лрш ж1- берген,— деп акталган болады. К,ожаберген оныц айтпа- сына коймады. Отыррандар да жан-жагынан каумалап кы- спакка алган. «Этешше шакырсын», «есекше акырсын» — дейд! кейб1реулер оны мазактай кулш. Бултаруга жер 62

таппаган К,асен амалсыздан эу деп керш едо, елецгё онша удсамай шыкты. взш де расында да дауыс жод екен. К у­ дайдын зорымен эу деп Kepin еда, энге емес, жарапазанга уксап Kerri. 0лец айткан курлы зыдысы шырып, дара терге TycTi. Келшшектщ аузынан тиын алып, не елец айтып жарыткан жок,. Ж урт алдында тектен-текке к ул и болып, кызарып отьф. Ойынньщ кызыгына тускен булар тамадты да умытып кете жаздап еда. Салима куштегендей болып: — Тамактан кейш ойнайсыцдар. Erri Tycipin койдым, суып далатын болды,— деп жатып эзер тодтатты. Кызыкда думар албырт жастар кептен 6epi бастары досылмай эбден 3epirin далса керек. Bip тад тугш, 6ipHeme кун тамад ш тей ойнаса да жалыгатын Typaepi жод. Эаресе мына СОЦРЫ ойынга ж1г1ттер жары дулшына Kipicin едь Тек Нурлан рана бейтарап халде болатын. Элпндеп 6ip жадсы эсерден айыга алмай, эл: де сол бей-жай куйде радаттанып отыр. Ойын барысында Аджардын жадты кез!мен шолып, элсш- алсж бадылаумен болран. Кыз да муны умытпаран секшда. Элдеб1р ойынньщ дызыгына кулген болып, кезш ц астымен буган урлана дарап дояды. Кецшда жастар мэре-сэре бо­ лып тамад жеда. Соцынан тары да дымыз inrri. Осындай 6ip дызыдты, дуанышты сэттерде уадыттыд зымырап KeTerini бар. Уй мадына дурылган алтыбаданныд басында 6ipa3 тамашалап ойнарандары сол еда, шырыс жадтан дарадры- лыдтыд Ko6eci ceruiin, тад бшнген. Кулан иектенген боз- рылт сэуле тун тундагт туре тастап аб1рлеп келедн Ойын- ды енд1 амалсыздан тодтатура тура келген. Кайсыб1реулер тацныд атып кеткешне р еш и т сиядты. — Шынымен-ад тацныд атып кеткеш ме? — дейд1 бу- riHri тамашага данбарандай азырданып. Нурлан да екшш тур. Оран салса, осылай тун дарадрысында-ад OMip суре беретш ьщгайы бар. Журт жиналып тарауга бешмделген. ByriHri кешке 6opi де разы болран сыцайда Дастан мен Сэлимара алрыстарын жаудырып жатыр. Нурлан не ктерш бш- мей 6 ip шетте дагдарып тур. Кенет оныд дасына жетш барган Сэлима: — Жаныд бар ма езщшц, уйше дешн шырарып салып, сойлеспейсщ бе? — дед1 ашына т1п датып. «Солай екен-ау!» дегендей ол селт eTin Аджардынра дарай умтылран. Кыз журттан б елМ п жалрыз кетш барады екен. Е м уйдщ аралыгы оншалыдты дашыд та емес, эудем жер болатын. Оныд уст1не тад атып цалгандыдтан да, рл дауыпсыз келе жатыр. Т у сыртынан ест1пген аяд тысырын дыз аныд естщь

Тунп шыкка малынган кок шалгынды тсзеден кешш мм де болса езше карай eHTire басып таяп калганын сезедк Сонда да ол артына бурылган жок. Нурлан касына жетш, катарласа бергенде барып назар аудардьГ. — Э-э, ci3 екенс13 рой,— дед1 касакана танымагансып. — Иэ, мен рой. Сен жалгыз KeTin бара жатдан сон, жол боны коркып калатын шырар деп...— дейлд ол сезннч сонын жутып. — Тан да атып калды рой, неден коркайын. — Сонда д а - Осы 6ip Y3iK-y3iK жауаптасудан кейш екеуд де унмз калган. Ocipece Нурланга едай айтатын ештене калмаган сек1лд1 TuiiH жутып койрандай yHi шыгар емес. Бул кызбен сейлесудщ мунан артык онаша сэтз кездеспейтшж бийп турса да, жак ашуга дэрменаз, пушайман халде едь Mine, енд1 аз журсе кыз уйше де жетедь Ол кенет ширап Kerri. Тамагын кекеп, сипактап турды да: — Акжаркын, саган 6ip айтарым бар еда,— дед1 зор- лана ун катып. К,ыз сэл бегелш, аялдап калды. Жйтгке бетш бермей 6ip кырымен дагдарып тур. «Енд1 кашан, айтпайсыц ба айтарынды,» деген сычай танытады. Нурлан тэуекелге бел буган-ды. Ойга алганын букпестен айтьш калуга тырыскан. — 03iHe KeHiaiM ауганы сонша, кунд1з-туш ойымнан шыкпайсыц. Мунан былай сеназ жерде OMip суре алмай- тын TypiM бар. Алаканыма салып аялап етей1н, жарым боп калшы мен1ц! — дед1 eHTire сейлеп. Бейне 6ip харылардыч алдыида тэпардеп сурелерден жатка согатын шэюрттер- дей, ол бул сездерд1 еш кдарказ жылдамдата айтып шыкты. Ce3iHin сонын кутпей Акжаркын каша женелетш- дей KepiHin ец\\, жок, кыз тындап тур екен. Жузш томен салып, саусактарын салалап кояды. К,ыздыц жауап катпаранын жаксылыкка жорып, тары да сез айтуга октала 6epin еда, Акжаркын к1пт бурылып жупре жонелгеш. Ештенеге тусжбеген Нурлан сол ор- нында калшиып турып калды. — Акжаркын, токташы! — деуге де муршасы келмеда. Тобык жутып алгандай алкымына 6ip нэрсе кептелш кал­ ган сиякты, дыбысы шыгар емес. Ештененщ байыбына бара алмай ж шт ацтарылып тур. Кемрепнде балдай уйыган тэта киялдарынын лезде быт-шыты шыккан, жк repci3 куйде ачырып калыпты. Кенет ол элдеб1р дыбыстан селт етш бойын жиып алды. К,араса, дэл касында эу дейтш жерде бшегше к ген кумк жугеннщ сулыгы сылдырлап, Найзабек шал аркандаулы турган атына кетш барады екен. 64

«Ж алгы з журген бул кайсын-эй» дегендей шал буран мойнын созып унше карайды. Жылкышы шалды кергенде барып ж шт «уЬ » деп зорга дем алды. Енд1 рана шым- шымдап бойына жан Kipe бастаран-ды. Акжаркыннын т1ч катпастан тура жупргешнщ мэшсш де ол енда уккандай болды. «К,ап, сайтан алгыр, мына шал кайдан шыга к е л т од1» дейд1 штей оны жактырмай. Дастан мен Сэлима да жата коймапты. Муны кергенде eKeyi де елендеп алдынан карсы шыккан. Бейне оны кажыга дйберш алгандай-ак, аузын багып леб1зш естуге ынтырып тур. — Иэ, не болды? — дед1 Сэлима б1рден шыдамсыз- данып. — Не болганын ез1м де бшмеймш,— деп Нурлан жел- KeciH касыды. — Эй, айтсайшы былай, взамен сейлесе алдьщ ба, кэд1мгщей? — деп Дастан да сезге араласты. — Сейлесуш сейлесНм гой, 6ipaK— — Иэ, сонан кейin? Нурлан болтан окиганы баяндап бердк Найзабек шал- дьщ шыгып калганына 6api де ©ю ш нт едь — Енд1 кайтсын, уялмаганда! Экесшдей Kici касынан OTin бара жатса, кыз баланьщ ж1гтгпен сейлесш турраны секет емес пе,— деп Сэлима Акжаркынды жактап шыкты. — Mefuii рой, эйтеу1р сен ниеНнД! б1вдре алсац жарадьщ. — Ой, HeciH айтасьщ, сарнадык кой,— деп Нурлан ку- л т кояды. — Оган дшпр болатын ештене жок. К,ыздан ез1м-ак сурап быемш ертен,— дед1 Сэлима. Нурлан бул ауылдан эбден тан атканда аттанып кетть Содан eni кундей ат i3iH салган жок. вткендеп Найзабек шалдыц ез1н керш койганы бетше нпркеу болгандай ол жакка жи! 6apyFa батылы жетпей жур. Акжаркынды 6ip керуге канша асыкса да, белгйлз 6ip куш кежегесшен кешн тартып ол ауылра беттетпейдг Акыры ол бупн курен атка ер салран. «Шалдан сонша корралайтын eui6ip кылмысым жок. Бар жазраным кызын ушне epTin барраным ба?» дейд1 езш-ез1 актагандай. Нурлан келгенде Дастан шала булшш жаткан-ды. — Ойбай-ау, кайда жоралып кегли неше куннен 6epi. У№цде балапан басып жатканнан саумысьщ! — дейд1 куй- гелектенш. — Не боп калды, жайшылык па? — Акжаркын кетейш деп жатыр. А л шекец кызса, сол

ма сенщ естиж деп турганын! — дед! Дастан бул кутпеген тетенше 6ip суык хабарды дунк етюзда. — Кеткеш калай? — деп Нурлан да ештецеге тусжбей ан-тан боп тур. Мэн-жайды Сэлима туснццрда. Айтуына Караганда, ше- nieci елже кайтуга жиналып жаткан кержедк Бастапкы кезде «Акжаркын кузге дешн осында журе турады» деген екен, аяк астынан сабындай бузылып айнып калыпты. Эки эйел элденеден сезштенш калган ба, и м 6lnciH, кызын вз1мен 6ipre ала кете-rim анык деседа. Кедейге какалганда кырсык дегендей, е й куннен 6epi уй куйбечжен шыра алмаган Сэлима да тшдесе алмапты. Мына сезд1 еспгенде, Нурланнын кулагы таре бггелт калгандай басы дын ете TycTi. Буындары калтырап аркасы муздап барады. Сен соккан май шабактай журеп булкынып кеткенш сезеда. Ж ш т тшге келмей меч-зен куйде сенделш турып калган. Бейне 6ip ашык кунде жай тускендей тауы шагылып, дуние TeHKepLnin бара жаткандай басы айналып, кез1нщ алды карауытып кетп. — Тэп 6ip терт кубылац теч болган Kiciuie уйщде mipenin, жатып алдын. Ен болмаса кешелер хабарлассач гой, тунде камданып калатын едак,— дейд] Дастан ani де — Енда оныч кете калатынын кайдан бжешн! — дейда Нурлан шарасызданып. К1нэл! баладай басы салбырап и1ш Tycin кеткен. — Болды енда, оган акыл тауысатын ештече жок. Bip амалын ойластырармыз тагы да, — деп арага Сэлима тускен. — Сонда да ертерек кимылдауымыз керек еда,— деп Дастан ani де епшп тур. — Барып келейшш, мумпн калатын шыгар,— дед1 Нурлан еч болмаса кетер алдында Акжаркынды керш калгысы кел]п. — Иэ саган, калайын деп тур,— деп Дастан оны жа- ратпагандай орныиан созалактап зорга турегелд1. Е й Ж1п т Найзабекпк1не келгенде, жолаушылардын аты ерттелш жаткан-ды. Кыздын калмайтындыгына булар- дыч кез1 енда анык жеткендей болды. 1шке к!ргенде бай- кады, Акжаркын сыптай болып ки1шп алыпты. К,ос буры- мын кол токпактай кып желкес1не туйш тастаган. Кундыз- бен журындалган шашакты Кызыл бери езже эдем1 жа- расады. Тобылгы сайты кыргыз ерме камшысын е й буктеп устаган калпы, босага жакта турегеп тур. Шешес1 элдеб1р 66

буыншак-тушншектерш реттеп, кызыл коржынныд еы ба- сына тыккыштап жатыр. К,ыз Нурланды квргенде жымыд ете калды. EKi Ke3i шоктай жайнап жштке 6ip жылы жузбен телм1ре карайды. «Конгалы турган кусынды ез колыднан ушырып алдыд, ещд маган не к,ыл дейсщ» дегендей муны жазгырып турган сьщай бар. — Кел1вдер, айналайын, терге шыгындар! Мына ко- нацтарымыз жол журешн деп абыр-сабыр боп жатканы- мыз,— дейд1 эйел жалпад кагып. — Екеущнщ келгенщ жаксы болды, карактарым. K,a3ip ез1м де бала жупртешн деп отыр ед1м. Мына ьасьперда асуга дейш шыгарып салсаддар к,айтед1?! — деп Найзабек буларга колка салган. Дэл каз1р Нурланга салса мына созд1 айтканы ушш шалдыд сакалынан с у й л алар едь Ол куан- ганынан не icTepiH б!лмей апалактап калды. «Б1рдеде де- сейшi» дегендей Дастанга карай береди — Егер аттарыд жарамсыз деседдер 6 ipeyiH ана мешд торы атымды мнпндер,— дед1 уй Heci булардан жауап «уткендей болып. — Ж ок аттыд кажет1 жок. Ci3 айтпасадыз да шыгарып саламыз гой, бул шЫлердй — Екеум1здаю де жарамды ат кой. Асуга дейш Heci кетер дейсйз,— деп eKeyi жарыса ун каткан. — Сейтщдер, айналайын. Мына кымыздарыдды imin алган сод, эпкелер1щц жолга салып ж1бер1ддер,— деп Най- забектщ эйел1 жаны калмай курак ушкан. — Балаларды бекер эуреледщ1з. Келген жолымызбен ieaiMi3-aK кете беретш едж кой. Акиректен 6ip асып алсак аргы жактыд 6api шыжандай ел. Ауылымыздыд шет!не LniHin те каламыз,— деп конак эйел сыпайылык жасаган болады. — Ол не дегеищ, жол серж деген жаксы. К,анша айтканмен таулы жер. Оныц усине асуы кургыр да тнс кой ©3i, адам шошиды,— дейд1 Найзабек ат косып бергенше мардымсып. Конак эйел Найзабектщ уй iiniMeH тепе кол ■ялысып коштасты. ЭЫресе Балганыммен коштасарда кезше жас алый, 6 ip турл1 туыстык мещрмен толкып турып: — Кдрыс жерде каза бар деген, ендо квркем1з бе, кертспейшз бе, кайда журсек те аман болайык, жедеше! — дед1 уш буэылып. — Аюю рызгыны тауыспасын де. Топырактан тыскары болсак неге кершпейм1з, ез1м-ак 1здеп барамын эл1,— дейд1 Балганым. — .Келщтз ana, б1адщ ауылга,— дед1 Акжаркын да оныд сезш куаттап.

