Бейсенбек Е. т1

шабарга кыпышы болмай жур. Сагынайды бай ауылдарыныцбарлык малшы-жалшылары жаксы кередг Теюш сонан именедг Бурын абактыда болган адам деседг Сонысын казып, iciH кагаздамак Костын eciri ашылып, тагы да бес-апты бала кершд!. Bapi де осы уйден “ окимын” деген уэде 6epin, ез сыбагаларын алып шыкты. 1шшдеп ересектеу 6ipeyi шеткерек ойнап журген топ балага: - Ей, Элсейгг, Кунсейгг, мына уйде окимын деген балага мэмпэси мен epiK-м е й з 6epin жа-а-атыр! - деп айгай салды. Ойынга айналып калган балалар кара коска карай, сусып турмайтын ышкырларын 6ip колдарымен кетере жупр1стг Бул ауылда ушпайтын 6ip-6ip уыс тэтп алган балалар мэз. YcTi жазыктау тебенщ бел ортасына п п л ген ак уйдщ айкара аш ы к турган е с т н е н TORipeK тугел алакандагы дай керш едг Т ем ендеп караша ауылдар да, ею жак канатта сонауда агарандаган баска бай ауылдары да самаладай. Сай-сапа, колат-колатта, карсы бетте жайылып журген уШр-уШр жьшкы, тапжылмай комактала жайылган отар-отар кой, жайлаудан суйген швбш таба апмай, бы- ты рап журген кош Keniicrepi - туйелер. Бул ауылдар осы коныстан кузеуге 6ip-aK туспек. Басы узарт шындардан басталып, сайдын тер1скей TiK кабагын iprenefi агатын мол сулы булак сай етеп кенейген сайын арнасы жалпая тусш , Балдырганды мен осы Манай ауылдары отырган Квктекшен1 бвле-жара агатын тау езенш е куяды. Сай табанындагы кой тастардын туб1нде уйш1к-ушшк ойнаган усак кыздар, тай-кунан жарыстырган балалар, аттарына MiHin, мал соцынан кетin бара жаткан малшылар, таудан eri3re, туйеге отын артып келе жаткан отыншылар - 6api-69pi Сагиланьщ коз алдында кундег1дей сайрап тур. Ол Tiirri 6yriH желше канша кулын байланып, неше бие сауы- латынын, дэу сары саба турган караша уйге канша шелек саумал KipreHiH де байкап отыр. ToRipeKTeri кумырскадай кимылдаган кедей-KenmiKTiH ж т кимылынан ж ан ракатын алып отыратын онын квнш Kyfii осы квр!н1стерш 6ipa3 шолганнан сонбарып KOTepi- Мурнагы KyHi шаруа жайымен етекке Tycin кеткен Твк1шболыс, касында шабарманы Кундакбай бар, терюкейдеп киялау жолдан аттарын жебей камшылап тусш келед1. Сагнла буларга сыгырая 100

карап отырганда, ылдидагы жакпар тасты тумсыктан осы ауылдарга карай айнапа берген тагы 6ip уш аттыга K63i т у сп . BipaK олардын kim екендерш анык ажырата алмады. Е ш йп назары сонгы ушеушде болды. 3epire бастаган ол кайсысы бурын жетер екен деп, ею топка кезек-кезек коз тастап отырды. Ею топ та 6ipi киялап, 6ipi ерлеп осы уйге карай енмендеп келедо. Сэлден сон осылай беттеп келе жаткан ылдидагы топтан 6ip атты жырылып, казаншы Ш элипанын косына карай бурылганда оку 6iTipin келе жаткан Бидаштар екенштаныды. Сагила сонгы eKi жыл кермеген немересше ешп гана назар аударганда жалгыз аттынын алдынан Ш элипага w ecin, жамырай ж упрген ки!з карпып жаткан катындарды кергенде зыгырданы кайнап кегп . Осы катар-катар TirinreH ак уйлер -Т еки л ауылы. Bipi конакуй!, 6ipi болыс Kenceci, 6ipi ас у й , шетккл токалы Карден супудьщ отауы. Баска катындарынын ауылы белепрек. Жолаушылап оралгандагы кадеДмен Теюш ш еш есш щ у й н е тусш , уйге TyTirin Kipin, epiH ушы гана сэлем бердь Tepfleri кисайган, жантайган конактар сэлем апып, Tiicren отырды. Сагиланьщ осында конак болып жаткан iHici Жармукан: - 0WH ерт сещйргендей гой жиен, жайшылмк па? - дедь - Кун ку fiin тур, жол шапгай, - дед1 де койды болыс. Пысынаткан кок MayiTi шапанын, донгелек кундыз беркш meiuin, кереге басына ше салды да, нагашысынын жанына келш жайгасты. Жуз1 сустанып, керт!к мурны сэнк1рейш, шешек шыбары б ерт1цк1реп, тез кымыз куя коймаган Дэулетбакты окты кез1мен атты. - Мен ыстыгын бассын деп ...- кумшжцг! даяшы. - Йемене, мен! тышкан болады деп отырсын ба, - деп дурсе коя берд1 TeKiui даяшыга. Баганадан унс13 отыргандар жамыраса кулд1. Шын кулк1, мыскыл кулю, жагымпаз кулю - 6api араласып. 6ipeyi шикылдап, 6ipeyi MeKipeHin, eiwi 6ipeyi окыранып жатыр. Кулмей отырган тек Сагила гана. Карата ауылдардын адамдары Бейсенбайдьщ алдынан жамырай умтылганын Kepin, онммен бакталаса бастаган Бидаштыц кызганыш оты езег1н ертеп, кеудесш карып кеткен. Ат басын тартып, 6ipa3 карап турды. О нын устше 6ipiH-6ipi сырттай танып келе жаткан экен1н де балам келе жэтыра-ау деп аялдамай, танымаган болып уйге Kipin кеткенше да ыза болды. Манай сыздауыктай сыздаган эдет-гурпына налып, afienflepiiiin куанышы етек астында, epKeriHiH куанышы жецушында болатын байлык мурындыкгап экелгсн пасык кылыкка iunefl лагынетайтады. Онынлешрген Kenmi, б у к т балалык 101

гумырын етизгеА ез аулына таяп келгендег i ерекшген журеклупии су сепкендеи басылып. ширыгып алды. Yйден жолаушыларды карсы апуга Кундакбай гада щыкты. EKi с алт атты аяндай кеп уйден едэу1р жырак орнатылган мамагашка ат тум^ ыгь(н Т1регенде Дэулетбак уйдеп келемеж-келе- кеден кеудесшде кек тутанып. санасы сан-сакка кетш, конакгарды карсы алуга кешекшдей шыкты. Калбалактай ж уп рш келш жас мырзага атынын шаужайЬша жармаса бергенде аса кинау кермеген бшеудей кара ат кеДей жЦггшн окыс кимылынан ypKin жалт бердь Бидаш ерден ауып тУрп кала разлады . Tyri сыртына тет ч . Сол с ап е Кундакбай Дэулетбакка: \\ \\ - ©й, экеннщ... Ж ею нмей келмейсщ бе! - деп сыздана юж1ндь О ны н бул ce3i отка май куййандай болды. Кундакбай шабарман ;а емес, Текш пчн атса огы, ^иалса кылышы да. Журт онын сезш болыс ce3i, оны н кеншдн болы : keHini деп тусш едь Отыздан аскан кы ркылжьщ Ж1пт. К,амыт аяк узынтура енк|ш кеуде. Свдрейген сары жалак. Келбетд де, 63i де б ||пайга журтка жексурын. Алтынмен аптасан да тузелмес еыжуздд к (гымпаз. Ici де, квншд де кара. Оны- н бш е тура Бидаш даяш ьй? ri такыр колтыктан Teyin калып, камшымен тартып ж1берд1. Y йден де, тузден де зэб1р кврген жалшы ж т т ш ыдамай Kerri. Мырзасынын камшысына жармасканда уркек ат тэты д а жалт 6epin, Бидаш аттан ауып калды. - 0лт1ре ме, ойбай, мына ит, о-вй дапдун! - Тектурган ат устшде айкай, сурен салды. Камшысын бшеп умтылганда Дэулетбак жан саугалап, т е м е н п кддей ауылдарга карай зытты. И т ypin, ауыл твщ реп у да шу болды. Эр уйден жупре шыккан адамдар Текгурганнын жас ж т т п ат бауырына алып, сабап келе жатканын кврд1. Бейбак жалшы жыртык шекпенш басына Typin, ун-туназ сурш е-кабы на кашып келедк А ядай костын тврш де ещц гана рахаттана квсшген Бейсенбай сагынган анасымен кауышып, жан рахатына батып, эрнеш Terri киялдап жатканда а як асты ш ыккан шудан селт етш, басын жупып алды. Курым eciicri туре тастап, табалдырыктан аггай бергенде Д эулетбак оны н колтыгынын астынан зып 6epin e rri де, уйге тыгылды. Бас-кез демей, сабалап келе жаткан дойыр камшынын сонгы сштемй Бейсенбайдын басын жанай келш, иыгына сарт e rri. Бейсенбай болган окиганы жете тусш бей, кабак шытты. Текгурганнын камшысын колынан жупып алып, лакгырып ж4берш. Косты квы репмен согардай болып, кез1 шатынап, танауы желб1реп, ауыздыгын шайнап ентелеп келген атгын сулыгына жармасты. 102

- Сабыр Тэке, сабыр! Крргансызды сэнге сабаганды кою керек! - Шыгар, ана и тп 6epi! - дед! Тектурган ю ж ш ю , - Ж1бер! - Сонша неге езеурейЫз? Сабыр! в нм ендейтш ештеце жок- - Бидашты атган жулып алды, ана мыйгау. Сумд ы к кой бул, ойбай, сумдык кой! - дей бере атын тебш ю -тебш ю калды. -О н ь щ т а п ез1н1зге кылган жазыгы жок екен гой, бай баласына с вд ш не кимадыз кышыды? - дед1 Бейсенбай зшдене. - Тапа тал тусте квпе-кернеу Kici сабап, кудай-аруактан уялсанызшы. - Кей- 6ip кедейдщ байга деген жагымпаздыгы мен жандайшаптыгынын осындай суркия кылыгына т у щ л т Kerri. Цабагы каре жабылып, ыза кернедг BipaK бул жасанды дулейшкке карсы кылар дэрмеш жоктыгын да туешдь Ол icii ушыкгырмай, жаймашуактап ж1бердк - 6ip окыстык болган шыгар, Тэке. Байкамаган шыгар. Сабыр. Тектурганньщ да ел квз1 кылган домбытпа ашуы узакка бар- мады. Ол д а Бейсенбайды н Д эулетбакты тап каз1р жундеуш е бере коймайтынын сездг Даяшы ж йтг арашаны аркаланып, TiciH кайрады. Ш элипа казандык басынан аулагырак 6ynflipreci у з ш п жаткан тобылгы сап камшыны ею буктеп алаканына кагып-кагып иесшщ колына устатты да: - Кайным, ез намысыц емес, езгенщ жыртысын жыртып сштеген камшыца не бол. в и з г е туган куннщ бузауга да туатынын умытпа! - дед!. Жылкышы бурын басын бассан “ыцк” демейтш “Ундемес” атанган кемш рдщ тип шыгып, шанши сейлегенж жактырмай ала коздей карады да жауап катпады. Осы мезетге Бейсенбай эл п н д еп сапарласы аты ны ц басын Kepi бурып, салалы ж уан саусакты алаканымен ат сауырын каттырак кагып-кагып калды. Ат inrepi жулкынды. Осыньщ 6api тегеуршдеп келген сойылсогарды сабасына туЫргендей. Енда оны ц и зп щ и босатып, Te6iHin калмаска лажы калмады. в з кылыгынан 03i уялмаса да, осы жолы 6eTi 6ip кайтты. Даяшы ж ш п щ зыгырданы кайнап, K63i от шаша калды. - Букш елге зэрезап дйп катты адам, - дед! Ш элипа оньщ содынан жшркене карап. - Бул тасбезерд! элеИм-кулпейю бш едь Каскунем неме 6ip. Елд! эбден ыгыр кылды, ордан сорлы. Бидаш мамагаш жанында ycTiH кагып, желш ню 6ipa3 турды да ешк1м суырылып шыга коймаган сон уйге беттедЕ Босагадан тунере селкос аттады. Уйдегшердщде кас-кагымда куйындай пайда болью, тез тынган окиганыц ацысын андап, ушыгына шыга алмай, бастарын твмен сапып, ynci3 отыр едЕ 103

- Ассапаумагалайкум, - дед1 Бидаш сэл гана дауыс к етерт. - Уагалайкумассалам, - десш жамырай сэлем апды. Бадаш бала жасынан 6epri эдеНмен эжесщщ карсы алдына келш Т1зебукт1. Сагила немересш езш е карай икемдеп, мавдайынан гана И1скед1 де казыктай каздиган кейшне кайта ендк - Балам-ай, журген жерщд1 шулатпай журмейтшщ-ай, - деп салкын дауыспен кеШстж бйш рдь Жасынан шолжын баланыц бар болмысы кез алдынан eTin, уншз отырды. Жалгыз HeMepeci шикен-жегет бойына жукпай, murrain, каукарсыз, эр! зорлыкшыл болып ecri. Оньщ ycriHe ойынпаз, кушыкеш те едг Зорлыкшылдыгы вз1мен катарлы балалардан таяк жепздк Каукарсыздыгы жапакор erri. Куш ыкенгпп зымиян кылды. Б1рак сойылын согары мол бай баласынын мерей! эрдайым устем болды. Ж уре келе бая-шая мшез калыптасты. Kspi байгыздай бакырайып тещ рекп тугел шолып, эр нэрседен кулаккагыс болып отыратын Сагила Бейсенбайдьщ ат басын Би- дашпсн 6ipre осы уйге Tipen келш сэлем бермей, жаман шешесше бурылып калганына шытынап отырганда, ещн кешеп кара сирактын Дэулетбакка арашашы болуга жараганына, бас жылкышыньщ оны д а косып сабауга бата алмай, итшп Kepi кайтканына зыгырданы кайнады. @з HeMepeci мен каска кедей баласын эдетшше кез алдына катар койып, eKeyiHiH ен бойынан бадырайып келе жаткан аламыш айырмашылык кердк BipeyiHeH - буркгпчн акиык апаманындай алгырпыкты, 6ipiHeH- тазы к у ш т н щ кьщсылындаи бейшаралыкты ангаргандай. Немересш щ ауы я балалары арасындагы кан кустырар касы да, ауыз жаласар досы да осы Бейсенбай едк Асыкка таласып сан тебелескен. EipaK анау бай баласы екен-ау деп есесш ж1берш, ишмейтш. Ал орынсыз жерде зэб1рлемейтш. Bfrreyip Бейсенбай катты жерге кагылган TeMip казык та, Бидаш соган аркандаулы ат icnerri. Не араздасып кетюпейш, не достасып б т сп ей д к Бул екеуш 6ip аз1рейш атыстырып, 6ip першгге табыстырып тургандай. Осынын бэрж де Бейсенбай парасатынан, сонык ic-эрекетшен кередь Kepefli де жаны турингедь Kemeri Манайдьщ алдынан жан шыкпады. Калт айтканына карсы турар, беделше шэк келт1рер адам болмады. ByriHri TeKimTin алды турман, басына шыгатындар табьшды. Кия баскан i3iH андып, желкесш куж1рейтш, айбат шегетшдер кебейдк Сагынай жьшкышыдан мысы куриды. Дэукен шалдын 6eri- не тура карай алмайды. Булармен Кунаакбай мен Тектурганды гана бетке устал сейлеседт EipaK ол елк п ей берюпейда. Ал Бидаштын езш ен элден-ак иыгы асып турган Бейсенбай жетепндеп ертенп 104

куш не болар? Манайдьщ еш н п урпагы ю м н щ такымында кетер? Окуы бар, токуы бар Бейсенбай турмак, eciiaeri Дэулетбакта бетшен апып, TeciHe шапканы Манайдьщ eHfliri урпагыньщусакталганы ма, жок заманньщ бузылганы ма? Сагиланын осы ойын уйдегшердщ квб1-ак ойлап отыр едь Кудалар жаты жиеншары Бидашпен жалпылдай амандык-саулык сурасканымен, уй иесжщ кабагын танып, еркшси алмаган. Жау Tycipin келгендей алкына KipreH Тектурган уйдщ курен кабагын танып, Lnrepi озбай, калпагын бауырына басып, eciK жакка, тостагандары ошарылып, сапырылмай калган тегене жанына т1зе букт1. Оньщ берген сзлемш уйдегшер елемедт Сагила оган алара, жшркене карады. Баласынын уйрелщ ц тазысындай осы 6ip дерем мшез, суман-суганак адамныч езш е емес, каз1рп icTereH iciHe жшр- кендт Жас мырзага жагымпазданамын деп, дангойлыкпен абиырын шашты. Сойылын 6ipeyre соккызып, ез намысын ез колымен коргай алмайтын бала жасынан 6epri кадетшен ж ш т болганда да айыкпаган бейшаралыгын, битке ашуланып тонын отка салатын шырт етпе MiHe3iH журт алдында маскара кылды. Осы м ш ез атадан емес, экеден сокта тарткан-ау. Манайдан осы 6ip HeMepeciтек ттй гп мирас кылмаган екен. Манай ел намысы ушш атка конып, сырткы жауга шапкан корган едi. Кепке уйыткы болып, акты - ак, караны - кара деген эдш би болды. Адамньщ аягы емес, басына карайтын Terri тугын. Т ем ш темп болса агайынмен арбасып, жалшымен жауласа ма? Бидаш Teicri болса, е ак теп м ен жагаласа ма? Манай заманында кул-кутанга кол катпак туп л, и м бетке караткан? Ещй м1не, арлан жудеп коркау болды, кыл аркан жун-жун ж т болды. Э лде заман бузылып, бастан бак таярына керше ме? Сагиланын осыны ойлап, ж1гер1 кум болды. Bip сэт ултына, руына карамай к1рме алып, жалшы-малшы ж инаган М анайга, соныц сурлеу1нен щыкпай келе жаткан Есенкелд1ге наразылык оты тутанып Kerri. Ел басына кун туганда, KiM6ipirin жауга шаппаган. Киын-кыстауда м мнщ басын кш суйемеген. Манайдьщ доссырап, ит аркасы кияндагы Аркадан Тетш1 шакырып Heci бар ещ? Онысы ит болып кабар ецшен KyiuiriHерте келд1. Есенкелд1Н1н кара сирактарды окытып Heci бар ед1, K63i ашылып, кез1нд! шукыр болды. EciicreH “ассалаумагалайкум” деп еркй! KipreH Бейсенбайдыц нык дауысынан сан-сакка жупрген ой устш деп TeKimTiH денеЫ сэл flip ете калгандай болды. Келген адамныц мысы басты ма, элде оган деген ширыгып келе жаткан emnenaiaiK уы шарпыды ма, элдеб!р тем!р шенгел буй1рден кысып, 6ypin бара жаткандай тынысы та- 105

