Бейсенбек Е. т1

Ол терден босагага дейш сыгылыса отырган Keniuiniim ызгарлана 6ip шолып етп. Онын свз саптасынан, дауысындагы эм1рл1 каткылдыктан “ евдйп nipin де, табынаран да - мен\" деген сьщайды арк!М-ак ангаргандай болды. - Байлауын мына уш жепмнщ улкеш айтсын! - дед1 Тектурган Кабашты нускап. Эке ел1мше кайгырып, алда куншщ не боларын ойлап eHceci т у с т отырган ол капел1мде ашылып свйлей алмай, тосылып калды. - Экемнщ ансаганы Ж елсу топырагы едг Жетт езенд! 6i3re жана мекен етпек арманы-тын. Кайтпаймыз Kepi, - деп Kecin айтты Кабаштан бурын Бабаш. Ага сезш Бежей де костады. - “ Экен елее де, экецд! керген елмесш” деген екен аталарымыз, - дей келт Бабаш журесшен ж уп н т отырды. - Bi3 жетш емесшз. Эке орнына экен1ц досы бар. Кас-кабагымызга карайтын жа- нымызда агайын-туган бар. Бэр1м1з де ат жалын тартып MiHyre жарадык. Эз колымыз ез аузымызга жетп, мше. Жет(м десежздер де “ анасы бардыц панасы бар” , - деп ол енш Тектурганга сыпайы гана суык карады. - Желм козы манырай журш отыгар деген, ер жетерм1з, эке арманын да орындармыз. Ж елсу бпдщ де кутты мекежмо болар. - Адуынды анан бар, каркарадай жиенш бар сендердш1 6ip баска. Ап егей шешеге шескен Кабаш ннркшнщ куш не болар? - дей келе Тектурган “ неге ундемейсщ, mipiK” деген кей1ппен Кабашка тесте карады. Ол б1рдеце деуге ынгайлана бергенде: - Ей, Бойжаксым! - дед1 Жумакыз келегейлеп отырган белн жартылай ашып *i6epin, - жат жерде егей-кагайымызды жшктеп камней суйшип сурап отырсыц? Кудай айырмаса мен езге бапалар- дан айырмаймын. К,азба теп ш зд !? Жен бшеен вгей дер ме едщ? Сезге we К,ойшы араласты. Бойын лктеп алып жебей сейледi: -Ж е н сез балалардш, - дед1 санк eTin, Бабаш сезше iurrefi разы боп отырган ол, - Маркумныц баска агайын журагаттары да осы байламды устайды. Эумин! - Эумин, эумин, - десл кепшшйс. - Догарайык енд1 бул энпмеш. Кднку сез тас жармаса, бас жа- рады, Тектурган, - деп Крйшы 6ip езу iHire жактырмай карады. Ертещне eni денеж зембшмен кетерген салт аттылар бастаган малды-жанды кеш езеннен елп, тауга - Сапкынсайдагы Манай ауылын бетке алганда езеннщ 6epri жагасында адаскан каздай жалгыз арбалы кеш езенд1 ерлеп Jlencire карай тартты. EKi кештщ де адамдары алдагы тагдырларынан бейхабар болып, тек умгг пен50 50

тэуекелдщ ак желкенш кетергендер eni. Kyrni кещлмен Lnrepi карай ентелей туседь Жумакыз жол-женекей TeTi казасын жаман ырымга жорыган. Bipax Tic жарып Tipi жанга сыр ашпады. Жана коныста аксарыбас айтып сойып Тэшрше жапбарынбакка ой туйдь Сэлден сон арбалы кеш кумды Kecin, тау бектерлемек болып Сагабуйенге карай беттузедк Жаяу-жалпылы кештщжурйл енбей, колан коктынын арасындагы сурлеуге тусп. Бшк ескен курактан зорга KepiHin, кеШндеп калып барады. Оксананын басынан асыра кетерш, баяу булгаган кек туст! орамалын ертенп самая желге тер- белген кек куракпен 6ip ыргаккаTycin, бук1я дала тербелш коштасып калып бара жаткандай. Арба inrepi жылжыган сайын калын камыска бойлады. Енд1 олардын кай туста кетin бара жатканын сорайган узын бойлы Егорканын жогары кетере булгалактаткан дэу кара делегейшен гана ангарылды Кез ушында карайган орыс кешше жаптакгаган Бабаш пен Бе- жей eHfli Сагынайга карагыштай бердк Е й бозбаланын ой-ниетш тус1нген онын сэл иек кагуы мун екен, mirirrep де ат басын бурып Te6iHicin кап, езенге карай Kepi шапты. Кешт1н ею аптага созылган мимырт журю1 мен ауыл каралы болганнан кейшг1 жабыркаулык, сурецс1зд1к aepiicripreH жасесшр1м балалар да аналарды кере сала лек1т1п Kepi лап койды. Арт жактан тосын дуб1рге букш кеш бурылып карал, мэшсш тус1нбей танданысты.Узенгшес, тетелес ini казасына егше кайгырып, кеш сонында басы Tycin келе жаткан Койшы да селт етш, тырагайлап шауып бара жаткан бала-шаганы кергенде “ баж” ете калды да, не icrepiH бшмей кангалак какты. - Омай-ау, не кершдр еншец бейбастак! 0 й атанныц... Кайт Kepi, кайт! бзенге тусе ме-ей, булар! Каскабулактын суы деп жур ме, туте, ттзеден келмейт1н. Суга кетедьей, еншен бассыздар! - деп жаны калмай бэйек болды куйгелектеу Койшы. Койшы бурын “ бассыз” деген сезд1 ешк1мге айтып кермеген адам. Кеше гана булардын басшысы бар ед1. Enai осы сездщ аузы- нан калай шыгып калганын e3i де ангармады. BipaK “ 6i3re KiM бас болады, Текгурганга караган кун1м1з не болар” деп кеш сонында ойы - он, санасы - сан белшш келе жаткан. Осы сез енд1 тамагына кесек боп тыгылгандай ce3iHfli. Ол кешпн жарым адамыньщ Kepi лап койганын, олардын туган елге карай кашканы деп калып ед4. Эне-мше дегенше Судан eTin кеткен Бабаш пен Бежейд1, арт жакта калын кауга Kipin, анда-санда 6ip кылан 6epin, KeTin бара жаткан

орыс кеипн кергенде кец ш орнына тускендей болды. Дегенмен б 1рденеге урынып кала ма деген кауш бар. - Ой, куцпктер, ецшец, - дауысы элпндегщен элдекайда бэсечдеп, камшысын eni букгеп алып, жйгггердщ сонынан бтеп койды. - О не«, ей? - Ол шу ете калган эйелдердаусын да енд1айкын естщ . Олар Kepi шапкандардынсонынан “ суга кетед1, суга!” деп шу- ласты. Койшы дурлшкендердщ аггарын сабалап ж ур т, кошке эрен кайырды. Тектурган состиып уныз тур. Манай адамдары да ауыл жастарыньщ бул кылыгына тангалысып, ат тагшш тартыскан. - Ty6i эке орнын ана дембелше кара торы басады. Ke3i от ша- шады. Ойынын пайымы, сезшщ паркы бар екен, - дед1 Манай. - Ана сэры экеЫ рендес екен, ол да жерде калмас,-дед! шымыр денел!, орта бойлы кара шубар Токш эке niKipiHe оз nixipiH косып, сыздай сейледь - Бершщ белпрншен керем1з эл1, - дед1 тымагыньщ6ip кулагын жымыра киген енгезердей сэры жалак аткосшы Кундакбай унем1 кеберсш журетш epHiH6ip жапап алып. Ол Манайга он бес жасынан аткосшы болып Lnecin, берт1н келе сезге де yfiip боп, байдын коп астыртын icTepiHтындырып, ел арасында еркшси бастаган Бодаубай кара табан кедейдщ улкен улы ед1. Кылнлау жылан кезд1 есерлеу, api дойыр ж п г неге де болса эз!р журет!н. Манай да “ сен mipiK те б1рденен1 сезес1н-ау” дегендей сыгырая 6ip карады да ундеген жок. Онын кейб1р кикар сезш елемейтйп де сол. - Барымташыныц баласы - сырымташы деген, - деп TeKim узенг1ге mipeHin мыскылдай кулдг Кундакбай да оны костап, эдетшдегщей енкшдей кулмек боп, тазкарадай енк1ш денес!н сел- кшдет1п, ит TicrepiH акситып, жау кабагы туй Lain, жшсж K03i енд! жумылып келе жатыр ед1, каба сакал кария оны кез!мен жещ: - Токтат! - деп Манайдьщ кудасы, эр! узенп жолдасы Каукембай акырып калды. - 0л 1к уст1нде ecipin, уялсацшы, журттан? Кдукембайдын озш жек керет1нш бурыннан сезетш. Bipeyre суйкене, кыршанкылана журет!н татау конш, жандайшап кьшыгы уинн одан 6ipep рет камшы да жеген Кундакбай тез тыйылды. Манай ак бозды сипай калшылап, Сагабуйеннщ асуын иекке алды. Кеш те Манайга шесть взеннщ жайдакгау жер1нен аттарын суга салган eKi ж1пт аргы жагага тез-ак жет!п, ат басын арбага кеп 6ip-aK TipereH. Буларды Kepin Семен Тугов та K03i жасаурай Tycin, аттын делбесш тарт- ты. Марфа арбадан ыргып Tycin, Егорка мен Оксанага жаяулай 52

катарласа берген Бабаш пен Бежейдщ шекелершен кос колдай устал, мацдайларынан суши. - Спасибо, родненькие! - деп кемсевдедг Алкымын орай тар- тып алган орамалынын 6ip ушын жумарлап алып, козше басты. Шьшында да, осы жат ел, бейтаныс жердщ каска жолы калын ши мен сурыксыз кек куракты бойлап, калын кауга с у н г т п бара жаткан арбалынын ендш туганы да, туысканы осылар екеш рас. Жастар жагы 6ipiMeH-6ipi кушактасуды epci Kepin, не ковдлдеплерш xmi жетш айта алмай, бастарын томен салып уншз келедг - Tin бшетш Сага да болмады-ау, - дед1 Бабаш. - в з щ б1рдене десещш, коке? Бабаш курсшш, кош жакка карады. в зе н т н аргы бетшдеп бшк кабакта беркш булгап турган Сагынайдьщ карасын таныды. Оны Семен да кердь Ол да кункагарын жогары KOTepin, “ кош, кош” деген ишара корсетть - Идити дети, идите, - дед1 Семен ек1 жас казактын 6ipiniH аркасынан кагып, KimiciHiH басынан сипады. Жат адамнын колы денесше тигеннен кымсынды ма, жок ел- Tipi тымагы басын пысынатты ма, Бежейдщ басы-квзш тер басты. Оны сипап турган Семеннын колы да суланып кетп. Бул халыкта да сэры шаштылар болады екен-ау деп ойлады. Бежейдщ тымагын колынан алды да, Егоркага берш, онын кункагарын Бежейдщ ба- сына жэмшрейте кигвдк Ол еш карсылык керсетпей, ыржиып кана кулдь Оксана кестел1 ак орамалын Бабашка усынды. Ол жаптактап жан-жагына карап едр Марфа: - Бери сынок, бери на память! - деда. Орыс эйелдщ не айтканына тусшбесе де бетвд! cypTin ал де- reHi деп TyciHin, мандай т ер т 6ip-eKi cypTri де, орамалды Оксанага кайта усынды. Кыз “ б]ржола ал\" дегенда ымдады. Бабаш орамал­ ды калтасына салып алды. EKeyi де жедал гана KypciHin, жымия кулдь Бабаш пен Бежей ат басын музарт тауга бет тузеген кошке карай бурганда орыстар соцдарынан сузше карал, кол булгады. - Но-о-о! - деп Семен да аттьщ делбесш какты. 9 Ариасы кейде кусырылып, арындай агатын, кей жерде да- лиып nipiM-HipiM боп мамырлап баяу жылжитын езен де, б>рде жайдактанып, б!рде тж жаркабактанып келетш жагалаумен 53