Булар коп бегелмей жолга шыкты. Он иыктагы сары- куййс, кунгей жоталарды бетке алып тже тартып келедь Барган сайын жасыл желекэт ну жыныс, кальщ карагай ещстеп, теменде калып барады. Тау сагасы бшктеп, ку- зарга уласкан сайын ойдым-ойдым корым тасты таз жо- талар алыстан ад танылактанып шалынады. Сонау 6ip бшк таудын ушар басында, шл кара кек аспан тершде канатын 6ip какпастан кос тазкара калыктап жур. Byrin кун сондай ашык болатын рещ бар. Шеммдей бултсыз, зецпр аспан тебеде мелдфеп тур. Тек сонау 6ip карлы шывдардьщ басына элдеб1реу мамык win кеткендей улб1реген 6ip-6ip уз1м ту д а булттар женш калкиды. Жолаушылар суыт журкпен межел1 жерге де жетш калды. Енд1 аз журсе acyFa да кетершедк Тау бижтеген сайын жол киындап, бураландаган жалгыз аяк сурлеуге айналган. Байыйтап карап отырмасан, журер жолыцнан коз жазып калуьщ да гажап емес. «Бул асудьщ атын Лкирек деп KiM койса да тауып койран екен», деп ойлады Нурлан бет алдындагы кия жолга назар аударып. Айтса айткаидай, сан буралран ирек жол асудьщ Te6eciHe карай imeKme шубатылып жатыр. Мына кейп1нде ол бейне тау беткейшен ирелендеп томен Tycin келе жаткан 6ip ж1щшке абжыланра уксайды екен. Устще кулап тусердей тент турран жол жиег!ндег1 ушпа тастарды сагалап, кебес1нен басып еткенде TinTi зэрен ушады. Табанынныц астындагы кузды шьщыраура караура батыльщ жетпейд1. Оньщ бет1 ары болсын, егер атын cypinin кет1п мынадай жолдан ушар болсан, жол-женекей 6ip таска да соктыкпай сонау сай табанындаты саркырап жаткан тау езен1не шолп ете ту- cepiH анык. Жолдьщ 6ip кысылтаян, тар жер1не келгенде жолаушылар каздай Tieiflin сап тузеген. Ен алдында Да- стан келед1. Ж1г1ттщ ойында ештене жок. К,уранды ерге 6ip жамбастап кисайып отырран куш, элдеб1р эн эуен1н ьщылдап баяу толрайды. А л Акжаркын memeci eKeyi ко- балжып келе жатканы рас ед1. Ocipece кыз урейл! п1ш1нде. Мынадай биж асудын жолын алгаш коргеннен болар, коз шарасы улкешп жан-жагына шошына карайды. Эйтсе де аттары ceiiiMAi ед1. К,ыздьщ астындагы какпачбел, жирен каска ат тагалы туяктарымен кек шагыл, малта тастарды каршылдата басып ерге карай жещл жур1п келед1. Keii6ip жердег1 сек1рме, шокалак тастардан ыршып етеда. Багана- дан 6epi жубын жазбай топталып келе жаткандыктан, Нурлан кызра ештене айта алмай мысы курыган-ды. Енда мынау шубама жолда б1рт1ндеп жургшшшердщ созалактай бастаганы оган колайлы жагдай тугызатындай болган.

К,алай да осы жолы сейлесш, одан 6 ip жауап алып калу ойында бар. Туйетайлы 6 ip тепсенге шыга кел- генде, артта келе жаткан Нурлан атын камшылап, Акжаркынньщ касына екпшдете жетш келда. Елендей калган жирен аттьщ изп н ш тежеп, кыз да ipxwe берген-дь JKiriT катарласа берш: — Акжаркын, сен, мшеки, кетin бара жатырсьщ. 0ткен жолгы езще айткан сез1мшц 6ip жауабын ести алмай каламын ба осылай? — дед1 уш кемескшенш. — Не сез айтып едйцз? — деп кыз жымьщ ете калды. —■ Иэ, бшмей калганьщ. — Рас айтамын,— деп Акжаркын буган 6ip турл1 куа- кылана, кылымси караган. М елд1реген каракат коз1 кул1м- деп болар-болмас езу тартады. «Шынымен-ак есшен шы- гып кеткеш ме мына кыздыц?» дегендей Нурлан оныц жузше сешмаздене карайды. — Энеу кун1 Дастанньщ ушнде болган сауык кенйнде айтканымшы. — Иэ, еамде. Ол куш ci3 елец айткансыз,— деп Ак­ жаркын сылк-сылк кулдк Нурлан одан ары не айтарын бшмей калды. Мшеки, асудыц да ушар басына шыгып келедь Булардыц соцынан селпецдеп журе берудщ енд1 peTi жок. Жетер жерше жетюзд1 деген осы. Асудан тускен жерден бастап кыргыз малшыларыныц шетше ш гедь Да- стан exeyi осы арадан кайтуы керек. Bip жагынан уакыт, екшшщен жол кыскалыгы асыктырган Нурлан тагатсызда- нып тур. Есщнен шыгып кеткеш рас болса, мшеки, деп мэймецкелемей суйетшдкш айтып салгысы келш турды да, тагы да сабыр сактап ктщ соцын кутть — Калжыцды койып 6ip жауабыцды 6epin кетсейнн, ендП — деп жалынгандай болды ол,— 6 ip ауыз жылы се- 3im i есткем, кайда журсец де табар ем, сень — Йемене, жылы сез1мд1 ест1месешз 1здемейЫз бе? — Енд1 xiM 6biefli, сенщ...— деп ж т туйткелси бердь Осы кезде алга озып кеткен шешеа дауыстап бул екеуш касына шакырган. Дастан эйелд1 сезге айналдырып едэу1р жерге узап-ак кеткен екен. — Акжаркын, енд! мен не деп калатын болдым, соны- мен? — деп Нурлан сабырсыздана кызга караган. Акжар­ кын жацагыдай емес, ойлана бастаган сиякты. Жузш темен салып сыбырлай ун катты. — Шын суйген адам 6ipiH-6ipi кайдан болсын 1здеп табады. 6 м1рде exi тау гана косылмайды, адамдар 6ip-6i- р1мен кездесед1, косылады деген. Егер 1здеп келетш бол- сацыз, шздщ айтканыцыз-ак болсын,— дедь 69

— Сеш 1здемей, ммдо !здеймш. Мына турран Сырт жайлауы тупл, жер шетше втш кетсен де, артыцнан барамын мен эл1,— дед1 жкгг куанышты жаркын унмен. EKeyiHiH сез байласып, уэделескен жер1 осы болды. Ат арылтып кыз елше Нурлан 13деп барар болса, Акжаркын алдынан шыгып карсы алатыны анык, едк Эйел затыныц жаны нэзж, ce3iMi сыршыл болатынды- гынан шыгар, э дегеннен еркектер уксап, Ty6i тускен шелектей актарыла кетпейтш эдеть 1гшнде ит елш жатса да жак ашпастан, уакыт зацына барынып, кенбштткке салынатыны бар. Акжаркын да сол тегше багып, Нурланды iuiTei“t канша жаксы Kepin, унатып турса да, ашып-жарып ештене айтпай келген. Жолына курбандык, боп кетердей журепн колына алып, сонынан жупрш жургешн жаксы бшедк Сонда да оран берген жауабы жацагы. Оныц езш де жнгг муньщ тш нен тарткандай болып, суыртпактап жатып эзер айткызды. Элде кыз атаулыныц жтттерда осылайша ездерше табындырып, бас ипзген сайын мэр- Te6eci бшктеп, рухы ociii туратындыгынан ба мм бигсш, afiTeyip Акжаркын да каз1рше буран осылай кершген. Емрак оныц аузынан шыккан <аздеп келсед болганы» деген 6ip ауыз свздщ e3i жер. бетшдеп сушспеншипк жайлы сез- дердщ бэршен де эсерлд сондай жылы есплген-дк Бул exeyi жанына жакындап калранда, эйел атыньщ басын ipxin токтай калды. — Ал, айналайындар, асудын киын жершен аман-есен етт1к. Муша жерге ат сабылтып, Lnecin келгендерще рак- мет. Енд1 ауылдарьща кайта койындар. Ел шетше LaiKTi деген осы. Kseip мына езенге тккен сод болды, жылкьшы ауылдьщ теб еа кершеда,— дед1 эйел ризашылыгын бицдрш. — Ой, эпке, ештене жок сабылатын. К,арыс жерге шзда шмгарып салганра аттардыд майы куриды действ бе,— деп Дастан эйел сезш ипп экеткен. — Ракмет, жарыктарым. Кесегелерщ кегерстн, ал кош ендИ Амандыкпен керкелж,— деп ол жИттерге колын созды. — К,айыр, кош ендь — Сау боп турыцдар! — дестг булар да. Bip шетте елеустздеу турып калган Акжархынга карай бурылган Дастан: — Ал, Акжаркын, ауылды кердад. Нагашы журтьща енд1 келш туратын шыгарсыц! — деда. К,ыз да Суларра жакындай тусш: — С1здер де келщ1здер б1здвд ауылга! — дед1 Дастанра

колын усынып. Нурлан да онымен цабаттасып Акжаркын- ньщ колын алды. К,ыздьщ колы ып-ыстык екен. Улб1реген жуп-жумсак салалы саусактарын алаканына басып турып, жйпт кысып-кысып ж1берген. «TyciHiKTi» дегендей нэркес, отты жанары жалт етш, оньщ жузше 6ip сэт Tirwe карады да, тал-тал болып шашырай калган узын KipniKTepiH лып етюзш кенет томен Tycipe койды. Бэрже де макул болган кенб1с жанньщ кейш бар жузшде. К,ас кагымдай осы 6ip кыска уакыт шйнде, жанагы коз карас аркылы-ак Акжаркын буган коп нэрсеш айтып улгергендей болып едй Ko3iHin астына коленке тусш, тунжырай калган оныч балгын жу- зшен житгпен коштаскысы келмей турганын, 6ip турл1 сагынышка толы ыстык сез1ммен кия алмай кетш бара жатканын ацгару киын емес-тй Осылайша кош айтыскан e «i жак енда ек1 багытка жол тарткан. Bipeyi батыска, енд1 6ipeyflepi кун шыгыска карай бет тузед1. Нурлан элсш-элсш артына бурылып жалтактай береди Узап бара жаткан кыз да буларга карагыштап анда-санда мойнын бурып кояды. Лезде жол узарып сала берген. JKirirrep eijicTereH сайын, Акжаркын анасы eKeyi Акирек асуынын кыр-жалынан ары асып, кузар тауга сщш кеткендей козден б!ржолата гайып болды. Нурланньщ imKi-flyHHeci элем-жэлем. Ж ел шайкаган когалы колдей толыксып жан сарайында шиыршык аткан 6 ip мазасыздык байкалады. 6з1н1н KOHUii пэс, кабагы салыцкы. Муны енд1 ештече де кызыктырмайтын сиякты. Жастык гумырыньщ бар тамашасы Акжаркынмен 6ipre кет1п калгандай, кур кеудес1 ушрейш, бос келе жаткан тэр1здд. Досыныц сы- цайын таныган Дастан оны созге тарткан. — Иэ, жйпт1м, сонымен не тындырдыц бупн? Жок элде, жаман куйеу тан аткан сон тш катадыньщ Kepi келга аман-есен шыгарып салдыц ба? — Айтылар соз айтылды-ау, 6ipaK журепм жанып барады, Дастан,— дед! ол ауыр курсшш. — Ештене етпейд1. Жаксылык ушш жанган журект1н дауасы табылады. Оны емдеуге болады. — К,айтш? — Сол да соз бе екен, каз1р К,акпактьщ бойына тускен сон, журепнда жулып аламын да тастай суык езен суыиа малып-малып, орнына кайтып салып коямын,— деп эзш- дедй — К,алжынды койшы, рас айтамын,— дейд1 Нурлан одан элдекандай акыл куткендей. — Иэ, содан кешн? 71

Мэн-жайды толык уккан Дастан TinTi куанып Kerri. — Iminai урайын-ау, суйшнй демейсщ бе, багамадан 6epi. Акжаркын олай десе, icTin бгпсеш емес пе! — деп иен тауды жадгырта самбырлай свйлед1,— б1здщ ести алмай журген1м1з осы свз гой, жаркыным-ау. К,ыздьщ e3i 1здеп. келш тауып ал деп турса, одан артык, кудайдан не тшейсщ. Ж ок элде Акжаркын cem i3fleyi керек пе еди Ондай кызды жердщ 6eTi тупл, су астынан 1здесед де еюнбейсщ. 1здеп бару дегенщ сез бе, тэшрк Керек болса ертец-ак бара- мыз,— дед1 Дастан желпшш. Мына свзге Нурланньщ ку- лагы елен ете калды. «Ертец 1здеп барамыз» дегеж ра- сында да бул кутпеген батылдьщ едь 0 з1не салсац алынбас камалдай болып кершген сол киын сапардыд аяк астынан басталгалы турганын карай кер. Расында да «твсекте басы, тескейде малы косылып жататын, ежелден туыс ею журт- тыд адамдары 6ipiH-6ipi 1здеп барса Heci айып» деп ойлады ол. Ж о л бойы булар осы жайды кедесумен келедк Не сылтау айтып, калай барудыд амалын 1здеспрген. Бул ретте де акылшы Дастанныд в31 болды. — К,ыргызра асудыц 6i3 ушш мынадай 6ip гана жолы бар,— дед1 ол сэл ойланып,— жок караран болып барамыз. Heci бар, 6ip жылкымыз жорэлып кетш соны !здеп шыккан боламыз. Мундайда епржтщ де залалы жок, л й г т м ,— деп кулш кояды. — Кашан барамыз онда? — Эрине, ертед тура артынан шауып барранымыз жа- рамайды. Арага 6ipa3 уакыт саламыз. Енд!п байлау осы болган. Акжаркынды шырарып салраннан бастап, Нурлан кун санаумен ауре боп жур. Мунан бурын дэл осылай да тад атып, кун бататынын ол мулде ескермейд1 екен. Кей-кейде карап отырып, взшен-ез1 шала булшедь ЦПлденщ жылдай узак, 6ip кунш батыра алмай жынданып кете жаздайды. Кундер отпей уакыт созалактаран сайын тараты таусылып, ж1гер1 кум болып барады. Мундайда езш кай-кайдары куджи oip эзэз1п ойлар каумалап, iurreft жегшей жеп б т р е р болды. «Сен бул жактан ыргалып жеткенщше Акжаркынды кыррыздыд 6ip житп Inin кетсе кайтесщ?» дегендей зэресш ушырады. Акжаркыннан коз жазып калу KayniH ойлаганда ол шыбын жанын шуберекке туйш, бул ирлжтен 6e3in KeTKici келедк Жаман айтпай жаксы жок, егер кыздан жазатайым кол узш калса, езш-ез! майып кылудан да тайынбайтын Typi бар. Не керек, зарыра куткен eKi жума да OTTi-ay, акыры. Журетш кун1 кешю шайда Нурлан шешесше узш-жул- кып, элдеб1р жайдыд шетш шыгарган-ды. «Буйрык болса, 72