рыла калды. Капел1мде не icrepiH бшмеген ол, апгаш шу шыкканда колына алып, эл1 де тастамай отырган елйс сап, сеп з ертмда дырау камшысынын сабын кайта-кайта кыса бердк Уйге юрген адамга еш к‘м “жогары ш ык” д ем ед ь Сагила нем ересш е уксап, орыс улпзднде кишген казаншынын баласына осы уйге шакырусыз бас суга алмайтын кедей-кепипк демей, api суйсше, api кызгана карады. Кундакбай да, Тектурган да TeKimTiH кабагын багып отыр. Иек какса болды, Бейсенбайды уйден суйреп шыгарып, Дэулетбак екеуш косактап сабауга дайын. Бидаш езш е кадала караган Бейсенбайдын кукылтым тарткан суык жузше шыдамай, “отыр” дегендей кесшген аягын жинап алды. - Ассалаумагалайкум! - дед1 Бейсенбай квтш л ж ке кайтара сэлем 6epin, ендiгi сезш е Бидашка гана карата айтып, каткыл сейледь - Бидаш, сен болсан окыган, мэдениегп адамсын. Ана Дэулетбак сенщ отыннын басы, ошагыннын касынан озып ештене кврмеген басыбайлы жалшын- Окыган Kici, мэдениет кврген адам eciriHfleri адам тургай, босагадагы итш д е зэб1рлемес болар? Жазыгы жок, жалшыныц. Басынан сипап, бауырыца ал! Бейсенбай сук саусагымен eciKTiH сыртын нускады. - Не сандалып тур, мына шокынды? - деп Твшш болыс атып турып efli, Кундакбай бастаган жандайшаптар ере турегелд1. Сыйлы конактар осы уйде eHfli 6ip сойканныц боларын ce3in, араша тусудщ жвн1н таппай, ауыздарын анкитып аша берд1. Сау- сылдай турегелгендер енд1 кимылдай бергенде Сагила: - Токтат! - деп ш анк ете калды. Т ем ш те, б т е к сыбанган соткарлар да не icTepiH бшмей, турган-турган жерлер1нде состиып калды. - Ей, Дэулетбак, -дед 1 Сагила эдетгег1дей даусын соза, - мына сыйлы конакгарды конак уйге апар? TycreHflipciH! Дэулетбак ешктен бас кврсеткенде Т аи ш пен Бидаштан баскасы ыцырана козгалып, тургандары с1рескен калпы есжке беттед1. Сагила конактардын сонын ала кетуге ьщгайланган болыс баласын ыммен токтатгы. Сыртгагы дыбыр басылган сон жанында сулык жаткан Бидашты сук саусагымен шанши нускады. - Осы екеущнщ тубще, аман болса, ана казаншынын кара баласы жетед1, - дед!. “Аман болса” деген сезд1 ныктап, ныгарлап айгты. Т е и ш шеше ce3iHiH байыбына бармай, мыскылдай кул1п шыгып Kerri. Бидаш сунгыла эжен1н свз теркш ш TyciHin, бай атаулыгаTOHin келе жаткан кара нвсерд1 сезбесе де сезгендей айтып отырган адамга 106

ден койды. “ Сезвдздщ жаны бар” дегендей, сэл курсшш койды. - Аман болсак, 6i3 де Tipi жанбыз гой, - дедь Ол да эжесшщ дауыс ыргагына салып. Сагила жактырмаган кейш KepceTin, “свз 6irri” дегендей Tepic карап кетп . Алые жолдан ансап келген кенин купазып, сусап келген тандайын 03i куйып алган жарты шара кымызбен ж 1б тп , KonminiicTiH сонынан Kerri. Тек(ш атына елден бурын MiHin, вз аулына карай бет алган Кундакбайды ымдап токтатып, оган сыбырлай свйледк - Мы на шокынды бугш кешке Эминаньщ ауылын ториды. Eip кыбын тал. ТЪеге салсан да б1рдеце кыл, кайкай, - дедг Кундакбай кожасынын кара ниетш TyciHin, сэл гана басын meat де, атын борбайга салды. Каншезер бай эдеттепдей, езш колтыгынан алып агтандырып, тагшцц устатып турган Дэулетбакты адам санатына коспап едо. Ал Дэулетбак болса езш е араша тускен Бейсенбайга б1ртыкырдынтаянганын ce3in, осы Karepfli Сагынайга жедел хабарлауга асыкгы. Кос iuiine жарык тусе малды ауылдан жаз жайлауда да ажыра- майтын кара шыбын Бейсенбайды жещ п уйыктагпады. Шыбынды жаскап, apbi-6epi аунап жатып, K03i сэл кайтадан ш н т едк бетш е салкын самая леп келдг Акырын кезш ашып караса, бет! не шыбын кондырмай, баяу желшп отырган memeci екен. Баласына муцлы кезбен елж!рей, суйсше карайды. - О не, апа? - Жэй, эншеШн. Шыбынды корып отырмын, кушм. Ею рет жел- nin шыгарып ед1м. Эд1ре калгырлар, жыртык-тес!ктен кайта Kip.'ii. - Эй, апа. Оган неге эуре болдын? - ¥йыктасаншы! Оку сорьш, уйкын канбай журген шыгар. - ¥йкы м канды, апа. - ¥й кы ц канса, тура гой. Шай жасайын. Мына терен сайдьщ аргы б е т ш д е п т ем е ш р е к оты рган eKi у й д щ 6ipi К эр ш ж ан маркум дш . Зипашка барып кещ л айт. Сайды н бурылысында койшынын ауылы бар. Койшы байкус калбалактап, тан сэргде мал epri3in келш, шакырып Kerri. Туспкке келш дэм татсын, - дедь Онан сон конага Кэршжан маркумныц зарлы болган экес! Дэукен нагашыннын ауылына барып, баласына бата кьш. Дэукен ауылы жылкышы Халелмен Kopmi отыр. 107

Бейсенбай шешесшщ Халел ауылын косактай айтканын (штей тусш ш , жымиып койды. - Ат койып барам ба, ала. - Бапасьщ гой. Ж эне де жалгыз адамнын ат койганы ерсшеу болар. Оныц ycriHe жылы етш Kerri. - Баласьщ демепй, апа? - Д ем ей ш , кун1м, дем ей ш , - деп Ш элипа бар денеЫмен шалкактап куле карады. Бейсенбай шеш есшщ Mefiipi мен катыксыз кара шайына канып, ж э т р ей ген костан шыкты. Apbi-6epi керипп-созылып, тещ рекп там аш алай карап, 6ipa3 турды. Кун сиыр туе болып калыпты. Кеше iwipfle тусап ж1берген атын кездеп ед1, оны 6ip кара домалак бала жайдак MiHin, жалак аягымен кос вкпеге тепкшеп, коска таял калыпты. Салак екен. - Ассалаумагапайкум, молда ага! - д е д ! уй ipreciHe келш, агган дш етш ceKipin тускен бала, -аты н ы з суга тускен калын жылкыньщ сокынан тусаумен inecin барады екен. - Рахмет, iHimeriM. Уйге xipin шай im. - Ет болмаса, шайга заукым жок- Бейсенбай улкен адамдай тапсынып, букпес13 сейлеп турган балага тагы да риза болып, imi жылып калды. - Салак, атадньщ уйше барып турасын ба? - Барып турамын. Б1ржола кетеЙ1н десем, тэтем ж1бермейдг Сен кетсен, экенн!н шанырагы кулайды дейдг Экемн1ц шацырагын кулатпайын деп журм1н. - О нын дурыс, iHimeri.M. Тубегешн айтканда, сен де, мен де экем1здщ шадырагын кулатпайык. Жарлыга жанашыр, жарымжанга пана болайык! - Сагынай ага сиякты ма? - Сагынай деген юм? - TeKiiirriH жылкышысы. Жылкы сокында мерт болган экеме кун даулап барган атама араша тускен. Б1зд1ц уйге жанашыр болып журедк - Ол Kici каз1р кайда? - Етекке, Тасмекенге к етп деген. Ж албак деген орыс лекпрге барьш каралады екен дескен. EHfliri келген де шыгар. - Ауру адам ба? - Жок. Ол Kici патша абактысында болыпты, сонда ераднис 6yflipre Teyin, буйрепн Tycipiirri. - Алда, онбагандар-ай,э.

Eiceyi энпм елесе журш , атгы ерттедь Бейсенбай уйге Kipin, к ш н т шыкты. Шзлипа: - Зипашка ала бар, - деп Сапакка 6ip орамалдык ш ыт жыртып, арасына мэмпэси, кант орап бердь Сапак тартыншактап efli, Бей­ сенбай алмасына коймады. Жолшыбай Сапак ауыз жаппай, керген-бшгенш эапмелеп келедк - Кеше ci3 болмаганда TeKinrriH ана нокайы Дэулетбак кекемд1 вллретш едг Ci3re рахмет, - дед1 Сапак улкен адамдардай бай- салды сейлеп. Бейсенбай “нокай” деп келе жатканы и м екеш н TyciHce де эдейгсурады: - Нокайын к1м? - Ана Тектурган п рме. Жек керем. - Сен Тектурганды жек кересщ бе, жок юрмеш жек кересщ бе? Сапак ундемей, ойланып калды. Бейсенбайга сураулы кезбен, куд1ктене карады. - Сен KipMeHi жек керме. Юрме де ез!м1здей адам, тубегешн айтканда, ешимд1 KipMe, кел1мсек деп руга, жузге белме, шырагым. Bapi 6ip казак. Абай деген акын этап болган. E d ireH ia бар ма? - Сагынай агадан встаем. - Ecricea, сол атаа руга, елге, жузге бел1нш алып, кыркысып жататын казакты “апты бакан алаауыз” деп секкен. Алаауыздык KiMfli болса да 6ipniK-ripniK, берекеге жеткЬбейд!. ¥йы мш ы л бол, 6ipirin ic кыл. Сонда Korepecia деген. - Тектурганмен 6ipiKceic, кегеред1 екенб1з гой, - деп Сапак жактырмай калды. - Сагынай агамен 6ipiKceK- кегерем1з. Сагынай ага барлык кедей болып 6ipireMi3дейш. TeKiarriH кезш е кек шыбын уймелетем13 дейд|. в к еа н 1н ... - Е-е-ей, боктампаз болма! - Экем1зд1н куны бар, ол шубар пушыкта. Tipi болсам, аламын KeriH. Сагынай ага эперем деш ,- деп Сапак жылап ж1берш. Бейсенбай баланы не жубатарын, не онын жперш кайрай тусерш бшмей, саскапактап калды. - Кой, жасыма! Жптт адам жылай ма екен? Аман болсан, аласын Keriani, 6apiMi3flia де кеудем1зде кек бар. 0 3 ia айткан Сагынай агадды да байлар абактыга салыпты. О KiciHia де байларга деген кеп кара казандай-ак шыгар. - Рас. 109

- Менщ экем де кисе кшмге, iiuce тамакка жарымай, тесш екпе болып, менщ терт жасымда аурудан кайтыс болыпты. Жес1р шешемнщ керген куш мынау. Осы аймакта Теюштен 3a6ip кермеген майшы-жалшы бар ма екен, cipa? Салак “ жок” дегендей басын шайкады. - Жылкышысы Халелдщ енд1 гана бойжетш келе жаткан суду кызы Эминаны ею катын устше алмак болып жур десед1 журт. Бейсенбай бул суык хабарга 1штен тынып, ундемей калды. - Ci3 окып журген жакта да бай мен кедей бар ма? - Болганда кандай! Орыс хапкы б1здей емес, 6ipirin патшадан, байларынан кек алгалы жатыр. - Bi3 де 6ipireMi3 ба? - BipireMi3. - Bi3fli KiM 6ipiKTipefli? - Ленин деген данышпан адам бар. - Б1здщ Сагынай ага сиякты ма? Бейсенбай кулдй Санлауы эл1 ашыла коймаган, 6ipaK ак пен Караны ажырата бастаган пысыкай балага разы бола карады. - Сагынай агам да солай дедй Барлык жылкышылар 6ipiKce, ToximTiH аягын аспаннан келт1рем!з дейдг Бейсенбай малшы-жалшы арасында ipKuiMefi уагыз айтып, батыл эрекет жасап журген осы 6ip адамга риза болып, сол басы да кесем, кенип де кесем адаммен жуздесккп келдг Енд1 03iMeH-03i болып армандап Kerri. Сэл гана курсшш алды. - Е-е-е, сол Сагынайлар коп болса гой, ппрюн. Зипаш Сапакка mecin epin келе жаткан богде адамнын ToKiiirriH басыбайлы казаншысы Шэлипаныц оку 6iTipin келген жалгыз улы екешн таныды. EciK алдына шыгып, аса 6ip курМетпен карсы алды. Жас ж1гтт маркум болган epiHe kohlt айтып уйге Kipin дэм ауызтид1. Сапакгы К,ойшы ауылына ала кетпек efli, Зипаш безек какгы. Erlne жылап отырган коз жасын тыйды. - Бейсенжан-ау, мен бие сауамын, Сапак бие саугызады. Екеу- м1зге ел кыдырганды KiMберсш? Бул кыдырып кетсе, кыбын таба алмай журген бай жон TepiciH сыпырмай ма? Бейсенбай кош айтысып, атын жетектеп ылдига карай аяндай басып узап барады. Ала тайга жайдак MiHin карсы бетте шашырай жаткан сауын биелерге бетгеген Сапак артына жалтактай бердг Бейсенбай Хейшы ауылына тустен)п, кун енкейе кия 6erri кемерлеп жалгыз аяк жолга Tycin, Дэукеи ауылына карай бегтеп келед1. Жолда эрнеш айтысып кенкшдей Kynicin келе жаткан Бидаш пен Кундакбай жолыкты. Булар салкын амандасты. 110 .

- Жол болсын! - дед1 Кундакбай кекесш. - Элей болсын! - дед1 Бейсенбай да оныч дауыс ыргагына са- лып. - Нагашы журтыма сэлем бергел1, маркам болгандарына кешл айткалы кетш барамын. - Ол атын Te6iHin калды. - Иэ, нагашы сагынып бара жатканы. Кедей-кешшюп жинап уггг айткалы жур гой, каратаяк, - дед1 Кундакбай мыскылдап. Бидаш шабарман сезш еспмеген болды. Олар да аттарын Te6iHin, Салкынсайга карай желе шокыракгатып Kerri. 9 Жайлау табигаты дэл бупн осыншама жайдарылана турса да Бейсенбайдыц дуниеа элем-тапырык. Бул дуниемен ат тебелшдей халкыныц 6yriHri турмыс-Tipuimiri карекетачен ымырага келместей тунере калган. Адам eMip баки куанып кана каганаты карк, саганагы сарк журе ме? Кейде оныч да ке ц ш кулазып, жаны жабыркап калатын кездер! болады. Ол Ka3ip жан куйзелюшщ успнде еда. Халкына камкор бола ма, кек1рек K63iH ашатын оку-агартуына белсене Kipice ме деген окыган, ел кврген, журттарды таныган бай баласынын Kemeri кылыгы, оган жалпактай шескен ауыл адамдары - нокай-шабарманнын, жылкышы-жагымпаздын санасы мен ic- эрекет1 мулдем ж уд етт кеткен. Елд1 аздыратын да, тоздыратын да, жегщей жейтш де осындай кврсокырлык емес пе? Бидаштын гимназияда халыкка камкоршы, сонын мун-муктажын жоктаушы KeflniH жамьшатыны, ауылдын твб еа керше бай мырзасы болып сыздай калатыны муньщ ар-ожданына тиедг Юмнщ тарысы niece, сонын шубар тауыгы бола калатын адамнан не кутерещ? He6ip сумдыкосындайлардын кеудесшде жатады-ау. ©3i де сол гимназия кабыргасында кебiне ак-жаркын журед1 де, ел imiHe келе сана- сын ауыр зш баскандай болады. Бай едапнде томпандай желш, талшыгын содан айырганга мэз ез тумаларынын селт етпес санасына зыгырданы кайнайды. Солардын кеюрек кезше аз да болса сэуле шамын жылт етюзудщ амал-тэсшш вдейда. Ipreni, енерл! ел болудын ен ИГ1Лiicriтэейн елд! жаппай отырыкшылыкка багдарлау, сонан сон оку-бЫмге жетектеу екенш жан дуниес1мен 6epiK сезшеда, соны тез1рек icKe асыруга асыгады. Осыдан уш жыл бурын “ Тан шапагы” деген елен жазып, “ Айкапка” бастырып едг Ниет-багдары керегар exi ауылдасы- нан жолы аиырылып, оцашапана бергенде сол елещ eciHe туеш 111