катарласа жарысып отыратын каска жол да жетюзер емес. Жолдын кос таганы домбыраньщ кос шепндей тартылып, ерлеп, туп-туп калын ак шиге шредк ылдилап кек куракка сунгидк взен де, жол да катарласып, бозгыл борпан тарткан сор даланы как жарып келедк Мандайдан шакырайган кун сэске мезгипнде эуе айналып жерге тусердей шыжып, бет каратпайды. Жолаушыларга ермек боп, жол жиепнен пырылдай ушатын кус та, жолды ирелендей сумандап Kecin OTinжататын жыпан да, арба алдына Tycin ап секевдей зытатын кос аяк тышкан да жан саугалап, дамыл тапкан. Жемт1к 1здеп, айнала парлай калыктайтын кара кус та, зенпр аспанга едэу!р квтершп ап канатын калтырата кагып, 6ip орында тапжылмай турып-турып, лактыргантастай зу етш томен кулдилайтын к!шкентай куйкентайда квршбейдк Кунтабында, жатжерде адаскан каздай болып, жалгыз жылжыган ат арбалыдан баска Tipi жан жок. Жиренкасканын 1лrepi баскан аягы Kepi KeTin, тэугг басын шулгып тастап, куйрыгын ж т сабалап, ыстыктан калжырауга айналды. Адамдардьщ да иыгы Tycin, салы суга кетт келедк Анда- санда “ ананы кара” , “ мынаны кара” деп даурыгатын Толиктщ де epHi Ke6epcin, K03i жумылып маужырай бастаган. Даланын да, жан- жануардьщ да ындыны кеут тур. Кун кызганша атгы кузай айдап келген Семен Тугое та ещп камшы кетергенд! мулде сиретш, терен ойга шомып келедг Жа- пан даладагы жалгыздыкты енд! гана сезшгендей. Жаны жудеп, KOHmi жабыркау тартгы. Жузй кунге кушп, кошкылданган Марфага караса б1рде кайкайып ерге, б1рде енкейш ойга Tycin, жепазбейтш борпылдак шавды жолга манаурай, телм1ре карал келедй екен. Ол да ой устшде. Болашак тагдырын квктей шалып, киялдап отырган сынайы бар. Семен Тугов кеше гана мунарткан бшк таудын койнауына Kipin, кезден гайып болган казак KomiHеске алды. К е и т н эр Teicri, эр Mi- незд| адамдарын коз алдынан т!збектей етк1зд1. Катал да адьл, сергек те батыл ToTi армандаган жepiнe жете алмай, тагдырдын тэлкег4не rycin, жолшыбай мерт болган адам коз алдынасамалдай болыптура калды. Бшекке бшек, тшекке тшек косар нар тулгалы, ер кеудел1 адамдар буратана хапыктарда болады-ау деп бурын ойламаган- ды. Осындай адамдардан киын-кыстауда да журек AipiniHci3 6ipre аттануга болар. Жан дуниеш ак бэтестей таза, каукылдаган кара шал - Койшы коз алдына келгенде Семен езу тартып, 6ip жымиып алды. ЭзiMдеген адамга жалгыз кабат жейдес1н шешш бере алатын адамдарды да кешпендшер арасынан Kepfli. Басын бассан “ кой”45 54

демейтш кенбю, кой аузынан шоп алмайтын момын 6iprora Ондай тэр1здес суйкймд1 адамдарды да вз жерлестер1 арасынан 1здеп, осыдан 6ipep жыл бурын гана дуние салган кайын атасы Матвей карттын жанына 6ip, ез экеа маркум Серафим шалдын жанына 6ip койып та кердг Bip бармагын iuuce 6yrin, взгеден repi езш камдап журетш Текгурган да e3i туып-вскен Шапкино селосынан табылады. Осындай адамдар uirepi озып кеткен жер ауган жерлестер! арасында да бар. 0 з тагдырымен итжытыс тусш, мойымай келе жаткан ер тупгалы, жомарт журекп, дархан адам Сагынай кез алдына келгенде онык да жан дуниезд кацырап кета. Аякасты пайда болтан анызак жел жундес кеудеш мен тырыскан мандайынасалкын леп бердк Желдщ у ini, жолдын exi жагына 6ipece сиреп, 6ipece коюланаTipece вскен жас камыстьщ ызьщы, швп тубш паналатан шепрткенщ 6ipiH-6ipi жалгастыратынтолассыз шырылы - 6spi де оны элдилеп, уйкы кушагына epiKci3 жетелеп барады. Ещп 6ip сэт кез алдына аугандардын кеш басшысы катал да, жойт api кытымыр Ивен Мартынов пен Сагынай Мэдиев иыктаса келш тура калды. Семенньщ санасында да, сез!мшде бар болмы- сын 6ipi оцта карай, 6ipi солга карай тартады. EKeyi де муны езше карай икемдедк Оньщ Мартыновка карай емес, Сагынайга карай бурылгысы келедь Ат делбесш солай карай жулка тартып калды. - Семен, онын не? - деген Марфанын шар еткен даусы шыкканда гана ол селк етш кезш ашгы. К,алгып кеткен екен. Ат арба TiK жарта карай бурылып барады. - Ештеце емес, ештене емес, - деп саскалактап, сезш кайтапай берд1. - Шаршадын бшем, езен жагасына тусш, дамылдасак кайтед1. - Жо, жок. Жол тым алые. Конуга ani ерте гой. - Эке, езен жагасындагы ана 6ip шок агашты паналайыкшы, - дед1 де Егорка зкесшщ колындаты делбеге жармасты. Шаршап келесщ, дем алшы. Epi карсылык керсеткен жок. Делбен! колына устатты да, арба- дан ыргып тусш, айнадай жаркырап, ернеу1нен асардай шымырлай агып жаткан езенге кумарлана,ум1тгене карады. 0зен KiMre де болса пана. “0зен жагалаганнын ejeri талмайды” деген. Ол енд! елмес1н анык сезш келедь Элмисактан 6epi ата-ба- басы езен жагапап гумыр кешкен. “ Русь” деген сездщ ез1 ата-баба тшшде \"русло” деген сезден шыгып, “ езен жагалаган” дегенд! ангартады екен. ЛЕркеушщ кумбез1 кек TipereH He6ip мунарткан калалар мен TyriHi шудадай созылган селолар езен жагасында 55

самалдай боп турман ма. Ею кунге созылган сарыла жур)сте езен жагалай конган елдй ау сапып ка ст кылган адамдарды KepMerrri. ¥шы-киыры жок дала да, басы мен аягына жепп болмайтын езен де туп сиякты сезшдь Жолаушылар осы жерге ат шалдырып, дамыл апуды жен кор/й. Егор iHiciHертш суга 6ip-6ip тогып алып, езен жагалап балыкаулауга Kerri. Марфа тас ошакка ку агашты токсыра жагып, казан асты. Оксана арбадан тасалау жерге барып.кейлепнщ омырауын айкара ашып, аршылган жуадай жуп-жумыр аппак мойнын eKi колымен кезек-кезек асыкпай жуа бастады. Салкын су денесше тиген сайын жаны ракатка батып барады. K hImIh шешш тастал суга сунпп ке- тейш десе, сырмшез емес жат езеннен журексшедг Ол салкындап келш, aKeci мен бауырларыньщ жыргык кшмдерш жамауга отырды. Тагдырына эбден мойынсынып, ке н д т п алган, KiciHen, окырануды да умыткан тусаулы ат анда-санда 6ip секектей каргып, кек майсада ерюн жайылып жур. Семен кеудешесш буктеп, басына жастап, кез шырымын алмак болды. Сэлден сон Толик жупре басып, кайтып келдн - Мама, мама! Б1здщ Шапкинодагы Вороно сиякты мына езен де ш рш п, баяу агады екен. Балыгы да б1здшндей, мынаны карашы, мама! Ол Егорка устал берген ею улкен балыкгы желбезепнен кетерш экеп, шешесше усынды. Марфа балаларынын табысына куанып, калбалактап калды. - Мама, 6i3 Шапкинога кашан кайтамыз? - Е-е-ей, балам-ай. Тагдыр 6i3re Шапкиноны керущ енд1 жаза кояр ма екен? Оны 6ip Кудайдын eai гана бшед1. Туган жер1ц сол болса да, тамыр жаяр жер1н осы бшк таудьщ баурайы болар! Жаман ел, жер емес сиякты. Ол баласынын желкес1нен капсыра кушакгал, енкейш акеп Ti- зес1не жаткызды да, аймалап басын сипаугаKipicri.-Туган жср1м1зде жумак болса, мынадай тозакгы керер ме ед1к? 0Mip таукыметш кеп Kepin, самайын 6ipep тал ак шала бастаган эйелдан Kerinaip жана- рына жас yftipmin, едэу1р кажып калды. - Мен ержеткен сон кайтсем де Шапкинога кайтамын. CeHi, oKeMfli, Егорканы, Оксананы - бэр1нд) epTin кетем! - дел кулашын кен жайып,шешес1н айкара кушактап алды. - Тшепне жет, жарыгым, торапайым менщ,- дед! де Марфа езу тартып кулд1. - Бар, езенге барып жуынып Kenmi. Ac iiuin элденш, салкынмен жолга шыгайык... 56

Туе аулы дегеш болмаса кактама ыстык кайтар емес, кун эл1 шыжып тур. “ Yn ” еткен жел де жок. Элемнщтынысын да, кулагын да таре 6iTen тастагандай тылсым тыныштык. Жиренкаска алда 6ip жаксылыктыц барын сезгендей, кекш жш желкшдеп, арбаны врге карай ентелей суйреп келедь Кун бесшге таяй шок-шок шилер аласара сирей келш, квк май- сапы кен шалгынга уласты. Элемнщтынысы сэл кешгендей болды. Осы квцгпн арманындай болтан тау да самалдай боп жакындай бастады. Эр туста коралана калган агаш, шагын тогайлар кебейдг Сылдырай аккан молд1р булактар жишеп, мапдын да, жанньщ да ракатына айналды. Мандай тонызатар салкын жел есед1. Кара жол осы тустан екйге айырылды. Семен арбадан каргып Tycin, inrepi барып едк двнгелек i3iH коре алмады. Енд1 калай журерш бшмей састы. Жупрш арбага кайтып келдь - Марфа, ещр не гстейм13? Кай жолга тусем1з? - Кайдан бшейш? Арба соцында жаяулап келе жаткан Егор мен Оксана эке-шешесшщ жаныиа келш, TenipeKTi сузе шолып, олар да унс1з турды. - Ананы кара, эке, ананы кара! - деп дауыстады Егорка. Bspi де ол нускаган жакка карады. ©зенге карай купайтын жол шетшдеп 6ip шок талдын бутагын eKi буктеп сындырып байлаган кек шуберекп 6api де керш. Bspi де солай карай жупрдк Адам колымен жасапган 6enriHi коршай турысты. - Люданын орамапы гой, мынау! - деп Оксана белпш жулып алды да бетiне басты. Кегшшр кез1 кулкмдей жайнап мэз болды. - Из, из. Мынау Чубатаяньщ орамалы гой, - деп Егорка да куанып кетп. - Люда, туганым менщ, досым мен1н! Кыз 6ip уыс кана шуберекп кос колымен букгей кысып, кеудеа- не басты. - Люда, Людушкам менщ! Bapi де 1здеген адамын, жогалган затын тапкандай арсаландай куанысып жатыр. Оксана шешесш кушактай алып, суйш-суйш койды. - Тарт, Егорка! ©зенге карай тарт! - деп дауыстады экес! кецшденш. Барлык жаксылык та, молшылык пен бакыт та таудан кулап агатын езеннщ сагасында! Тарт солай! - Из, Купай, ак жол бере гвр! - деда Марфа. - Жолымыз болсын! - дед! Оксана шуберекп басынан асыра бупгактатып. - Рахмет саган, Лю-да-а!!! 57