келшд1 боп каларсыз» дегендей жорамалмен уктырган. Баласыньщ леб!з1 жаксы екенш ангарган ананьщ куанганы сонша, отырран орнынан ушып кете жаздады. — Жасаган-ау, ондай атты кун болса канеки, айт- шы езщ былай мэшсш TyciHflipin? — дейд! калбалактап. Экеден жастай калган Нурланды аналык каздай умсы- нып, канатыныц астына алып ecipreH шешенщ жеш белек едь Оньщ 6ip езшен аналык ыстык мешрд1 де, экелж катал SMipAi де Kepin ескен ол, мше, ж т т болып калса да, каймыгып ойындагысын ашып айта алмай коргалап отыр. Эрине, о л корыккандык емес, сыйлагандык едь — вткендеп алп езниз танитын, Найзабек атаныц уйше келген эйелдщ кызымен...— деп баласы эр бутаныц басын 6ip шалган. Не де болса, эйтеу1р жаксылыктьщ нышаны екенш бшген Торгын api карай казбаламады. Нурланньщ сез теркшше Караганда, анау-мынау жер емес, кэдампдей аталы жерге курык салгалы турганын байкап iuiTefi шымырканып кетть — К,удай-ау, мен1 де сондай жаксылыкка жетк1зер ме екенс1ц жараткан ием! — дед1 тэубе келирш. «А л л а тагала узагынан сушщцрсш, деп бурынгылар бекер айтпайды екен-ау» деп ойлады ол imTeft алыстап кеткен, сонау 6ip жылдардьщ санасынан вшш бара жаткан, кене сурлеу!н еске алып. Осы Нурлан ер жетш, мундай халге жетем1н деп, ол эрине сол кезде ойламаган-ды. Кудай коскан Косагынан айырылганда баласы небары терт жаста ед1. Ацырап калган эйелдац eHAiri eMipiHe алданыш болсын дегендей, тагдыр оган осы 6ip перзентт1 сыйлаган. «К,у- дай-й, бул кашан ер жет!п меш асыраганша ешк1нщ куй- рыгы кекке, туйенщ куйрыгы жерге жетпей ме?» деп те талай назаланган-ды. Сейтсе оньщ 6api KynipmLniK екен. Кершген таудын алыстыгы жок деген осы, вткен жылдар 6ip кунгщей болмай-ак, м1неки баласы бас курап, уй болайын деп жатыр. Бэр1нен де бар жаксы екен. Эйел тэубасына келш отыр. К эрш к мевдете коймаса да, е зш ц жер ортасынан ауып кеткен, жасамал шагында енд1 осы Нурланыц кызыгын Kepin, немере сумеем арманым болмас efli-ay, деген ак тьчеу бар кекей!нде. «Байгустьщ Tuieyi дурыс efli,— деп ойлады ол элдекашан умыт болып кеткен куйеуш еске алып,— кеп жылдар бала кетермей ж урт, осы Нурланга жер1к болганымды еспгенде, бейшараньщ журен жарылып кете жаздады. Оньщ каз турып, аягын апыл-тапыл басканын кергенде тамам журтты жинап, ту- сау кесер1нщ ез1не дуршдет1п той жасап ед1. Баласыньщ ер жетш, уй болайын деп жатканын маркумныц эруагына 73

кудай бщщрсе, орнынан 6ip аунап тусер-ау!» деп iurrefi erijiin кеткен. Bip кездеп басына тускен кааретпен ендИ керер куанышы коса кабаттасып, журепне шер боп бай- ланган 6ip тушннщ аузы шенплш кетердей Кении босап, кезше лыксып жас т1релген. — Дуние-ай, десейнн! Bapi де куш кешегщей,— деп эйел кимешегшщ ¥ШЬ1мен жасаураган кезш сурте бердк— умыттырмашы, мыиа шайдыц соцынан экеце багыштап 6ip куран окып кояйын. Нурлан шешесшщ элденеге камыгып отырранын керш: — Неменеге босайсьщ, кайта келш келетшше куанбай- сьщ ба? — дед1 кенбин жубатып. — Бул жаксылыкка куанбаганда кашан куанамын, жа- рырым-ау. Эшешн ойыма 6ip кай-кайдагы Tycin кетке- ш...— деп сэл бегелда де,— сенщ осы куанышьщды экец сорлы кермей кетт! рой! — дед1 курант. Осы 6ip жарык- шак ун Нурланра да 6ip Typni ауыр ест1лген. Окесшен ес бтмей калган ол экеаз ессе де, мешрлене сипаган эке алаканы мацдайына тимесе де, бала уипн экенщ орны белек екен! оган белгип едь TinTi юшкентай кезшщ ез1нде e3i куралпы балалармен ойнап журш, жылап калса, баска балалар сиякты «экеме айтамын» деп шагына алмайтын- дыгына корланып, одан бетер кыстыга жылаушы едь Жас- тайынан мудлык боп ескен Нурлан экенщ тек 63i ушш рана емес, анасы ушш де керек адам екешн бше бермейда екен. Ойлап отырса, отыздан жаца рана аскан уыздай келшшек шагында тул калыпты. Содан куш бупнге дешн канаты сынган карлыгаштай итшшеп, жалгыздыкпен eMip сурген. К,андай киын, азапты кундерд! басынан кешкен десейпп! Нурлан шешесшщ жанын еадц тусшгендей, оган 6ip турл1 аянышты сез1ммен муаркей карады. Куарып кеткен самай шашы мен коцыркай жуз1ндеп айгыздалган эж1м сызыктарынан сол 6ip еткен, KacipeTTi жылдардьщ корлык тацбасын кергендей кабыргасы кайысып, мунайып отыр. «Бар TipniriH маган арнап, жанын жалдап, аузына т1степ бакканда мен енд1 нендей жаксылык керсете кояр екенмш. К,олымнан не келедк сонда менщ?» деп ойлады. Енда 6ip сэт о л езшщ iiinci сарайына ущлген. ПеШптн герше апарып отыргызып коятындай куд^рет жок колында, эрине. Асып-тегиип жаткан дэулет1 де шамалы. Сонда да журт катарлы ечбек кун тауып журген жок па. «Осы кунге дешн ез тусымнан кещлш аулап, езше 6ip ж1б1 тузу, жаксы зат та сыйламаппын-ау!» деген ойдын басына келу1 муч екен, журеп сыздап ауырып кеттк Осыган дешн ацгармай келген ереназдагше eiciHin, опык жеп отыр. Осы 74

6ip жаза басдан 6uiMecTiri ушш анасынан KemipiM етш- гендей, оньщ жузше потелin узак дарады. 1штей 6ip шиыршыд атдан жан Te6ipeHici жузше ойнап шыга кел- гендей, жйтгтйц дабагы датты туйшп, сазарып отырды да: «Кдйран асыл анам менщ!.. Tipi журсем дад1рще жетер- мш-ау, 6ip сенщ!..» дед1 серт еткендей. Сол куш булар тан ата жолга шыддан. Бул canapFa exeyi де аттарын эбден жаратып, сайлап мшген-дь Неше мэртебе ащы терш алып тан асырган. Мал урлаган 6ip capi, ал адам урлап долга туссе кундер!нщ не болатынын жадсы бшедь Сондыдтан да eKi атты тэп 6ip улы бэйгеге досатындай-ад, келют1рш баптаган. Ж аз бойы мэпелеп баддан курен аттын сыналар KyHi едай туган сиядты. Да- станнын астындагы да жарамды ат болатын. взш щ атадда шыддан бэйге торысы. Элдеб1р улкен fly6ipfli сезетшдей аттар да елечдеп, жецш журш келед|. Курен дасда дос дулагын дайшылап, сулыгын тастап шулгып дояды. Эл1 де жерге жарыд тепе тусе доймаган кез. Жазгы танньщ ала садсад, беймезгшнде улы тау уйдысынан ояна алмай буйыгын жатдан секьлдь TipmlniK атаулы тан алдында гана мулгш кеткендей, айнала да жым-жырт тыныштыд. Дора­ ны айналып тушмен жагы сенбей, арпылдап шыгатын эр достагы ман тебеттер де бупн урмей далган. Анда-санда тек алыстан, дияндары дарауытдан сонау 6ip кекийл жар- тастардын арасынан байгуздын сучдылдаган даусы шалы- нады дуладда. Тангы салдын тыньштыр ауа бойларын cepriTin ж!берген жшггтер де квдалда едд — Содыр 6ip ic бастаса, дудай оны достаса деген екен, баягыда 6ipey. Сол айтпадшы екеум1з 6ip icTi бастадыд,— деда Дастан алдындагы не болары б ел п а з жумбад элемге барлау жасагандай. — Енд! не болса да тэуекел емес пе,— дейд! Нурлан. «Шешшген судан тайынбас», дегендей ол неге болса да взшщ 33ip екешн байдатып далды. — Эрине, тэуекел. Сонда да icriH жайын адылдасып алганымыз жен. — Иэ...— дед! Нурлан онын аузына дарап. — Энеукуш дыздьщ саган айтданы рас дой? — Ойбай-ау, рас демеген де, саган eTipia айтамын ба. — Онда былай, ол жерге барганда екеулнзге дыздан тш алып беретш жанкуйер жецгемйз дайын турган жод. Она- шасы дездест Аджардынмен ез1мгз сейлесе алсад жадсы,

егер сейлесе алмасак, уйшде журген жершен болса да алып кашуымыз керек. Олай етпей болмайды. — Сонда кайтып, тапа-тал тусте бас саламыз ба? — Енд1 бара керенпз. Жагдайдьщ калай боларын,— Дастан сэл ойланып калды,— эттен ипрюн, кешке карай апак-сапакта кездессе гой! — Уйшде адамдар болса кайтем1з? — Сен де кызыксьщ, уйшде адам турмак арыстан отырса да экетем1з. К,ыз алып кашкан адам уйшде отырган Kicire карай ма екен. К,ыздыц e3i келккен сон болды. Эйтеу1р усталып калмай ауылга 6ip жетсек одан аргысын коре жатармыз. — Акжаркынды алган бойда, карагайдын шше Kipin кетсек, олар сайланып артымыздан куганша 6ipa3 жерге кет1п калар едж. — Эрине, кетш каламыз. Колра 6ip LniKce десейшН — дейд1 Дастан кулшынып. Ол атын тебше тусш, умтылта баскан. Шоп басынан сорги коймаган тангы шыктьщ мел- д ip тамшылары жылт-жылт е т т , атгардыц шашасынан тегшедь Мал аягы жетш, таптаурын болмаган бшк успрт- Tin шытырлы квк бетегесш малшылап, тусардан кешш келе/ii. Кун шыгар алдындагы коплж1м, боз мунарга 6erin жаткан таулы елке енд1 тана серпше бастагандай айнала Teric жанданып, дуние ап-айкын KepiHic бередь Он иыкта, сонау алые кез ушында Текестщ кец жазыгы келбеп жатыр. EKi капталында Сарытау мен Тянь-Шань тауы катарласа жарысып, бшктж ушш бэсекеге тускендей 6ip- 6ipiHe пандана карайды. А л шырысы мен батыс жак шетш Лабасы мен Аттьщ тауы бегейдь Осылайша терт жарын б1рдей тау коршаган орасан зор улы жазык алыстан, мынадай бшктжтен Караганда б1ртурл1 кызык кершед! екен. Мына калпында ол бейне гайыптан пайда болтан, алып 6ip агаш астауга уксайтын секщдд Сол алып астауды орта- сынан ем жакка как айырып тастатандай, Текес езеш жарып агып, шыгыска карай бет тузеген. К ез ушына дешн сагым болып, мунартып жаткан осынау байтак, KepiM далага элдеб1реу бел1ндеп кемер белднпн сыйга тартып кеткендей сары даланыц тесшде эппак 6ip кумк жулге жаркырайды. Ж т аячдап, булкек желктен 6ip тынбаган булар кун кетерипп, арка кыза бастатанда Акиректщ кыр желкесше кетерищк Асудын еч басына ть д а келгенде Караколдын Сырт жайлауы KepiHic берген. Бул жайлаудын кунгей жатын кыррыздар, терккей жарын казактар коныстанатын. Жер-ана кос емшегш ем жакка тел ем1згендей, бойындары 76

барын аямастан иш 6epin, мемренш турран сиякты. К,ыр- гыздардьщ мекенш кергенде Нурлан селт ете калды. Са- насында жылт етш умгг пен урей катар оянган. Келбед етш, Акжаркынныд суду кесюш кез алдына келгенде жу- peri сыздап, сагыныштан жарылып кете жаздады. EKi жума кермегеннщ езшде ол муншалык адсары ауып, ше- Л1ркеп келедь Жанындай жаксы керген перизатына 6yriH жетш, дидарласатынын ойлаганда, 1штей 6ip тутанып жур- ген от сез1м лау етш, жанып кетердей болады. Рас, кыздьщ ак, дидарын Kepin маукын басар. Егер оны колына Tycipe алмаса ше? Атай кермещз, алда-жалда Акжаркыннан айырылып калып, жолы болмай кайтса, онда бул жЬтгпц енд!п Tipfliri не болары 6ip кудайдыд езше аян. Акирек асуыньщ бпжен жершен бастап таудыд бул кунгей 6exi кед адгарлы жазыкка уласады екен. Оркаш- оркаш жатаган кызыл шокыларды осы жазьщ eKire б о лт , батыска к,арай сугынып кетш жатыр. — Мына жазыкты Сыртгыд адгары деп атайды,— дед1 Дастан бет алдындагы кек езеки иепмен нускап,— осы жазык, бара-бара Кегеншд басынан Каркарага уласып, аргы жагы сонау Ыстык келге иреледь — Аркарлысы кай туста болды екен муныд? — деп Нурлан кыздыд аулын 6Lnrici келген. — К,айда-а, оган ani тустдс жер бар,— дед1 Дастан мадгазданып. Акирек асуынан 6epi карай Нурлан бурын аттап бас- паган-ды. Сырт легенда жай елден гана еститш. А л Дастан мипрек кезшде экесше шесш, бул жакка 6ip рет келш кайткан екен. Сонда да ол тунде шалынан журер жолды тэпиштеп сурап алганды. вткенде кыздыд ше- meci 6ip сезшде: «Аулымыз Аркарлыныд желкесшде отыр»,— деген-дь Оныд осы 6ip ce3i екеушщ де ку- лагында калыпты. — Сонау 6ip кара шокыны кердщ бе? — дед! Дастан б'рде алга карай колын сштеп. Мезгеп отырганы сол болса, оныд 03i кунишнк жер. — К,айсы, анау 6ip бшк шокыны айтасыц ба? — Иэ. Б1здщ шалдыд айтуына Караганда, сол кара шокыныд аргы астынан сол иыкка карай 6ip жол шыгады. Ж ол бара-бара 6ip бшк таудыд туйыгына иреледь Соныд барып Tipcviren жерш Аркарлы деп атайтын болса керек. — Сурастырып журш табармыз эйтеу1р,— дейд1 Нур­ лан алые жолга 6ip турл1 туд1пе карап,— Ел iuii емес пе, 6ipeyi бшмесе, екшииа бшедь Булар жолдагы малшы костарынан сурай-сурай акыры 77