Туш бойы талмастан кетш барам, Деп ойлап, тан шапагын барып табам. Журуге кал-карангы, тым кецшсв, Сонда да аяк бастым апга таман. Иесшщ бар санасы баска 6ip дуниеге ауысып, селкос калганын сезген кер ат жол жагасындагы щуйпн шапке куныга жайылып ке- ледь Бейсенбай суйкей Te6iHin, влекши екшин шумагынын сонгы ек! жолын кабак шыта, кинала кайталай бердк Самал жел кун батыстан сокса-дагы. Кара булт кун шыгыстан сырылмаган. Кун ецкейш, каленке басы узарып калыпты. Жолаушы “ шу” деп атын каттырак тебш ш калып, танертеннен 6epi ауыздыгы алынбаган, етектщ куан шебшен repi жайлаудын кунарлы как майсасы тавдайына жумсак тиген ат онысын елен кылмады. Аягын 6ipa3 ширак алып барып, аян жайылыска кайта Tycri. Heci де оган кынжылган жок, тагы да аз ойымен 03i болып Kerri. ¥йкыны кандырсам да тым узак тун,. Козгапыс биинбеШи, с й т н у ун. Сайтсе де токтамастан мен барамын, Y mit зор, 6ip уакытта шыгар деп кун. Он бес жасында жазган осы елещнщ осал жерш 1здеп, кейб1р жолдарын ширата туспек болып, 6ipa3 тебшш ед(, бура тарта алмай, сол жолдарынын взш ынылдай кайталап, киналып калды. Кия бетке' кайкая шыкканда карсы алдынан самаладай коршген шымылдык карагайлар кен сайдын eKi ешршдеп жакпар тастармен астасып, бар назарын ез1не тартып aKerri. Бейсенбай элпнде Бидашка “ нагышы журтка сэлем 6epreni кетш барам...\" дегенд! ашып айтпай, 6yrin калган шаруасы кедей ауылдарынын караканат болган балаларын, acipece, бой жет1 п калган кыздарын алдагы кыска карай жаппай мектепке уптгеу максаты efli. Есенкелд1 Карагаштагы медреседе бай демей, кедей демей, ул демей, кыз демей окуга тартылады деп жариялай турса да, малшы-жалшылардын балаларын б1рлнжарым болмаса, ешк1м кулактан суйреп мектепке экеле коймаган. Ke6ici-aK коз жетк1з1п, сенд1рер yriT болмаган сон “ ас аттынык1, той тондыным\" деген де койган. Экелер1 балаларынын кой багысып, козы кайырысканына, nieinenepi кыздарынын жамау жамасып, жун сабасканына ризабоп, тэуба кылыскан. Жайлаудагы осы ауылдарга Бейсенбайды тартып экеле жаткан тагы 6ip сикырлы куш бар. Ол Тэуке iuiiimeri Халел жылкышынын 112

толган айдай толыксып, тау бупд1ргеншдей уылжып отырган Kimi кызы - Эмина едг Халелдщ э к еа Кани патшанын солдатынан кашып, казак арасына сщген Уфанын кеп татарларынын 6ipi. Аздаган окуы бар взге татарлар жаппай бакалшы болып, бала окытып, молдалык курганда, 6LniM жок api момын ол Манай ауы- лына ciH>n, сол кездеп ж1б1 тузу дейтш жумыс - жылкы багып кеткен. Казактан эйел алып, жеке шанырак кетердк Мшез-кулкына орай “ Момын” атанган. Ырак ypiM-бутагы ecin, “ Момын ауылы” аталган жок. Ертерек дуние салган оныц артында жалгыз улдан баска тукым калмады. Халел де экеге тарткан жуас, ез туыстары арасында аккецш, адал, улкенге штипаты, Kiuiire MempiMi, кепке кепшш пейш бар, турмыста б1ртога азаматтардьщ 6ipi болып ecTi. Ол да Есенкелд1 жылкысын сонау ж т т кезшен шын пейшдг болып багып келедг Осындай кепшЫкке суйменд1 адамнын да жан журеп мунсыз емес-Ti. Алла тагаласы буган суйыгын бетше шашкан шайпау катын берд1 де, ул бермедь Улкен кызы Шэмсияны осыдан eKi жыл бурын Кыдырбек ауылына юрме болып, Манай маркумга консы конып, кезшщ TipiciHfle осы Тэуке жагынан жаз жайлаулык, Сутпген enipiHeH кыстаулык коныс алган Ондай-Койшы болып катар аталатын ауылга- Ондайдын улкен улы Далабайга узатылган. Кекбет катыны Уэзипа кызынын барган жерш комсынып, 6ip жылга жуык байыньщ кулагынан кику, шанырагынан урыс кет1рмедг Кит етсе, бетшен алып, тесiне шапты. Сол жылдын кузщде Халел астьщтусуш кутш, жылкыга асыгып отыр eai, катын сезд1 квбейтш, epiH тамактандыруды сезбуйдага салган. Шыдамы таусылган Халел: - Жетг! ещц, жер жугкыр! Бала унатып барды. Олар да ез1м1здей жандар. Асып-тасып жаткан euiTeHeci жок, - деп басу айтып ед1, Уэзипа онан бетер epeKnin Kerri. Халел тумысында тунгыш рет эйелше камшы кетере берген. Анау да айбат кылды. ¥ш ы ыстык шокта жаткан шымшуырды ала сапып, байыньщ кезше карай окгады. Эдею icTeMece де жазым болды ма, шыж ете калды. Кезш басып, ьщырсып калды, Халел. “ влт!рд1, ойбай, елт1рдГ деп баж- буж eTin уйден кашып шыккан катын белдеуде турган epneyni атка М1не сап, Емелшедеп теркшше кашты. Элд1, аукасты агалары ай еткшп, карындасын кайта экеп, табыстырган. Б1рак сорлаган Халел болды. Кезше ак Tycin, кезге болмаса да, кез тасада курдастары “ Халел сокыр\" атандыра бастады. Осы окигадан сон эйелшщ жуш едэу!р жыгылып, басылынкырап едг BipaK сутпен KipreH ку мшез эр кезде-ак сыртка шыгар тесж тауып, “ мен мундалап” турады. 113

EHfli “ аюга намаз уйреткен таяк” деген емес пе, канша арындаса да байынын ceri3 epiM камшысынан ыгып журетш болган. Эмина шешеге емес, экеге икемболып ecTi. Оньщжурю-турысы, ic-кимыл эрекетше, елгезек те кшнпейш кылыгына риза болган улкендер Эмина туралы эцпме болганда “ 6ip айналайын, ypin ауызга салгандай, алтын бала” деп отырысатын. Эзшен юинлер “ Эминалап, тэтелеп” сонынан калмайды. Ауыл уйлердеп шуйкебас кыздардын шашын еру де, караборбайлардын тырнак-туягын any да осы Эминаньщ жумысы-тугын. Эмина нагашылап келт-кетш туратын Бейсенбайга кезшщ астымен урлана карал ж ур т , журегше шок тастаган-ды. Ветке салкын леп келдь KeKcipiK uieirri юкектей жулып журе жайылып келе жаткан атынын Т1згшш тартып, Te6iHin калды. Бейсенбай тар сайдьщ аласа жершен киялай тусш, карсы бетке тепендей шыкканда кен алкапты теп-Teric аймак кезше оттай ба- сылды. Жасылбел аталатын айналасы атшаптырым осы жазыкка жасыл кшем жаба салгандай. Карагай балак бюк шьщныц етегшде ушр-уйф мал карауытады. Оньщ карама-карсы жагында уш-терттен денгелене калган акшанкан уйлер кезге айкын кершедь Ауыл TeHiperi кимылсыз. Арлы-берл1 карбалас журю кершбейдг Эсем кшз уйлер кез жауын алсын деп эдеш тенкере-тенкере салган тостагандай. Булар бай ауылдар. Ал Бейсенбай бетке алып келе жаткан теменг! ауылдар сол акшанкан ауылдардын каракшылары. Кайнаган бар OMipосында: кулк1 де осында, жылау да осында. Мал мен адам кым-куыт араласкан айкай-шу да осында. Осы ауылдарды торлаган махаббат пен куаныш, кайгы мен каарет те бар. brLniK пен ездш те, MeflipiMfliniK пен жарамсакгык та, бауырмалдык пен каталдык та табылады бул ауылдардан. BipeH-саран бозгылт ynnepi бар бул ауылдар да ешден, уштен шогырланып, сыбай конган. Ауыл манында шеккен туйе, тусаулы ат, калмакша байланып, кантарылып, суып турган MiHic аттары. Шеты ауылдан таяктастам жердег1 жайдактау озеннщ кабагында узын жел1 керше;й. Байланган марка кулындардын б1разы басын жерге салып тукырып тур. Ke6ici терт таганын созып Ж1бер1п, сулык жатыр. Осындай бие баулар кен сайдын epi мен ылдиын жайпаган ауылдардын тагы да 6ipep тусынан кершед!. Жайлаудын кез cypiHflipeTiH осы KepiHici жалгыз жолаушыны eniKTipe елендетш, атын тебшд1ре rycTi. Етекке таман отырган ауылдыц шеткз бозгылт ушне карай ат басын бурганда бес-алты урген ит сонаудан шабалана карсы алды. Желке жуш дурдшп, узын 114

■ricTepi аксиып, алакандай кара шубар танауы жиырылып кезше кеткен дэу ала тебет жулкына арсылдап. бэршен бурын жетп. Ат сауырына каргып, узеяпге жармасып келедь Бейсенбай дауыс салды. “ Ой, бауырымдап” атгын басын коя бердь Катар отырган уш уйдщ шетюсжен эйелдер жоктау айтып шу ете калды. Кыс ортасынан басталып, дуркш-дурюн топталып келетш аттылы-жаяу саябырсып барып, ауыл жазга салым ты- ныштала бастап еда. Мына жалгыз жолаушыга ауыл улардай шулап дауыс салганда ызакор иттер де бул келген адамнын жэй кудайы конак, келденен кок атты емес екенш ce3in, кайкайган куйрыктарын Tycipin, езулерш 6ip-6ip жаланып, жай-жайына Kerri. У й ш ш д еп еркектер де ат койып келе жаткаи адамнын осы тешректен емес, алыстагы 6ip жанашыр екенш тусшш, тугелдей керккел1 уй сыр- тына шыккан. Ат тгзпнше ез1мен тустас Одайдын эндн, куйпп баласы ашан кара жшгг Мукаметкали жармаса бергенде, жолаушы аттан каргып Tycin, ауыл адамдарымен жагалай Kepice бастады. Азан-казан шу болды. “ Ой, жалгызым-ай” деп сункылдап кедаректерш каре айырып шыккан жоктау зары Бейсенбай уйге кзргенде онан бетер сай-суйепн сыркыратты. Зар жуткан шуйкедей гана сары кем тр Кзршжанныц meiueci Балкия Бейсенбайдын: - Сабыр кыл, апа, сабыр! - дегенше де болмай, iuieriH тарта жылап, элден сон шаршап, талыксып Kerri. Бейсенбай кемшрд1 суйемелдей 6epfli. Котерш агаш тесекке жаткызды. Жас келшшектер кемшрдщ бетше су буркш, самайын укапады. Бейсенбай шерменде жанга мушркей карал, аяк жагына Ti3e букт!. Жылау тыйылып, колга су куйылган сон ауыл адамдары Бейсенбайды кошеметгеп торге шыгарды да, ездер1 де жасына карай донгелене отырысты. Ел серкеандей ж1птке жылы ушырай карады. - Денщ сау ма, шырак? - деп, узын ашан бойлы, селд1р ак сакалды, бидай онд1, ущрек коз кария жас жнттпен аман-саулык сурады. - Ел-журтын, ауыл-аймагын аман ба? - LUyKip, нагашы. 0 з денсаулыгыдыз калай? - Алмаган Кудаймен жагаласып, ит K03i TyriHтанымас дегендей, журш жатырмыз-дагы. Экен Ысмайыл маркум ерте дуние салды. Экене тартып туган eKeHciH. Сен сонда уш-торт жас шамасында ма eKeHciH, экен кедей де болса тек Кедеске гана емес, баска журтка да сый-сияпаты бар азамат eni, - деп iprere бурылып, сырмак астына шырт TyKipfli. Жабыркап, 6ipa3 униз отырды. - Шэлипа байкус, 115

Текнитщ о т м е н Kipin, кул1мен шыгып, екпесш аузына Ticren, езще ауыл молдасынан каратанытгы. Кейш естулмше, зеректж керсетш, бай дукенше колбала, сонан сон шркэшж те болдын-ау деймш. - Жалгыз шешенщ камы гой, соныц 6api. - Жас та болса бшгендптк ол. - Айыктыныз ба? Уйкыныз тыныш, сарайьщыз тузж пе, нагашы? - Б1зден не денсаулык сурайсыц, шырак? Жалгыздын артында калып, какшиып, KeMnipiMi3 екеум1здщ не шекем^з кызып отыр дейсщ? Жастын орнына Kapi алмайтын Кудайдын Tici жокта. Дэукен кария мен KeMnipi Бапкия кайтадан кемсендеп Kerri. Бейсенбай байсалды унмен тагы да басу айтгы. - Ана уйге жумсактап тесек салып койдым, жатыпдемалыныз, - деп осы уйдщ жумысын жайгап журген етженш, орта бойлы сулуша келшшек наукас кемшрд! суйемелдеп, уйден шыгарып экетп. Бей­ сенбай шола карап efli, кецш жетер агайын тугел екен. - Ел iuii, калын агайыннын ортасында отырсыздар гой. “ 0з штрмеЩц, жат жарылкамайды” деген. Осы тещректеп агайыннын казаны ci3 ушш асылып, аздерден орталана коймас. - Иэ, иэ! ©йтпесе туыстын туыстыгы кайсы? Карасады. - Ел iiui—алтын 6eciK, - десш отырган кариялар каукалакгасып калды, - селбесш кунелтin отырган жай бар, карагым. - Жат жарьшкамас, - деп дурыс айтасын, шырак. Ана каншезер Текни К эртжан маркум боран астында калганда, “ малды тастап, эйелш щ жылы тесегш де жаткан шыгар” деп, уйш е астыртын Кундакбай кара кеюрепн *i6epirrri. Катыныньщ койнынан суырып алып, саба д е г т . Суйеп табылганда, ен болмаса, ере келш, кенш де айткан да жок. “ Сенщ малый ушш жанын пида кылды. 0лмел1 эке-шешесше кунын бер” деген косбасы Сагынай жылкышыны “ мен оган акы телегем, ыгып елген мапымныц кунын кш телейдГ деп ушнен сабарман болып шыгарыпты, Кудайдан безген. Акыры “ жылы мурныца - суык бок” дед! де, су аягы курдымга *i6epfli. Осы TOHipeicreri уйлерден 6ipep аксакал-карасакалдар келе бастады. Бейсенбай бэр!мен xiK турып амандасты. - Окуын тэмамдалды ма, шырак? - пет Дэукен- - Окуды тэмамдадым, airreyip. - Шэлипанынбагы жанган екен. Табан акы, мандайTepi акгалган екен, бейбактын. Зыкысы эбден шыгып едь Каражатты кайдан алып турдын? - Агайын бар, туган бар дегендей. Экемшн Бекенбай деген 116

агасынын Айт деген улы, Терекелдк Ысмагул деген rninepi бар. Кенже аганын денгелек кана дэулетш талшык кьшамыз 6apiMi3. Онын устше ез‘м анда, мунда макала жазып, каражат табамын. Косымша жумыс та icTeniM. - Ысмекен де кам ойлайтын, Кудайга караган жан еда. Жапгыз кызы Ракиладан баска балагатапшы, баска зэру-ау деймш. Жабылып ceHi окытса - ет жакынныц жакындыгы со-дагы. - О KiciHi де наукас дендеп жур. Иэ, бэр! де бастан тапшылык керген адамдар. Eki 1шсшде де 6ip-6ip кыздан гана. - Алда, сыгыр-ай. Эй, 0м1ргали, мал алдыргын, туге! - деп Дэукен кария сыртта журген жас жнттке эмip берда. - Жо-жок, эуре болманыздар! - “ Кедей, кедей” дегенге кынын кырып отыр екен деме, шырак. ©зйщей кымбатты агайыннын т ус п п мен конакасына жарар xani бар, осы ауылдыц, - деп конакжайлылык шырай танытты уй иеск - Тышкан му.рнын канатпайтын жатак журты 6i3 емес. - Жайгап койдык, - деп дауыстады сыргтан 9м1ргали. - Дау- сында алан болмай отыра берщ1з деген сынай бар. - Зады, оку б т р д щ , енда кандай улык боласын, бала? - деп сезге араласты ауылдьщ Дэукеннен кешнп жасы улкен кариясы буйрек бет, кысык коз, енсегей Нурлымбай шал. - Улык болмаймын, аксакал. Елдщ канын сорган упыктар менбз де жетерл1К. К,арагаш мектебшде бала окытатын болдым. Халыкгын сауатын ашсам ба деген ниеым бар. - Дегенще жет, карагым. Халыктыц кезш ашам дегенщ жен сез. Бул б«р езгенщ аузынан естшмейтш сез екен. - Е, бэрекелдй - десш жан-жактан колпаштап Kerri журт. - Талабыц таудай екен, жолыца нур жаусын! - десп отырган ауыл адамдары. - Улык болсан 6ip басыца гана. Бала окытсан, ел-журтьщнын KeKipeK кезш ашасын. Онын кепшишстщ Hrlniri. Жен-ак! - Бейсенбай осы мезетте уйге комакты ала дастаркан алып KipreH мушел жасар кара баланы нускады: - Осындай кара домапактар эр ауылда бар. Бастарына жуген- курык тимей, асаусып жур. Осылардын кезш ашу керек. Ел ертен осылармен, осылардай бЫмд1 адамдарымен кегередк - Сездщ жеш осы, —дед|, аз сездк уян мшезда Асылбек. - Дурыс айтасык, - деп сез кыстырды Сатым. Бала Бейсенбайга каймыкпай, пктей карал жымия езу тартгы да: - Ассапаумагалайкум! - деп дауыстай сэлем бердк Кронах бапаньщ етмрлНне iuii жылып, риза болып калды. 117

- Осы Мусабай катарлы ана Асылбектщ Нургожасы, Сатымнын Артыгы асык ойнап, шыбык сабалап, текке жур. Бэршщ де жетеЫ бар балалар. Сал, мойнына ку.рыгынды? - деп ризашылыкпен кенкшдей кулд! Нурлымбай. - Онан epeceicrepi де кунан мшш, карына курык итгенге мэз болып жур, эне. - Сейптщ Байгазысы мен б1здщ бокмурын Тастем1рд1 айтса- нызшы, - дед] бие сауатын Эйтек. - Былтыр 6ip молдасымак татар келт, 6ip кыс кикалактатгы да, Исаньш тусклы атын урлап чип, 6ip тунде тайып отырды. Ал балалар элш-би-си-тиден аса алмай калды. - Ол iprere TyKipin тастап, ныктапып отырды. - Ka3ip Карагашта 6ipeH-capaH кыздар да окып жур. Есекен окыган, жакашыл адам гой, кедей демей, бай демей, уп-кыз демей окуга кабылдаткызыпты. Эз1рге окып журген тек бай кыздары мен орташанын кыздары. Кузге салым, ризашылык б1лд1рсещздер, 6ipa3 батаны жинап, Карагашка апарып окуга юрпзейш. - Ризамыз, ризамыз! - десп кепшшж. Осы мезетте уйге ауылдын мандайына бгткен жалгыз самау- рынды eni ипннен дем апдыра KOTepin Эмина кфш де, кепке ызыла сэлем бердг Eip тоерлей каздиып отырып, шай куюга икемделе бердг Бейсенбайга кезш щ астымен 6ip карап, бас шп амандасты. Ол да баскага сезд1р.чей, сэл гана бас изедг - Мына Эмина карагым кай байдын кызынан кем. Акыл десен акыл, онер десен eHepi бар. Ендцт жетпейт1н1 оку гана. - Эминанын аккубасупу жузше Кызыл рен ж уг!рт, сэл езу тартыптемен карады. - Кол-аягы балгадай, тепсе TeMip узед1, - дед1 Сатым. - Эмина, окуга барар ма едщ? - деп балу ун катты Бейсенбай. - Тэтем ж1берсе... -TsTeci емес, eHfliri билж Хапелдщ ез1нде! - деп сезге араласты Эйтек. Халел кер1кет адам емес. Жлберед1 кьпын. - Бэр1м1з де барамыз. Бармайтын тек сумурын Жумабек кана, - дед1 Мусабай. - Пышак кайрай алмайтын mipiK ол. Сотанак ол. - Шок экел, - деп акырын сыбыр eTin ед1 Эмина, бала шок табаны апып уйден шыга женелд1. - Ей, мына тентек не деп кетп-ей? - деп кул1<пт онын кылыгы мен сезше разы болган кариялар. - Осыдан б1рдене шыгады; Элетш бала молага карай кашады, болатын бала калага карай кашады деген. Окимын деп aaeciHiH жуйкес1н жеп жургеннщ 6ipi осы дейд1, - дед| Эйтек. - Аузы-басымызды сакал каптады, эйтпесе мен де кетер ед1м. - Эй, сен окуга кетсеч, TeKiumH биесш kim сауады? Койы мен 118 .