Kypreni арба езенге тусш, ат белш босатты. Жерлестершщ 1зше бугш анык тускен жолаушылартым кеншд1 еда. ЕгоркаТоликп eprin тагы да балык аулауга Kipicri. Оксана агаш келенкесшде дос кызынын орамалын тззесше жайып сап, алаканымен кыртыс-кыртысын сипалайжазып, мунайып отырды. Коз жасы анда-санда шуберекке тырсылдап тамып жатыр. Сэлден сон кара карындашпен “ Алдымызда ЛепсГ’деген кершер- кершбес жазуга K03i Tycri. Ол орнынан куана атып турды. - Алдымызда Jlenci! Алдымызда Jlenci! Людалар солай Kerri. взеннен осы жерден erri. Bapi де жиналып келш орамалдагы жазуга уцшда. Шок талды квленкелеп, ас-су iuiin, элдешп апган жолаушылар сапкыннынтусушкутш отыргандаэлденеденсекемалган Жиренкаска iuiiHтартты. Сырт жакгарындагыTiK кабактан жылкынынпыскырганы естшдг Кеп узамай уш аттылы адамнын тебесi де де кершда. Yttip сагынып калган аг окыранын, KiciHen коя береда. Иен даладагы кезде- суден куд1ктенген Семен жолаушыларды бала-шагасымен туреrenin турып карсы алды. Уйренппкп эдетшше колын кеудесше койып, i3eT en i. Оты быкси жанган ошак басына шакырды. Капел1мде кез болтан орыстарды кергенде казактар да тжсшш калды. Жакындамай ат басын кешннен тартты. - Конакжай орыстар кершеда, шелдеп келемп гой, тусш сусын шгейж,- деда жолаушыпардынжасы улкеш Кэрппал астындагышубар биенщ т!згшш кере тартып, касындагы жолдастарын мыскылдап. - Жеккеш еркек екен, несш и сусынын 6epeai? - деп карк-карк Kynfli топыраш MiHin, жупынылау кшнген бадырак кез, узын бойлы тарамыс кара житг Баскан. - Мына орысьщ Аркадан келеда. Нанбасан атынын танбасына кара. MeHin нагашым - Керейдвд танбасы анау. ¥рлык мал, - деш Кэрйнал. - Аударып алайык, онда. Кэшрден тук тартсан да пайдадеген. - Кднтурткен бе,ceHi? Мундай жалгыз-жарым журпнин орыстын мыптыгы болады. Жазым кылар. -Онда дажекжатбоп Естайдын inici Ермеккекызьшайтгырайык,- flefli куакы Tin Kapiinan, жуан сэры атын умсындыра келш токтаган бойшац, сулу кара муртгы, секпш бет життке карай кезш кысып. —взгенжше енмендегенше, ез*мвджше неболайык,жлтггер,- деп жакгырмай калды кеп сез бен бос сезш унатпайтьш Естай. —Арып- ашып келе жаткан жолаушыда не карызымыз бар? - 03iMi3 куш-келж вдеп, агайынга 6erriH арын бес тейп келе 58

жатканда, мынау 6ip ынгайлы шаруа екен дегешм гой, - деп мщпрпеш Баскын. Орыс жолаушылар бейтаныс адамдардын неге даурыга ку л т , неге тез тыйыла калганына тусшбей, анырып калды. Аттылар Tc6inin калып еткелге беттедь Су ердщ капталынан кеп, Tiiaey кабактан аттары cypine ыргып, эрен еткен жолаушылар аттан Tycri. Жнтггер шалбар, шулгауларын memin. сыгуга к1рюкенде Естай Tin катгы: - Ей, жптгтер, ана арбалы мына терец Судан ете апмас, кол ушын берейнс те. Жйгггер жалац аяк, жалан бас апарына мшш, Судан кайта en i де, арбадагы сандык, тецщ min-inin алысты. Марфа баж ете калды. Балалар ит корген eimci кездежп, 6ip-6ipiHe урпие карасты. - ©й, адамдар, буларьщ не? Тастандар дереу, таставдар! Семен “ сабыр,сабыр” дегендей эйелше колын булгап, куле карады. Марфанын бул тосын эрекепен аза бойы каза болды. - Мынау кайран кылганньщ орнына кулеш гой, ayeni, сасканын болар, сен1ц? Арбадагы жукп лезде-ак аргы жагага тасып епазген элеуетп жптггеренда арбаныц дэртесш кыл шылбырларымен байлап, такымга салып, суйрей женелдк Жиренкасканы коршай Суданжузш OTin келе жаткан орыстарды коргенде казактар тацдана карал калысты. - Сушыл екен вздерь - Неге де болса кенбю халык кой. - Не 1здеп келед! екен, бул елден? - Бюнк емес, TipniK 1здеп келе жаткан болар. Казакжц-гггер1 кшмдерш min, взарадабырласып жаткандаСемен жакындап кеп булардыц жаксьшыгын калай етеудщ женш таппай, белщдеп жалпак белшпн memin осыпардьщ улкеш сен шыгарсын дегендей Естайга усынды. Беляки пысыктау Баскан кагып эKerri. Оган Кэрнпал жармасып, апыр-топыр талас басталды. Жйтггер умар- nqpnap боп, жумсак кумньщ устшде алыса Keni. Ойынга орыстар кызыктай карал, мэз боп турды. ...Салт апылар мен ат арба Тасмекенш бетке устал, ентелей ба- сып келедк Жиренкаска да аттыларга кара тартып, кекип желкшдеп, внмендейтуседк Ешюм влшеп кермеген meTci3, mekcii дала бойлаган сайын квцш куантады. Таудьщжанга жайлы салкын, коцыржай сами- яи самалы coFbin, жандуниешн кенейтш, сарайынды ашады. - Караты, айналаца, Марфа, - дед1 эйелш буШрге турпп,— арманымызга жетш, адамша o.Mipсуретш^ ныгармыз? 59

- Кайратты кол керек, бул далага,- дед1 Егорка свзге араласып,- енбеказ тунып турган жер де тул! —Ол Толиктщ аркасынан кагып- кагып койды. - Уш мужип, ат пен арбасы, тем1р сокасы бар уйге дэулет конбай кореш! - Ал 6i3 ше? - дед1 Оксана шешесше куле карап. - Кудайымыз жар болсын! - дед1 Марфа акырын гана. 10 Бшк таудан кулап, курюреп бурк-сарк агатын тау озешнщ сагасындагы yiinepi тастан каланып, 'Гасмекен аталган бекетке жете бере Естай ат басын жатак ауылындагы оз уйше бурды. Азгана уак мал мен тайынша-торпак сиятын тас арандар жапсыра каланган эр уйдщ тусында он шакты уыкпен квтере салган тоцкайма, eKi туырлыкты басы туйклчршш буылган бес-алты сырыкка жаба салган уранкай мен шацыракка т е сугыла салынган он-он бес уыктыц уст1нен туырлык жапкан кос кершдг Opipeicre камыстан буылган уш-торт каныра бар. Ауыл эйелдер1 эбшерде. Ергали кариянын белуардан казып, жер бетшен таспен кетершген мыжырайган тамынын eciri жырп-жырп ашылып, дамыл жок. Жаулыгы желпищеген эйелдердщ, кимешеп келкшдеген кемшрлердщ 6ipi Kipin, 6ipi шыгады. Еск! беркшщ эр жершен жуш шыккан, узын бойлы арык шал тас уйден сэл аласа- лау кораныц уетжде езшдей жатактар - Оспан, Шынтай,К,абдолда сиякты жутацдау кара табан шалдардыц коршауында былгарысы TwiM-TmiMакжем болган еск! куше белдпеп мойнынасапып, жугийп ап зар илеп отыр. Жатактагы тутйн Ty3yi де осы уй едт Жолаушылар жакындай бастаганда шалдын даусы да каткылдау, айкындау естшдЕ - Е-е-е, кырык пнлтен эулие, коз кырынлы сал, б!здей мусэтрще? Мал бермесен де урпак бер, о жасаган!? Естай ез уй!н!н алдында 6ipi Kipin, 6ipi шыгып жаткан эйелдерд1 кергенде жаксылыктан yMiT еткен. Kapi экесшщ налыган даусы кулагына жеткендеденеа турингш Kerri. Тебше желген куЙ1экесшщ жанына келш, аттан каргып туей. - Не болды, коке? - Кушсбала бейбак...ею тэулшболды...- деп кария кемсен- деп Kerri. Естай ентелей басып жер кепенщ аласа eciriHeH KipMeK болып 60

енкейе 6epin еда, Заманбектщ адуынды кара KeMnipi Дэметкен кес- кестеп уйге ж1бермедк - Ер адамга Kipyre болмайды, карагым! - Калай? Негып жатыр? - Естайдын кдакпнмде аузына сез туспей калды. Байырка таппай, тыкыршып Keni. - Негып жатканы Heci? Толгатып жатыр. Эбден титыктады, сорлы. Kyflipeii куш п Кудайым, Бибэтимэ nipiM 6ip кецшинпн бермесе, кайдам карагым. Естайдын басы сапбырап, Kepi шепнш Kerri. KiMre айтканы, юмнен сураганы белпшз, anri кемшрдщ жалы- нышты api жалбарынышты даусы кайтадан шыкты. - Неден дауа, юмнен шипа? Неден шипа, имнен дауа? - деп зарлап кайталай берда. Колды-аякка турмай.курдай жоргалайды. Осы мезетге тебше Tycin, ентелеп келе калган Кэршал: - Орыстын маржасынан дауа, колынан шипа! Орыстьщ маржа- сынан шипа, колынан дауа! - дед1 кемшрдщ макамына салып, ыржандай к у л т , узенп инрей Дэметкен кемшрдщ алдына келш тура калды. - Уа, тэн!р|м, колдай гер жазганды? - дед1 даусы бэсендеп. Дэметкен арбадан эл1 туспей отырган маржага карай ум- тылды. Бес биенщ сабасындай орыс эйелш, оньщ тусшбей тар- тыншактаганына карамай, дедек каккызып уйге карай жетектей женелд1. Марфа ауыл адамдарыньщ жузшдеп кайгы-муцды Kepin, танданса ездер1мен ере келген eKi жйггпн жузшдеп кули нышанын Kepin, езш1н уйге карай суйрел!п бара жатканын аса жаманшылыкка жорымады. Жорыганымен де icrepre шарасы жок. Шагын белменщ iLiii тола жасы улкешп-юшшi эйел. EKi кабыргага керетартылган ала курга асылып, былк-сылк eTin жас келшшек пзерлеп тур. Анда-сан- да бебеу кагып барып, талыксып кетедЕ Шашы кобыраи, eaai жузш тер баскан. EKi KeMnip - Оспан мен Шынтайдьщ KeMnipi - Ж1бек пен Алтыншаш eKi жагынан кушактап, йшin укалап отыр. - Он толгагын бере гер, каргамнын шыбын жанын кия гор?- деп зарлайды memeci Мешз. - Кедей аузы кер ауыз депзбе, жасаган. - О , Кудай! Жудырыктай шшаекпегий кия гер!-деп зарлайды eHeci Загипа. - Bip аягымыз жерде, 6ip аягымыз керде турганда урпаксыз калдыра керме, тэщр1м! Уй iшi ала келенке, каиырык api дымкыл. Марфа жагдайды енд| тусшдЕ Ол езш жетектеп келген кара кемшрге каткан карыи усталган санлау 6epin турган тебенек терезеш аш дегендей белп бердЕ Уй шпндеплердк eKi кемшрден баскасынын бэрш Typin ай-

дап шыкты. Маржадан 6ip умгг куткен олар iurrefl наразы болса да карсылык бшд1рмей, уйден сытылып шыга бердт - Бет1м-ау, мынасы маржа гой,- деп белiне бунда жш байлап, уршык кыстырган Эапмбектш кара KeMnipi Tarri ернш Ticren, бетш сызды. - Естайжан лект1рд1 кайдан тапты екен? - дед1 Басканнын шешес! Кантбала самай шашы урпиген упелектей гана аккуба кемшр. - Кайдагы лект1р, орыстын. кушынашы сиякты гой,- дед1 кердендеген енгезердей бака мойын, былшык квз сэры катын. - Сорлынын юшпгш орыс Kecin, баласы кэтр болатынболды-ау,- деп бетш шымшып сыбырлай сейлед! аузы омырайган, элп кара кемпйр. - KiMболса да аман туса екен, - дед! оны жактырмаган жастау 6ip келшшек - Корпналдын эйел1 Калимаш. -9 m ip ушчдк шыгармадымынды,-дед! шынтагындагы шуйкеа иттщ басындай толык уршыгы бар Сэрсенбайдьщ KeMnipi Кдтша, - колымыздан келсе ею куннен 6epi ай карал, жулдыз санадык па? О Heci-ей, зд1ре калгырдын! Кщдйгн 03iM кесем! Осы мезгшде сыртга журген Семенга Марфа: - Семен! Дай огня? - деп дауыстады. Семен ютщ мэнюше TyciHe койды. Ол дэу сандыкшн тубше, эйелшш всю кейлегше орал. Tipi жанга керсетпей салып койган Митька Чубатыйдын берденкесш тез тауып алып,терезетубше кедщде аспанга карайатыпж1бердт Осысэтп кутш отырган эйел Кумюбаланын белш капсыра кушактап, кысып- кысып калды. Сырттагьшардын не болганын KiM 6LiciH, уйдеп ею кемшр eKi жакка кулап калды. Шар ете калган сэбидщ жарыкдуниеге жарсалганалгашкыащыдаусы ecriaoi. Шагьш ауыл кумырсканыниле- у шдей кужынап, шулапкетп. Жабыркау, жылаулы кабактаржайрандап, кара тунек турсщт Бар дуниенщ K63i шайдай ашылып, кулиа какгы. Шеге мен топса бггкен тугел босап, былк-сылк еткен есю кисык есш сыкырлай айкара ашылганда: - Cyfiimui, Суйнпш! - деген куаныш пен умггке толы дауыстар есплда. Ергали карияныц сакалынан апты тарам жас атып, мандайы шып-шып терлеп Kerri. Бар алемнш ыстыкгыгьш енда гана сездк EciK алдындагы турган жн-птерге карай беркш, енгезердей сары орыска карай шапанын, белдитн шешш лакгырды. Жлгптер шал юимш жерге туармей кагьт-кагып алды. Кэршиалдынкамшысьшынбасынашалдын 6epKi iniHoi. - Ей, шал! ©3iHe aiaieMfli, балаца карындасымды 6epin, жеттске 62