Аркарлыга да ат тумсыгын TipereH. Едэу1р-ак кашык жер екен. Элд1 аттармен тынбай жургеннщ езшде, бесш ауып бара жатканда эзер жетть «Б1рлж» колхозы делшген дыр- дай аты болмаса, бес-алты кора коймен шыккан аз рана ауыл Аркалыныц басында отырган-ды. Сешталыныц уйш олар б1рден гапты. EciK алдындагы мама агашка келш, аттан Tycin жаткан ею житгп 6ipiHiui болып тайыншадай сэры ала твбет карсы алды. У й iprecinae журелеп жаткан ит орнынан турура ершгендей кеудесш сэл кетерш, «ой, кулар-ай, сендер де келш калгансывдар ма?» дегендей 6ip-eKi рет ypin койды. Осы кезде уйден Акжаркын шыга келд1 де, жшттерд1 керш калшиып турьш калды. К,апел1мде булай болады деп кутпесе керек. 1шепн тартып, таддан- гандай окыс 6ip дыбыс шыгара жаздап езш-ез1 зорга тежеда б1лем, алаканымен аузын баса койды. Ceftrri де лып — Ол им ? — деген ер адамныц жуан даусы естьлда iurreH. Ж т т т е р уйге жарыса сэлем 6epin Kipin келген. Уй neci зор денел1, дембелше келген, кызыл шырайлы xici екен. Шалгысын жактауына карай ширата кайырган кою кара мурты eniHe 6ip турл1 суык ызгар берет1ндей, суеты KepceTin тур. Ол жшиерда танымаса да, штипат биуцрш: — Кел1цдер ж тттер , жогары шыгындар,— дед1 самар- кау ун катып. К,олындагы мушз уршыктьщ тобылгы сабын конышына жанып iuyftipe берген Айганыштьщ квз шарасы улкейш, буларга карап ацырып калыпты. «Кушм-ау-у, бул exeyi кайдан жур бул жакта?» дегендей танданые бар жуз1нде. Эйелдщ ещндеп бул кубылыс узакка созылган жок. К,ас- кагым сэтте-ак гайып болды. Ол дереу орнынан ушып турып: — Ибай-ау, мына келш турган менщ терюндер1м гой. Иэ, ауылдарыц аман ба, айналайындар? в л п б1здщ аганыц уй-iuii аман-есен бе? — деп сейлей журш, торге кврпе жазды. Айганыштьщ узак-сонар амандык жайлы сурагына: — Жаксы... — Аманшыльщ...— дейд1 ею ж т т узис-уэйс кыска жа- уап кайырып. Эйелшщ жаны калмай жатканына Караганда, к1м де болса бул екеуййц алые жандар емес екешн сезген уй кожасы вн!н жылытьт, жумсаргандай болды. К,айын- журтыньщ кыз-жтттерше кыргидай -гнели куйеултне ба­ гет , xapi жезде буларга шуйше бастаган. — Сежц терюНщ болса кайтешк. 5ip-exi жаман казак келш л деп алдарынан алтын табакпен бас алып шыгамыз ба булардьщ,— дейд! эзшдеген болып. 78

— Жэ, жайыца отырсайшы, какпас болганьщды бымей енда балалармен алысайын дедщ бе,— деп эйел оны жак- тырмай калды. Айганыштыч б ул сезш ол елеген жок- — Кдкпас болсам да 6ip кыздарьщды картайтатын кау- карым бар ani,— дейд1 кенкшдей кулш. Уй иесшщ тумы- сынан ак, кецш, калжьщбас жан екеш KepiHin тур. Жас шамасы елуден асып калса да, к ец ш тетнс, сергектш байкалады. Бул екеуш бурын-соцды кермесе де, тосырка- май калжыцмен карсы алганына ж1г1ттердщ iiui жылып калган. Тас талауы сыртында болатын мынадай ашык мшездь кецшшек адамнан кеп жагдайда жауыздык емес, жаксылык кутуге болатынын Нурланньщ iuii сезш отыр. К ез алдында Акжаркынды алып кашып кетсе де, бул ккщен жаулык келер деп ойлайтын емес. Алгашында эдеп сактап тосылып отырран жтттерден ендо тш шыга баста- ды. dcipece Дастан ысылып калгандыгын танытып орайы келсе, жездес1мен айкаса кетш, сауырлап тастауга бешм- делш отыр. — К,ане, жендер1цД1 айта отырындар, мунда негьш Temipen журиндер? — деп Сешталы тары да ыктыра тус- кен буларды,— маран ала келген эпкелерщ жок па, езде- piHHin? Дастан бул жолы ундемей кала алмады. — Баягыда 6ipey мандайшага кыстырып койган Kopi жшкке карап: «Е й Kapi ж ш к, кой кузеткешцдей керейш, итген аман болшы» деген екен. Сол айткандай болып журмесш, жездеке...— дед1 езу тартып. — Типшц туйнеме дешн карай гер мына бэленщ,— дед1 ол каркылдай кулш. — 031це де сол керек, бэлем. Сауап болды саган,— деп Айганыш та оньщ желкесшен алган. Сешталы сонда да жецгстж 6epeTiH емес, булармен тайталасып жатыр. — Жасырак эпкелер1ц болса экел.ш, Kapi жилки кер- сетейш мен саган,— дейд1 кызбаланып. — Балалардан уялсайшы ендк не болса соны сейлей бермей,— деп эйел оньщ алдын бегей берген. — Heci уят, алтынды шыккан жерден каз, деген. Бар жазыгым этселерш сураганым ба? — Жэ, жэ болды енд1. Онан да 6ip тэу!р соз айтсайшы. вз1ц бупн уйден шыкпап еден, сейлесуге Kici таппай шпц жарылайын деп отырганнан сау ма, жок элде жацагы шжен ем кесе бозага кызып отырсьщ ба? — деп жазгыра бастаран эйел сезшен сон, Сешталы сэл !ркшгендей болды. Сонда да сейлеп калган аузы шошачдап, сез кезеп кел- генде балдыздарын шымшылаумен болды. Kapi жезденщ 79

кагытпа далжыцына дулагы уйрешп алган жшттер еште- неден кысылмай еркш отыр. Дастан да оран ececiH ж1берш жаткам жок, урымтал жерге келгенде сезбен шарып алады. Сэлден кейщ тор алдына дастаркан жайылып, шай жасалды. Айтаныштьщ донадтарра ыкыластанраны сонша, дара кебежеден алып бар тэттт-дэмд1сш алдарына жайып салды. Сары самауырын да 6yriH кундепсшен езгеше бурд-сард eTin eHTirin тур. Мешздей кепкен сэры дидыц доламтасына дойылран ад шэйнект1ц де дадпары булк-булк етедк К,урь:мдап дуйран дараз шайдьщ дермед wici андиды. Шешесше долдабыс тиг1зш, Аджардын да укщей ушып жур. Ес1ктен Kipin-шыддан дезде дасадана томен дарап имене далады. 0зш1ч журю-турысынан коз айырмай Т1гшп отырран ж1г1ттерден дымсынып, жузш томен салып отедк Б1рде ол козш1ц астымен Нурланра урлана дараран. X i- riTTiH дез жанары ерекше ушдын шашып, жайнап тур еден. «Б 13 ceni алып кетуге келдж» деген дупия сырды ацгар- татын сиядты. Кенет дыз журеп flip ете тусдендей болды. бтден жолы езшщ оран берген уэдеа ойына оралганда TinTi шошып детт1. 0 з уйшде дудай' жайдап, тайрандап журген була дыздьщ куш ертеч басда 6ipeyfli« от басына делш боп TyceTiHfliri санасында жард ете далды. Бул ойынан Аджардынныд урейленгеш сонша, тысда дарай атып шыддан. Мына делген ек1 ж1ггг муны табан астында байлап-матап ала женелетшдей, эл1 де ене бойы далтырап тур. «Енд1 дайттым, не icTeceM еден?!» дейд1 жыларман болып. К,уйындай урдан бул сез1м аздан кейш шым-шым- дап сейше бастагандай болды. Аджардын eHfli 6ip сот 03iH-03i тодтатып, сабырлы куйге ауысдан. Жачагы 6ip элетте бойын билеген дордыныштан ырысып, ой теречше шым батып кетден адыл таразысы б1ртшдеп бой дерсете бастагандай болып едь «Сешн муньща жол болсын, Нур- ланды 03i4 де жадсы дермеунн ме ед1н?» — деп дуларына сыбырлап турран Tspi3fli. Аджардын сэл ойланып далгандай болды. Элде&р жай есше тусдендей, iunci сарайына учш- ген. «Ш убартал жайлауынан дайтданда дандай болып ед1н? Енд1 дайтып Нурланды кермей далатындай туш бойы зарырып, уйыдтай алмай шыдданынды бшеач бе?» деп 6ipey ез1н табалап турран сиядты. «Рас efli-ау», деп ойлады дыз ез-ез!нен дуб!рлеп. Мунда делген сон да ол допке дешн сол Ж1г1т,п ойлаумен журген-fli. 9cipece онын сон- дагы 6ip сауыд кешшде салран эсем эш дулагында далып дойгандай efli, дэл даз1р айтылгандай сандьшдап туратын. Сол депш, сол эний ж1г)тт1 eciHe алса болды, дыз журегш 6ip турл! сагыныш дернеп, дочшн жумсад мун торлайтын.

Нурланньщ кул1мдеп туратын cyftidMfli жанары, сулуша келген дара торы жуз1 коз алдына келгенде кецш кула- зитын. Кейде TinTi сол 6ip таулы, карагайлы мекеннщ эр бутасына дейш кезше жылы ушырап, адсауы мол, сагыныш тудыратын. Акжаркын уй сыртында api-capi болып турып калды. Карсы алдынан eKire айырылган сокпак жолдыц кайсысына Tycepi жайлы дал K83ip оньщ ешкандай шечпмге келе алмасы анык еда. Осы кезде уйден шешесшщ муны ша- кырган даусы естшдь Ок,ыс дауыстан селк еткен кыз ездкке карай беттей 6epin, аягын тартып алды. К,аны басына Teyin, еда 6eTi ду ете тускендей болды. Ол уйге KipepiH, не KipMeciH бьпмей дагдарып калган. — Акжаркын, кайда журсщ? К ел шай iiu,— деген ана- сыньщ коцыр даусы бул рет созалактап, каттырак естшген. Кыз амалсыздан уйге шрда. Аягыньщ ушымен басып, имене келш дастарканныц шетше жайгасты. — К,айда кет1п калдыц, шай дайын болганда,— дейда Айганыш кызын зигаз жазгырып. Акжаркынньщ iuiKi ду- ниесшде болып жаткан езгерютен бул отыргандар мулде хабарсыз едк 0здер1мен-вздер1 болып, шушркелест отыр. 0xeci де баганагы 6ip эз1рдегщей жшттермен кагысканын койыпты. Байсалды 6ip эцпмеге кешкен. Барбиган элд1 саусактарымен колындары шай кесенщ тубшен шымшып устап, ыстык шайды анда-санда сораптап кояды. Акжаркын Kipin келгенде, Нурлан онан квз ала алмай калды. Бул кврмеген eKi-уш жуманыц шйнде 03i бойшац болып, ecin кеткен секшда. Буган сондай сунгак кершдь Ж Н т Айганыштьщ кезш ала 6epin, оган карайлай береди 03i TinTi бурынгыдан да сулу больш кеткен бе, калай? Жузшен нуры TerLnin тур. Шай узак imuifli. Ас устшде жййттер ездершщ мунда келген шаруасын айткан. Ж ок жогалтып 1здеу сала кел- генш есигенде Сешталыныц т1ш кышып кетэт бшем: — Сонда калай, эпкелер1нд1 уры санап артынан куа келдпшер ме мунда? — деп бул екеуш тары да туйреп алды. — Ой, ci3 де айткыш екенс!з, жезде,— дед1 шарасыз- данган Дастан,— ci3fli мнят тутып келin отырмыз. Ел шздш, жер шздш. Сурау салып береди жокшымыз болады деп келдж мунда.— «Жогалткан» малына iiui ашып отыр- гандай-ак Дастан куйше свйлеген. — Е, KiM бйледй Ауылдарьща барып келген осы Айга- ныш болран сон, урыларьщ да осы болар деп ойлаганым рой, деп уй Heci кенк-кецк кулген. 81