туйесш KiMбагады? Сабыр батыр, сабыр! - деп тырбак денел1 Асыл- бек, K63i кушмдеп, кырма кара сакалын уйкеледк - Тындырарсын, жамангатты, - деп кекед1 курдасы Мейрам- бай. Ыстык шайга жшсш, кыртыс-тыртысы жазыла бастагандар дуылдай кулшть Асылбек жылкышы енд1 муцая сейледг - Bip-6ip жалгызды окуга бердж делж. Ал каражат, жатын орын жагы калай болады? - Ау, сол 6ip-6ip жалгызынды атынды сат, тоныцды сат, опыт! - деп Сатым дурсе коя бердь Онык даусы талыстай кеудесшен кунпрлей, гуршдей шыкты. - Жон свз. - Дурыс айтады, - десш свз аралатып жатыр отыргандар. - Ендеше карагым жиен, езщ бас-квз бол. Bip-6ip баланы 6ip Кудайга, 6ip езще тапсырдык, - дед1 Эйтек. - Дурыс! ETi ceHiKi, cyfieri б1здш, - дед! Мейрамбай. - Акыл-ак, - десш бас изест! улкендер жагы. Алдарынан келген кою шайды сораптай тартып уй 1шшдегшер 6ipa3 унс1з отырды. Бейсенбай мен Эминаныц 6ipiH-6ipi 1штей ацсап, ынтызар болып отырганын баскалар ацгарган да жок- Эмина 6ipi- 6ipiH куалап, арлы-oepjn жосыган шыны-аяктарга эрец ие болып отырса да, анда-санда Бейсенбайга квз киыгын тастап, жымиып, езу тартып кояды. Екеу1 де кауышар сэтп армандагандай киял кусын шарыктатып унс1з отыр. Жас кыздьщ шыны-аяк шатастыра бастаганын Kipin-шыгып Kepin журген Асылбектщ эйел1 Бигайша с ез т калды. - Кыз-ей, шайды мен куяйын, ак шэйнек шыгара 6epmi, - деп тыска шыгарып ж|берд1. Шайга канып, мандайлары жазылган журт б1раздан сон екх- ек!ден гу-гу эцг1меге KipicTi. - К,алага кашады демекш1, - деп Сейпхан койшы энг1ме баста- ды, - 6i3flin Тэукен1н де 6ip meri жатак болып, кала салып жатыр дей ме осы? Жатактарга косылып жаткандар да бар десед1 гой журт. - Ол конак жакка карал, сурагына жауап куткёндей болды. Бейсен­ бай халыкка айтар энг1мес!н жас та болса мына койшы кедейд!ц сабактаганына куанып калды. - Оныцыз рас, ага. Момын кедей бай малынын соцынан опа таппай, вз кун1н 03i квруге айналып келед!. Бул аз да болса ертеден бар нэрсе. Тек Буйен - Аксу ешрше кеш жетт1. Ka3ip Тасмекендеп жатак ауылы едау1р ipre теуш, коттанып, кодайып калыпты. Осыдан 119

6ipa3 жыл бурын “Ж ел жатак” атанган шагын ауылга imKi жактан ауып келш, ешшсше жер тимей, езшщ улыгы шеткакпай кылган TeMip сокасы бар уста орыс бала-шагасымен к!рме болтан екен. Жатак тем1р соканы пайдапанып eriH erin, бау-бакша салыпты. Куш-келж казактан, сока-сайман орыстан. Ойпырмай, э, - дед1 Мейрамбай. - Орыс енерпаз хапык деген. -Ж атак дшрмен салыпты, уста дукенш ашыпты д е с т жур гой журт, - деп Сейшхан енд1 энпмеге шешше араласты. - Шын свз, - дед1 Бейсенбай, - Ол ол ма, карагайдан киып уй де сала бастапты. Еш нзрсеге зэру, еш нэрсеге дшгэр емес. - Кутырса кедей кугырсын! - деп кулд1 Эйтек. - Д т р м ет ш де, уста да каз1р осы жатак ауылында десещш. Кудай иш, ауыздары ак токашка тиген екен. - Bapi де сол уйымдаскан елдщ Hrlniri, - дед1 Бейсенбай. - За- мандар бойы мал сонында кенмп-конып, шищей тозып ж ур т не тапты, бул казак? 1рге тепкен журт катарлы ел болды. Мен орыс iiuiH кеп керд1м. взен жагалай, тау сагалай салынган орыс поселкелер! мен калалары коп-ак. Бипм де, гылым да, внер де соларда. Бгз де вида соларга уксап баксак керек, - дед! Бейсенбай. - Жен сез, - д есп кепшйпк. - Солайы солай-ау. BipaK кюз туырлыкты казакпыз, ата-баба салтын аттап... - дей 6epin ед1 Сатым, Дэукен жактырмай калды. Зерек адам зердел! сез айтты: - Ей, Сатым, ата-баба салты дейсщ, юм ата-баба салтынан без дейдк Кшз туырлыкты дейсщ, кыстауда жер тамды кыстамаганда, KHi3 туырлык кашан пана болып едр саган? Бейсенбай шырак ipre теп, орыстардай бас кура дейдк Былтыр сол жатакка мен барып, Ергалига куран окып канткам. Бip кауым елдщ каганагы карк, саганагы сарк. 1шкеш алдында, iiunereni артында. Bi3 сиякгы байга Temtripin, бай малыньщ соцында тел1м-тел1м болып журген жок. Желкеден тарткан кедей кырсык ж1бере ме. - в й , оларын Теюштщ курыгынан калай шыгып жур? - дед1 Дэукеннен темендеу отырган сом денел1 Мергенбай деген былшык сэры егде жылкышы. - TicTi бака - уйщ куйпр емес пе ол. - ©ндгенeTi Tipi ж тттер, ешюмнщ озбырлыгына кенетшTypnepi жок. Кеудесш езгеге бастырмайды, - дед1 Бейсенбай. Бул эцпмешц ауыл адамдарыньщ кекейш т е с т , жамырай талкылап кеткенше cyflcinai. - АуЫл боп 6ipirin жаткан жалгыз Тасмекен тещреп емес. Ал б1ркатар орыс поселкесше кеттп жатыр. Орыс байларыжалшынын акысын мезгш1мен алаканына салады. Адам сауган Текшггей емес. 120

- Ойпырм-ау, малды ЮМбагады сонда? - д ад eciK жакта отырган Асылбек койшы. - Кдзактын малсыз, малдын казаксыз куш бар ма, taftipi? 0Mipi квюрегше ак ш-_шырамайтын жатагынды аташы, сол. Аузымнан ак кетсе, артымнан бок кетед1 емес пе? Эд1ре калсын бай малы. Мал бггсе, Teri айналайын, вз малымды ез1м-акбагып аламын, - д ад Мейрамбайбуктеуш шолак камшысымен от басын 6ip салып. - Мергенбай-ау, кетсен кет, кекем? Отымыздын басын сабамай кет, - деп купд1 Сатым. - Саган не дауа, артынды ойласан Herri. - Кеше, - деп эцпмеш жалгастырды Бейсенбай,- сол Тасмекеннщ адамдарын табаннан кердпс. Атпен, арбамен, епзбен уш-терт жйтт, арасында Семен Тутов деген орысы бар, таудан карагай кесш, сай аузына тасымалдап жатыр. Неткен бейнеткор, енбеккор адамдар. Шыжыган аптапта ауыздары Ke6epcin, 6ip тыным алар емес. Жанда- рын шуберекке туйш, карекет кьшып жатыр. - Алда, сорлылар-ай, - дед! Дэукен киналып, - ay, ©Mip.'anH, 6ip торсык кымыз жетшз! Туманный аузы кеберсш жатса, сенщ тандайынньщ Ж1бпгенше болайын! - Бай ауылында конакквп болып, кордан баскаазгана, конакка... - деп Сешткали кумшжещареп eai, Бейсенбай “ мен 1шпей-ак кояйын, соларга апар” дегендей ишарат бицпрдг - Жинагын, ауьшдьщ кордан артылганын, - деп Дэукен сакк ете калды. - Bi3 imneccK, шшей-ак койдык. - Мен барайын, - деп лып ете калды iprefle сез тывдап, кш - кентай кезд|кпен камшы саптык тобьшгы Kecin отырган Мусабай. — Энеу кун1 жок 1здеп жур1п, кергем, олардын кайда жатканын. Какпатастын ipreciHae олар. - Эй, елгезепм-ай, бара гой, кушм, - дед! Дэукен. - Бул бала кймшн баласы? - деш баганадан 6epi бапанын жур1с- турысын, ic-кимылын кадагалап отырган Бейсенбай. - вз!м1зд1н Исанын Kimi баласы. Кэршжан дуние салган сон немере iniM 0лсеШтт1н баласы элп 0м1ргали eKeyi маган алданыш, колканат болып жур, - дед1 Дэукен. - Элсештпн улкен1. Сагила токалдын даяшысы. Tenim ауылында. Дэулетбак деген ж!г!т. - Eaeyi де жасьщмын болгар, 6ip! - Дэукенд1 Мергенбай коштап койды. - Бала деген естш колга конып турса ип. Экес! Иса маркум жагы жок шешен eai. Баласы да манызды бала, тегш болмас. - Жиенжаи, - дещ Дэукен дастаркан жиналып, жер кещген сон, уйынкырап калган аягын созып, 6ip колымен укапай xycin конакка карай бурылып отырды, - былтыр келгеншде патша согысып жатыр, элемде жийан согасы журш жатыр деп ен, осы. 121

Бейсенбай кария сурагына тустйгп жауап беруге ьщгайланып, козгалактап барып кетерщщк1реп отырды. - Нагашы, - дед| ол байсалды унмен, - дуниедеп ен купгп, ен ipi ел тек орыс патшалыгы тана емес, Англия, Франция, Германия жэне Жапония деген мыкты мемлекеттер бар. Солар еткен гасырда дуниеш тугел белйже салган. BipaK 6ipi мол кармап, 6ipeyiHe улес аздау тиген. Осы жайт 6ipiHe-6ipiH алакез кылды. - Пэл1, - деп муртынан кулд1 Сатым, - б1здщ Манай бала- лары сиякты екен гой. Эке елген сон олар да жер-суга таласып, кырыкпышак болгалы жаткан жок па? - Ей, Сатым, ез ауылынды коя туршы, сез тындайык! - Булардьщ наразы болгандары жокты сылтау ет т , дуниежузшж сотые бастады. Соган б!здщ орыс патшалыгы да Kunirin Kerri. - 1_Шркш-ау, орыс патшана б1здщ кен байтак казак eniтакиясына тар келд1 ме екен? - дед1 кеп co3i жок момын Мейрамбай. Орысын каптатып, шурайлы жердщ бэрш бауырына басты. - У ай, сенщ казагын патшаньщ жумырына жук бола ма, Taflipi- ау? - дед1 ipreneH мал кездеп отырган Сыбанбай бауырына селкос кана. Сейтп де 03i кенк-кенк кулдг Ьпсш 6ip кагытып калганына риза болды. —Кулагымыз сенде Бейсенжан. - Согыс хан-патшага ермек те, халыкка каарет ед1 гой. - Дурыс айгасын, карагым, - деп сез кыстырды Мергенбай. - Эрине, солай! - Карапайым орыс халкы да жудеп-жадады. Кырылды. ЖиИан согысынан кажыды. Согысты кой десе, тьщдайтын патша кершбейдк Акыры ел куйзелд1. Кедейшщ cinipi шыкты. EimciM еепп-бшмеген кайгы-KacipeTKe, аштык пен жалацаштыкка душар болды. Ещп халык патшага карсы кетерше бастады. - Алда, сорлылар-ай, э, - дед1 Мейрамбай. - Ойпырмау, халыкты колдайтын, жен сштейт(н 6ipey бар ма екен? - дед1 Мергенбай козалактап. - Бар, ондай басшы. Ленин бастаган большевиктер партиясы бар! - дед1 Бейсенбай. Отыргандар 6ipa3 унс13 калды. Сэлден сон эцпмеш Дэукенн1н 03i жалгастырды. Сол батырынныч атын ecTireH6i3. Осында Есенкелд! ауылында Халелд1н кудалары Керей к!рмелермен 6ipre Аркадан ауып келген Сагынай деген ер кеуделк кен пушпак 6ip азамат бар. Кудай кеннп 6ip Tycin отырганда жарата салган акжаркын дакгыл адам. Жуан жудырык озбыр TeKiurriH ез1не ырык бермей, кеудесш бастырмай жур. Байга каны каткан, кедейге жалгыз жейдес1н meuiin беретш 122

жомарт деседг Елжде де байлардан Ti3e Kepin, Ci6ipre айдалыпты. Сонда турмеде патшага карсы кеп балшабекпен icrec болган екен. Бшмейтш! бит iuriwie. 0ткен жылы Шамсиянын кудалыгында кердйм, керкше ce3i, сезше ici сай, отызынды алкымдаган ер де, cepi де адам екен. “ Ленш” ,“ Балшабек” легенд! содан естщж. Патша кеп кеппкпей кулайды, оны кулататын мына б1здей орыс кедейлер1 болады, деп отырды. Текил сан устатпак болган екен, экесшщ досы Тетшщаруагын сыйлайды, еюншшен, эл1пт1нартын багады деседь Анау да тайсалмай согып, Темштщ K6H6ic жылкышыларынын кезш ашып, акысын тугендеп сурауга, “ э” лесе “ мэ” деуге KenTipimi десш жур гой, журт. - Сол сез дурыс сез, - дед1 Бейсенбай, сол адамнын ежет кимылы мен ашык сезше риза болып. - TeKim курыгы узын, сорлыны сорлатыпжурмесе не кылсын, сол yfliH куйпр, - дед1 Мейрамбай. - Кандауырдай кадалып жур оган. - Шешшген Судантайынбайды, ыгып журген Сагынай жок. Салт басы,сабау камшысы,- дед! Мергенбай етене сырласекешн ce3flipin,- Ty6i Сагынайдын деген! болады. ©зшдей ещц он-он бес ж т т болса, TeKim турмак, патшаннын езш шауып алудан тайынбайды. Уйдегшер жамырай кушстк - Бес, iuiiH KenKip, бес. - Мергенбай дурыс айтады, - дед1 жулып алгандай Сатым, - сол Сагынайыц Аркада жургенде бгздщ Мергешпен жен ушынан жалгаскан десед1 гой. Байлардыц ындынын баскандарыц кайсы сондагы? Мергенбай да аякасты кызарактай калды. - Табалама, ейтш, ер-азаматты. Урлык кылса жокшылык кылдырады. Кай шекет кызганнан кыпады? Оньщ ycrriHe сол за- манда ептеген ауыс-куйюте жургешмгз рас. Енд! ол Сатымга бурылды: - Алдындагы TeKimTiH 6ip кос жылкысыны ие бола алмай, айына 6ip тайыцды каскырга тарткызасьщ. TeKimTiH уШршген камшысынын астында букпантайлап-ак куши erri гой, сен думщ куйпрдщ. - Койгы-ын, ей, жтггтер, - дед1 Дэукен байсалды, салкын да- уыспен. Eflipenaece бастагандар жым болды. Сез коздамады. Осы мезетге “ ассалаумагалайкум” деп уйге Халел келш юрдк - Уай, мана келген им десем, езймйздщ Бейсенжан екен гой, дешн сау ма, карагым, ауыл-аймагын аман ба? Шэлипа эпкем тын ба? - деп yflipme амандасып Kerri. EKi кулагы eKi езушде, куана 123