таяп, жер т!регешнде ершнд! жйитш отырган менщ тещм ecici борце емес? - деп 6epiicri жездесше карай кайтара лакгырып ж1берд|. - “ Бас ки1м - киелГ деген, жер-кекке сыймай жаткан дэулетш басыннан ушып кетер, ие бол басына! Баласынын сезше суйсшген Кабдолда ею иыгын селкшдете кутил. - Оу, карацтарым! Ак туйенщ карны жарылды. Кемшнии толып, жыртыгым жамапды! К,алагандарынды ал. - Невд1 6epeci«? Жалгыз бузаулы сиырьщнын, бес койьщ мен Естайдын астындагы жаман торыдан баска Tirepre туягын. жок,- дед| Басканнын экеа Сэрсенбай. Онан да мына ж тт ге р кудаларьщнан сушили сурап келсш. Агалары карындасына 6ip-6ip калжа экелер, - деп ед|, жйтгтер бастарын ш есть Жшттер былтырдан 6epi жайлауга шыкпай, eTeicreri eriHiHe карайлап, Сайжолды ерлеп Тэукетаудьщ жотасына рана шыгып отыратын кудандалы ауылга карай ат басын бурды. Сол кун1 кешке ак туйенщ емес, ею кектщ карны актарылып, аллдехана болды. Жакын ауылдардагы агайындар мен кудалар саба артып, уст1не калжапык мал сапыл, артынып-тартыныл сыйлы Шшде тойыныц сыйлы конагы орыстар болды. Марфа юндпс шеше ретшде ырым-жырымды мол алып, жас босанган эйелдщ жаиына отыргызылды. Сол yftaeri ен жаксы тесен ш ею буктелш, кщдак шешенщ астына салынды. Кумкбалага усынылган бар жылы- жумсакка ортак болды. Семен Туговты шапдар т о р те шакырып, орталарынан орын 6epicxi. ¥ л ы осы ауылдын улдарымен, кызы кыздарымен араласып Kerri. Кудалар жагынан келген сыгырайган сулы кезд!, аузы шуршиген шуйкедей сэры жалак кемгар уйдеп орыстарды кезбен тугендеп, кепкен курайдай сук саусагын дамыл-дамыл бетше апара бердь - Бет1м-ау, мына орыстары Heci? - деп ерши сылп-сылп етюзш, он кезш жыртита бетш у з т - у з т алды. - Тиыш, кудаги! Кумкжаннын жанын алып калган осы орыстар дейд!, - деп конакKeMnipfli«6ipiоны сан жагынан 6ip нукып калды. - Байгус, Ергали мен Загипанын тебесз кокке ж етш отырганы осылардыц аркасы. - И-и-и, не жок екен осы кемшрге, - Кэршалдын келшшеп Калимаш жактырмай калды. - Не дейд1, мына жаман кар? - Акырын, орыстар есНп кояды? - дед! Калимаш даусын бэсендетш. 63

- Ec-rice кайтейш, эд^рем кал. Булда Kicire акыл айтатын бопты- ей? - деп KeMnipакшан ете калды. Онан жаман свз ecTirici келмеген Калимаш турып Kerri. - Е-е-е, байгустар-ай, э, - деп тагы 6ip KeMnip иепн flip-flip enmfli де, астынгы ернш шошайтып, орыстарга карай мерный тыжырынып койды. Ала тек дастаркан жайылып, жана шскен ак бауырсак, саргая томпиып шскен токаш шашыпып, ежлгей мен курт тегшдг Кумкжан босанганда садам деп, тыгып журген карыны басталып, сары ала тостагандарга толтыра салынган сары май мен МеШздщ кызына экелген, ауызга салса yruiin, енешке карайe3i кететш дэмд! женп эр тустан койылды. Сыйлы конаккаболмаса жепшендшщ аузынанта- была бермейтш муздай кегишр кесек кант шагылып, дастарканнын устше шашылды. Мосыдан жана Tycin, шумепнен бу аткылаган аукымды жез шэупм мен осы ауылдагы жалгыз самаурынга коса неше турл! ipmi-уакты кэрлен кеселер, есю курсаулы кеселер, шагын сырлы тостагандар к!рд1. Жер кепешктер yfliwre де, ауызуШндеде кайматы коме катылган ыстык шайлы кеселер 6ipep терлетш кайткан сон гу-гу свз, даурыкпа энг1мелер басталып Kerri. Кемшрлер мен егде эйелдер жагында “ Кумюбала бейшаранын, onreyip Бибэтимэ rripiM жар болып, сонан сон мына орыстарды Кудай тагалам кез кылып, кол-аягын аман-есен бауырына алганы\" узак-сонар энпме болып жатты. Жас келшшектер жагы Кумнбаланын толгак успндеп кейб1р кылыктарын айтысып. сыкылыкгасты. “ Баланын KinairiH есгмтал орыс Kecri, Кумк:баланын “томырганы май, тонкайганы ул болар” дести Шалдар мен жасамыс еркектер жагы биьшгы KyHHiHсынайын, шагын да болса епндершщ 6iTiK шыкканын свз кьшып, “ аузы- мыз толып отырган осы ак бауырсак пен сары токаш, сол жер тырнаганымыздын аркасы” дести 1Шркш, мына орыстын *Y3i кылпыган тем1р сокасын танына тюагаш та тимеген осы ешрдш тынына салса, бар аймакты карык кьшар еда, дести - Естай мен Кэршапын малды агайындардан не тындырып кепт1? - деп сурады бip шал. - Орак кезж де куш -квлш карайласатын боп па? - flefli екшнпси - Отырыкшы бол десен кенбейди ездер1 егш екпейдй куш-квлш сурасан, азын-аулакTyciMiHiHтен жартысына ортакболгысы келедй- 64

дед! е с к жакта шай эперш отырган Кэрш ал мен Естай аксакалдар сурагына жарыса жауап 6epin. - Y штщ 6ipiHe келйгпк. Астык Terinin калааы, амал канша. - Сауын беретш болды ма? - дед1 Сэрсенбай кария. - Булдап, эрен Keaicri, - деш бауырсакган аузы босамай отырган Баскан, уртындагысын кемейлете шайнап. - Каптарын да кагып- сшюп дайын отыр. - М-м-м, “ агайын бар болсан коре алмайды, жок болсан бере алмайды” деген осы, - дед1 Кэр1шалдын SKeci Кдбдолда uierip. Орыстар эрюмнщ аузына 6ip карап, жалтактаумен болды. Тамак iiuin-жеу, отырыс-турыс, свйлеу-кулу мэнерлер! ездергае тосын хапыктьщ эр кимылын калт ж1бермей, тандана api тосыркай карасады. Кеселер 6ipinen сон 6ipi тенкершп, дастаркан шет! кайырылып, уйыган, сыздаган, KeMipreH аяктар созылды. Экпме 6ipa3 кызып барып саябырсыган сон долга су куйылып, дастаркан кайта жайыл- ды. Шагын-шагын агаш астаулармен табак тартылды. Эр тустан пысыкай яигптер кындарынан пышак суырып, ет турауга Kipicri. Мушелi суйектер вз женш тауып жатыр. Осы уйге KipreHexi бастьщ 6ipi осы уйдщ кудасы, Кушсбаланыц axeci шрадар Дэулеткелдне тартылды да, 6ipiH Кабдолда тер жакта отырган Семенга усынып еда, ол ею колын TeciHe койып, азар да безер болды. - Э-э-эй, орыспысын деген, - дед1 де басты ауылдын взшен кешнл улкеш Сэрсенбайга усынды. - Саган да бупн есе тид1, ал басты! - в зщ ал басты, менен 6ip итжейдеш бурын тоздырдын гой, сен албасты! - деп калжындады ол да. Exi шалдын купагы калкиып, Tici аксиып, уылжып гнскен бас­ ты apbi-6epi HTepicne салганына Семен кызыга карап отырды. 0 3 i uiecin келген кошпещп казактар мен мына отырыкшы казактардьщ ет жесшдеп айырмашылыкты ангарды. Кешпендшер етке камыр сапмай жейда. Ягни оларда мал кеп те, нан жок. Ал отырыкшыларда ет аз, сондыктан етке камыр косып жейдг вйткеш олар епн салады, астык бар. Еттен repi нанныц болганына не жетсш! Уй толган адам тугелдей астауга бас койды. Эр жерде кеюрей- ген орыстардын гана басы кершед|. BipaK олардын да ауызда- ры малжандап отыр. бздерше тиген eTi мол суйектерд1 каужак кылады. Жагалай жас сорпа журпзшгенде тун асы таянган еда. Се- 65

мен тыска шыгып, ат жайгауга асыкты. TeMip шылапшын мен жез шэупм колга су куя бастады. Семенга тыска шыгудан енд1 ум1т ете бергенде той басталып Kerri. Терден темешрек отырган егде эйелдер мен кыз-келшшектер жултасып алып, “ Сэрсенб! сэгп кун! той жасапсызга” басты. Тойбастар берипп, ырым-жырым аякталган сон тывдаушыдан влек айтушылар кебейдБ Bipirin айткан эн емес, жуптаскан эйелдер мен еркектер карама-карсы жупюп отырып айтыска кетп. Кездерш бгрде ашып, б1рде жумып, узак-сонар “ ахаута” салды. Б1реудщ дау- сы сызылып, 6ipeyiHiH даусы кырьшдап, енд! 6ipiHixi шырылдап, кейб!реулер1 кужщдеп - неше алуан дыбыстар шыкты. Бараздан сон терде кисая-кисая жаткан шалдар мен кемшрлердщ алды пысылдап, кейб1реулер| корылдауга айналды. Айтыскан адамдардын жуздер] балбырап, кездер1 жайнап, лэззат шырынына канып, бул дуниедеп барлык корлык пен зорлыкгы умытып, дэл каз1рг! тагдырына дэн риза болып отыр. Орыстардын кулагына неше турл! эуен, неше килы накыш ке- ледБ Семен 6ip сэт жаздын жайдары кешшде бакалары неше Typni эуенге салып кулак тундыра, шуркырап жататын туган деревнясы Шапкиноны еске алды. Кецшшщ кек донеш езш осында тастап, жан дуниесш туып-ескен, axeci жйтг шагында жалан аяк 6ip жаз балшык айдап, енгезердей етга тургызган, кокиган камыс шатырлы уйд1н алдына экеп топ enci3fli. Ертен куншн аптабына кактапып, жол журетш адамдар 6ip сэт болса да мызгып алганнан кудер y3in отырганда тауык шакырып, атып келе жаткан арайлы таннан хабар бердБ Сонда гана уй шпнде козгалактаулар басталып, айтыскандардын женшген жаты женген жагына орамал-сакина ырым 6epin, ел тарауга айналды. Орыстар да кепшшкпен 6ipre тыска шыгып, кеюрек кере дем алды. Тау сагасынын кэусар ауасын кушырлана жупы. - Неткен таза ауа ед1, - дед1 Семен терен дем алып, даусын шыгара узак кершдБ - Эке, осында калайыкшы? - дед1 Егор жагын кере 6ip есшеп алып. ©те сулу жер екен, су десещз суы мол. Жер1 кандай! - Иэ, жер1 кандай тамаша! - 0K eci баласынын niKipiHe косылатынын ангартты. - Адамдары да жаксы екен, - дед1 Оксана. - Ей, балаларым-ай, вз адамдарымызды табайык та. Бул далада жалгыз жур!п не табамыз? - Jlenci де аса алые емес сиякты гой, - деп сезге араласты Марфа да. 66