— Сешн-ак ойыньщ келin отырады екен. Онан да ертенп э ли Байекецшц жиынына балаларды epTin барып, кепш!Л1кке хабарлап, сурау салып бермейан бе? Ел кулага елу деген, мумкш, б1реулерд1н кезше тускен шырар,— деп айел сезге араласты. Айтуьша Караганда, ертен осы ауьшдардын 6ipiHfle ул- кен той болатын кершедь Жолы болар жirin-in жецгап алдынан шыгыпты дегендей, тойдыч хабарын естненде Нурланньщ кулага елен ете калды. «К,удай буйыртса, жолымыз од болады екен» деп ойлады Дастан да штей куанып. Ертеншде бул уйге тус-тустан журт жинала бастады. Сешталыньщ 6ip ауылга ce3i ететш, ел сыйлайтын беделд1 Kici екеш KepiHin тур. Ауыл адамдарыныч 6api де муны кария тутып, жиын-той болса бетке устап баратыны бай- калады. Келгендердщ шшде 6ipeH-capan кыз-келшшектер! де бар екен. Дастан удин бул да 6ip жаксылыктын нышаны больш кершген. Акжаркынпыц уйде калганынан repi мына топпен uiece шыкканы абзал efli буларга. K im бикпн, элде сол той-тамашасыньщ ара-арасында Lain кетуге колайлы сэт туатын шыгар. K,a3ipine ici-in барысы жаман емес. Bapi де булардьщ ойлаганындай болып жатыр. Сешталы кызына езнйч кара жоргасын ерттеда. Жануар- дын 6 im ii де белек жылкы екен. ¥сынса кол жетюаз, eciK пен тердей оулж кара ат ер салганша тыкыршып жер тарпып тур. К,амыстай кос кулага тас тебесше б1ткен, тэуепей басында кырым ет жок. Кумктеген куранды ерге шаншылып, шыбыктай кыз отырганда онан бетер жарасып кетед1 екен. Жануардыч аяцыньщ e3i жоргага 6eprici3. К,аздай мойнын inline алып, л ей т е басканда касындагылар желе аяндап, зорга uiecin келеда. «А т сынайтын, бак сынайтын кез таянды» деп ойлады Нурлан Акжаркыннын астындагы кара жорганы кез1мен шолып. Оныц айрыкша сулу муспп, садлактана басатын эсем жургснпч ез1 буган езгеше салтанаттай болып кершген. К,ара жорганыч мысы басып кет-ri ме, кайдам, Нурлан езнйч астындагы курен атка KOHini толмай корашсынып келедк Ceri Tycin Акжар- кынды алып кашатындай кун туса, желдей ескен мына сулйс карага esimq аты uiece алмай маскарасын шыгара- тындай кечипнде 6ip туштюл келедь Атын байкап Keprici келгендей ол такымын кагап, те б ш т калып efli, курен каска ытырыла женелдь Нурлан кос Т1зпн1н кере тартып эзер токтапы. Жнзт пигылына жауап 6eprici келгендей, ат ауыздыкпен алысады. Той жасаган ауыл Аркарлы ангарынын азуында екен. СеШталы тобымен келш тускенде, алдарынан кутупн Ж1- 82

rirrep жамырай шыгып аттарын устады. Бурынырад тускен Нурлан Аджардынньщ шаужайына жармасып, оны долты- гынан демеп Tycipin алды. Тш датарра жер тар болып мысы дурып тур. Сонда ол тек турмай дыздьщ нэзйс, талма бшепнен устал кысып-кысып кояды. Ж йтгпц огаш дылы- рынан ьщгайсызданган Аджардын уялрансып темен карайды. Той басдарушы буларды кеп кдарткен жок. Эйелдерд! 6ip белек алып Kerri де, еркектерд1 Байекешн е з ушне карай бастады. Уйшщ бет алдында, анадай жерде 6ip топ KiciMeH отырган Байекеге бурылып барып, Сешталы ар- найы сэлем берген. Тойына кутты болсын айтты. К,асын- дарылар да онымен шуркырасып KepicTi. К ек бурыл, шод- ша садалыньщ ушын тепстеп кырыккан, долтодпадтай ыд- шам денел!, арыд дара шал отырран орнынан ушып кете жаздап булармен елпшдей амандасты. Журтын жинап мынадай думанды той жасаганына мейманасы тасып отыр- раны белпль — Э лп жаман шще 6ip дуаныш жасап берешн дел кептен 6epi тыраштанып журупй ед1м. Соньщ peTi бугш келгеш Сештжан езщ жадсы келд1ц. Мына балаларра бас-кез болып тойды дайта дыздырып ж1бер. Ойын-сауыд жарын езщ басдар,— дед! шал кушнш. — Той дутты болсын, арасы! «К е п Tineyi кел» деген емес пе, бурынгылар, ел-журттьщ батасын алтан, тепнде, жаман болмайды. Алпысбайдыц жасы узад болып, ез1 улкен жнтг болсын! — дед1 Сешталы шалдьщ жадсы ние- тше ризалыгын бшдарш. — Айтданын келсш, дарагым. Осы 6ip жаман неме Tipi болып тутйпмда тутетсе болды рой, менщ. — KepiHreH таудьщ алыстыры жод деген, куш ертеч-ад азамат болып шьтады 6i3®H Алпыс,— дейда 6ipey шалдьщ сезш жараттап. — Жадсы, айналайындар, уйге ир1ндер! Той Me3ipi туске д е й т созылды. Сай-саланы мекенде- ген малшы ауылдардьщ соцы 6ip диырдан созылып жет- кенше де талай уадыт етш еда. Сейтш, ойын-сауыд кеше- ушдеп басталды. Тамашара жиналган далыч журт ошары- лып 6ip кезде атда м1нген. Ауылдыч TiK аягындары, алабы дозыкеш жерге созылран кек тепсенге келш жайрасты. Осында палуан курес, будатартыс, тенге ату, дазандагы айраннан аузымен тиын алу сиядты неше апуан ойындар ойналды. Байеке карт айтдандай-ад той тамашасын думан- датып, дыздырып журген Сейггалыньщ езь Айтса, айтдан- дай шалымды Kici екен. АстыНдары Байекешн ад боз аты

да элекендей жаланып, оныц мэртебесш одан сайын арт- тыра тусеин сиякты. Денес! терппп, кызынып алган ым- кырулы ат 6ip орында турактамай шиыршык атып, уршыкка шр1ледд. — Уа, халайык! Енд1 кыз куу басталады,— деп санк eTTi 6ipfle Сешталы,— кане журегщнщ туп бар ж1пттер1дд1 шыгар, мына 61зд1ц Айжан кызга. KyHi бурын дайындап койса керек. Укий, кэмшат берж киген 6ip эдем! талдырмаш кызды ол e3i барып топ 11шнен epTin шыкты. К,ыз да ежет кершедь взш е ауган журт назарынан жасканатын емес. Квпшиикке каская карап тур. «Келсец кел. Маган батып шыга алатын ж1пт бар ма, e3i мунда?» дегендей пандангандык бар жуз1нде. Bip ж!ггг дереу оган ат экелш айылын мыктап тартып, ер-турманын жендеп жатыр. Аркасында тег1лген кос бурымы ecuiin, Айжан кыз атка мшгенде журт си тд ей тынып калган-ды. — Пэлекеттсч атка отырысында гэп бар Foft. — К,аршыгадай шуйипп отырганын кермейач бе? — деп колпаштаган ундер ест1лед1 эр тустан. — Оу, болмайсындар ма? Мына калпак киш турган- дардыц iiuiHAe memeci калжа жеген 6ip жйчт жок па? — деп Сешталы жас жшттерд!ч шамына тие сейлеген. Расында да бул кызга карсы кеудесш кагып «мен дайын» дегеи ешк1м бола коймады. Элде бурыннан белгип, кыз кууда ж тттер ге талай рет 3o6ipi тиген адуын кыз ба, мм бысш. К,аз1рше ешмм суырылып шыга коймады. Осынша журттьщ унс1з калганына намыстанып, Нурланнын аркасы козып тур едь Оныч осы 6ip ойыныч тебесшен тускендей: — Оу, халайык! Б1зд1ч арамызды казак агайындардан келген мейман жжггтер бар. Ж о л соларджь К,ане, кайсыд шыгасындар? — деп Сешталы екшндеп келш екеупнч ал- дына тура калды. — Мен шыгамын,— дед! Нурлан ойланбастан. Ж!г!т каргып Tycin, атыныч тартпасын мыктап тартты да, куреч атты сауырлай камшылап ортага шыкты. К,ыз бен жМтке ойын тэрт1бш TyciHflipreH Сешталы Айжанды есж пен тердей жерге узатып койып: — А л жолдарыч болсын! — дед1 камшысын алга карай сштеп калып. Сол-ак екен exi аттьщ ытырыла женелгендег! туяк дуб!р! таулы влкен! тасырлатып ж!бергендей болды. К,ыздьщ астындагы да ушкыр ат екен. А дегеннен суыры­ лып алга шыгып кеткен. «Шынымен-ак жетмзбей кете ме, мынау?» деген куд!к Нурланныч ойына сап ете калды. Ойын салты бойынша кашкан кызды куып жет!п, кушактап турып бетшен сую керек. Олай етуге ойын барысында

лйпттщ какысы бар. Егер кызга жете алмай, кур боска артынан салактап барып, кайтар жолда таяк жеп кайтса, маскара болганы. Осы 6ip ойдыд басына келу! муд екен, оныд тула бойын 6ip турл! суык ызгар карып еткендей болды. 0л1мнен уят купил, абыройы теплш журт алдында сагы сынбаса ип едк Арт жактагы калыд топтыц шпнде Акжаркын да буларга карап турган жок па?.. Нурланныд кез1 царауытып, кулагы тунып кеткендей болды. Ол атын каттырак Te6iHin, топ>13 ерме дырау кам- шымен кара санынан тартып-тартып ж1бергенш де сезбедь Сол-ак екен куред аттыц адымы ашылып сала 6epreHi. Эй-пуй дегенше жулдыздай агып, Айжанныд касына жетш барды. Барган бойда куыршактай нэзж кыздьщ талдырмаш денес1н кушагына алып, едкейе 6epfli. Айжанньщ одайлык- пен б ер те коятын Typi жок. Талай рет атка шауып уйрен- ген эккшп байкалады. Ж1г1тт1 в31не жакындататын емес. Аттыд жалын кушып, етбеттеп жатып алыпты. «Бэлес1н карай гор, сайтад алгырдыд» дейд1 Нурлад штей оныд айлакерл1г1не тадыркап. Айжан атын 6ipa3Fa дей1н камшы- лап керш ед|, сонда да куред каска оны куткармады. 0 з атыныд басымдылыгын байкаган Нурлан енд1 кызбенен калжыддаса бастаган. — Айжан карындас, жетк1збей кетсед, сез1м жок ед1. К,арадды узш кашып кутыла алмаган сод, евдй буйт1п жан саугалаганыд жарамайды. Ойынныд аты ойын. Одан да кетер басыдды. Bapi6ip бет1днен суймей коймаймын,— дед1 кызды ту сыртынан кушактаган бойы катарласа шауып келе жатып. — К,ыз суйем деп дэмеленбей-ак кой, ж1г1т1м. Таяк жемей аулыда аман кайтсад, одан артык олжад болмас,-— дейд1 ол да касарысып. Айжанныд мына ce3i ж!г1тт1н шамына тиш, намысын козгаган-ды. «Солай ма?..» дед1, ол 1штей элденеге тас туй1н боп, беюгендей шамырканып. Сонда да езш салмакты устауга тырысып: — Ер азыгы мен 6epi азыгы жолда деген, карындас. Жолымды Kecin келденеддей кашкан кызыл тулк1м сен болганда, ауыз салар арланыд мен болармын бэлюм,— дед1 оган умсына ецкейш. — Керем1з. — Керетш Heci калды, мшеки, сереге де жакындап калдык. Енд1 ырымын жасамай болмайды,— деп Нурлан KN3Fa кол сала бастады. Оныд карсылык жасаганына да караган жок. К,аршадай кызды ж1птт1д карулы 6uieri кад- бактай кетерт экеткен. Жанаса шапкан ею ат арындап

келедь Иесшщ ойын букпеаз уккан курен каска кыздыч атымен ауыздык TicTecin катар келедк Нурлан кызга карай аударылтан сайын, оган жанасып кабыргасын тесейдк X i- п т кызды еркше ж1бермедк Ат успнде каншалык булкын- ранымен, Айжан онын кушагынан шыга алмады. Жнтг те eHfli ашык шабуылра кешкен. Курен аттын TisriHiH ез еркше ж1берш, exi колымен Айжанды кушактаган бойы шалкайта 6epin шеп етю зт cynin алды. К,ыз ундемедь «Болды енд1, осыган да риза б о л» дегендей жузш томен салып енкейе берген. Екшндете шапкан eKeyi бул кезде сереге де жакындап калган-ды. К,айтар жолда Нурлан кызра кайткенде де жет- юзбей кету1 керек. Егер ж т т т щ аты жарамсыз болып, кашып кутыла алмаса, онда сорлаганы. Жацары жерде ж ттт щ 03iH cyftin алган айыбы ушш кыз оны куып ж етт, камшыньщ астына алура epKi бар. Кыз не ктесе де ж т т п ч бас сауралаудан баска амалы жок- Ойынныц 6ipiHiui белк мшдеп жшт кэдеш булжытпай орындаган Нурлан енда кайтар жолын ойлана бастаган-ды. «Осы кыз атынын ба- сын тежеп адейi шаппай келе жатканнан сау ма ез>?» деген кудш уялап, кон1л1 KynTi болып келедь Не де болса, енд1п жерде оган тэуекелден баска кайрат жок еде Арасы ем шакырымга жуык 'жерге койылган белпш eKeyi де айнала 6epin, аттарыньщ басын Kepi бурран. Жастайынан бэйге атына мшш ысылган, api кекпарга шауып журген ж1пт емес пе, Нурлан бул жолы да Айжаннан амалын асырып KeTTi. Сереге жете 6epin атынын басын тез тежегеш соншалык, курен ат дйс eTin калт тура калганда, ерд1ч басынан эуел1 63i ушып кете жаздады. К,анша айтканмен, Айжан кыз ондай ерлж жасай алмады. Б1раз жерге озып барып эзер бурылды. К,ыз бурылып болганша, Нурлан талай жерге узап кеткен. Сонда да жалтактап арт жагына карап кояды. Кугыншынын карасы жакындаран сайын, атына камшы басып тебше Tycefli. Айжан да бул сапарра барын салды. Карагер атты усй-устше сабалап, ызрытьш келедь Ж1пттщ езш куштеп суйгешне кектенш калган сыцайы бар, кабагын шытып алыпты. Мына калпында Нурланды куып жетсе аямайтыны анык. Ен болмаганда камшысын кесште 6ip сихтеп калудан тайынбайды. EipaK амал канша, астындары карагер ат шалдыгып калса керек, камшылаган сайын шабысы енбей кеш идей бередь Айжан­ ды мазак еткендей басындагы калпагын алып оны езше шакыргандай кол булрап кояды. Курен аттын денесшен тер шыккан сайын кызынып, коале шабатын эдет1 едд. Жануар бупн де эбден жараган, зар куйшде екен. Барган сайын

адымы ашылып, бауьфын жаза серпше шауып келед!. Аш кузендей 6yrLnin, буплш терт аярын жерге топтап 6ip-aK тастайды. Болат сершпедей буктетЫп барып жазылганда, дуйысданнын доспасы сауырына сарт-сурт согылады. Жйтгпц жетюзбей кеткешмен турмай, езш мазадгап бара жатданын кергенде, Айжанды ашу дысып булырып KanFaH-ды. Ыза болтаны сонша, жылап ж!беруге эз1р тур. Оньщ ыза болатындай жагдайы бар еда. Айжаннын бул, тумысында 6ipiHmi рет ж1птке ececi к етт, женьпу! еда. Тадымы желдр адуын дыз талай-талай шаршы топтыц алдында дарсыласдан ждаптердщ таубасын аузына келт1р- ген. Бул enipre аты мэл1м Айжан дызга баганагм эз1рде ешдандай жйтгтщ батылы жетш, шыга алмай далганы да сондыдтан болатын. Амал данша, бул рет пушайман болып штен тынып келедь Айжанды тадыр жерге отыргызып, мереж тасып келген Нурлан унпн Дастаннан езге дуана дойган пенде болран жод. Намыс нпркж онай ма? «Жалрыз атты мына б1реудщ дызымызды мазадтап кеткеньэй, а,» дегендей элдек]мдер оган алакезденж, астындагы курен атда да сугын дадап жадтырмай дараган. Нурланньщ оз дуанышы езжде еда. Каймана кездердщ дарсылыгынан да бейхабар болатын. Ол курен атты желдетш, топтан одшау журизш жур. К,ара туягына дежн тер жауып, солыдтаган курен дасда мойнын созьш, шулгып дояды. Осы кезде оньщ дасына дальщ топтан белжш уш-терт адам келш еда. Ортадагы дара садал 6ipeyi ж1г1тке жылы ушырап, курен аттык тегш сураган. 0зжщ долбайрыгы малы екешн Нурлан да бук- пестен айтып 6epin едь Элг1 Kici курен аттын ол жад, бул жагына шыгып, сауырын сипап 6ipa3 уныз турды. TiciH ашып, танауыньщ imiH дарады. Бас бармагын алдымыныц ашасына жупртш турып: — Балам, атынды сатасыц ба? — дед! б1рден icKe ке- шш. Bip корме, богде жаннан мынадай тосын сурад кут- пеген Нурлан алраш рет не айтарын бьлмей тосыльш далды. XiriT сьщайын байдаган ол енд1 ез ойын таратып айтдан-ды. — Кдрагым, сулу дызга дуда туспейтш, жуйр1к атда долда салмайтын адам болмайды. Х ачагы соз1мд1 epci корме. Мен жылды танысам, астьщдары мынау курен ат данатты жылды екен жануар. Т Ы м жазыдты, мисыз жуй- pix болады, егер баптап мжсец. Соны Kopin, дызыгып турганым гой,— дед! аттан коз!н алмай. Бул атда езжщ де долыныц далай жеткен!н, жанына балаган жануарын саудаламайтынын айтты Нурлан.