Бейсенбай кария сурагына ryciHiicri жауап беруге ынгайланып, козгалактап барып кетерипнзареп отырды. - Нагашы, - дед! ол байсалды унмен, - дуниедеп ен к у п т , ен ipi ел тек орыс патшалыгы гана емес, Англия, Франция, Германия жэне Жапония деген мыкты мемлекетгер бар. Солар еткен гасырда Дуниеш тугел болюке салган. Bipax 6ipi мол кармап, 6ipeyiHe улес аздау тиген. Осы жайт 6ipiHe-6ipiH алаквз кьшды. - Пэл!, - деп муртынан кулд1 Сатым, - б1здщ Манай бала- лары сиякты екен гой. Эке влген сон олар да жер-суга таласып, кырыкпышак болгалы жаткан жок па? - Ей, Сатым, вз ауылынды коя туршы, сез тыцдайык! - Булардыцнаразы болгандары жокгы сылтау етт, дуниежузиик согыс бастады. Соган б!зд!н. орыс патшалыгы да кшпгш Kerri. -1Шркш-ау, орыс патшана бвдщ кен байтакказак eniтакиясына тар келд1 ме екен? - дед! кеп co3i жок момын Мейрамбай. Орысын каптатып, шурайлы жердщ бэр!н бауырына басты. - У а й , сенщ казагын патшанын жумырына жук бола ма, тэйрУ ау? - дед1 !ргеден мал квздеп отырган Сыбанбай бауырына селкос кана. Сей гп де 03i кенк-кенк кулдг iHiciH 6ip кагытып калганына риза болды. —Кулагымыз сенде Бейсенжан. - Согыс хан-патшага ермек те, халыкка Kaciper efli гой. - Дурыс айтасын, карагым, - деп свз кыстырды Мергенбай. - Эрине, солай! - Карапайым орыс халкы да жудеп-жадады. Кырылды. ЖиЬан согысынан кажыды. Согысты кой десе, тындайтын патша кершбейдь Акыры ел куйзелдь Кедейнщ ciHipi шыкты. EimciM естш-бшмеген кайты-кас!ретке, аштык пен жаланаштыкка душар болды. Енд1 халык патшага карсы кетерше бастады. - Алда, сорлылар-ай, э, - дед! Мейрамбай. - Ойпырмау, халыкты колдайтын, жвн сштейтш 6ipey бар ма екен? - дед! Мергенбай козалакгап. - Бар, ондай басшы. Ленин бастаган болыиевиктер партиясы бар! - дед! Бейсенбай. Отыргандар 6ipa3 унс!з калды. Сэлден сон энпмен! Дэукеннгн ©3i жалгастырды. Сол батырьщнын атын ecTireH6i3. Осында Есенкелд! ауьшында Халелд!н кудалары Керей шрмелермен 6ipre Аркадан ауып келген Сагынай деген ер кеудел!, кен пушпак 6ip азамат бар. Кудай Kenini 6ip Tycin отырганда жарата салган акжаркын дангыл адам. Жуан жудырык озбыр TeKiurriH езше ырык бермей, кеудес!н бастырмай жур. Байга каны каткан, кедейге жалгыз жейдесш memin 6epeTiH 122

жомарт деседг Елшде де байлардан т1зе керш, Ci6ipre айдалыпты. Сонда турмеде патшага карсы кеп балшабекпен icrec болган екен. Бшмейпш бит iuiiHfle. вткен жылы Шамсияньщ кудалыгында кврд1м, керкше ce3i, сезше ici сай, отызынды алкымдаган ер де, cepi де адам екен. “ Ленш” , “ Балшабек” дегенд1 содан естдак. Патша кеп кеойкпей кулайды, оны кулататын мына б1здей орыс кедейлер1 болады, деп отырды. Текил сан устатпак болган екен, экесшщ досы Тетшщаруагын сыйлайды, екшшшен, элштщартын багады деседь Анау датайсалмай согып, 'Геюштщ кенбк: жылкышыларыньщ кезш ашып, акысын тугендеп сурауга, “ э” десе “ мэ” деуге к з д т р н т десш жур гой, журт. - Сол сез дурыс сез, - дед1 Бейсенбай, сол адамньщ ежет кимылы мен ашык сезше риза болып. —Текли курыгы узын, сорлыны сорлатыпжурмесе не кылсын,сол уйщ куйпр, - дед1 Мейрамбай. - К,андауырдай кадалып жур оган. - Шеилнген Судантайынбайды, ыгып журген Сагынай жок. Салт басы,сабау камшысы,-дед1 Мергенбай етене сырлас екенih ce3flipin,- туб| Сагынайдын дегеш болады. бзшдей енд1 он-он бес ж и т болса, TeKim турмак, патшаннын езш шауып алудан тайынбайды. Уйдегшер жамырай кулиги: - Бес, imiHкепюр, бес. - Мергенбай дурыс айтады, - дед1 жулып алгандай Сатым, - сол Сагынайыд Аркада жургенде б!зд1н Мергешпен жен ушынан жалгаскан десед! гой. Байлардын ындынын баскандарыц кайсы сондагы? Мергенбай да аякасты кызарактай калды. - Табалама, ейтш, ер-азаматты. Урлык кылса жокшылык кылдырады. Кай ш екеа кызганнан кылады? Онын ycTiHe сол за- манда ептеген ауыс-куйюте журген1м 1з рас. Енд! ол Сатымга бурылды: - Алдындагы TeKimTiH 6ip кос жылкысыны ие бола алмай, айына 6ip тайыцды каскырга тарткызасын. TeKimTiH уШршген камшысынын астында букпантайлап-ак кунin erri гой, сен думщ куйпрдщ. - Койгы-ын, ей, ж тт ге р , - д е т Дэукеч байсалды, салкын да- уыспен. Eflipennece бастагандар жым болды. Сез коздамады. Осы мезетте “ ассалаумагалайкум” деп уйге Халел келш Kipm. - Уай, мана келген KiM десем, ез!м1зд1Н Бейсенжан екен гой, Ден>Нсау ма, карагым, ауыл-аймагьщ аман ба? Шэлипа эпкем тын ба? - деп у№рше амандасып Kerri. EKi кулагы eKi езушде, куана 123

култ, жайравдап, терге озбай, босага жакка Т13е буки. - Ал, агайын, кудаларым кеп, ак туйенщ карны жарьшып жатканын ecrin жаткан шыгарсындар, 'Гайлы-таягынмен б1здщ ауылга ж ур т, куанышка ортак болывдар, —дед!. Халелдщ алацсыз ак ниет! мен шынайы кеншше риза болган журт б!рауыздан: - Барайык, барайык! - десш бэршщ де чейini соган ауды. - Ойбай-ау, конакасы nicin калды, - деп дауыстады сырттан 0м!ргали мен Бигайша жарыса сейлеп. -С о л конакасынды кымызга косып,табандагы карагайшыларга женелткш, - дед! Дэукенжертаянатурегеп, туйе жун шекпен!н жамы- лыпжатып.-Кудалар кеп, актуйенщ карны жарылып жатканда, 6ip токтынын ет!не телм!рем!з бе, туте?—деп куакылана кулдь Орнынан зорга турган карияны Бейсенбай суйемелдед1. - Мусажан, тунге калмай, суытбарып,суыт кайт. Карагайшыларга сэлем де! - дед! Мергенбай немере бауырына камкор кей!ппен. Bip топ адам Дэукен карияны ортага алып, эудем жер - ерлеуде отырган Халел ауылына карай узд!к-создык жаяу аяндады. Мусабай да жирен кунанды кос екпеге тепкшеп сайга Tycin KeTri. 10 Кдрагайшылар болдырган келпегерш отка койып, кешк! ас камына Kipice бергенде KeyriMтарта бастап едк Сайдагы жам жолмен желе шокыракгата асыгыс келе жаткан салт атты бала кезге ш ин . Дембелше бойлы, сопак бет, май танау кара баланы алалау encip K03i сиректеу шешек дагын басып, суйшмдййкпен 6ipre ежеттж танытады. Кимылына Караганда, ат жалын тартып м!нген, т1скаккан ж!гге T3pi3fli. Ол жерошакты коршай отыргандарга жакын кеп, атган каргып Tycri де, ж!герл1 дауыспен сэлем берд!. Дереу канжыгасындагы ала коржынга жармасты. Ат сауырына Tycin, толыкси !ркшдеген 6ip торсык кымызбен 6ip коржын бас тскен erri шеш!п Tycipyre баланын шамасы ерк1н келмей жатканын керш, Естай тура умтылды. - Мунын не, балакай? 03iH 6ip шулен бала екенещ. - Шулен мен емес, б!здщ ауылда конып отырган Бейсенбай ага мен Дэукен атам берш ж!берд!. Шулен солар. “ 1ске сэт!” деп айтгы де” ,-д е д !. - KiMHiHбапасысын, шырагым? -Т эуке Исанынбапасымын. Атам Мусабай. Bi3fliHжайлауымыз 124 .

Тек1Шжайлауынан твмен, 6epipeK. Бейсенбай агам б1здщ жайпауда 6ip аптадай болып, аунап-кунаймын деда. Бала даусын бэсендетш, Естайдын кулагына аузын такады. - Кедей-кешшкп жинап, жиын еткведа. Естай да бала даусына уйлеспре акырын гана сурады: - Ол кандай жиын, онда не icrettfli? Бала куп1мдеп, ею иыгын комдады: -Бшмейм1н. Былтыр да б1зд1науьшда боп, сондай жиын етюзген. Кекем барлык балаларды Карагайлыга отын кесш экелуге ж1берл, 6i3 кере алмай калдык. - Ол ендап эцпмет баска арнага бурды. - Маган сабак уйретем деда. Кузде Карагашка окуга бередк Мешмен 6ipre Сэкен де, Артык та, Жумабай да, Еспамбет те барады. Байрмайтын тек бокмурын Жанбай гана. Хапел аганьщ бой жетш калган кызы Эминаны да апарам деп efli, Уэзипа женешем шашын жулып, аганы каргап, жок бэлеш айтып, кокке шапшып... Эцпме эд!б1н ангарган Семен Тугов та жакындап келдк - Сен зуылдаган бала екенсщ. Жиын туралы бай ауылдарга ай- тушы болма, - дед! де дэу KeriKтостаганга салкын кымызды толтыра куйып, кылкылдатып жутып-жугып ж1берд1. Мацдайынан бурк ете калган терд1 жежмен cypTin, тостаганды Естайга усынды. К,олды- аякка турмай, атына каргып MiHin, ауылына бет апган co3i улкендер такылеттес пысык баланын сонынан cyHcine карады. - Торсык пен коржынды ертец келш а-ал-а-м! - деп артына карай дауыстады да Te6iHin калды бала. - Мырзага, тфу, черт, Бейсенбайга сэлем айт! Дай бог ему здоро­ вья! -дед! Семен Туговдауыстап. Созшщ сопыи орысшалапбтргенш 03i де ангармай калды. Бала тусшбедьау деп соз!н казакшалаганша, бала атын бугка 6ip салып, жалгыз аяк жолга Tycin, тебеш1ктен асып - Мэссаган, безгелдек, Ж1берд1 атам тез кел деп. Жумыс кыл да. Miидет кыл, Кетш журме кезбе боп! - деп олевдеткен баланын даусы естшш бара жатты. Ti3riH ушымен келin кеткен балага разы. Ол от басында кымызга бас койып жаткан ж!г1ттерге жакындай кеп отырды, тостаганга кайтадан кол созды. - Жаксы бала. Болатын бала екен, - дед1 суй сш т. —“ Ат болар тай саякка yflip, адам болар бала конакка yfiip” деген екен бурынгылар, - деп орысты Естай коштай сейпедк 125

- Адам сауган T eKiurriHтубше осылар жетпесе, 6|зд1 кайдам, - дед1 де, Kspiiuan жантайып жатып, коржынга кол салды. Баскан: - Байдын зэй тк есш ертесен, Купай сенщ кежегеннен Kepi тартып тур ма? Ана “ Куйгентамды” сендей-ак байдан заб!р кврген ызакор кедеш ер тетт гой? - aeni де аузына апара берген еы мол токпак жилки кагып алып, кушырлана асап-асап ж1бердь Анырып калган Кэршалдын колына Естай узын Kapi жилки устага койды да, миыгынан мырс erri. - Сенщ сыбаган осы. Мынау Сэмен аганын сыбагасы деп, оган аппак кардай улкен жамбасты устатты. Ty6i вз1м1з болмасак та баламыздьщ баласына куда болармыз, - деп кулдл Семен Тугов “ куда” деген свзге аса мэн бермей, езше усыньшган улесше кос колын катар созып, рахметш кайталай айтып, каукалактап калды. Сем1з токтынын ушасы келеЫ кунп тапшыкка калдырылды. 11 Бейсенбай Дэукен кариянын ауылына тунеп калатын бол- ды. К,аракерд1 ауыл сыртындагы жайдактау езекте жайылып журген mihic аттарыньщ шетше экелш, врелеп тусап, отка койды. Тукылданып калган темекклн 6ip сорды да, екшеамен мыжгылап euiipin, аласалау жайпак тастын 6ipiHe келш отырды. Калт еткенде самаладай болып анталай калатын катпар-катпарлы ойпар 6ipiMeH- 6ipi жарыскандай тобектеле калады. Бурый бай малыныц epici мен конысын, ел кыдырып тоя жеген Tycriri мен конакасын узак-сонар тамсана эцпме кылатын кедей- кеппнктщ булн п энпмесшщ сарынына риза болды. Дэукен мен Овдай бастаган кариялар болашак жайын, ел камын ойлай сейлейди Ел Tipniri 6ipniKTe, болашагы оку-б1л1мде дегенге ден кояды. Солардын 6api де Kepi кетпей, алдарынан ума, кой устше бозторгай жумырткапайтын заман кутедь Солардын 6opi де езше умiT арта- тынын сезд1ргендей. Унше караса, малшы-жалшы атаулынык 6api де канатын комдап, кен дуниеге, бостандык элемше карай самгауга 93ip. Тек бастап ушар канат - ак иык кыран болса. Бейсенбай да сол кыраннын зангар квкке суылдай атылып, алып канаттарын толгай какканын кутеда. Сол канатка миллиондаган канат косылып, дуниежузш дауьшдатар еш. Буйен - Аксу вщршен кедей табы ата- латындарды тугел канаттандырып, бул да бостандыктын кеплдар аспанына 6ip кетершер ещ. Тал муддем, ел камы жолындагы кандай дауылды сурапылдарда канаты талмас efli, шыдар еда. Канаты талар- 126

дай кун туса, Дэукен мен Онаай кариялар, Семен мен Сагынайдай eMipкорйтндесуарылган азаматгардемеу болар едь Соларга иек артар едг BipaK Тоюш пен Бидаш сияктылар да осал емес. Олар да камсыз калмайды. Революция дауылынын байгазалап кесапат амалын сезедь Оган карсы мал-жанын пила етеш, бар уытын шашады. Осы кеште оган эЫресе, ойы epeni, кеюреп оялы Дэукен кария унап едк Ол э дегеннен-ак уй толы адамды ecKi сурлеуге Tycipin, лагытпай, ш рш экелш Бейсенбай алдына салып берген. “ Акыл жастан, асыл тастан шыгады” , “ окыганнын K©3i ашык, KOKiperi ояу” деп мэтелдеп, макамдап отырып, эцпме тындасан мынадан тывда, осыньщ сезше кулак сал да, етегшен устал, соцынан ер деп Бейсенбайга телin яаберген. Шерменде болып, бар арманды inure бупп журген тындаушысын тапкан Бейсенбай энпмеа де epicTen, ерлеп сала бердь Эцпме еткеннен тушдщрш, алдынан Алатаудай умп кутпрдь Дуниенщ кокжиепнде каймана халык ушш атып келе жаткан жана танга деген ынтыктык пен асыгыстык тагат таптырмай Kerri. Кепшшкке epin, ентелеп алган онын езш щ де жан дуниеа тыкырши Tycin, ширыгып алган. Малшылар жагы TyHri кузетке агганып, керцм-колац уйдьуйше тарасты. Ымырт уШршт, ел орынга отыруга айналды. Сорпа-судан, жуындыдан канагат алып, жас суйекке алданган ауыл Hrrepi де тым-тырыс. Бейсенбай тэты 6ip темею тутатып алып, кушырлана сорды. Тун TyHfliriH кымтай жауып, айналаны кара баркыттай кою карацгылыкбасты. Аспанда акык моншактай шашылган жулдыздар 6ipiH-6ipi кайталай тынымсыз жымындайды. Жайылган аттардыц шуйпн monri бырт-бырт y3in, пыскырган дыбысы гана есплещ. Сай табанындагы арынды езеннщ rypmi кулакка талып жетед1. Таудын балапанныц улпа жушпдсй самалы бегл майда желпшн. Дэукен yfliHiH кокала тобел 6ipep рет KypKipefl самаркау ypfli де, кулагы шалган дыбыс пен танауына келген HicTiH ботен емес екен1н ce3in коя койды. Ауылдын баска Hrrepi оган ун косып жагынып, жалпактаган жок. Бейсенбай ит даусына елен eTin, KOHini сэл жудеу тартып, тещрекке жабыркай карады. Жудырыктай *yperi бipHopceniансайтын сиякты. Алагызып алып-ушады. Осы тощректе улпшдей согып турган oiiwiefi тагы 6ip журекпен xesipex кауышуды капайды. Соган умтылады. Козге к©ршбейт!н 6ip TereypiHfli куш солай тартады. Толган ай тун ipreciH турш, аспан кумбезшщ твбес1не карай ормелеп келе жатты. Мусабай суттей жарык бола калган тощрекке тацыркай карады. Тун, теп, алацсыз тыныштык Me3rini емес пе efli? 127

Тылсым тунган айлы тун шыжыган куннен де, дене турцйкпрер тангы самалдан да, кез байларлык кешю ымырттан да суду ма, калай 63i? Адам княлын KoGipeK тербейтш де осы мезпл екен-ау! Ол орнынан турып, тылсым тещрекп 6ipa3 барлады. Сэлден сон тастак жерге тыкылдай тиген ат туягынын тысыры кулакка шалынды. Бейсенбайдын куткеш де осы болатын. Куана калды. Te6iHe булкектеп келе жаткан Мусабай еда. Ол алдында карандаган адамнан сескен1п, ызпнш тежеш. Аузына “ от жаккан” , карсы келе жаткан адамныч Бейсенбай екенш танып, ат басын солай бурды. - Бейсенбай ага. - Тыныш, акырын. Капгез бала аттан каргып Tycin, енш конактын унше сапып, сыбырлай сурады: - О не, ага? - Ештене болган жок. - Ендеше неге сыбырлайсыз? - Иттерд1 абалатасын дегешм гой. - Иэ, кусыз, э? - Неге олай дейсщ? - Бшем кайда кетin бара жатканьщызды. - Бшсен айта койшы? - Эмина тэтеме. - Акырын, - деп жнтт сук саусагымен e3inin ернш басты. - Маган ол жакка баруга болмайды гой. - Елдщ ез1ч!здей Hcirinepi ауыл-ауылда тушмен иг шулатып, уй-уйдщ ipreciH TiMicKinen журед1 гой. Бейсенбай езу тартып кулда. - Маган ейтуге болмайды. Менin {здегешм 6ip тунд!к кумарлык емес, м э ч гш к куштарлык, бала. Сен оны тусш бейсЦ гой. - “ Тусш бейсщ гой” деген сез балан ж н т т н намысын камшылап Kerri. - TyciHeM.1 - дед1 ол сэл каткыл унмен. - Тусшсен, - дед1 ол бала екпесше назар аудармаган болып, атынды тусап ж)бер де, аягынньщ ушынан басып, Hrrepfli шулатпай бар да, Эминаны анау улкен уй тастын ipreciHe eprin экел. - Эмина тэтем капа кыздарындай далабэдж емес. Келмейдк квр1нген тастын Ty6iHe. - Ей, мынау кайтедьей? - деп саскалакгап калды. - Сен кала кыздарын дапабэдж деп К1мнен естщщ? - Бидаштан. 128