Орыстар кундеп эдетшше арбанын асты-устше койындаса- койындасажатып, дос-жар ауылда еш нэрседен куд к алмай, уйкыга алацсыз Kerri. 11 Жер ауып келе жаткан орыстардын ен сонгысы жана коныс- танушылардын Jlenciaeri ояздык кенй-кон баскармасыиыц ексел1 агаш уйшщ кек какпасы алдына келт ат тумсыгын протеиде кун екпдоге таяп калып едк Батуга карай енкейген кунмен 6ipre умгг отыньщ да б1ржола сенетшш Семен ед^рейген жирен мурггы, кауга сакалды, бш к кез, салпы epiH, жуан орыстыц кабагын кергенде-ак сезд(. Ол табалдырыкты нык аттап, делегейш долина алып, иш п сэлем бердь Келген шаруасын байсалды баяндады. Шагын стол мен орындыкка зрен сыйып, кызара бертш отырган бастык букш денес1мен селкшдей кулдг - Кашантаусыласындар, сендер-ей? Кангып, жумак 1здейавдер-а, а? Йемене, Тамбовта астьщнан су шыкты ма? Помощиктерге кызмет еткшерщ келмейдкОздерщ кожа, ездерщби болгыларын келедк э? Былай карачдар-ей? Мына болашак помещиктердщ турш!—Оньщ сейлеген сайын ryci суып, K03i еж1рейш Kerri. - Борще 61рдей жерд1 кайдан апамын? Айтшы, кайдан аламын? Билетныйлардьщезш эрен орнапастырдык- Уезде каз1рж ерсв мынга тартар тутш бар. ©звдей уш мынга тарта мужык батрак болып жур. Жаптанды жалпагынан басам деп келд!ндер ме, сендер? - Жер алу кезег1 кашан келед1? Бала-шагам кеп ед|, 6ip ынгайын келтip, барин? - деп жалынды, жалпайды. Анау ж1б1мед1. Управляющий сурлана калды. Семен Туговка сустана карады. Осы немеш байкап алайыншы дегендей, тес т е назар салды. - Уш жыл. Бес жыл! G.Mip-баки KyreciH- Киргиздардан жерд1 тартыпала-апа болдык. Ешй »epi мен мапына тшссец - yftinai вртеп, казан-ошагынды шагуга эз!р. Сен Kyurri болсан, солардын жерш езщ тартып ал! Сейт те коныстан. MiHe, сонда нагыз жер иесше айнапасын, - ол ею алаканын кен жайып, тагы да теарейе карады. “ Мысыкка ойын керек, тышканга вл1м керек” деген осы екен-ау, неЫне жетюш куледь Эрине, бул жетюпегенде юм жетюещ? - деп ойлады Семен ш шен. - 03reHin соры устше ез бакытымды капай орнатамын, барин? - Мына цлркшшц эдшетпсш карай t >р? Майданнан кайткан

солдаттар мен шулгауын суйреткен мужыктарга эдтет уйретш журген юм-ей? Жогалт, кез!ндН Семен шугыл бурылып бара жатыр ед!, дерем дауыс кайта шыкты. - Ей, акымак, сен уинн есепке торпай тура ма? Экел, есепке алам. Ол Семен Тугое усынган кагазды apbi-6epi керенау аударып карап керд1 де: - Бар, ана Васькага!- деп eciicri столга карай кисайта нускады.- Он куннен кейш кай селога барып, KiMre батрак болганынды дереу хабарла! Баланды эскерге, кызьнкы куйеуге эз1рле! - Ол тагы да езше-ез1 разы болып, кенкшдейубукш ауьцзденесш козгалта кулдь - Кете бер. Жерлестерщ де Ketfi бытырап. Семен Тугое талайдан бергйарманы сагым болып, жаксы у м т кермек татып, шорт у з и т , арбага басы салбырап эренжетп. Онын злем-тапыракболган бет пншнш корген бала-шагасынында ерекшп келген KOHUiaepi су сепкендей бвсылды. Семен жирен сакалмен бо^ган эцпмеш эйелше шолак баяндап, унсю отырды. Калтасынан кесетЫн апып, шылым орап, темею тутш ш будакгата соргыштап,' тукырып калды. Балалары экесше аянышпен карал, жым болды.' / 1 - Ещн не icreftMi3? - дед1 Марфа сэлден сон. Ол да куйеуш аяп, акырын тана сейледг Epi ундеген жок- - Эке, Kepi кайтайыкшы, j дет Оксана. - Kepi кайтайык, - дед! Егорка да жарыса. - Кайда, Шапкинога ма? - Естайга, Тасмекенге. - Сагынайга! - дед1 Марфа. - Отырыкшы Естайга барайыкшы дегендерщ 6ip capi, балала- рым. Сагынайга барганымыз жаксы-ак болар еда. BipaKол кешпещн OMip кешедь Б1зге онын eMipi кол емес.Оньщ e3i де жер ауып журген адам. - Ат басын Kepi бур! - дед! Марфа ершщ ойын тусш т, - ещц кудайым Тасмекендеп жатактардан жарылкасын.

ЕК1НШ1 ТАРАУ Алатау бектершдеп мал-жанга жайлы, шырайлы да кен алкап - Салкынсай. Манай жайлаудан тусе конып, кашан сэры тап болганша ipre аудармайтын колайына келген ежелп кутты конысы-тын. Т ел асын осында берпздд. Астын дакпырты шыгандал шыгап, шалгайга кетс1н деп Садыр мен Матайды айтпаганда, Тетш щ Аркадагы ез журты мен нагашы журтына, Каратал мен Кексу бойын, Балкаш eHipiHмекендеген Жалайырдьщ, Алакел манайындагы Кдракерейдщ ип жаксыларына уш ай бурын сауын айткызган. “ Манай Аркадан ауып келе жатый жолшыбай мерт болтан досына ат шаптырып, ас бергел1 жатыр екен” деген дакпыртка желжкен, ел таныган, жер кермек, ез1н санатка коспак боп тыраштаган ат-шекпеш тузулер де аска карай атылды. Тетщей арысынын Шубартаудан, 0теш бастаган агайын, Акжаркын бастаган нагашы журт болып жуз каралы адам артынып-тартынып келген. TeTire ат шаптырып, балуан салып ас беру Манайдын мэртебесше мэртебе, дацкына данк косты. TirinreH уй, аткарылган кызмет демесе, сойыс малы, тогыздатып тнтлген турл1 ат бэйгесшщ, балуан курестщ, баска да жен-жосыктардын бэрше Тетш щ K63i Tipiciime лрнектеп жинаган денгелек кана дэулетше жумсалды. Аска деп TOHipeicreri елден, агайын-туганнан келген кеп мал бай малына барып косылды. Ас беру агаты да езше raecini екенш тусшген Манай асты кенже улы Есенгелшге баскартты. - Дес алар, мэл1м болар 6ip жерin осы. Астын асабасы езщ бол, - деп карт эке улына салмак салган. Жасынан зерек ескен, ел баскаруга, дау-шарга араласа калган ол эке сезшщ ушыгын тез таныды. Эке ойын деп басты да 1ске белсене, бел шеше KipicTi. Буйен - Аксу ещршде бурында осындай улкен астар болган. Ол астын 6api де бай улдьщ беделд! экеге, немесе букш рудын мацдайындагы ип жаксьшарына берген астары-тын. Ал Т е п асын дуШм журт “ достьщ доска кайырымын, Манайдын Hci казакты жатсынбаганы, 61лripfliri” деп дэр1птестг Астын тэртш-тагылымы мен жен-жосыгы, сэулет! мен cam, 6api де “ 6uiiiai, эке корген улдыц icKepniri” деп мадактаган. Бас-аягы 6ip аптага созылган ас кундер1 елден ерекше, жургган белекше кутшген оцшец ип жаксылардыц ортасында келдей келмген би сангырлай 3Mip Gepin, жон сштеп, кунд1з-туш аттан туспеген улына дэн риза болып, Алласына сэн мэрте тэуба келт!рш отырды. Елдщ ендцт туткасы е:ймен тетелес, »

жер ортасынан ауып калган д1мкас Турыскелд1 де емес, осы Есен- жанымда болар деп туйдь Манайдьщ туша максаты тек бул гана емес-ri. Ол етекке тусе втетш болыс сайлауына да аса шабылып-шашылмайды. Бул ешрде Манай эулетшен асып, болыстыкдэметержан эл1 бой керсеткен жок. Ел баскарудан жалыккан, шаршаган кездершде орыс улыктарына коз кылып, болыс жезлш ашса алаканында, жумса жудырыгында бо- латын старшин, бнлердщ колымен апарып улкен улдарынын 6ipiHiH мойнына кипзшре салды. Биылгы “ бакыт кусы” осы Есенкелдшщ басына конгалы тур. Манайдын есьдеры кузде К,апалда ететш сиязда болып efli. Оньщ дау-шары, айтыс-тартысы аса мазаламайтын. Сиязга тусетшдердщ ездер1-ак онын атак-данкын жамылып, узынга ешш, кыскага кепн Ж1бермейдь Гэп баскада. Кектемде осы вщрге жолы тускен орыс meHeyHiri Манай тершде сапар кесемен сштелген сары кымызга кызара 6epTin, желшшп отырып: - Ак патша агзам урпагы такка отырганына уш жуз жыл тола- ды. Соган букш орыс патшалыгы алдын ала кызу эз1рленуде. ¥лы тойгабукш империядандворянньщ дворяны, ханзаданьщханзадасы, генерал-губернаторлар мен ен жогаргы шендер гана шакырылады. Мундай бакыт кусы буратана елдерден саусакпен санарлык кана адамныц басына конады, - деп плренген. Шынында да, - деп ойлаган Манай да, - абырой-атак та, шен- шекпен де солардш-ау. Басканы былай койганда ‘‘Патша тойга шакырыпты” деген атакты он-он бес мыцды айдаган байлардыц e3i букш мал-мулкш 6epin, сатып ала алар ма? - Жетюудан к1мдер барады екен? - деп сыр тарткан ол шенеу- - Семиречьеден!?—деп еж1рейе каллы да, мандай Tepid жиыры- ла туст1, - букул кергиз-кайсактан десен ше? Ол сэл ойпанганболып мангазданып отырды да, - муну исти оязной генерал-губернаторга, ол патшага айтат, - деп квз1 боталап, сук саусагымен жогары жакты, сепз канат уйдщ кен шанырагын нускады. - М-м-м, - деш де Манай тына калды. Мше, содан 6epi де 6ipa3 уакыт erri. Сияз да таялып келед1. Кексеген арманга жету уш1н байлыкка байлык, данкка данк косу керек. Атак десе атак та бар. BipaK сол атагын отбасы, ауьш арасы емес, рудан-руга, елден-елге тарап жатканы жен, деп туйд1 ол. Патша тойына казак елшен саусакпен санарлык кана адам ба- ратын болса, ол адамнын тагдыры ояз бен жандаралдын колында 70

болса, соларга, б уки Жетюуга, nci казакка суймещн адам болып кершгеш жен. Солай болды да. Астан тараган журт 6ipai eKi, eKini уш eTin эKerri. Бэйгеден аты келген Суаннын Станбек болысынын беспе ж1птгер1 байгеге косылган жуз елу каралы сэйгул1ктщ тен жары- мына жуыгын Тайбуырылга жетегабыл гып дэр1птеп, солардын бэр1не шан керсетпеген Акбозды Fa3ipeTi Галидыц дулдул1 емей, немене десть Бапуаны бас байге алган Каракерей жагынын езеурш жттгерй казак-калмаксогысында батыры мерт болып, елше кайта алмай, осы ешрд> коныстап калган, Ka3ip eKi жузге тарта уй болган Адайдын бапуаны Кдйролланы арыстандай айбатты, жолбарыстай кайратты кылып сомдап, сондай жойкынды алып урган Бакыржанды eHfliri ер Кабанбай осы десп. Айтыста акыны женген Кексу бойындагы Жапайырдын асшы- лары езге рудын акындарын аскактатып алып барып, солардын ец мыкгысы, жез тавдайы Садырдьщ Сэттшш женген Жэпек акынды нагыз кум1с кемей десть Астын езге думаны, ас-суы, сэн-салтана- ты - 6api де жер-жерге баданадай болып барбиып, элденеше ecin жетш жатты. Кереген зкеюн дегеш болып, Есенкелд1 Mspre6eci тым аскактап, жогарылап Kerri. BipaK Манай ак патшаньщ мерекес1не барсам деген арманына жете апмады. TeTi асынан кеп узамай, азгана кун ауырып, дуние салды. Жыл уагында оган бершген ас та Жетюу ещршдеп ен атакты ас болып efli. Экеге ас берген улкен улы Турыскелд4н!н атагын да Жетюудан асырып, букиг казак миллэине эйгшед1 де, Манайдыц eKi иыгын жулып жеп, аласурып келе жаткан Kiuii улы TeKimTiH eciMiH кемеск1 калдырды. BipaK онын ел баскару - зк1мшш1к жумыстан аузынын салымы болды. Сол жылы кенже ул болыс болып сайланды. Манай eniMi Буйен - Аксу ewpiH каптай жеке-жеке ауыл болып дербес отыратын, малы мен жанына жеке-дара билж жург!зет4н айелдер1 мен солардан туып, ер жеткен балаларынын арасына сызат Tycin, сыздап келе жаткан бэсеке мен бакталастыктьщбп'еу жарасын ушыктыра тускен. Bip биеден ала да туады, кула да туады. Бай улдары мен немере- nepi iniiHeH ер жете келе дуагер KicLniicrici де, жылпосы мен MeKepi, куйрек нокайы мен жуан жудырык зорлыкшылы да бой керсете бастаган. Солардын алды эке байлыгы мен дацкына мастанып, шырт TyKipin, y3eHri uripeyre айналган-ды. i 71