— Нагыз жылкы екен. К,ор кылмай, жаксылап мш, балам,— дед1 шал курен атка 6ip тYpлi кызыга карай турып,— караты, мынадай кесек б т м жылкыга 6iTe бер- мейдк Туягын керсейнл, тенкер1лген тостагандай,— деп аузыныц суы курыды. Бул адамнын осы елге эйгьш ат сыншысы — Уэли карт екешн Нурлан соцынан б т д ь Атакты сыншыдан мынадай жаксы леб13 ест1ген ол онан сайын конин ecin, шаттаньш тур. Курен аттын да кепшшк назарына инккеш осы жолы едк Бурыиырак уй арасындары ауьш кекпарын 6ipep рет алып кашканы болмаса, буйтш шынга тусе коймаган. Байеке тойыньщ тамашасы онан сайын кыза тускен. Айжан мен Нурланнан кешн де 6ipneme рет кыз куу ойыны ойналып, ещй кекпар берьтген-дк Бурылардын салты бойын- ша кекпарды еы топка белшш тартатын. Мунда да сол жуйрйс ат пен мыкты жнтгтер сыналушы едк EKi удай боп белшген журт жакын-жакын eKi тебенщ басына барып, жайрасып отырды да, эр топтан еы-екщен терт жшт ортага шыкты. 'Ойын ережес1 бойынша, ею-уш шакырым жерге апарып тастаган лакты eKi ж1ги жарысып барып, кай бурын жеткеш алып кашуы керек. А л калган eKeyi олардьщ жолын кутш турып кемекке барады. Жуптасып барган жй'1ттерд1Ч кайсысы басым тусш, кекпарды карсы топтыц алдына апарып тастаса, сол топтан шыккан ею Ж1пттщ жецтген1 болып саналады. Кекпар ойнынын бул турш Уйс!ндер ежелден «кыррызша кекпар» деп атайды. Дастан мен Нурлан Сешталы тобынын намысын жыр- тып, сол топка тшеулес боп туркан. Кез алданда жулкы- сып жаткан кекпарды кергенде екеушщ де делебес1 козып, тыкыршып-ак тур. 8cipece Нурлан шыдамсыздана берш едь Жана рана Уэли сыншы ез1 келш курен аттьщ багасын асырып, басынан кус ушырмай кеткею белг1л1. Ендеше оньщ ce3iH мына кептщ алдында тары да 6ip рет сынга салып керсе де артык болмас ед1. Осы 6ip ой мазалай берген ол: — Дастан, мен шыксам кайтед1? — дед1 кызбаланып. — Ойланбай сейлейс!н. Bi3 мунда кекпар тартура келш пе едж,— деп Дастан оны тежеп тастаган,— аттардын Ka3ip KymiH y3fliKTipin алып кайтарда жаяу жетелеп кайт- пакпысьщ. «Рас екен-ау», дегендей Нурлан ойланып калды. KiM 6LnciH, келген жолдары он болып, Акжаркынныч ша- ужайы колдарына инксе, аттардын шабатын Ke3i алда шыгар мумкш. ece6i imTepiHfle. Кун ечкейген сайын Eki Ж1г1ттщ мурттарынан кулед1! «Мына жиьш кеш тараса екен!» деп

eiceyi де мысык т1пеу боп жур. Тунде жортып, кун кезшен бой тасалайтын каракшыдай, 6yriHri туннщ айсыз карац- гылыгы буларга кажет-ак еда. Расында да квкпардыц та- машасы eiifli кызган. Exi удай боп тартыскан калыц журт, енд1 додаFa квшкен. «К,ыррызшадан» жецинп калган жак кэд1мпдей уыттанып калран-ды. К,арсы жакка енд1 ececiH ж1бермей лакты ауылдарына алып кетпекке бел байпаса керек. Шалдарга дейш кызынып, кокиланып жур. — К,ап, кайран жиырма бес! — Атацныц аузын урайын, жйчт емес, оцшец бозек- пелер. Элi жетпей бара жатса лакты узецг1 баура орап турып баспай ма екен такымга! — деп 6ip шал компылдап, элдек!мге урысып жур. Астындагы шабдар атты шаужай- лап, борбайра шалып-шалып ж1берш, квкпарды жулып алатындай-ак топка карай ентелеп Kipin барады. Eni ж т т Сешталыныц аужайын туйген. Байкайды, ол да кекпардьщ кызырына тусшта. Калыц топтын ортасында жур. Ак калпагын баса киш, камшысынын алаканынан истеп алыпты. К,ол созым жерде тартысып жаткан екеудщ касыиа жакындап, eKi колын б1рдей лакка созып ентелеп тур. 1штей намыстанып, бэсекеге тускен eKi жак ештецеге карайтын емес. Бала-шага, шал-шабырына дей!н (ймелесш, квкпардыц мацында niplnin тур. Баганадан 6epi топка inecin журген эйелдердац катары 6ipa3 сиреп калып еда. Кешк1 малдыц сауыны мен уй1н ойлаган кайсыб!реулер! кегшллжтен жырылып кетш барады. Бул кезде кун eKiH- дгге таяп та калган-ды. Тартысып жаткандардыц 1ш1нен кайратты 6ipeyi лакты жулып алса керек, кенет калыц Henip лыксып 6ip жарына карай ойыса бастады. Сол-ак екен, элдек1м суырылып топ алдына шыга берген. Аты да ушкыр екен. Шыккан бойда узап кегп. Журттыц 6epi оныц соцына Tycin, дурирей куган. Дастандар бул жолы желп1не коймады. Арт жактагы Акжаркынра карайлап, кей1н- дей берген. Осы сэт булардыц касына Сей1талы жетш келд1. EKi 6ineriH шынтарына дешн Typin алган. Мацдайы- нан тер тамшылап eHTirin тур. Келген бойда ол атынан KapFbin Tycin, Акжаркынныц астындагы кара жорганыц epiH алды. — К,ызым, сен мына торы атка м1н де уйге кайт. Мен кврей1н булардыц syceneciH,— дейд1, fleMirin. — Жезде, езнйз квкпаршы екенс!з рой,— деп Дастан оран сез тастаган. — Е-е, карагым-ай, жездецн1ц шау тарткан шагында кездес1п турран жок па, мына квкпар,— дсп Сей1талы кара

jtiopFaFa ез ер-токымыд жапты. Ол атты тез-тез ерттед! де, айылын мыктап тартып каргып ьнндь — Журмейсвдер ме? — дед1 алды-артына KapayFa муршасы болмай асыгып бара жатып. — Ж ок 1здеп журщ кекпарды кайтеийз, атасы. — Онда уйге бара бер1ддер. Мен бул лакты 6ip жайлы етпей...— деп сезшщ сонын аяктамаган бойы кара атка камшы басып, шаба женелдк Жасы келш калса да, жел1К басыла коймаган Сешталыныд бала мшезш кызыктап eKi жндт езу тарткан. Эрине, оньщ кеткенше булар штей куанып та тур. Ymeyi 6ipa3Fa д ей н оньщ сонынан карап турды. Элпндеп топты жарып, лакты ала кашкан ж т т эл! де жетшзбей барады. Аркарлыньщ ангарымен кулдилай тарткан ол eflayip жерге узап барып, ещц каптал жолга салып efli. 1ркес-Т1ркес шубырган кугыншылар да содынан калмай созалактап барады. — KiM болса да аты мыкты ж1пт екен. Эрге салганын карасайшы! — дед1 Нурлан 03i шауып бара жаткандай-ак айызы канып, OFaH 6ip турл1 кызыга карап турып. — Лакты e3in алып кашпаган сод, 6ipeywn мыктылы- гынан не пайда. Журщдер одан да уйге кеттж,— деп Дастан атын камшылап алдыга TycTi. Ymeyi жайымен аяцдап келед1. Акжаркын екеужщ ортасында. Кекпардьщ кызыгымен булар да 6ipa3 жерге узап кеткен екен. Той жасаган ауылдыц e3i сонау 6ip киянда калыпты. Бул кезде кун едкешп, уясына таял калган-ды. Келедке басы узарып, кейб1р биж шокылардыд терккей 6eri кудпрт тарта бас- таган. Кештеткен сайын ауадан салкын леп бшнедь Ба- сында мэдп муздар туырлып жаткан оркаш-оркаш зад- рар шыддар тана батар кунн1д шурыласына малынып, ерлж пен бижтжт1 мактан еткендей жалтырап квртедь Таулы елкенщ ертелнкеш салкын болатын эдеть Кдрсыдан соккан сэры жел жолаушылардыд денесш тодазытып ж1берген. Акжаркын жедш кишш шыккан екен. 0д1 бозарып, кып- кызыл epHi кукыл тарта бастапты. К,ыздыд жаурап келе жатканын сезген Нурлан: — Акжаркын, сен жаурадыд бшем. Мына менщ ко- CTioMiMfli кисед кайтедр— дед: камкорсынып. Кешеден 6epi оныд кызга 6ipiHmi рет т1п катканы осы. — Жок, жаураган жокпын. K,a3ip уйге де жетеппз гой, кимеймш,— дед1 кыз уш кулак тубшен сыдрыр етш. — Байка, жаурап калып журме. — Ештеде етпейд1, карыс жер калды гой. «К,арыс жер емес, бупн тадга жол журеьйз, Акжар­ кын»,— деп айтьт салгысы келген Нурлан езш эзер тежеп

калды. Досынын ойын Дастан да угып келе жаткан сеюлдь Езуше кулю yfliplnin, Акжарк,ынга кезшщ киыгымен карап кояды. К,ыздыд ойында ештеде жок, аладсыз куйде жай- баракат келе жатыр. Дастан б1рде каттырак ж етю рш т Нурланга карады. Тамагын кенеп, кабагымен жолды нус- каган. «Кетт1к, тэуекел!» дегендо ыммен ишараттаганы. Нурлан да TyciHe койып, келюкендей басын изедь Неге екенш мм 6LnciH, кенет оньщ журеп алып ушьш, луп1лдеп Kerri. Тэп осы жерде кылмыска белшесшен баткалы тур- гандай, ене бойын урей билеп, буындары калтырап бара жатканын сезедь Дастанныц кандай куйде екеш 6enrici3. Эйтеу1р Нурланды алабурткан 6ip сез:м куйындай уйыт- кып, согып еткеш анык. — Мына 6ip жел кайтедд едмешмнен етш барады гой. TeeipeK журмесек болатын емес, ал шу деддер,— деп Дастан атын тебшш калып желе женелда. Еледдеп турган eKi ат та оган inece шапты. — Bipa3 жерге дешн аттыд басын ж1берт алмаймыз ба, ал кеттж! — деп Нурлан курецге камшы баскан. Бул усыныска Акжаркын да карсы болтан жок. Атыныд Т1зпнщ тежеп устап, ж тттермен катарласа шауып келедь Байеке аулыныд тусынан ете бере булар аттыд басын тура Аки- рекке карай бурган. Нурландардыд бул кылыгына TyciHe алмай калган кыз: — К,айда кегпддер, жол мына жакта калды рой?! — де- щ саскалактап. — Мына жакта да жол бар. Сонымен айналып бара- мыз,— деп Дастан жаскаураткан боЛды. Бул кезде eKi *iriT оды ортара алып, бурылуга мурша бермей келе жаткан. Акжаркын элденеден сезжтенш калса керек, аты­ ныд басын тежеп: — 0TipiK айтасындар, бул жакта жол жок,— деп ше- гшшектей 6epin едь Дастан оныд шылбырынан устай алды. — Ж1бер1ддер, квкеме айтам сендерда — деп дэрмен- аздене айбат шеккен кыз даусы калтырап естицц. 1стщ осылай болатынын ол eHfli тусшген сиякты. Кенет Tyci бузылып, куарып KeTTi. — Бармаймын мен ешкайда! — дейда жыларман болып. — Акжаркын, вткен жолы маган берген уэдеднен тай- ганыд ба? 1здеп келсед мен сенджшн, демеп пе едщ? — деп Нурлан ток етерш айтып салды. Сол-ак екен, кыз айкайлап жылап жйбердь Мадайдан 6ipey-Mipey ecTin ка­ лып, соцымыздан кугыншы Tycin журер деп, корыккан ereyi жалма-жан Акжаркынныд атын жетекке алып куйындата 91