- Ол сешмен кыздар туралы энпмелесе ме? - Жо-о-га. Б!зд1 не кылсын? ©з!ндей байлардын мырзаларына айтып отырган. - Мусабай, сен акылды, eci KipreH ж т т с щ гой, - деп ол еадл жаймашуактай сейледг - Менад баскадай ойым жок. Kenicin алатын, nicipin алатын сез1м бар. Мусабай “ ж|птсщ” деген сезге ризаболып калды. Енд> кеншдене сейпедь - Эмина тэтемнад сез! тскен. Анада Сатым аганын Kioii кызы Акбала тэтем бастацгы жасаганда аптыбакан басьшда со Kicire С13Д1 суйетшш, арага Теюштщ тшенек болып кадалгалы жургенш жан сыры гып айткан. Эмина тэтем де мен сиякты жасыкемес едк жылап жйергеш. Мен тшмда шыгарып, квз!мд1 кисайтып, мазактап ед1м, жылаганын коя койып, меш шыбыкпен шыкпыратып куып жгбердь - Сен тэтецш унем1 андып журесад бе? - Жок, андымаймын. Андитын ол босбелбеу кыз емес. Тек сонынан epin жургенш жаксы керемш. - взад де жаксы KepeTiH шыгарсыц? -И э. - Ендеше бала, айткан тшад ал. - Жйтпм децЬ. - Иэ, жйтпм, ансаган eKi журекке женгетай бол. Сен де суйюкен ек! журекке утиши журек болып косыл. Оган тертшшйл косылып, терт журек токтаганша 6ipre соксын. Келюесад бе, осыган? - Келкемш. - Келюсец бара гой. Мунан кеипгш кеткен сон Kepin, сезген ел сан сакка жупртер. Сырт кезге абай бол. - Мен жургенде баска сакка жупртпейдк Eki жасты косканнын сауабы бар деген, - деп Мусабай Бейсенбай бетаде ез1мсше, еркелей карал кулдк - Эй, взад 6ip зиятты жнтт екенсад гой. Бол тез! - Керккенше ынтыгып турсыз, э, - дед1 де, бала тогщ щ жнтгке устатты. - Ага, кунанымды ж1бере сальадыз. Жугеш мен ертокымын ана тастын унпраде коя сальадыз. Ертен ез1м аламын гой. Ал мен кетпм. Кудай сэтш салсын. Бейсенбай кунанньадтогш ш устал турып, ешммд1 жатыркамай, imi-бауырына Kipin кететад, эдйпн айтып, 63iHe баурап алатын адал жанды осы 6ip ж асестр1мге риза бола, суйсше карал турды да, оньад айтканын булжытпай орындауга Kipicri. Осындай вжет жеткшшек- тер жаксы азамат болар-ау. Елге TipeK, халыкка демеу де осылардан921 129

шыгар. Б1здщ де ертецп ум it KyrepiMi3 де осыпар гой, деп туйд| ол. BipaK OMipflin сан килы талкы-тэлкепне rycin, бузьшмасына юм кепш. Ен болмаса, ескшдердщ кабыргасы катып, оны мен солын таныганша баулып, дурыс жолга салып *i6epce. Онан аргысын езьак зерделеп, в31-ак туспалдап кетер едьау. Сол дурыс жолдын бастауы Карагаштагы “ Медресе Мамания” болар. Сондагы каз1рет, молдапар- мен жулкысып журш, келер урпакка жанашатагылым бере бастаган Айымбет Акжарыкулы, татар Файзрахман Жихандарулы, ойгыр Нурахмет Исламоглы сиякты ат тебелшдей мугал1мдерге Бшэл Сулейулы, Мешрман Ермектасулы косылсак, жас урпагымызлын санасы мен сезплн мыктырак, терешрек калыптар едж-ау. Бейсснбай кез байлана ауыл ш етшдеп атгы бойламайтын сорайган уй тастардьщ ipreciHfleri аласалау жалпак таска келш отырды. Темек1 тутатпак болып, жан калтасына кол сала бергенде езек жактагы шагын жырадан киыршык тастын сусылдаган дыбысы естшдг Елец етш, карацгылыкка сузе, езек жакка кез салса, жалгыз аяк жолмен унЫз келе жаткан exi адамнын супбасы керждь Жан дуниесш жалын шарпып, тынысы тарылгандай кысылып Kerri. Журеп барган сайын ж м дурсшдеп, каттырак сога бастады. Bip сэтке мелшшп калып, бойын тез жинап алды. Жас журеп жалындай куткен адамы жакындап келедь Бетпе-бет келедг Оныц ерге карай баскан кадамы енер емес, таусылар емес. Тагатсыз кутга тур. Уй тастын ыгынан шыкпай тур. Суйгенше карсы жупре алмайды. Ел кезше TycKici, журт аузына Lninrici келмейдк Кыз намысы оган ж1бермей тур. Екеу! таяп келгенде ж1г1т кен аттап карсы умтылды. Кыз суйрштей саусакты жумыр бшегш алга созып, жнгстщ иыгынан капсыра кушактап, басын сол жак кеудесше сапды. Дурсшдей согып турган ж т т журепне кулагын басты. Эрге карай алкынып келген ез журеп де дурсшдеп коя бердг - Айыпка буйырманыз курбым, - деш Эминасыбырлайсейлеп,- махаббат деген у кыз намысын да аякка таптайды екен. - Айыпты eMecciH, Эмина, махаббатым менщ. Ак махаббатты неге у дейсщ? - деп Бейсенбай кызда тал мойнын орай кушактап, бетш улб1реген аппак бетше басты. Бет от болып куйп тур екен. Денес1 /иршдеп Kerri. Талайдан щкзр, сагыныскан журектер маукын 6ipa3ra дешн баса алмай, кушак ажыратпай унс!з турып алды. Мусабай Ti3eciHiH TeciriH шукып, тас устшде Tepic карал отыр. Байкыздыц сункьшдаган даусы естшдг Сэлден сон Эмина кушагын сэл босатып efli, Бейсенбай да кушагын ажыратты. Кызды Бейсенбай e3i отырган таска карай 130

икемдей бердк Кдннен каперс13 кыздыц укип такиясын 6ipey кагып ж|бергендей, анадай жерге ушып кетти Бейсенбайдыц кеудесже уй тастын ыгынан кыл аркан сарт ете калып, eKi иыгын каусыра кысып алып барады. Шалкая кулап бара жатып, арканнан кос колдап мыктап устал алды. Тастак жердщ жылтыр бетегесше шалкалай кулап, суйретше барды. Кыздьщ шар еткен ащы даусы мен Мусабайдын аттандаган даусы кулагына келш жатты. Басына кап жамылып, басы-кез1н шымкап алган енгезердей 6ipey атын бор- байлата сабалап, ылдига карай дырылдатып суйреп келедь Былай шыга жорта мщпрлей сейлеп, боктай женелдг - И тпн гана баласы. Азгын шокынды. Елд1 ipiTKemwii коямысын? Кызга ж упргетщ н коямысьщ? Тарт сазайынды. Тарт мше! К031не кек шыбын уймелетейш, сорлы каратаяк- Эмина мен Мусабай cypiHe-кабына шырылдап келедь0кпелер1 emin, жете алмай калды. Оза шыккан Мусабай 6ip таска cypiHin кет1п, жер сузе жыгылды. Eci ауып калган баланы Эмина келш суйедь Дэрмендер1 таусылган eaeyi енд! кушактасып алып, ещрей жылады. Кеп узамай Бейсенбайды суйреп бара жаткан аттынын бушр1нен тагы 6ip адуынды атты, мыгым денел1 адам iprenec 6ip уй тастын ipreciHeH туткиьшдан косылды да, тылсым тунде согылган сойыл дыбысы кыска гана сарт-сурт erri. Кап жамылган каракшы атжалын кушып кете барды. Бейсауыт адам Бейсенбайдын кеудесш кияр болтан кыл арканды шорт KecTi де, сайга Tycin Kerri. Жай кетпей тау жангыртып “аттан, аттан!” деп айкай салды. Ауып mrepi шабалана ypfli. Колдарына сойыл, таякустаган жаяу адамдар “ аттандап\", “ жау кайдалап” осыпай карай жосылып келед1. Эмина мен Мусабай оларды енд| гана байкады. Кыз би1к шьщнан шыгып келе жаткан ай сэулес!мен сонауда 6ip турып, 6ip жыгылып, кимылсыз калган Бейсенбайга тура умтылып ед1, Мусабай етепне жармасып, ж(бермед1. - Епден уят болады. Сен кершбе. Тыгылып калайык. Кении енд! гана орныга бастаган кыз бапанын айткан сез!н1н TopniHiHe тусЫ п, келккендей болды. - Цзйда тыгыламыз? - Ана жарга Tycin кетешк. Бупар жарга карай букшендей женелгенде уй тастын сырт жагына Kenin, ауыл адамдары даурыгысып, болган жагдайга туЫнбей, анырып калды. Муны сезген Мусабай езщ бара бер дегендей, Эминаны сайга карай ымдады да, e3i сулык жатып 131

калган Бейсенбайга карай “ аттандай” жупрдк Ауыл адамдары онын сонынан LnecTi. Сойыл, курык шошандаткандардын Typnepi суеты. - Жаным-ау, мынау Мусабай гой. - Негып жур-ей мунда, мына ку табан? - Жау кайда, жау кайда? Мусабайдьщ сонынан ерген хапык туруга умтылып, булкынып жаткан Бейсенбайдын уетшен шыкты. Мусабай “ ой, бауырымдап” оны бассалды. Жыламсырап: - Карасынан таныдым, Кундакбай аркан салып суйреткен! - дедь - Мына жаткан и м ? - дед! eHTire жеткен Мейрамбай. - KiM болса да тургызсавдаршы! - дед1 Сатым. -Ойпырмай, аркан кыл тамактантуске1ше елгендейекен-ау,-дед1 Х алел жылкышы. Кыл арканиан босанган Бейсенбай салбырап калган ею колын, букш денссш котере ал май, ыза кернеп отырган. Жан дуниеа кулазып, зыгырданы кайнап, дуниеш канды шенгел1мен тем1рдей бурш кысып турган дулей кушке лагынет айтгы. А к ниет1 мен адал махаббаты уш ж 3s6ip керген жас журегшде кек казаны сакардай кайнады. Ауыл адамдары зэб1рленген адамды ещн таныды. - Жаным-ау, мынау Бейсенжан гой. - Ой, карагым-ай! Кдй каскунем муны icren журген? - Ей, 0м1ргали, тургызсачшы орнынан,-деш Халелбезеккагып.- Кундакбай дед1 гой ана бала. О-о, кепен ертенпр, сойкан. Байкабак жылкышынын баласы енгезердей Еспанбет коршай тургандарды буза-жара тебелеске тусет1н адамдай 6uieriH сыбанып алып, ani де м эн п рт отырган Бейсенбайга TOHin келдк - Ол экецн1н аузын... саган кол жумсаган? К3\"311, колында елешн, HrriH баласыньщ! Иттщ итакайы басынган сок немене? - Ей, Ес-еке, колында елгенщ не? Алдьща суйреп экеп влтзрейш демейс!н бе, о кастан шыкпагырды. Сабыр, квке, сабыр! Еспенбет ананын сез1Нелеч кылган жок. Эл1 к1ж 1нт тур: - Жулындай Tycipin, шарадай басын шакшадай кылайын о куйыршыктын. Кашангы кедейд1 корлай беред:? Кашангы шыдай беремЬ? Жандарын бар ма, кеуделер1нде, туге? ТЪелей бере ме ветш? - Ей, Мусабай, айтсацшы, мелшимей, не болганын?- деш Эйгек Мусабайга жакын келш. - Сол соракынын ici екен бул? 132

Осы мезетге таяктарын суйретш, Дэукен мен Ондай кариялар да жетп. - Не болды? - KiM екен? - KiMi не, Бейсенжанды аркан салып суйреп... - деп булыгып калды Мейрамбай жылкышы. Tyftciri кен Дэукен кария болган icTi б!рден болжады. Мундай жауыздыкка жаны кусеп калды. - 0й , кара дулей каныпезер Т ек ш , енд! 1стемеген1н осы болды ма? Канга белшецнен батсан да 6ip тартынбайсьщ! Жазыгы не ед1, жас бапаныц? Ой, жасаган нем, жар бола rep SMice, кедей менен кепипкке! - деп зарлап Kerri. Ауырсынып отырган Бейсенбайды Ондай eKeyi колтыктап тургызды. Салдырап, жансызданып калган ек1 иыгыныц ауырганы жанына батса да сыр бермедд “ кынк” деп дыбыс шыгармады. Орнынан турган змпттщ ycxi-басын жабыла каккылап жатыр. - Бейсенжанды айырып апган klm? - деп сурады Дэукен кария басын KeTepin, тощрекл шола 6ip карап. Мусабай: - Сагынай ага болу керек. Пошымы сол Kicire уксайды. Жылкыдан Зипаш тэтеме... - дей 6epin ед1, 0м1ргали оны “ ынк” етк1з1п буШршен нукып калды. Бала да сезе койды. Сез TepKiniH бшетшдер ангармаган болды. Ал Сагынай мен Зипаш арасындагы эцпмеш ест1мегендер Мусабайдын не айтып турганын тусшген жок. - 9fiTeyip кас пен коздщ арасында тепеп оти. - Алда, сабаз-ай! KiciM-ак кой, о карагым! - дед! Дэукен. - Кесеген Kereprip, арысым-ай, калай кез болды екен? Каской Кундакбай деш м е ? -д е п кулагын келегейлед! санырау СеШт. - Журген жершде от шыкпаса, шоп шыкпайды оныц, - дед1 - Сагынайагабушрдентиюш, быкпырттигендейкьшды,бэлемд1,- деп Мусабай жудырыгын Tyftin к1жшд1. - Керсетед1 эл1, оган! - Не де болса жалгызды 6ip катерден айырып калды, - дес1п каукылдасып калды журт. Ауыл адамдары осы кастандыктын Бейсенбай басына TOHin кел- reniH Сагынайды Дэулетбактын кунд1з хабардар еткенш бшмейтш efli. Дэулетбак муны ешк1мге TiciHen шыгармаган. Бэр! Бейсенбайды ортага алып, ауылга карай беттегенде, Мусабай Эмина жаткан езект1н тусынан ете бергенде квпшш1ктен сытылып капа берген. Тас туб1нде 6ypicin отырган Эмина мысыкша басып келе калган баланы ангармай калды. Каргып келт жанына топ ете тускенде селк ете калды. 133

- Не болды? Кулесщ гой ез щ - Кулмегенде, елем1з бе? - Айтшы, не болганын? - Ж й т н аман-сау. Басы жас кой, аман болса, сан кукайды керед1, эль Басынын nicKeHi жаксы! Акыл айтып, суырыла, сункылдап отырган балага ыза болды. BipaK сез элпетшен Бейсенбайдьщ аман калганын ce3in, баланын 03 кещлш аулайын деп, эдеш тапсынып отырганын сездь Эмина Мусабайды кушактап алып, eKcin-eKcin жылап хыбердь - Ку жупрмек, шынынды айтсаншы. - Элпнде сойылдын шак-шак еткенш естщщ бе? Сагьшай ага экесш танытга, элл кап жамьшган неменщ! Ат жалын кушып кетп, Элмесе - омагатсын! BipaK Сагынай ага еллрмей, eaiMHii гып урган гой. Эйтпесе, ат устшен 6ip-aK ушып тусер едт - Осы сен кайдагыны кайдан бшесщ? - Мен бшмейтш бэле жок. Жур, уйге кайтайык. Ел дурлйтп жургенде уйге Kipin кет. Уззипа апамнын мшезшщ жаман екенш 6meciH гой. Эминаны уйге Kipmin ж!бер1п, Мусабай салып урып Дэукен кариянык1не келсе, e « i аппак кудай болган Бейсенбайды он жакка TeceKTi калындай салып, жаткызып койган екен. Кдсында 0м1ргалидан баска жан жок. Жиналган адамдар оны мазаламайык деп онаша калдырыпты. Букш ауыл Байкабактын уйше жиналысып, Тек1штен тагы 6ip сойкан ic KyricTi. Кедес курып, тан атканша сак отыруды макуп тутып, 6ip-6ip шолактарын ертгеп, белдеугебанпас- ты. Бейсенбайга жас сорпа 6epin, калжалау дурыс деп, Байкабактын бес биенщ сабасындай, тамакка бапты эйел1 Сарага кайтадан казан K0TepTKi3in, сол уйде соны ермек eTicTi. Мусабай Бейсенбайдыд бет1не уншдь Бейсенбай акырын Ke3iH ашты. Бала ыржиып кулд1. - Неге кулесщ? Эмина кайда? - деп акырын сыбырлады ж1г1т. - Yftine аларып салдым. Жылап болмайды. Мен сияю т берш пе десем, болбыр екен. Бурын бшмей журед1 екем. - Llleuieci 6Lnin койды ма? - Жок. Жылкылы ауылдагы бастангыдан келдж дед1м. Уэзипа апам Эминаньщ касында мен журсем, ештене ойламайды. OTipiK айтсан да сене салады. - Сен eiipiK айтпа, eTipiKmi болып кетесщ. - Керек болса ше? - Иэ, сен дурыс айтасын, керек болса eTipiK айтуга, TinTi 134