БайдынАйша бэйбшеден кейшп эйелдер1Энидамен Сагиланын келшшек кездершен 6epri жаулыгы желкшдеген кундеепк еш лендш п вида Есенкелд1 мен Темшке бастыц сакинасындай ауы- са бастаган. Ызбарлык aMipuii экенщ квз1 Tipicimie жарык дуниеге шыгуга TeciKтаппай, буйен тубшде шурылдайтында коятын. Экенщ беттопырагына шеп шыккандада бул дерт жарылмай, сыздап бакгы. Ещц мше, Манайдан сон т а п н алган Айша бэйбше де кеп узамай дуниеден кайткан сон шиканнын аузын жулып, канды ipinm агызган Салкынсай окигасы болды. Казак гурпы эке конысын улкен улга мирас етедь Д1мкас эр! дшдар Турыскелдшщ шурайлы коныста заукы болмады. Одан баска перзенп жок адуынды бэйб!ше K63i TipiciHfle улкен шаныракты баскага билетпедь О дуниеге акыл-eci дурыс болып атганганымен, ел салтын устал, экенщ мал-мулю мен жер-суын “ анау сеш кГ, “ мынау ceHiKi” дел баска ауылдарга белш бермей, белшектемей Kerri. Элде ipreci белек болса да жол улкен улдыш дел езгеден repi езше тартты ма, airreyip бакылдасу сэтшде бул жаты назардан тыс калды. Эке малый улдары дау-дамайсыз-ак белгске салды. BipaK “ Салкынсай мен ш ” дел ашык айтуга ешкайсысынын батылы бармады. Келер жылы кектеуде тунып турган Салкынсай табанына уй Tiruiin, ауыл конган жок. Турыскелд1 жылдагыдай Буйещц сагалап, жогарырак барып ез конысына конды. Есенкелдшщ де коламтасы суымаган эке журтына конуга дэы бармай, отауын сайдыц кабагына экеп, умсындыра Tiicri. Онын кас-кабагын, ic-кимылын басбагып ацдып отыратын Теюш те сейтп. Сол кезден бастал кектеу мен куздеу де сайга ек! жактан m iне кону эдетке айналган. Сай таба­ нына тускен мапда береке болмады. EKi ауылдьщ итше ырылдаскан алатаякгары суатка тускен, кулай жайылган малга курык устше курык сап, маза бермедг 9cipece, кымызга ж ел т п , екпелерщ жел кеулеген Теюштщ абызындагы ез1ндей езеуреген Кундакбай бастаган соткар жнггтер! Есенгелдшщ малшыларын сабап кетш, сойылга жыгып Kerin журдг Биыл Есенкелд1 ауылын жайлаудан ертерек Tycipin, кытымыр да дуниеконыз iHire “ ал,не icrep екенсщ” дегендей, агайын 6ip-6ipiHe киыспай, кызгыштан корыган сай таба­ нына кондырып, ез отауын эке журтыньщ дэл устше тжюздк Т ек ш кеш! Салкьшсайга 6ip кун кештетш жетп. 0 з думаны, ез ырду-дырдуымен сэшй де салтанатгы келе жаткан ауыл жьшдагы конысы Космола тусындагы жакбар тасты HiHre - Кемейастына карай ойыса бердг Осы тустан сай ерге карай Алатаудын мэщ-i 72

музарт шындарына карай врлеп, сан-салалы сайлардын 6ipi боп ас- панмен ттдесш кетед1 де, етекке карай алаканын кен жайып, далиып барып, табан астында сиырдын буйрегшдей буьштык-буылтык боп таргылданып KepiHeTiH адырлы Коныртауга -прелетш. Былтыр Твкйи Турыскелд1ге: - Жол Ыздш, Салкынсайга неге конбайсыз?- деп тагы да свз тартып керш efli, ага дшдарлык niuiiH танытты. - Киел1 коныска дэтщ бармайды екен,- деген де койган. Оньщ бул керенаулыгы калган агайындар арасындагы коныс тапасын онан ары е р ш тп , 6ipiH-6ipiHe ала квз кыла туст! BipaK Турыскелдшщ эке мансабын колга алу ниет1 жузеге аспады. Сайды сурап, кейшп ш терш щ ешкайсысы муньщ алдына келмедк Жайлаудантуеш келе жаткан Твюш сай табанындагы шогырлы ауыл мен каптаганжьшкыны кергенде iuiiHe пышак айналмай, унем1 канталап журетш саргылт кез1 онан бетер кантапай Tycri. Тш-тж, кол токпактай гана Keyin калган денесл cipecin, пушык мурны кусырылып калды. Kecin алса кан шыкпайтын, сакал-мурттан журдай жылтыр кара шубар 6eTi Tyririn Kerri. Астындагы жалы т1зес1не твплген, куйрыгы жер сызган eciK пен тврдей Kep6ecTiHi елж сапты сарыала камшымен сауырына тартып-тартып т б ер д 1 де квштен едэу1р кейшдеп келе жаткан жылкыга карай шабаженелдг 0зег1н ертеген ызадан ауылдын калай, кайда конатынын нускауга да муршасы болмады. Бул кемнпщп болган icTin бэрш шггей угып, Kyfiin турган, кеип-кон т ап ш н ЭЛ1 де колынан шыгара коймаган, тыгыршыкгай ак сары, кен мандайлы oTKip кездк элi еш де, кайраты да тая коймаган Сагила толтырды. Онын саргыш жуз1 тотыгып, жак жуш ypnHin, кыр мурны делдид1 де, жагы солып суала калды. Кысыктау квк квз1 6ip сумдыкты бастардагы эдет1нше мулле жумылып Kerri. Таяп калган 6ip кесапатгы сезген келш-кепипк, кыз-кыркын, ауыл адамдары тугел онын твщрегше ушрше калды. Кеш эп-сэтте-ак жарга согылган агын судай yflipme ошарылды. - Tycip Keurri, сайдын табанына! - деп санк ете калды улкен келпи Тансыкка. 0з келбетше 03i суйсшш, жуан жерден шыкканы, атакты 0неке кажынын кызы eKenin бупдай журетш бэйбпне капел1мде ту сыртынан шыккан ащы дауыстан селк ете калды. Бей- маза, адуын енеге дагдарлы эде^мен жактырмай алара карады. Айшанын K03i TipiciHfle-aK Кыдырбекке караган ауыл Манайдын eKiHuii afteni - внипаны ideiniri, корнп-колацга он HHeri ушш туйенн сакау Жэыбайдык ортаншы эйелд1 \"Бэйшеше” fleyi себеп болып, “ Бэйшеше” аталып KeTin едк Бурын Айшадан именетш Сагила

токал emu Энипамен бакталастыкка анык кетш, улкен деуге дал бармай, езшщ сом денесше балай “ Шон бэйбнпе” деген атты ауыл адамдарына кушпен тана бастаган. К,апел1мде “ Шон бэйбйпе” ау- зына туспей калган 6ipep малшы-жалшыны кыбын тауып сабатып 6ipep хунт тепкшеп те алган. Казак гурпында “ телелес байбшю” , “ шон бэйбйле” деген атакгар болмаса да, кундеспк дерл бул ауылда осындайда “ катындар лауазмын” болдырып едЕ Сагиланьщ бул жолы даусы тым катал, жангыршактана шыкты. Токырап калган кеш оньщ eKi буктелш тез сермелген камшысы нускаган жакка карай ойыса бердЕ Осы мезетге Кемейастынын жогаргы жагынан Т ек ш т ц кейш- ri жылкысы селд! бузган таскындай табанда етектщ ыстыгынан жайылуынан кара шыбыннан шулгуы кеп болып шашырай жаткан Есенкелдш щ мол жылкысыиа келш кюиктЕ Бетен ауылдын жылкысынан yflipiH кызганган жалдары жерге тегшген, жуан куйрыктары аспанга шаншылган кесем айгырлар тус-тустан азынап, кездер1 шатынап, куректей TicTepi аксиып, кос аяктап аспанга шапшыды. EipiHe-6ipi мойындарын жерге сала умтылып, шайнаса бастады. Кулактарын жымырып алган сака биелер де бетен уШрлерге айбат шепп, шуркырагаи тай-кулындарды Hipin ортага алды. Тектурган, оиыц улы Суптанбек, Кабаш бастаган Тек1ш жылкышылары лап койганда Жаныс, Койшынын KaceHi мен Кусайыны бастаган Есенкелд1 жылкышылары да буларга карсы шапты. Малга тиген курыктын, жылкышылардыц 6ip-6ipiHe сойыл сартылынан, балагат дауыстардан кулак тундырар шулыган боллы. Алгашкы какгыгыста-ак Кабаш тусш калды. Шаппа-шап келген Бежей агасын кара саннан урып еткен. Сагынай Сапкынсайдын табанына езге костардан ертерек жет- кен-дк Текшеленген TiK жартастын тубше келin, аттан eHfli тускен. EpHiHe мол гып насыбай салып, ыстыктан тыныстап отырганы сол едк Табан асты пайда болган айгай-аттаннан елен ете калды. Ж1г1т шагындагы эдет!мен “Аттан” шыкканда-ак жалма-жан атка конды. Как сойылын такымына басып, eKi ауылдын мап-жаны токайласкан туска карай шаба женелдЕ Сагынай болган жайды енд! Tycumi. Казактын канына С1кген баягы жер дауы. Эке конысына таласкан eKi байдын жанжалы. Бай таласса - жерге, малга, бак пен мансапка таласады, айгыр шабыс- са езгеден ез ушрш коргайды. Ал мына кедей жылкышыларга не жок? Жудырыктай жылкы eTi мен 6ip тостаган кымызга ceMipin, агайынныц басын жарып, кез1н шыгаруга дайын кайран итаршылык 74

емip-ай, деп южшда ол. Кеудесш ыза период. Te6iHe Tycin, умтылып келедь Ол келгенше де eKi жактан 6ipep жылкышы тагы тусш калды. Жакындай келе сарт-сурттьщ бел ортасына KipicKeH Есенкелдшщ жылкышысы Бежейд1 кердг Жантаспентое косып, кесше кимылдап журген Кумашбайды, Еспанбетп, Бекмуканды таныды. Бежейдщ айкас кезшдеп TeTi экеЫ сиякты иеп алга карай умсынып кетш- Ti. Кыска мойны, жымырынкы кулагы мен шуйдел1 ж елк еа, куж1рейген жотасымен жымдасып, домалана калган. Самдагай кимылдап жур. - Эй, экене тарткан екенсщ-ау, жаман неме? - дед! естшер- естшмес. Онын Ширак та деп кимылына inrrefl разы боп та келедь Атка камшы усп-устше тепей тустг - Кайт! Кайт, еншен желекпе! - Узещ тш uiipefi турегеп, ак таякты басынан асыра кетерген Сагынайдьщ даусы айгай-сурен, у-шуды басып, сацк-санк ете калды. - Bipinfli-6ipiH enTipeciH бе, туге, ертен агайын бетше, бала-шаганыц бетше калай карайсын, токтат! KiMre тайкушектенесщ, сорлы кедей?! Сойыл сартылы мен балагат сездер саябырлай бердк Басында кызбалык боп жэне де байга кез кылганы болмаса, бшек сыбанган айкаска купцы болмаган eKi жактыц Kefl6ip жылкышылары сойыл- дарын Tycipin, тебелестен шыга бердг Арындап келш айкаса калган айгырлар да уШрлерш тез белш, Kepi сертлдь Геюш ауылы сайдан шыкпай, 6ipa3 ерлеп барып, коныска колайсыздау болса да Кемейастыны iprenen еру болды. Е й жактьщ да *iriTTepi Сагынайды танитын, сыйлайтын. Ру баскалыгына карамастан, im тартып, акылшы ага санайтын. Ол да жылкышыларга карашын болып журупп еда. Жетюуга коныс тепкен алгашкы жылы Сагынай да TeKim ауылында жылкы багып, солардын Ke6iciMeHузенгшес болган. ОньщТек!ш ауьшынан мулдем кетем деуше байдыц кытымыр, дерем мшезшен шекю Kepyi, взгеге кеуде бастырмайтын, взгеге акысын ж!бермейтш б1рбеткей вжетпп себеп болган-ды. Оньщ устше Теюштщ о заманнан момакан, ашса алаканында, жумса жудырыгында келген малшылардын арасында бет кайыру, апар акыеынын басын ашып сурау, агайынныц сезш сейлеу сиякты бул ауылга жат мшез Сагынай осында келген сон бел апган. Осынын 6apiH бай айдауда боп, абакты кврген Сагынай ipiTKici деп туандг Бул окига TeKimTi Сагынайга бурынгыдан бетер eiuiicripe тускен окига болды. Ертещне канды кактыгыска дат! шыдамаган Сагила Keurri e3i бастап, ecKi конысына карай сайды кабыргалай шыга 6epfli. 75