шапкан. Жан-жактарына алактап карайлай бередь К,ой-к,о- зы емес, тапа-тал тусте калын елдщ ортасынан к,ыз урлап бара жаткан eKeyi кецшге болмаса, саскаладтап-ак, келе жатыр. Элдеб1реу 6ip бушрден этой салып, тура умтылса к1м 61л едк булардыц кандай куйде боларын. Абырой бол- ранда Байеке аулынан едэу1р жерге узап кетш еда. Bip KayinTici осы туе болатын. Уй мацында ЭЛ1 де карад-курац Kici карасы узшмегенш байкап келе жаткан. Енда алда- рында бэлендей шн Tipecin отырран уйлер жоктыд касы. Жолдан аулак сонадай жердеп ойдым-ойдым сайлауыт, жыраларда 6ipeH-capaH малшы костары кершеда. Екеушщ кедипне осы 6ip дэрменаз умгг кана демеу болрандай еда. Оныд уст1не бул ауылдардыд атка мшерлершщ барлыры бугш кокпарда екеш де булар ушш дэтке куат болатын. Акжаркын алрашкыда карсыласып, кэд1мгщей айбат шепп Kepin efli, онысынан ештеде енбейтшш бшген сод, 6ipriH- деп бэседси бастаган. Тек кана ем кезше ерю жетш унс1з жылап келедк — Сендерд! кекем келш куртады aai,— дейд1 далбаса- лап. Булар Аркарлыны кешнге тастап узап кетш еда. К,аз1рше ж ол бойынан ешкандай кауып-катерге кез1ге кой- ран жок. Арт жактарына карайлап, бас барып келедк Пэлендей кугыншыныц карасы кершбейдк Осылайша, ке- Humepi орныгып, ерюн 6 ip тыныстаганы сол едк од жак- тары салмауланган, жатаган 6ip тебенщ аргы астынан ею атты Kici шыра келгеш, бейне бул екеушщ жолын кути туррандай, карсы алдарынан кес-кестеп жолга шырып ба- рады. Элгшерд1 квргенде Акжаркын ж1гптерге сес KepceTin: — Ана Kicuiepre айтамын Ka3ip,— дед1 катуланып. М у­ ны еелген жшттерде зэре калмады. «К,орыкканра кос ке- ршер» дегендей мына 6ip екеу эдейшеп буларды карсы алып турран тоскауылдай KepiHreH. Bip жагына карай бура тартатын ед болмаса ж ол да жок- Тау шаткалын жарып салган езектег1 жалгыз аяк сурлеуден баска жакка аттыд басын бура алмайсыд да. Булардыд енд1 ешкайда да жан сауралай алмасы анык еда. Элг1 exeyi анадай жерде взде- piHe карсы келе жатыр. BrriMi белек, TycTepi суык жандар сиякты болып KepiHfli буларра. — Не гстейшз!? — деп калды Нурлан кобалжып. — Саспа, жолдан шыкпай ездерше карсы шабамыз,— дед1 Дастан атын камшылап,— алда-жалда карсыласатын- дай болса мен калып оларды бегеймш. Сен екеущ кете бересщ. — Иэ саган,— дейд1 кыз кикарланып.

Жйтгтер жакындай бере удете шапты. Акжаркынньщ р еш и т кабагын байкатпаута тырыскан Дастан бар даусы- мен айкайлап элдеб1р эн эуешн бастап кетть Бозага тойып алган кызу шалые, кэшп жандар сиякты аттын о жагына 6ip, бу жагына 6ip аударыла толыксып кояды. Нурлан да оган косылып, келсш-келмесш жырлап келедь Жакын- дап келген элп eKeyi мыналарга таныркай карады. Орта- ларында к,ыз. ДуниеЫ тугел болып келе жаткан cepi ж!- пттердщ дурмеп шынында да xici кызыгарлык, едь К,арсы алдарынан каскиып дурлше шауып келе жаткан сэулепч топ жакындап калганда, элп exi атты жолдан тайкып шыга берген. Аттары да оекырынып, 6ip киырга карай ала кашпак болып жур. Эй-пуй дегенше болган жок булар касынан зу-зу етш ете шыкты. Олар атыньщ басын тежеп, жур- rimubiepre зер салып карап та улгермедй Бул кезде элде- кашан кун уясына конактап, таулы елкеш коныр коленке баскан-ды. Сонда да коз байлана коймаган, ерте жарык, ымырт аралыгы едь «Тоскауылдан» ете берген Дастандар аттьщ басын еркшше ж1бер!п куйындата шапты. Элп eKeyi кугыншы болганньщ езшде шалдыртпай кететш турлер1 бар. ¥зай берген Нурлан артына мойын бурып ер}, ею аттынын буларга карап ipKinin турганын кердь Бул еке- yiHin тоскауыл емес екеш де рас едь Кешкурым малына шыккан койшылар болатын. BipaK москалдау, егде тарткан кара мурт элденеден ini жиып калгандай касындагы жИтке жолаушыларды нускап: — Сен не ойлап турсыц? Мыналар тепн журген адам емес,— дед1 конинидеи кудйтн жасырмай,— анау ортасын- дагы кыз жылап бара ма, калай? — Мен де женд1 байкамай калдым. Эй, к у л т бара- ды-ау деймш,— дед1 жолдасы. — К у л т бара жаткан жок. Зэу де болса сол адам 3a6ip керш барады. Ана eKeyinin басына кигеш айыр калпак емес, соны да байкамадьщ ба? — деп ойланып калды. Кенет ол штей 6ip шеынмге келш: — Журил, не болса да ездерш токтатып тьвдест ка- лайык,— дед1 дс атын тебшш калды. — Кеттш,— деп касындагы да тура шапты. — Эй-й, ж тттер, токта 6epi! — деп кара xici айкай салып келедь Жйчттер тыкыр таянганын енд1 бьпдь BipeyiHiH аты TinTi ушкыр екен, такымдап келш те калды. Айкайы да анык естмедь Орта жолдан косылган тын ат емес пе, коятын емес. Соиынаи кугыншы туске1Йн керген eKeyi аттарын ycTi-ycTine камшылап ызгыта шапты. Бабыидагы 93

жарау аттар эл1 де шалдыга коймаган. Ерюне ж1берсец каз1р-ак дара узш кету1 мумкш едй Кырсыкканда Акжар- кынныц астындагы шабан торыныц адымы ашылмай аякка тусау болып келеда. Exi жактап сабалаганмен, буларра Lnece алатын емес. Оныц устше Акжаркын да шаужайын тартып, тежей береда. К,урыншы ecix пен тердей жакындап калган. «Токта деймш, сендерге!» — деп зеюген каткыл уHi дэл кулак тубшен сацк ете туей. Енд1 аз болса куьш жетш, шаужай- дан ала Tycepi анык- Exi жМттщ кысылран жер1 осы болды. Урей мен намыс кыскан Нурланнын аркасынан суык тер шырып кетш еда. Мына калпында элпнщ куткармайтынына Ke3i жеткен. Артына карап еда, куйрык Ticxecin камшы салым жерге жакындап келш те калыпты. Дастаннын тебе куйкасы шымырлап кетть Артына бурылып, кара муртпен айкаса KeTKici келд1. К,урыншыны аттан аударып тастамак болып онтайлана 6epin efli, K03inin кыры Нурланга тусе кеткень Ол да ез1нше 6ip батылдык жасаган екен. Торы аттыд уетшен Акжаркынды балаша кетерш алды да, сол бойда алдына MiHri3in топтан оза сытылып шыгып барады. Баганадан 6epi осыны кутш келе жаткандай жануар курец ат та арындап, сакпанньщ тасындай зуларан. Сырттан караган адамра бул ретм аяк тастасы 6ip килы еда. Бейне табаны жерге тимей бара жаткандай агындап кеткен. Дастан да йзгш ушымен келед1. К,ыспактан босаран торы ат шылбырын шубатып жолдан шыга берген. К,ашкындар- дын мынадай eicniHiHe шесе алмайтынын бшген кара мурт атын тежеп аяндай берда. — К,ап, сойкандарра жете ал май калдым-ау, э,— дейда еюнш. Оньщ соцынан cepiri де тепецдей жетш токтаган. — MiHe, кермейсщ бе, мен1ц айтканым айдай келген жок па? К ез алдымызда анау кызды алып кашьт Kerri,— дед1 кара мурт енйпп турып. — Солай болды. 03flepi ым болды екен, э? — деп балац ж1г!т оран ацтарыла караран. — KiM 6uiciH, анык ажырата апмай калдым. OftTeyip сырт пошымдары б1здац ауылдыц адамдарына уксамайды. Зэу де болса алыстан келген б1реулер. — Апырай-э, мынау кызык болды-ау! Коре турып кол- дан ж!берш алганымызды карамайсыз ба! — Алгаш бимей калдык кой. Мына атты устайык ен- д1,— деп exeyi атка карай журда. Жолдан uieTKepipeK шык- кан торы ат шеп узш тур. К,асына келген екеуден ypiKnefli де. Eici 6yftipiH сорып, пыекырып кояды. Усй-басынан 94

шумектеп тер тепледь Эбден диналып, зорыгып келгеш байдалады. — Ой, мынау э лп Сешталынын торы аты тон. Мэсса- FaH, жанагы дыз сошк1 болмасын эуел1?! — деп кара мурт ат пен ер-токымды айнытпай таныды. — Иэ, cOHiKi,— дейд1 касындагы оны костап. Булар торы атты жетелеп 1рылместен той кылган ауылга ж у р т кетт1. Сол кеште бук1п Ардарлыдагы ауылдар Аджаркынды алым кеткен exi ж т т жешндеп жайсыз хабарды естш, дурл1пп жатты. Byhipi дызган кайсыб1реулер кол жинап бупн тунде артынан кугыншы ж|бермек те болды. К,ызда Konuii бар кейб1р жшттер ah урып бармагын TicTen кала берген... Соцына тускен кугыншыны коз жаздырып кеткен Дас- тандар атынын басын енд! тежеп едь «Жанагы 6ip пэледен шын кутылдык па?» дегендей eKeyi де жалтадтап арт жадтарына дарап дояды. Тун шымылдыгын TycipreH, айсыз дарангыда ездерше енд1 Kayin тене доймасын сезген олар суыт жур1ст1 догарып, булкек аядга кошкен-дь Квншге болмаса аттар да талыдсып калган болатын. Жнчттердщ KOnLni ендд орныгайын дедь Бадыт дусын долына дондыргандай болтан Нурланныц дуанышында шек жод. Мереж тасып шаттанып келедь «Осы менщ Аджар- дынра долым жеткеш рас па ез1?» дегендей езше-ез1 ani де сешцюремейтш сиядты. Ерте ме, кеш пе барлыд дыздардьщ басына келетш осы 6ip OMip дубылысыньщ зандылыгына Аджардын да сабыр- мен мо'йын усына бастаган-ды. Алгаш рет мойнына бура- лыд тускен шу асаудай булдынып барып басылтан. Жанагы 6ip эз!рдеп дарсыласданын дойып, коз жасын тыйган. «Тагдыр жазса, мен кенд1м» дегендей мулэжм халде. Ж1пттерд1 осы сапарга аттандыруга езшщ де себепцй болганын ол енда iiirrefi тусшген-дь К,анша айтданмен кецш ойпыл-тойпыл. Бал дэуреш, балалыд димас кундер! артта далганын сезедй в з басынан эл! еткерш кврмеген басдаша 6ip т1рлжке, бейтаныс шацырадда пенде болып бара жатданын ойлаганда, журеп жудырыдтай болып, де- HeciH муз дарыгандай болады. Ата-ана мен алтын босага- нын дадар-дасиет! енда гана бшнгендей, квзшен бул-бул ушып келеда. Сол ауылга барып дайтдалы 6epi, вз бойында алабуртдан 6ip туйтки! пайда болып, кепке дейш беймаза куй кешкеш де еспще. Сол 6ip айлы тун, сол 6ip энш1 жлпт сет сайын квз алдына елестеп, кеципне 6ip тэгп сагыныш уялататын. Нурланды Keprici келш, жан сарайыньщ тереч туктршде оран деген взгеше 6ip душтарлык оянып едй

Кейде 0з!мен-вз1 оцаша калган сэттершде мынау кец дуние оган тарлык еткендей уйге сыймай, iiui пысатын, жалгыз- сырайтын. «Meni 1здеп шынымен-ак келер ме екен?» де- гендей елендеп оньщ жолына карайтын. Осылайша копий KeTin, журек калауымен унаткан Нурланына wecin келе жатса да алдагы кундер ол учли булдыр, 6ip турл1 кемесю еда... Былайырак ежйзге шыккан yiueyi енд1 рана 6ip-6ipiMeH tui катыса бастаган. — Жанагы 6ip aFavt 6i3fli катты коркытты-ау, Акжар- кын,— деп Дастан кулш ж1берда. — (Хздерге сол керек,— дейд1 кыз да жымиып. — Куып жеткенде алып каламын деп жур ме екен e3i? — Енд1 куган адам тепн болушы ма едь Оньщ да езшше 6ip ойы болды рой, шамасы. — Канша мыкты болса да, елкпей беркпейтш еднс кой,— дейд1 Нурлан кетрден етш алган сон лешре свйлеп. Батырга да жан керек дегендей элгшде екеушц де кы- сылганы естершен шырып кеткен. — Кекем не ойлап калды екен, вз! кетш калды дей- Д1-ау, уят-ай! — дейд1 Акжаркын екпелеген баладай томсарып. — Ещц 03in кетпегенде, ceHi ешюм куштеп алып шык­ кан жок кой. Сендерден калмаймын деп, алдымызга Tycin алып журш берген езщ емес пе? — дед1 Дастан эзищеп. — Иэ саган, мына жакта жол бар деп алдадьщдар гой меш,— дейд1 ол акталгандай болып. Жас сэбидей букпеаз, пэк кедалден шыккан ак кедал жанныц адал сыры efli бул. — Ештеце жок, он босаганда отырып картаймак па едщ. Ат болганныч белгкй, ата-ененщ жоралгысы дейтш свз бар, халыкта. Сен де, мше, бугшнен бастап маган келш болдыц. EHfliri жерде тайрандап алдымнан етпейсщ. ишп сэлем жасайсьщ маран. Ойнаса да ойындагысы ед1 бул Дастанныд. Акжаркын келш болып кермесе де, зердешмен туйсшш келеда. Жал- пы келш атаулынын жолы жщшнсе, нэзш екенш штей мойындап е з т де сол сапарга эз1рлей бастаган сынайы бар. Дастан с езте н кейн жузш темен салып уялшак, ибалы калыпка кешкен. Эдеттен ассам куш ертеч бепме салык болар деп ойлаган. Туш бойы тынбай журген жптгтер уркер жамбаска кулаган кезде, ел шетше шккен-да. Булар келгенде, ауыл шырт уйкыда болатын. К,узар таУ> иу орман да жым-жырт тыныштыкка бой урран, карачгылык кушагына жутылып 96