Kici ejiTipyre де тура келедь Eipax сонын екеу! де жаксылыкты жаманшылыктан арашапау ушш icrenep болар. - Мен де сейтем гой. Бейсенбайга жаны ашып, бетше тенш турган бала бойын тез TiKTen апып, meriHiHKipen Kerri. Бейсенбай жаны Kipin, икемге келш калган он колын балага созып, колынды 6epi экел дегендей ишара Kepcerri. Мусабай куд1ктене карал, колын баяу гана созды. Онын пэк таза колын кайратты саусактарымен кыса устал, езше карай тартып, касына отыргызды да, мандайынан сипады. - Т е к ш б13Д1Нтап жауымыз. Тубегейш айтканда, ата жауымыз! Сол жау елкпей беркпейдг Азаттык алу ушш жана заман - кедей- лер заманын орнату ymiH сен оны елт!рущ керек. Ал ол бостандык алгызбаймын дел бас кетергеннщ бэрш елт!редг Мунын ешкандай eTipiri жок. Шындык! - С1здщ Ленин батырьщыз солай дей ме? - Иэ, солай дейдг взщ нщ казак атак да айтпай ма, “ жауды аяган жаралы болады” дел. Бул да шындык- Бндеше кэндай жагдайда болса да шыншыл бол. Эдш бол! - Мен кетейш, - дел тыкыршыды Мусабай. - Кайда барасын? - вмина тэтем ci3fliHxaniiqani б ш п бер деген. - Ол сорлынын маган косакталган тагдыры жылаумен ететш шыгар? - Неге олай дейаз? “Жаксы лепес - жарым ырыс” деген. - 03iH Kyaci болдын гой. Алгашкы онашада кездесу1м1зд1н 03i жылаумен басталган жок па? - Оныныз шындык,- дел баланж и куакыланып, Бейсенбайдын даусына салып, ныгарлай айтгы. Мусабай Халелшн уйше келгенде Эмина терк карал бук т у с т жатыр екен. Qni eKciriH баспаган. Уйде осы ауылдагы ен улкен адам Байкабактыц luemeci май шамга сыгырайып уршык Hipin отыр. Журттын уйгарымы бойынша, жаман айтпай, жаксы жок, оны кузетке койган сиякты. Мусабай уйден шыгып KeTin, кыз жаткан ipreHi акырын гана кетердг 1ргеден кутпеген ол сескен1п калды. - Эй, шык, эй? Бул кайсын? - дел керенау гана дыбыс берд! KeMnip. - Акырын, мен гой, - дед1 Мусабай кызга. - Иэ, кандай екен? - К°ркатын ештене жок. Улкен уй калжа дайындап жатыр. - Маган не дед1? 135

- Ол сорлыньщ маган косактаган тагдыры жылаумен ететш шыгар, - дедг - Тагдырыма ризамын. Шыдаймын. Коз1мнен кан акса да усталым сонын етегшеи. ©зщ ешц кайда барасьщ? - Бейсенбай ага Ыздщ xani«i3fli6Lnin бер деген. Солай KerriM. - Айта бар, тагдырдын жазганына кенед1 де. Тек сонын келенкесшде журсем болганы. Бул жалганда онан езге арманым болмас! - Боска жыламасын деген. - Жыламаймын. Мусабай кустенген колынын сыртымен кыздын кезш cyprri. Эмина онын колын алып, бетше басты. - Журт кезше Tycin калмашы, жаным! - Ие, тусетш мен бе? - дед1 бала миыгынан 6ip кулш, зып 6epin женелщ. 136

YIIIIHIIII ТАРАУ Мал десе шкен асын жерге коятын Теюш болыс езгеге кеп сене коймайтын жан ед>\\ Кектем шыга мал аралай келген ол ызгарлы несер сабалаган кара тунекте жылкы ыгып, тещрекп ит-кус торыган беймаза тущц еткерш, кун шыга коска жуйкелеп келш жантайган жьшкышыны камшынын сабымен иыкка кагып оятты. Жана гана бойы жылынып, буйыгып жаткан Сагынай басын эрен кетердь - Мына жатысьщ сокау 6ip абактыдагы жатысьща тым уксайды- ак екен. Сагынгансын-ау xafiipi, сол кундер!цш, - деп мырза сыздай езу тартты. Каран Kesi сыгырая тусш, кос imiHeHэлденеш тпскш ей , Time карады. ¥йкылы-ояу жьшкышы тш катуга ынгайлана бергенде бай зшдене капып, эюрендеп 3Mip бердг - Косты Шынбулакка rycip! Шошка тагаладын ба осы кунге дейш? 31л мен кекесшге жылкышы да TiK келдк Онын да шикш eni куарып, отты K03i сустанып Kerri. - Tycipe алмайтын шыгармыз, бай-еке, -Н еге? - взге костардан болiнiп кайда барамыз? Ka3ip кектемде ит- кусы да катгы ол жердщ. - Йемене? взгемен езепн 6ip ме ед1? - Тек1ш кез1 акшиып, танкы танауы желб!реп, тайкы мандайы тырыса калды. - Бip болса ше? - деп Сагынайдын да т уп бетше шыкты. -Токгат, тэжжеш! Ана кещелер тш кайыруды кайдан шыгарды десем, TepKiHi сен жатып шыккан орыс абактысында екен гой? Марту баскыр! - вткенд1 казбалама, бай-еке? - IpireHHiHаузынан uiipireH сез шыгады. Ipirae, тещрепмдП - Уйытып отырганьщ 6earini гой. - Догар! - деп акырды Т екш , каны басына шауып. - Ашыткысына карай ipin, уйыткысына карай уйитын заман ке- nefli, бай-еке, - деп Сагынай енш даусын баяулата кекесш сейлед1. - Суга берсе, бута 6epefli дейс!з гой. Оныныз бола коймас. - Ашытатын да, уйытатын да сен болмагай. - Ашытатын да, ашындыратын да сендей мырзалар. - Уйытатын, кегертет1н сендей кашкындар мен каратаяктар 137

екен гой? Шалгай кетш, орыс курыгынан кутылдым деме. Курыгы узын ак патшанын сенетшдерщ мен арка тутатындарын Бейсенбай шыгар? Оган да Кудайдьщ 6ip зауалы тиер! - Курыкка да сырык табылар. Сагынай мына ер кеуде улыктарга шагынып, iciMfli кулмет кылар деп сабырлылык сабасына туей. “ Осы 6ip колтоклактай адамды ке- сек сейлетш турган малдьщ буы-ау, э” деп басын шайкады. Ол атын борбайга 6ip сапып шаба женелген Т е к ш т н бар-жогын да елеген жок. Кез алдына Ci6ip турмесшде еткен жылдары тагы 6ip елее бер- Дг Су еткен кшмшен тоцазыган ден еа ттркенш , калтырап барып flip ете калды. Сусып бара жаткан кенетоз туйе шекпенш иыгына кайта Lnin, жерошактагы отты кузады. Пысылдап кана жанган отка бойы жылынбай, кезш жумып мулгш калды. Буп жалганда отыз жылга жуык гумыр кешш, талай кукай керш. Кисе ки1мге, iuice аска жарымады. 0Mip таушметш 6ip адамдай-ак тартты. Кызыгынан шыжыгы, рахатынан бейнет1 кеп гумыр кешкен екен. ©з eMipiHезгертуге дэрмен1 жок, шарасы жок. Ci6ip турмес1нде окыган талай адамдар болган. “ ©Mipfli езгертуге болады” деген ой санасына сонда Kipe бастаган. Б[рак сол eMipfli К1мнен, капай тартып аларсын? Енбег1н1н ececi кеткен Боранбай накакган жала жауып, жалгыз атын тартып алып, ез1н Ci6ip айдаткан жок па? TeTi ез урпагына жеруйык i3flen Ж етку ауганда, ceHin келген Манай би кез жумган сон артында калган уш улыньщ кун1 не болды? Манай кезш щ т ipiciнде TeTi досыныц aiienin мал-жанымсн ез ш н осы каныпезер, Kwi м!иезд1 баласына консы кондырган. Кез кырынды сал, пана бол, жет1мс1ретпе деп едд. Кеп узамай осы тещ рекп кынадай кырып, баудай TycipreH обадан Жумакыз да дуние салып, Тетш щ асынан калган денгелек кана дэулет1 арынды езенге куйган шагы булактай гана болды. Бай малына- малы, жанына - жаны косылды да, уш баласы енбепме деп акы алмайтьт, MeHiKiдеп малына танба салмайтын, акысыз-пулсыз жапшыга айналды да KeTTi. Енд1 мше, безен бай TeTi балаларына зкелершен калган тай-тулактын жалынан устатьт, сауырынан да сипатпайды. Ен болмаса, деп ойлады ол, осы тешректеп кедей-кешшкке ез бшген1мд1 айтып, бай мен кедейдщ ж(г1н ж!ктесем, басын 6ipiK- TipceM - ана алшан баскандар аягын тарта журер еднау! Аптыкпа, TeKim. Сен канана сыймай жарылгалы жур екенещ. Каран кезщд! агартып, канынды как кылар кун де туар-ау! “ Кеп асканга - 6ip тоскан” деген. 138

Сагынай коздана бастаган отка TenMipin, ой усладе кеп отырды. Осы жаска дейш езгеге кеудесж бастырып, и ш п кермептк Алла тагаланын мал бермесе де 6ip юсщей бшек пен журек, вжет-riK бергенше тэуба eryini едк Ешп мше, ж1ггг агасы болган шагында турме кергендтн бетше салык кылады. Маркум болган нагашынын уш баласыньщ алдагы тагдыры Сагынай санасынатага даушршдк Ашанжузштукбасып, балапыктан кекселпже карай кемелдене бастаган, еменнщ сырыгындай мыкгы эр! сымбатгы боп ескен Бабашка дэн риза. Оньщ тал бойына i3ruiiicri meiueci ак даркан Жумакыз куйып койгандай. Карагайдьщ кескен дщшдей буылтык-буылтыкжуан денел1 К,абаш Текгурган ыкпалында Kerri. Бойында бурыннан санылау алган дврекшж пен калгезд1кл сонан дарытты. Ал Бежей болса, туркы жагынан Кабашка, кулкы жагынан Бабашкатарткан. Кабаштайбезе емес, Бабаштай мамыражай емес, шаруажай. Бул жагынан экесше тарткан. Агайынга, доска адал. 0 з iciHe тындырымды, opi icKe икемд1 болып ecin келедк Сагынай нагашысыныц eni баласына ендш камкоршы ез1м деп тус1нген. Эрдайым корган болып журедт ТвТ1мен 6ipre жер ауып келген елгезек Койшы кайраты кайтып, отбасы, ошак касынан аса алмай каллы. Калган агайын - Ондай ез1н1н шагын гана шаруасын шаруалап, алдындагысын талшык кылып, кун Kepic камымен кет- Ti. Жатка жаманшылыгы, агайынга жаксыдыгы жок. Коныс 6epin, KipMe кылган Манай бапаларына тэуелдк Осы ошрде “ Бес каска” атанган Kip.MeHiHKyHi - iHreHHiH куш. “ Шек” десе ш опп, “ эйт, шу” десе турады. TeTiHiH кей1нг1 ею жас баласына алыстан e.MipeHin, кездескенде мандайларынан и1скенген1 болмаса, одан езге болЙ1 берерлер1 де жок. Соцгы жылдары твщрег1ндеп Матаймен кыз алы- сьш, кыз6epicin жатса да, “ юрме” деген каргыбаудан кугылган жок- KeHUii тускендер “ жана туган\" десе, кемспетвдер “ к1рме” дейд1. 0ке-шешеден ада болган сон Бабаш пен Бежей бас ауырып, баптыр сыздаса, элдшен 3o6ip, ем|рден тауюмет кврсе, кара емен- дей пана тутып, салт басты, сабау камшылы болса да Сагынайды сагалап, соган суйенетш-д1. Сагынай козданып, свнуге айналган отты каузамай эл1 де ой усгшде отырганда кос сыртында аттан Tycin жаткан KiciHiHдыбысы ecTinfli. Бул мурнагы кун1 Kip-конын жугызуга ауьшга кеткен Бабаш екенш биязы гана журю-турысынан сезд1. Бабаш тонази калган де- HeciH енк1ш устал, колын жебей укалап, босаганы жьшы шыраймен аттады. Ауыл амандыгын сураскан сон, ой терен1нен aai де калкып шыга алмай отырган Сагынайга тагы 6ip жымия карал койды. 139

- Cara, aybuiFa барсам-ак Зипаш тэтем с>зд1 сурай бередд. Мына бэтес жейде мен сулпш «зге 6epin *i6epni, - деп жанында жаткан Кызыл ала коржынды актара бастады. Зипаш аты аталганда Сагынай елец ете калды. Ол eHfliri калган гумырын Зипаш косагында етюзш, ел катарлы тутш тутетущ арман кылатын-ды. Бабаш енд1 жаксы агага карап еркелеп, куакылана ыржиды. Кецш жатар агага оныц epKeniri тым жарасымды еда. Зипаш отызга ani толмаган, жет! жасар улы Сапакгы бетке устал отырган же«р эйел-да. Epi Кэрлжан Теюштщ малый багып кунелтш журген момын жйтгтердщ 6ipi болатын. Мурнагы жылгы кыста уш кун, уш тун удере соккан, ат кулагы кершбеген ак тутек боранда ыккан жылкымен жалгыз алысып, Шымбулактын жарынан кулап мерт болган. )Kecip калган эйел дуниеконыз байдан жанашырлык, мусфкеу болмаган сон, ш тей наразы болып, терктше кешinкетудщ кыбын да таппай, тек елж шыккан журтты ауыстыруды сьштау кылып, кайырымды Есенкелд1 байдын ауылындагы езшдей *ecip эйел Жумакыздьщ жанына келш коныстанган. Байдын биесш са- уып, колынан келген баска жумыстарын ктеген. Зипаштын жылы орнынан козгалуынынбасты ce6e6i, Текштнсырлы аяктай суйюмд! ж еарге кырындауы болып едк Оны Сагынай да, езге керпп-колан да 1штей сезген. Сагынай нагашы женгесше анда-санда тапкан-таянганын экеп, келпштеп журш, осы уйден жаз жайлауда, куз куздеуге 6ipre оты- ратын сорлы болган эйел мен буганасы катпаган жас балага жаны ашып, кайырыла, карайласажурулп едк Жумакыз кайтыс болгансон 63i де сузектен жана айыгып, ciHipiHe суйретшш журш, Бабаш пен Бежейд! бауырына басып, есейген eKi жет1мд1 ез жет1мше косып, Kip-конын жуып, ас-суын эз!рлеп дегендей, кабак шытпады. Осы ауылга келплггеп журетш Сагынай нагашы женгенщ Ke3i Tipicinae Зипаш екеушщ арасында мумк1н болатын есек-аянга ипккен жок- ты. Енд1 м1не, мимырт есек те быкси бастаган. Быксьпушы Текил мырзанын e3i болатын. Тунеу куш табынды Мейрамбай мен Бабашка тапсырып, ауьшга Kip-кон жугызуга алып келе жаткан Сагынайга кер 6ecTiciH сипай камшылап, найкап келе жаткан Теюш кезжкен. - Уай, коржынын ток екен, Сагынай, теке атып келе жатканнан саумысын? - деп он аягын узенпге uiipen, 6ip жамбастап отырды да, елж сапты дырау камшысын ею букгеп, баркытпен жермелген ак юнз каппагын желкесшен туртш, мавдайына Tycipe койды. Сыздана суык жымиды. 140

- Теке аткам жок, байеке, нагашымньщ жетш-жесфлерше кеже- катык экелем. - Таудын текес1 мен ойдьщ mecipi айдаудан кашып келген Сагы найдьш деп жур гой, осы журт. Сол кежекатык Зипаш казанынан табылып журмесе не кылсын? Ж еарш вдейтш пенде жок деме, бул елде. КунэЬар болма, мырза, бекерге! Зипаштын да тандайына TOHipi берген Heci6eci бар шыгар. - С о л неЫбе сендей кашкын болып журмесш? - TiniHAi тарта сейле, мырза. - Тартпаганда не кылайын деп едщ? М е тц малым жетчмдер мен жеЫрлер Heci6eci емес. Сукпа, суык колыцды малга! -Манай малында нагашымньщда yflip-yflip жылкысы жур. Сенщ мальщнын соцында боранда каза болган жылкышы Кэршжанныц талай жылгы едбеп кэш? - Ьдеушкл сен болыппысыд? - Мен болмасам, 1здейтш урпагы бар. - TeTi мап-жанын Манайга, Манай маган тапсырып кеткен. Сен кыстырылма! Жоктаушысы сен емес! Heci мына мен! Ол буктеуш камшысын мыкынына Tipen турды да, Сагынайды бастан тартып калуга одтайлана 6epin, езше кадалып турган отты жанардан тосылып калды. Одаша жерде камшыга камшы кайтарын сездг Дед-айбат кылып, сус корсете сейледк - взгенщ жогын жоктаганша, оз басыныц саулыгын тшесш, бул к1рме, - дей бере атын бутка 6ip салып, Te6iHin калды. Зипашты кызганады. Сагынайды алакездеп кыжырта беретih сол. Одашада жолыгып, жуйкесше ши жуг1рт1п турган адамга зыгырданы кайнаса да, ез1 тосылган адамга кол катуды Сагынай да жен кермеген. Осы кездесу квд1лше дык сапган. Жумакыз да есжтен мрген ас-судан ез1ндей жес1р керш ire сыбага бермей, пшкен аска кел демей отырмайтын. Жылкышылар анда-санда соятын тай-кунан, ак болган биелердщ жылы- жумсагынан мол кып камтып экеп тастайтын нэпака eKi уйге сорпалмкка жарайтын. Бшект1, такымды жнтг болса да жылкы содында кун!-тун! демей сарыла журет1н, анда-санда шаршап, шалдыгып босанатын Сагынайды Тек1шпен осы кездесу мулде жуйкелетш кет1п едг Кьфыкты енд1 гана кыл мойнынан устап, байлыктыд буына nicin, кай жерд1 басарын бшмей турган мырзаныц кылыгы мен сез1нде 141