Жайлаудан тускен терт тул1к мал Салкынсай ешршде быкып жатыр. Жолаушылар катын бесш кезшде кузар шынын муз курсаган кек сецпр таудан кулайтын терен сайга келш же-rri. Кун енкейе келенкеЫ узара бастаган бшк кереге жартас пен 6ip шок агаштын фгесшде тэртелер1 кантарылган уш арбага кез!кт1. Бутакталып, узындау етш кесшген жуан api жумыр карагай беренелер тиелген арбалардыч астында кенетоз кшмдерк еск1 керпе-жастык, жыртык текемет жатыр. Теадрегшде шашылган казан-ошак. кисык мосы, кетиген, кисык ыдыс-аяк. Отынга шабылып, уйшген ку аршанын астынан eKi мойынтурык, майыскан терт-бес самиян, сабы сынган балта, eKi Kicinhc колара кершедк Bip туп жуан кайыцныц туб1нде берене суйреуге арналган шыгыршыкты шеге-тем1рлер, тиелген агашты 6ipine-6ipin бештетш каргашалар буйда жшке п з ш п тасталган. Адалбакан icnerri бутакгары келте шабылган кос агашка кере тартылган кьш шылбырда ацныц кып-кызыл жас eri жайылып- ты. Оган баданадай аралар кужынай уймелейдь Жуандау бутактарга азык салынган ала кап, улкен 6ip дорба сузбе LniHinTi. Арбалардан темен^ректе тастан таска урынып, кулак тундыра аккан тау езен1н жагалай, кок маиса шалгынды куалап карны кабактай, муй1з1 шацырактай косакгалган алты eri3 жэне жалы мен куйрыгы тогшген, тусауы кундыздыгына тускен жирен каска ат тэует басын шулги Tycin, токпактай кекшш анда-санда 6ip желп етк1зе ceKipin, сылбыр жайылып жур. Сай аузынан spipeicre 6ip жагы ущрейе уншген мылкау куз-жар- тасты тис беткейленш, 6ip жагы туу шынырауда кебш шашкан езенге кулдырай кулайтынушкгр какпатасты кузбольт келегшбурьшмадагы тар жолда жансебш терт KiciHiH даурыга шупасьш, зыкысы шыга, o6irepre тускенше биенщ бас сауымындай уакыт болган. Жуан карагайдынтемен карайсыргып кеткенушын угшартаска аягын ппрей Tipen, иыгымен мыкшия суйеп турган дудар бас, кабасакал, зорденел! сэры Kici берене суйреген аггын устшдеп тымагын жэмп!рейте баса киген дембелше кара жй1тке “гарт, тартгьщ” астына алып, южше 3Mip беред!. Ат устшдеп баскаeKiж4птберенетнек1 жер1нен буа байланган кыл шыпбырдытакымдарынабасьш, киялаутар жерде киыршыктаска шаткаякгайтыпырлаганаттарыньщбасымен элек.Агаш суйрегенаггын табаны тайса немесеKepi шегшсе-акболды, албарындыбопжатканосы 76

адамдардын 6api де агашпен 6ipre умар-жумар сай табанындагы кобж аткан озенгебарып 6ip-aKтусерш жайпаудаты ауылга бара жаткан уш салт атты жолаушы енш айкын кердт - Ойпырмай, ана пакырлар мерт болар ма екен? - дед| де жолаушыныц кара буйра елгрщ ен денгелек берж киген кара торы секпш шубар, сулу енш , жуан денелш1 атын тебшш кап, шаба женелдк Калган жолаушылардын шабуга кулкы болмаса да елепз- ген аттары т е с е ж елт Kerri. Алдынгы жолаушы кепшийкке сэлем берместен атынан каргып Tycin, берене басындаты шыгыршыкка жуан кыл шылбырын байлап зпберш, атына кайта ыргып мшд1 де, шылбырды такымга салды. Астындагы ак каптал жуан кара кер атты тебнпп-тебшш калды. Тын ат тшерсепн 6ip-eKi маймита тыпырлап, алга ытки умтылганда баскалары да uirepi карай умтыла бердь YmKip тас кадалып Ж1бермей турган беренеш кабыгын сыдыра, дырылдата суйреп, тепстеу апанкайга шыгып б1р-актоктады. Кызыл тер болтан карагайшыларендг тана“ yh” деп аттарынан Tycin, туртан- туртан жер(не мандай TepnepiH сыпырып отыра к е т . Тек пацсына шш1рейген eKi жолаушы тана аттарынан туспей, атуеп иек кагып кана сэлемдест!. Олардын eci-,iepTi жандары мурындарынын ушына кеп, катерапдынан кайткан мына адамдарда емес, акбас шыцдардьщ кальщ каратайлы балатындаты салкын кымызы мен багылан козысы бар ак шанкан ауьшда. Ине жуткан иттей ащрейген жастауы тым оскырына карайды. Жупынылау KHiMfli жолаушы жас жатынан ез1мен шамалас бейтаныс адамдарта жалпылдай сэлемдестт Булардыц арасындаты жапгызжасамыс орыстан кез алмай журш, шылбырын шешш буктеп алды да, капталындагы анжымата кайтадан мыктап байлап койды. влердей шаршап, ипмпркеп, ыстыктан нарттай боп кызара бврткен орыс ездер(не кол ушын берген сыпа жолаушыта жакындап кеп, басын томен vifli. - Ракимет, мырза! - дед1 кызына. - Ci3 орыссыз ба? - дед1 жолаушы таза орыс тшнде. - Я, мен орыспын, - дед1 ол вз тшше квшш. - Бул жакта кайдан журс1з? - IuiKi Ресейден жер ауып келген ен сонгылардын 6ipiMiH. Бурыныракконыстантан жерлестер1мшн арасынан юкымдай да жер ала алмай, мына бауырмап адамдармен дэм-тузымыз жарасып, ipre костым. Bi3 Тасмекентубшдеп шатын жатак ауылдьщ адамдарымыз. Булар вздер1нше айтканда жатактар. Eipirin eriH сапамыз, 6ipa3bi Mi жер кепеде турады. 77

- Агашты не кыпасындар? - дед1 егделеу казакы тымак киген жолаушы. Аспанды 6ip e3i Tipen тургандай-ак ат ycri пйрещи. - М ырза, мамагаш жасайтын малымыз жок, тамга белагаш жасаймыз, - дед1 карагайшы казактын 6ipi. Семен кайта сейлеп кетп: - Е н л eHceci бшктеу уй салуга карекет eTin «дне. Онайга туспей тур. Былтыр жыл боны жинаган агашымызды мешн жайлауымнын агашы деп Теюш мырза тартып алды, оныц устше эркайсымызга бес тенге айып салды. - Ал мына агашты кайдан алдыдцар? - деп екшни мырза сыздай калды. Казактар елен-елен етш , орындарынан атып-атып турды. Орыс енд! екшип мырзага карай бурылып, i3eT Kepcerri: - Мен устамын. Агаш шеберш ш . Карагаш деген жерде жап- данып келген орыстармен 6ipre эйе;пм, улым ушеу.чпз уй салдык, школга жендеу журпздш. Улкен бау отыргыздьщ. Ал сол тещректеп казактар б!зге мал устап, бие саууды, курт-май алуды уйретп. Т ею ш болыс иен таудыц карагайын тартып алганда к ы зм е т п з еткен Есенкелд! мырзага шагынып барып едж. Ол кайырымды адам екен. “Таудын агашы енпом дш емес, 6ip А лланыи. Сен де Кудайдын пендешсщ, ала бер, карагайды мешн жайлауымнан киындар” - дедь Мен мырзага келкт! кашовка жасап бердш. Бнш оган Кабыргаталдын кемейш ен дшрмен жасаймын. Бапаларына заимка саламын, - деп жымиып кулдЬ Ол ещц ездерше кемекгескен мырзага карай бурылды. -Ж е р бепнде кайырымды адамдар бар екен гой. М ш е, а зд ер де ете кайырымды адамдар екеназдер. Рахмет, рахмет, мырзалар! - Аты-жеш шз к1м? - Семен. Семен Туговпын. Bip кызметййзге жарармын, arii. - С в ге де мык рахмет! - Не уш ш мырза? —ТубегеШн айтсак, мына туыскандарымды епн с ал ьт, afaurraH уй тургызуга уйретш, внеге болганыныз ушш! - Олар, - деп Семен Тугов артына карады, - ездер1 де бшедк Енбеккор адамдар. Bi3 эл1 улкен село саламыз, - деп ол тэты да жы миы п кулш койды. MeHi костасандаршы, 6epi келсендерпп дегендей, ауылдастарына коз киыгын тастап еш, жйтггер аякдай басып, жакынырак келда. - Мен1н атым Бейсенбай, эксмшц аты Ысмайыл. Таныс-бипс болайык, ж тттер. 78

- Алланыз жар болсын! - Кудай жарылкасын ыздй - Кол-аягынызга дерт бермесш! - вздерщ шетгер1кнен дшдарсындар foil, молданьщ баласы- мысыцдар, туге? - деп Бейсенбай мыскылдай кулдк -Ж о-о-га, 6i3fli 6ip катерден куткардыныз. Свдер болмасаныздар, куш м в не болатын ещ. Шын кекш ден айтып жатырмыз да, мырза. - Мырза демендер. Мен де ездерадей кедейдщ баласымын. Мына мырза, - деп ол жолдасына бурылды, - Бидаш мырза! Текш ггщ баласы, - деп сузе карайтын тэпелтек сары жалак жйчтп керсетп. Онысы шскен шикандай тырсиып, туртш калсан жарылгалы тур. - 1шю жакта - Уфадагы медресе “Галияда” 6ipre окып, 6ipre тамамдадык- Енд1 м едреседе бала окы тамын. Оку басталтанша 6ipa3 демалайын деп жайпауга келемш. Ал мына Kici - жылкышы. Тектурган деген отагасы. - Естцик, е с т ш к , - десш, 6api бас шулгысты. Семен “осы адам- ды кайдан керд1м” дегендей сыгырая карал, ш ырамыта алмады. Ал Тектурган танып турса да орыска жалпылдауды 03iHe намыс Kepin, y3enri нлреген к у й ундемей, бет1н тау бектерлей калыктап журген кос каракуска караган боп бурып Kerri. - Бул icTepiw3 вне ме? - деп сурады Бейсенбай. Свзге Естай араласты. - внгенде кандай! Ана К,арагайлыдан едэу1р агаш кест1к, - дед1 ол мактана, KeTepiHKi дауыспен iuiTapra свйлеп, - оны e3flepini3 кврген сай аузындагы арбанын жанына 6ip-6ipnen атпен тартып жетк1зем!з. Осыдан Lirepi карай жол жаман. Ат арба да, мойынтурык киген кос е п з де катар журе алмайды. Щ упал иш . Какпа тастар - Осы айпаньщ б эрш т^ы п журген мына Сэмен ага,-дед1 Кэрипал орысты нускап. - Картавдау болса да кайраггы. Эдюкой-ак. - Картанды кврсетем, мен саган, - дей бере Семен оган карай дэу жудырыгын т у й т , кул!п койды. - Eiwi торт бврене калды. Ертен бэр1н ауызга Tycipin алып, 6ypcirym, Кудай жол берсе, ауылга тартамыз, - дед1 Баскан. - Ей, дэу де болса мынауын катынын сагынган-ау? - дед1 Естай. Bopi ду кулйяп. - Бидаш, - дед1 Тектурган бай баласыныц кулагына ат устшен енкейе сыбырлап, мына орыс Тэкенмен устасып журген Сагынай деген кашкыннын досы. Абактыда да 6ipre отырган болу керек. Жасырып айтпайды. Тотш1ц ана eKi упын да орысшыл гып алды, сол кашкын. 79