•плаз жатыр. Туш бойы кора кузеткен ман твбеттер де кезше уйкы т1релш, мулгш кеткен сиякты. Тау твскешнде ешкандай торшипк б ел п а бшнбейдь ¥шк,ан кус, жупрген ац да 6ip мезпл толас тауып, мына кою кара туншц астында туншыгып калган тэр1здк Нурлан ушне ок бойы келш токтаган. Олар эуел1 акыл корытып алмак болып кцррт калды. — Сендер осы жерде аялдай турьщдар. Мен барып Сэлиманы ертш келейш. Сейтш апамды оятып, ayeai шуйш- uii сурайык. Туткиылдан cay eTin жетш барганымыз жа- рамас,— деп Дастан ушне карай ж е л т кетть Оцаша калган eiceyi аттан Tycin бой жазып тур. ¥зак жолдан ат согып келген Акжаркынньщ денеа ауырлап дел-сал болып, аяк- тары салдырап калыпты. Y зецпде буплген т е с т жазып, кершп кояды. Нурлан оган алгаш рет жакын келш колы- нан устады. К,ыз карсылык жасайтын емес. К,айта оныц еркше KOHin, айтканына журетш ыцгайы бар. Жмзт колы- мен кыз емес, шок устап алгандай болды. Кенет тула бойы куйш-жанып, лапылдап бара жатканын сездь Ж уреп ат- кактап, элшен тыс согатын сиякты. Акжаркынга элдене айтпак болганымен, аузына сез туспедь Тамагы кургап калгандай жутына бередь Сонда да, ол 63iH-o3i куштеп, кыздьщ иыгына кол артты. Акжаркын да оныц ымбауына KOHin жанаса бердь Ж 1птке жакындап, кеудесше басын суйедь Сол-ак екен, белгндз 6ip дурлей куш Нурланды баурап экетш еда. Мулде ecci3, шатаскан жан сиякты. Акыл парасатка багынбайтын, ешкандай ымырага келмейтш жой- кын, алапат 6ip сез1м бой котерген. Акжаркынды тас кып кушактап алган ол жас балаша жерден тис KOTepin алып eKi бетшен, улб1реген кызыл ерншен суйе бердр суйе бердь Жас сулудыц талдырмаш, балгын денеа буралып жндт кушагында кимылсыз былк-сылк етедь — Жаным менщ, аяулым, Акжаркыным менщ! — дейд1 Нурлан eMipeHin. Кептен 6epi кекешнде коздап жаткан махаббат жалыны лапылдап гашык журектер жанып кете жаздап тур. Шын суйюкен, асык жандар 6ipiH-6ipi айма- лап, айкаскан кушактары копке дешн жазылмады. Элден уакытта жшт кушагындагы кызды жерге Tycipin, бауырына тарта, шапаныныц етег1мен кымтап алды. Акжаркын да 6ip уыс боп оныц iiui-бауырына Kipin барады. Алкына демжкен ж1пттщ журек лупЫ ез кулагына шалынардай дук-дук етеда. Нурлан куаныштан жарылардай шаттанып тур. Дэл кашр бул олкеде одан бакьггты ешк1м жок еда. Жастык ем!ршщ осы 6ip кымбат, кайталанбас кызыкты шагын ол эсте умытпас. Оныц б ул куанышын куттыктап, аспан элем!

де дурли-е кол согып турган сиякты. Кдрабаркын тунп аспаннын апай тесш кернеген жулдыздар шоры онымен 6ipre куанып туррандай жымьщ-жымьщ етедд. Ол тунп аспанныц осындай сулу кершкш етр ш д е 6ipiHini рет дэл 6yriH Kepin турган сиякты. Расында да, неткен ражайып, эсем жаратылыс десейгш! Сонау 6ip карауыткан бшк шо- кыньщ басынан лапылдап, шолпан жулдызы туып келед!. BiTiMi кандай ерекше, баска жулдыздардан элдекайда улкен epi жарык. Бал-бул жанып, кек тесше карай баяу жузш барады. Аслан кумбезшщ 03i тебен тшп кетердей жакын- нан шалынады. Элде бурын ол зер салып карамай ма, караса да табират сырын жанымен угып, тушынбаган ба, KiM б1лсш эйтеу1р 6yriH бук1а дуние оран кумб1рлеп турран тэр1здь Айналасынын 6api эн, 6api мэз-мэйрам. Нурлан кызды кушактаган куш сол TyHri аспаннан кез алмайды. Анау айсыз аспан кещсплне жана рана кетерийп, мелт- мелт енп жанып турган тан шолпанындай, оныц да журек туктрж де взгеше 6ip махаббат жулдызы жаркырап туып келе жаткан-ды. Жан толкытар лэзатты, ыстык сез1мге бой алдырып балкып турган булардыц назарын белш кенет жакын ман- нан ит абалады. 1ле-шала Нурлан yftiHin eciri алдынан дабырласкан ундер естшда. Тымык тунд1 жацгырыктыра элдек1мн!ч вктем даусы жаркын-жаркын шыгады. Сол-ак екен жылт етш шанырактан жарык KepiHfli. Окыс дыбыстан селт еткен exeyi де, сол жакка кулак турген. «Артымыздан курыншы кел1п калган жок па?!» деген ой сап ете калды Нурланга. Элденеден секем алган Акжаркын да ypnnin тур. Ж!г1т демш imiHe алып, yHci3 турып тьщ тындады. Жок> жаксылыкка уксайды. Б1реулердщ самбырлай свйлеп, дау- рыга кулгешн кулагы шалды. — Дастандар келш калса керек,— дедо ол кызды ку- шагынан босата 6epin. Осы кезде буларга карай бет алган ат туягынын дуб!р! естшдь Тасырлай шапкан уш-терт адамнын сулбасы жакындап кел1п те кальш ещ. — К,ане, кай туста ед1, ездер1? Кундер1м-ай, э, жол- дарыц болган екен рой. — К,айтсын-ай, куанганынан Торгын бейшаранын eci шырып кети,— деген дауыстар анык ecruifli.^ — KepiMfliriH кемп!рден вз1м алам,— дейд1 келе жат- кандардын 6ipeyi аптыга свйлеп. — Жарайды, ceHiKi-ак болсын. Айтпакшы, басына са- латын шэл1н1 алдындар ма? — Алдым, м1не, менде,— десш даурыккан олар кыз 98 i

TYPFaH жерге ж е т т келш, аттарынан домалай туей. Ак- жаркынга карай алдымен умтылган Салима болды. — Мына турган шынымен Акжаркынба-ей, келгенщ кандай жаксы болды, жарырым! — дейд1 абдырап. Ол к,ыз- ды кушактап бетшен шепшдете суйш жатыр. — Кусьщ кутты болсын, айналайын! — дед1 6ip эйел Нурланныц колын алып. — Б1сми1лэ-э, алла узарынан суМщцргей! — деп 6ipeyi Акжаркыннын басына туцтктей ак бертпешц шашагын теплтш э к елт буркей жапты. Ендап жерде эйелдер Ак­ жаркынды Нурланга билететш емес. Осы теч1репнен кау- малап, уйге карай колтыктап алып журдк Аттарды жаяу жетелеген Нурлан олардыц соцынан келедь Бул кезде тан бозарып, жерге жарык тусш калран-ды. Жаз айынын тутамдай кыска TyHi турш п ай жайыла бастаган. Есйс алдында карач-куран кебейш, 6ipa3 адам жиналып калыпты. Жакындай берген буларга топ imiHeH белшш кушагын жая умтылган Торгын етегше оралып, жыгылып кала жаздады. Сонда да ештенеге карайлайтын Typi жок- К,анатын жайран аналык каздай умсынып келш Акжаркынды бас салды. — Сеш берген кудайдан айналдым. Зекеттерщ болайын, сен екеущнщ! — дейд1 иеп кемсендеп. Кемшр езшщ жы- лап турранын сезген жок,— мешч де коз жасымды керген екен-ау, тэщр1м. Бул керсеткен жаксылырыча шуюр, тэуба кылдым жараткан жаксы нем! Торгыннын yHi бузылып, даусы таргылданып есйлдь Кемешне элдене туйшшектелш тырылып тургандай ыкылык атады. Буындары калтырап, Ti3eci бугLae беретш сиякты. 0 з денесш зорра устап тур. ETi кашкан тарамыс саусактары калт-калт етш, Акжаркын- ньщ басындагы кел-кемедей торрын орамалды эзер кете- pin, онын мандайынан, бет1нен суйдь — К,удай-ау, кутты кыла кер! К,арактарымньщ тэлейш кетерш, 6ip-6ipiHe мешрманды кылгайсьщ жараткан нем! — дейд1 ак TweyiH алдына жайып. KeMnip Акжаркынды айма- лап, елш-ешш жатыр. Жолына курбандык боп шалынар- дай, жанын пида етуге де дайын тур. — Енд1 кайтсын, кезш ашып KepreHi, аузын ашып епкеш осы емес пе. Жаксылыгына жарылмай жаны кайтып шыдасын-ай! — деп келпрсид1 енд1 6ipey. — Ойбай-ау, неге карап турсындар? Уйге юрпзбейсщ- дер ме? — Шымылдык кайда ед1, апа? Эуел1 шымылдык курайык та,— деп Селима зыр жупрш жур. Агайын-туыс, ел-журты Торгынньщ кемепне шырып, 99

онын ж ок -ж тп н бьппзбедь Жакын-журагаттары сез жы- луымен коса, без жылуын да аямады. Сол куннщ ерте- цшде-ак улан-асыр той жасады. Барымен базар болтан караша уй осылайша 6ip-aK кунде тулеп шыга келген-дк Тутнп тузу шыккан бул шадырак содан былай куаныштьщ кут мекешне айналган. Той еткен куннщ ертецже Торрын кудасыньщ алдынан етпек болып, келшнщ eni-TipiciH алып журдь Ауылдыд жен бшер eKi кариясын касына ертш, кыргызга асып Kerri. Сол куш Нурлан мен Акжаркын уйде очаша калган. Неше куннен 6epri той-думанньщ эбдершен кутылып, ес жинап отырран кездер1 осы. Ол 6yriH койын да ерте коралады. Кызыл одрден э к елт Hipin тастап, Акжаркын- ньщ касынан айналсактап шыга алмай жур. Оныц да жйтгтен 6ip ел1 айырылгысы жок. EKeyi де 6ip-6ipiHe ынтыгып узипп тур. Элсш-элсш кушактасып, очаша уйде еркшше аймаласады келш. Нурлан TinTi мэз болып куле береди Акжаркын да оньщ иыгына асылып, балаша еркелейди — Саран орамал салран сондай жарасады екен,— дед1 Нурлан б1рде Акжаркынга мей1рлене карап. Шынында, ол бурынгысынан элдекайда турлен л кулпырып кеткен-д!. 03i де эрл1, сулу кызга кандай KHiM кисе де кел1ст1 боп, бойына кона кетед1 екен. Судыраган ак торрын орамалды алкымы- нан 6ip байлап, окалаган кынама бел кызыл бешпент кигенде тшта гул-гул жайнап тулеп кеткет рас еди — Иэ саган, орамал салган маран жараспайды,— дед! Акжаркын касакана буртиып. ©кпелеген баладай томсарып турганымен, штей масаттангандык бар ечшде. — Орамалды айтасьщ, эл1 саран кимешек кид1рем1з,— дед1 Нурлан карк-карк кулш. — Heci бар, киемш,— деп Акжаркын оран кезшщ ас- тымен сузше карады. — К,алжыч айтамын. Кимешекич Keperi жок. Оны KeMnip болганда киесщ. — Иэ, KeMnip болмаймын мен,— aepi ол наздана езу тартып. Екеушщ сейлескен сездер1 де, 6ip-6ipiHe еркелеп келш асылран кимыл-козгалыстары да ездерше жарасып тур. Дуниеы тугел, терт кубыласы тен, жер бетшдеп ен бакытты жандар осы eKeyi efli бупн. Кеч1ДДер1 селдей тасып, куанышы кушагына сыймай жур. 0з кызыктары езшде, мэре-сэре болган eKeyi кеш тускенш де енд1 бай- кады. Уйдщ imi алаколенкеленш ымырт ушрше бастапты. — Уйге от жагайын, эусл\\ тун боп KeTinTi гой,— деп Акжаркын б1рде елп е тт, отырран орнынан ушып туре- 100

гелдь Нурлан да оран кабаттаса журш, екеулеп от жакты. A-Pszui рет кол устасып, казан кетерш кешгЛ астарын жасады. Дастаркан басында ш уш ркелсст отыр!.;п тамак imri. Тамактанып отырып та eKeyi 6ip-6ipiHC:i кэз алмайды. бздершше элденеш айтып мэз болады. Дастаркан жинал- ран соц да, булар узак эчпмелеси, узак кулклт. Б1рде Нурлан уйкысы келгендей керипп есшеп койды. — Йемене, уйкыц келш отыр ма? — Иэ, жатайыкшы! Акжаркыннын ойына элдене тускендей селт ете калды. К ез шарасы улкейш барып жэуд1реген калпы жшггке карап калыпты. Оньщ зердесше 6ip нэрсе енд1 рана жеткендей болып едь Д эл каз1р Нурланмен 6ip тесекте койындасып жататынын ойлап тула бойы TiTipen кетть Эл1 эдетше айналмаган, басынан кешш кермеген езгеше 6ip к тщ каз1р басталатынын сезгенде, K04wi Kym'i болып, элдеб1р уркек, секемнпл ойдан шошынып тур. — Жатпай-ак коялыкшы! — дейд1 ол шынымен-ак, етшгендей болып. 1штей толкып турганы белгш. К оз жапактап, ж ттк е жасканшактана карайды. Кыздыц бул мшезше кулша келген Нурлан оны отырган жержде бас салып кушактай алды да, тнс KOTepin экетп. Алаканына салып, аспанга ата какпакылдап, езш 6ipa3 лактырып алды. — Ибай, кулаймын,— деп шарасыздана кулген Акжар- кынды кушагына алган бойда кушырлана суйш жерге Tycipfli. К,ап-кара, колач шашынан аялай сипап 6ipa3 турды да: — Тосек салшы! — дед1 сыбырлай сойлеп. Дэл кула- рыныч тубшен талмаусырап шыккан бул ун Акжаркынра 6ip турл1 каткыл естшгендей болды. Ар жарында оз айт- канын орындатпай тынбайтын эм1рл1, ектемдж бардай з1лд1 сезшген. Ол ещп лэм деместен тор жактагы жинаулы турран жукке беттедь Тыска шыккан Нурлан бойын жазып, есшей кершдк Таулы жерд1Ч туш салкын келетш1 бар. Ж ш тан бойы б1рден ceprin кетть Аспан ашык екен. Кок жузшде жул- дыздар самсап тур. Карсыдары бшктен анкылдаран сары жел еседи Ол кораны 6ip айналып шыкты. Койлары шашау шыкпапты, жиын жатыр. Ж1ггг 1рк1лместен уйге юрдь Акжаркын тосек салып койыпты. Оч босарага усталран шэйы шымылдык тушршген, TorLnin тур. Нурлан шымыл- дыктыч iiijiне Kipin тез-тез memiimi де, жатып калды. брешенщ алдында турран бште шамньщ жарьшы сыры- райып елеуареп коршед1. Шымылдыктьщ imi тштен ала- келечке куцг!рт ед1. >KiriT eKi колын айкара жастанып 101