ауылдагы сулу xcecipni кызгану гана емес, ауыр зш, ecKi жара ау- зын жулардай уыт, кемс1ту мен корлау бар-ды. Осы елкенщ адамы болса 6ip capi-ay, “ бул мрме” дегеш Сагынайдай кеудел1 азаматка суйектен етер ауыр сез. - Сага, суык eTin наукастанып отырсыз-ау деймш. Мейрамбай келген сон байдын6ip жамандаткыр тайын сойып, етектеп ауылдарга барып, сорпаланып, уш-терт кун аунап-кунап келсен1з1ш , - деп Бабаш ауыр ой устшде кецип Tycin мулгш отырган Сагынайды турткендей eTin сейлетп. - Иэ, иэ. Дурыс айтасын, Бабаш. К е ц ш м жудеп, жаным наукастанып жургеш рас, карагым. Жона бергеннщ жукарар, соза бергеннщ узшер кез1 болды. Сейинп кайтайын. Мен пакырда сен- дерден баска жанашыр да жок кой. Етекке барып Тасмекен Tycin келейш. “ Eip кун дзмдеске кырык кун сэлем” деген, жатактагы ecKi дос Сэменнщ де бет-жузш Kopin кайтайын. Мейраш малга ие болар. Бежей екеущ шесе баргандарын жен. Азапты жумыс пен байдын уытты C03i жудеткен Сагынай ат басын бурынгы эдеынше, канырап бос турган Жумакыз уйше емес, жанындагы Зипаш ушне карай тже бурды. Ат ызгшш бос тастап басы Tycin, ui6in келе жаткан салт аггыны жабыктан сыгапаптурган Зипаш салмай таныды. Алдымен нагашы женгесшш иешз ушне туспей, атын сонда байпамай, Tine осыпай тартканына такыркаса да, Сагынайдыч сырт сьщайын танып, муЫркей карады. Ол уйге такал келт, ат Ti3riHin тартканда Зипаш та Ширак басып далага шыкты. - Амансыз ба, Зипаш! - деп бей-жай амандасты жылкышы. - ЕсенЫз бе? - деш Зипаш сыпайы гана сызылып томен караган бойы. Сагынай жас eTri cipenen салган ауыр коржынды шешуге икемделгенде, эйел твп нш е жармаса берда. Мунан 6ipep жыл бурын уш кайнаса сорпасы косылмайтын осы eKi адамнын Ka3ipri сэтге журектерше 6ip жылу жупргендей болып, козге кершбейтш кыл тузак матайтартып, кабыстырып бара жаткандай сезшдг Эйел жыныстыдан, Tinri осы Зипаштын озшен жылы кабакгы сирек керетш оган мына карсы алу ынгайсыздау Kepince де, кабыгы аршылган ку агаштай ceMin бара жаткан жан дуниесше еркектж сез1м жупргендей болды. - Уйге KipiHi3, - деп KHi3 уйдщ eciriH айкара ашып, акша 6eri yn6ipen, жымия кулш, сызьшып турган эйелге су зй е, суйсше 142

карады. BipaK езш колапайсыз, ыцгайсыз сезшдй Саскалактап, капел!мде сез таба алмай калды. - Бюмшлэ, - деп табалдырыктан кысыла-кымтырьша аттады. - Ci3fli “ орыс” деуmi еш, мусыпманшылыгыныз да бар екен-ау,- деп Зипаш эзшдей, сыцгырлай кулдй Сагынайдын кабагы туйинп кетг1. Кайда барса да “ Коркыттын Kepi”. Абакты кергендт алдынан шыгады. Бул капжьщын жактырмаганын сезген эйелдщ epiH ушына жып-жылы кулю yflipLnin, сэл гана езу тартты. - Жогарылатыныз, шепиш шз, - деп жуып-шайып, елпек какггы. Бас юодй мен KyniciH алып, адалбаканга ШД1. Терге таза керпе тесеп, куйеушщ кептен усталмай, бапасы уйде жокта анда- санда капсыра кушактап алып, кезш сыгымдап, кушырлана шс- кеп журетш жастыгын кос колдап, кагып-кагып ж1берш, басына тастады. Сагынай жантая 6epin, “ yh” дегешн e3i де сезбей калды. Жерошактагы мосыга ш зупм inin, томаршаны токсыра жагып жаткан уй ивы жуйкеа кажыган уйшз-куйаз адамды енщ шынымен - Тым шаршаган екенЫз, шай кайнаганша кез шыры.мыи алыныз, - деп Зипаш бэйек болып, етю н тартуга айналганда ол аягын тез жиып алды. Ke6ine бел шешш, тесекке жатпайтын, ер жастанып, токым тесенш журетш бойдак не безмен ет1к шешсш. Муны сезген эйел де кыстай койган жок. КонаК тыным алсын деп, шайды керенау журш, самаркау жайгады. Сэлден сон тер алдына ю рш жаз ак дастаркан жайып, ycTiHe бар дэмд1С1 мен тэтпсш салып болган сон: - Шайга келщЬ, - деп иыгынан сыпайы гана какгы. Сагынай оцаша уйдеп ypin ауызга салгандай эйелден кымсына журш бас кшмш ки1п, тыска шыгып Kerri. Екеуден екеу кою шайды б.разга дейш унпз отырып, жайлап imTi. Сагынайда осы жолы айтар энпме де, шагар мун да кеп. BipaK мундайга икем1 жок. Тумысында sni ептамге мун шагып кермептй Ойындагысын айтуга, кенш н депсш жетюзуге кисын таппай киналады. Кейшп кездер! iurrefl угысканмен, ержетш калган баласынан именетш, абысын-ажын есепнен жасканатын Зипаш “ eKi жарты - 6ip бутш” болып, Tyrin тутету жагын Сагынайдын сез кылуына икемдйс керсетпей, yueMi кырындап Kerymi едй BipaK онын келт-кетш журуше суык кабак керсетпейтш. Ею уйге беле- жара экеп туратын сэлем-саукатына бегде адам болып “ рахмет” те айтпайтын. 143

- Сапак кайда? - дед1 конак курен шайга кызара тершш. в щ тулежш, уй aeci усынган кестел! орамалга бетш уйкей cyprri. Бул сауалга Зипаштьщ аршыган жауказындай аппак ажары юрбщ тар- тып, мелд|рдей тунык жанарына мун уялай калды: - Тэукедеп нагашыларына Kerri. Ер жетш, жнгг болып калды гой. Енд| 6ip жердей ipre теппесек, алдагы куш мЬ не болары беймэл1м. Кэртж ан маркум кэр1 эке-шешесжен баска агайын- туганнан кемшш ж т т ед! гой, байгус. Бас ауырып, балтыр сыздаса енд| к1мге суйенерм1з? Алыстагы TepKiHHin KOMeri камыс таяктын демеушдей гана нэрсе екен, - деда. 0 рк1М аз ойымен e3i болып, кара шанырактын астын тыл- сым тыныштык басты. Осы тыныштык бузылып, ещй т1л каткан адамнын не тунек тунгиыкка куларын, не алдынан майда самая ecin, жаркырап умгг таны атарын тусшгендей. Батылы жетш, свзд1 Сагынай бастады. - TeKiurri суканым суймеШп, туадлт келд!м, Зипаш, - дед! ол жабыркау гана. Тентек байдыцтип де, Ti3eci де батып барады. Байдан байдьщжоргасы жок. Дегенмен Есенкелд! жен 6ineriHадам кершедг Сонын 6ip кос жылкысына ие болып, осылай карай ipre аударсам деп ед1м. Бабаш пен Бежей де кетелж деп кынкылдай бередц - деп дастарканнан шепнш отырды. “ Сапакты да касыма алсам” деген свзге окталып барып, айта алмады. Ыдыс-аяк cypTin, дастаркан жинап журген эйелден кез апмай, урлана карап отыр. Зипаш та ез ойымен e3i болып, не куптаганын, не жен кврмегенш бйнирмей, уншз журд! де койды. - Ж урейж ендк - дед! Сагынай сэлден сон- Жанындагы камшысын сипалап, козгалактай бастады. - Юрлеп KeTinci3 гой, кшм-кешепщзш тастанызшы? Жуып кояйын, - дед1 Зипаш. Ж1бектей ya6ipereH мэйпмун наздана шыкгы. 03iMciHe айтылган свз езшщ езше айтканындай, онын кулагына жагымды да MeftipiMfli естшда. Бурык аттан мен айгайды, зеку мен бапагат свзщ гана шалатын тон кулагына тунгыш тиген эйелдщ MycipKey ce3i онын eTeriHeH мыгым куш болып басып, орнына кайта отыргызды. Букгеп алган камшысын орнына койып, жастыкка кайтадан кисая бердЕ Тамагына кермек татыган кесек тыгьшып, ашылып кеткен кенЕп камырыгын сездЕ Кэршжаннын керегеде кыстырулы турган домбырасын алып, кулагын бурап, куйше кел^р- дЕ Сонгы жылдары кебше турменщ кара жумысын icTen, курык пен сойыл устал катып кеткен мугыл саусактары э дегенде икемге кел- мей, эйелдщ де ынтык кенш н ангаргандай 6ipa3 Ki6ipTiKTen барып, 144

жан куйзелтер зарлы куШЛ сункылдатып, шертш кетп. Домбыранын кос iiueriH Lne кагып, пернелерш желд1рте баскан сайын сикырлы ун сан кубылып, Зипаш сез^мш баурап, толкытып экетш барады. Домбыраны сагынган саусактары енд| кесше бердк Куйден булыгып агылган муллы зардын узшмел! нэзйсдыбысы сыртка ыткып шыгып, тула бойды шымырлатып экетш барады. Уэдйотре, узште тартылган кекей кесер сарын жш-жш yhmen, Зипаштьщ да букш гумырынын шерменде шсрше уйлес келдь Онын да кептен 6epi куй тындаганы осы едп Бордай yrlnin, канттай егшуге бар кам кец ш н баурап, сагыныш па, элде куштарлык па, белпсв 6ip арманга бой урган уплу ме, sifreyip кенмп элемтапырык калу тартып, санасындагы сан килы нзз1к кылын тербедь Жан дуниесш шымырлатып барып, желд1 кунг1 камыстай ызылдай ушдеп, жудырыктай журепн кан жылатып коя бердь Жасаурйй калган каракатгай нэркес кезш осы уйдеп жалгыз еркектен урлап томен салды. Кылан жузше кызыл рентеуш, кыр мурнынын кушыктай танауы кусырыла калды. Куй де толас таппай, кущрене кумб1рлеп, онсыз аласурган кецш н дауылды KyHri тещздей шайкады. Зипаштьщ уялы кезшен алты тарам жас агып, жалпак куше бшезж салган ак жумыр бшепн котере бердь Салалы нэзйссаусакты кос колыныц Сагынайга карай созылганын 03i де ацгармады. Куй кигг узинп, тылсым тыныштык жайпады. Тек жарыса соккан журектердщ лупил гана кушейш, жишей берд!. Ыстык кушактар айкасты. Inip карацгылыгы yffiplne бастаган. Туырлыгы кырык шокпыт шагын гана кшз уйдщ теснс-тесйтнен бул дуниедеп бар бакыт пен лэззат атаулы куйылып, кернеп барады. 3 Журт катарлы жайлауга шыга алмаган, жалгыз ат, бузаулы сиыр, бес-он уак жаны бар кедей-кешшк енд1 уркердей уШрьпген Тасмекен тубщдеп жатакты кара тартып, ipre косып жатты. Eipep жылда-ак карамы кобейпп, шагын ауылга айналып калып едп Тогыз жолдьщ торабында отырган Тасмекенге 6ipa3 саудагерлер мен усак кэсшкерлер де келш коныс тепкен. 0cipece, биылгы коктем шыга озен жагасындагы кен аланкайга когал куалай тйтлген кшз уйлер, кос-жаипалар ауыл карасыи кебейтт тур. КеШнл жылдары дуние салган кариялардыц, шетшеген бала-шаганын тау жакгагы жайпак тобенщ устшдеп моласы да ел кезше Lnireбастаган. Ол да “ Гасмола” деген ат алып, осы тещректеп рулардын маркум болгандарыньщ 145

сонгы мекенше айналган-ды. Tipicimie басы 6ipire бастаган елдщ ел1г1 де эр тебенщ басында 6ip калмай, 6ip орынга жиналган. Ауылдан жырактау жердей ецсел! уйдщ 6ipi тау езсншш сагасындагы шагын куламага салынган дшрмен yfli. Кабдолда шал дшрмен устап, ез ауылынан да, взге ауылдардан да бидай тарта келгендерден “ тас акысын” алып, карны аса кампимаса да, 6yfiipi шыгып, “ дш рметш Кабдолда” атанды. Баласы таудан тар- тып, Семенньщ кемепмен осы дшрмещц салгызып, оныц шанагы Кабдолданык колына тигенде, “ эй, айналайын, Кэрплалым, Кудай TUieyitmi 6eprip Сэмен” деп отыратын ол, ещй батаны сиретш, ауыл болып асар салатын - уй тургызу, епн ору, шшен шабу сиякты жумыстардан бойкуйездеп, “ ей, б1здерге не бар, балалар барат та” деп кемрейетшд1 шыгарды. Ал Сэрсенбай осы ауылга старшын болды. Бурын наткан тоны каудырлаган ол, енд| Tayip KHiHin, шырт туюрш, керден басуга ай- налды. Жатактын халкы оныц аузынан “ болыс уй дед1, болыс буй деда” дегенд1 жшрек естипн болды. Tiirri байлардан Tenepim квп керш, запыс болгандардыц б1разы ол келе жатканда “ Сэкелеп” , сэлемд1 кол кусырып 6epeTiHfli шыгарды. Бул ауыл Семей ауып, neniri болдырып, арып-ашып кел1п, Тасмекеннен коныс тепкен саудагер Сейтакын сартты да сыртка теплей, iunce тартгы. Катыны Хасиятхан шагын ауылдын 6ipeyi той жасаса немесе кудайы тамак берсе, баска эйелдермен 6ipre соныц ошагыныц басынан табылып, майпы палауы, дэмд1 самсасымен журтты карык кылады. Жалгыз улы Имэржан, кызы Иззэт казактыц ул-кыздарына косылып, ойын-сауыгына араласып кетп. Квп узамай, ауылдын шыгыс жагындагы шагын жазык осы уйгырлардыц аркасында бау-бакшага айналып, гулденш сала берш. Елдщ кауын- карбызга, сарымсак, бурыш сиякты кекешске аузы тие бастады. Кешкурым мал мацырап, кус канкьшдап, корада шу басылганда жастардыц сыцгырлаган сэнд1 Kymcici де жифек естшет!н болган. Ауылдыц жогаргы жагына колына домбыра устал, осы ауылдын ipi карасы мен уак жанын косып багатын табыншы Эш1мбектщ Нуракыны шыкса, ылди жагынан иыгына гармон сап, кэрьжасы Телек этап кеткен Семеннын кенже улы Толик шыгады. Шетк1 квгалды алацкайда алтыбакан курылып, аймакты ойын-кулк1, эн- куйге бвлейд1. Оган осы тешректеп шагын ауылдардан, жакын жайлаулардан аттылы-жаяу кыз-бозбалалар агылып жатады. Мунда соцгы кездер1 ар жактагы орыс поселкесшен де жастар келг!штеп жур. Олар казакша эн салуды уйренсе, казак жштгер! мен кыздары 146

жаулык-орамапдарын басынан асыра булгап, жер тепкшеп билеудг уйренш келедь Ауылдан epin шыгар мапдын да карасы бар. ЕртецД1-кеш жолаушыга ypin шыгар иттщ де басы куралып калды. Ауылдын солтусппн ала созылып жаткан ойпанда езеннен арык тартылып, жыртылган жердгн келем1 жылдан-жылга кебейш, сол тензректе тургызылган маялар да квзге тустй Жатактын еркектер1 мен жас xcirnrepi уйымдасып, гашен шалса. егжжайдын эр ж ервде карандап, кетпен сштеп, кезектесе жер суарып журген ж1гггтерд1 кергенде осы ауылдын ен улкеш Ергали кария ауыл ipreciwieri шошак твбеге шыгып алып, мал квздеп, кудайынамын да 6ip рахмет айтыпотырады. Ергалидыц тебеа KepiHce, осында ауылдын бар аксакалы жиналып, энпме-дукен кызып журе бередг Кария жатып калган он шакты кунде тебе де кулазып калган. Ауыл сыртындагы тастан каланып, денгелене енсе кетерген, кусырылып келген тебесше Ергали кариянын есю шацырагын устал, кершген епз TepiciH жартылап жапкан уста дукеншде тан салкынымен уздш-уздж ышкына гушдей шыккан кврж даусы мен солкылдатып согылган балга rypcuii сиыр туске таман толас алды. YcrepiHae жаргак шапбардан баска лыпасы жок курыш бшект1, сом денелг ею жгггг еменнщ дэу томарына орнатьшган терткырлы cyftip тумсыкты комакты тем1р тестщ eKi жагында колдан согылып, yflinin жаткан соканынжу31, кетпен, курек, аша, тырманыц, аттагаларынын, баскадатем1р-терсек бакотынын касындагы узынша агаш орындыкка кеп отырды. Тер баскан беттерш кус колдарыньщ сыртымен суртш, шермиген кыш ыдыстагы ашыган бидай кежеш ортага алды. Егор кежеш тостаганга куйып, Ергапидын немере iHici, жет1 жатактын6ipi Оспанньщ Жолтайына усынып eai, ыдыстын тубг кергнш капды. Сол мезетте шермендей басып, Жолтайдьщ екжабат журген келшшеп Сафура кершдг. Суйк1мд1 жас келшшек улб1рей басып, таял келгенде Егор элденелерд1ойлап, жерде жаткан Жолтайдын дэу балгасына телMiре карал отырып капды. - Йемене, сешц де катын апгыц келш отыр ма? -Солдат баради. Кайдан катынапады.-О л сэл мунайыпотырды. - Сен и Сафурашка Оксанага карайди. Сен уста болади. Толик балга уради. Ол куиггу, - дел жудырыгын тас туйдг. - Сидердг Кумыбала женешем TycKi тамакка келсш дед1, - дел жас эйел жартылай жалацаш еркектерден кезш тайдырып экетп. Айнала 6epin, олардын адам Keprici3 каракожалак TypiHe мырс етш кулиг ж1бердг. 147