Бидаш мурнын 6ip uiyWpfli де ундеген жок. Узенпге пирене турып, шалбарыныц жанкалтасынан ку м е портсигарын апып, па­ пирос тутатты. Бейсенбай да калтасына колын салды. Ол орыска темеш усынды. - С13 темек1 шегемюз? - Темек1 тартпайтын орысты шаммен 1здеп таппайсыз гой. - Алыныз, алыныз онда. Жцтгтер, сендер калай едщдер? Естай мен Кэрш ал тартыншактап ед1, Баскан кол созды. - Дам in татып керешк. Ол темеюнщ сэнд1 корабын ары-бер| айналдырып кердг Бей­ сенбай оныц темек! тк т еп , uiypuinin турган аузына шырпысын жакындата 6epin шагып efli, кумртгщ быж еткен дыбысы мен HiciHeH секем алган Баскан шепншектей бердк Ащы тутш колкасына Kerin, кикылдап-шикылдап жетелш жатыр. Оган баскалар мэз болды. - М ы рза... - Бейсенбай дещз. - Бейсенбай Исмаилович, Keiuipinia, - дед1 Семен, - оз1мшн махоркам болмаса, Кудай Keuiipcin, мынауыиыз танау жыбырлат- пайды екен. - Еркодз бшсш, дядя Семен. Бейсенбай темеюш кушырлана тартып. Бидашка мыскылдай карады. - Казакты отырыкшылыкка шакырып “Айкал” уш жыл бойы айгайлады. Не тындырды? “Кулак естненнен, кез керген артык” деген мэтелдщ ж еш бар-ау. Ж алгыз орыстын керсетш журген енегесш караты! - “А йкаптан” ceHiH де ею-уш макаланды окыганбыз. Сен де кешпенд! казакты отырыкшылыкка шакыргансын. в л е к де жазгансын. Бейсенбай жолдасынын сыздана айткан сезше аса кулак коймай, ойын взгеге бурып, элде 6ip нэрселерд1 киялдап Kerri. Шылбырын суйретш, жайылып журген атына карай аяндады. Кош айтысып, i3ri тш ек 6uuipicin, сайт аттылар - врге, карагай тарткандар - етекке карай бет алды. - Окыган, бш пр жас болса да, кедейге жанашыр жптг деупи efli жург. Рас айтады екен, - дед! Естай. - Сейлепсщ, анандай шолак етек, судай аккан орысшасы бар Kici кедейдщ баласы бола ма екен? Тфу, аузым коламта ма, коланса ма, б1рдене татып Kerri гой, - дед! Баскан. - Мырзадан шылым uierin, шеюрейе калып ен, бэсе, мырза

мырзаны алыстан таныган екен-ау, - дед1 К эр ш ал , - сен де мырза болганды жек карме Йд1 екенсщ. - Жптгтер, - дед1 Семен, - аман болсак, мырза болмасак та, алда мырзага 6eprici3 жаксы ем ip болады. EriHfli молайтамыз. Уй мен кора-жайды дунпрлетем^з, ani. Казак «irirrepi аттарын тагш ш кере, суйрете жетектеп, Семенга кеп катарласты. Табаны кек майсага тиген берене де ылдига карай женшдей тусть Киналган атгар да, адамдар да аяктарын ж т басып келедь Семен 6yriH де энпм есш “сорлы орыс халкынын зулым пат- шамен алысканына талай жыл болды...” деп бастады. Осылай басталатын энпмелердщ 6api де, acipece, кедейдщ басына тускен адам айткысыз сан килы ауыртпалыкгарды айта келш, ез кожасын елт1рген немесе заимкасын ертеген батыл мужыктардын ерлш н тамсана айтумен аякталатын. - Дэде Сэмен, - дед1 Баскан баганагы Бейсенбай атаган eciMfli уксата кайталап, орыс халкы патшасын кашан кулатады? Семен “эх” деп 6ip курсшш алды. - Алые емес, oipax патша да осал емес! Большевиктер 6api6ip куртады оны. Орыс мужыктарына казактар, Россиянын баска да кеп халыкгары кемекетессе керек. Олар да ез байларына, патшага карсы курессе керек! Ол ушш осы 6i3flin ауылда Бейсенбай сиякты окытан, кедейшш адамдар кеп болуы керек. Ал ол 6ipey, екеу тана. Семен ат Т1зггаш 6ineriHe Inin, uirepi карай ецмендей басты. О нын ец> сустаны п, зыгы рданы кайнап келе ж аткандай. Оны казактар да байкап калды. - Сендер байларыцнан коркасындар. Былтыр TeKiui жаз боны тер Terin жинаган агашымызды тартып алганда, еш м м ундемед!. Е п т м бас кетермед1. Бэр1н де тем ен карадын- Сенщ экен Кабдолла онын узенпеше жармасып жалынганда, оны камшымен сабаганда, 6ipeyiH ара туспедщ. - Байга калай кол жумсарсьщ? - дед1 Баскан м1нг1рлей темен карал. - Эрине,тебелесуд1ц кереп жок. BipaKб1рл1ккерек. Bip адам ушш баскалардын араша тусе алатынын ic-кимылмен, уйымшылдыкпен бшд1ру керек. Олай ютеуге болмайды, зан жок деп айту керек. Сонда бай колын тарта журед1, ойлана журед1. - Оу, дэде Сэмен, Текинке зан уйретем деген адамнын ез1 ел аман, журттынышта кагазды болады! - дед! Баскан кез1бакырайып. Катыбас карау адам десед! гой. 81

- Сен корыкпа. Bi3 кепшз. “Ken коркытады, терен батырады” дейд1 сенщ халкын. Кандай дана сез. Сай аузындагы турактарына жакындаганда карны ашкан, шелдеген адамдар эцпмеге заукы болмай, 6spi де ез ойымен ездер! болып унс!з келе жатгы. М и кайнаткан етектщ ыстык Kyiii мен уздж-создык согатын куан жепш тау баурайына Kipe сапкын самая ауыстырган. Сайдын exi ж ак кия бетшде кекке бойлай ыргалып, сьщси ескен жасыл карагай кебентартып, буалдырланып кершедк Жайлаудынкырмызы гулдей жайнаган колан iue6i ат бауырын согып, узецпге орала бередь Бейсенбайдыц атган тусе калып, жасыл шалгынга аунап- аунап алгысы келедь BipaR касындагы жолдастарынан “мынаньщ балалыгы эл1 калмаган ба” деп ойлайды-ау деп имене бередк Былтыр дэл осы уакытта демалыска келгенде Бидаш ауырып етекте, заимкедеп улкен ш еш есш щ жанында калып, Бейсенбай жайлаудагы ауылдарга жалгыз келгенде осы кек майса буйра шалгын мен тастан-таска ceKipin, сылдырай, булкына аккан булакжагасында кун енкейгенше жатып еда. TyFaH жерд!н кэусар ауасын кеырек кере жутып, беткей1не балаша аунап, кып-кызыл бармактай булд1ргенш Mefiipi канганша жеген. Кара буйра дымкыл топыра™н жата кап И1скеп-И1скеп алган. Кумары сонда да канбаган-ды. О нын ойына 6ip сэт сай аузында калган адамдардьщ ауыр да, opi болашакка бастар енбеп кез алдына келд1. Аяп та келед!, куаньш та келедк Енбек эркашан игш ж экелген. BipaK сол енбекг1 ешк1м канамаса, корламаса! Оган ес бьзгеннщ, шамасы келгеннщ 6api де дем 6epin, жебеп отырса! - Э нг1ме айт, марксист,—дед! Бидаш терт кырлы кундыз берк1н камшы сабымен мандайынан миыгына Tycipin ж1бер1п. Мойылдай кара муртынын шалгысын салбырата томен сипап, миыгынан кулш. Бидаш бш ш дар да ежет Бейсенбаймен жасынан бакас. - Йемене, сен марксист емессщ бе? Иэ, иэ, 6ipaKсен1нстудентгер арасында гана марксист болып, ауылга келе-ак мырза болып шыга келетшщ бар efli-ay, - деп Бейсенбай кекесшге KeKeciH кайырды. Bip тэу ф энг1ме куткен сыпай танытып келе жаткан Тектурган “марксист” деген сездщ байыбына бара алмай, eKi жолдасына ке- зек-кезек жалтактай карады. Бидаш езш ен асыра соккан кекес1нщ жактырмай сызданды да, онан ар i энпмеге заукы болмай, кайтадан кыцыраткып, тырсиып калды. 82

- Мен жанагы адамдардын кауымдасып, бшекке-бшек, тшекке- тшек косып, жасап жаткан карекетш ойлап келем, мырза. Тубегейш айтсак, “кала салуга казак мойын койса, оку-внерге пайдасы тиер еда” деп жазып efli-ay, “Айкал”. - Сен жазып едщ-ау, соны. - KiM жазса, ол жазсын. Тубегейш айтсак, елд1 отырыкшьшыкка айналдырып, кала салуга бастайтын жалан шакыру гана емес, енеге, улп керек. - Карагаштагы кала, ондагы сети класты орысша-казакша, жана улгщеп школа енеге емес пе, сенщше? Бай бапасы да, кедей баласы да, Tiirri кыздар да теп н окып, б ш м алады. - Е-е-е, онын жен! 6ip баска. Барлык рудын адамдары когамдаскан, 6ipiH-6ipi канамайтын, 6ipnecin ортак енбек ететш отырыкшылык керек. Соган у л п боларлык адам керек. Би-кажы мен Есекен кала орнатып, школа салып, сол улriяд! бермед1 ме? - Ол, тубегейш айтсак, оньщ еюннп жагы атак-данк шыгарудьщ ynrici. Эрине, бул да улп ic. Оньщ жаксылыгы Буйен - Аксудан api аспайды. Танау астындагы гана нэрсе. Ал букш казактьщ камы Кайда калады? - Есекендер табылар эр жер, эр жерден. - Ьэ-э, эр жер, эр жерден, - деп Бейсенбай желшне кулд!. - Жаппай колга алу керек. - Ж аппай капай болгызасын? - Орыс карашекпендер! араласкан Саркан мен Jlenci тещ репн, тнгп сонау Талдыкорган манайын кара? Шагын-шагын жатактар ауыпы erin салып, ак нанга ауыздары ерюн тид1. Тубегей1н айтканда, олардыц 6ip колы мал емш епнде, 6ip колы жерде. Жер мен малды катар емед1. Бай малы 6ip жуттык. Ал жерге табынган жеб1р бол- майды. Байларга KipinTap емес. Сез теркш ш енд1 тусшген Тектурган сезге араласты. - Ой, атам казак кешш-конып, мал сонында журш -ак Kerepin, ешп-ecin келед1 гой? Орыс нан жейда екен деп, жеркепеге шрем1з бе? Онсыз ак бауырсак аузымызда емес пе? - деп, K03i онан бетер кылиланып кетп. Жалак epHiH 6ip жалап алды. - Сол бауырсагын KiMHiH аузында, Тэке? Бидаш пен с1зд1н аузьщызда. Мэселе тек бауырсакга гана ма? Тубегейш айтсак, мэселе орыс халкы сиякты коныс Teyin, ipreni ел болуда. Окып, бш ш алуда. - Ойбай-ау, Бейсенбай-ау, оку, 6iniM дейсщ, Космола бар апды- 83

мызда, куран окып, кара суды Tepic агызып берейш, сендерге, - деп Тектурган окырана кулдг Бейсенбай да, Бидаш та оган жшркене карады. Бейсенбай Абайдын“ Баягы жартас, 6ip жартас” деген еден жолын eciHe алып, тунш п, Tepic карал кета. Жолаушыпар6ipa3уназ калды. Жйтгтердщсезшжакгырмаганын сезйп, Тектурган т с п н ж ердщ касына inin, кумю белдшш агытып, алдына буктей салды да, он жак калтасынан шакшасын алды. Алакан толтыра насыбай атты. Ат сауырына карай шырт тумрдк “ Жактырмасавдар, жактырусыз калындар, окымысты сумелектер” дегендей, бетш 6ip тыржын ехкйш де, вз ойымен KeTri. Окыган жастарга uiecin коже мае болтан кецим сап болды. Кулакка бозторгайдын шырылдай салган суйммд1 эш келедь Карсылай соккан самал жел сарайынды ашып, делебенш коздыра тускендей. Бидаш та ой уетшде екен, свзд1 ызгарлана бастады: - У лп , внеге дегенiHсай аузындагы сабалак орыс кой, негылса да. Битш сыгып, канын жалаган жатак OMipi юмге тансык- - К арагаш oHereci байдын-байга кврсеткен eHereci. Ал эл п сабалак орыстын eHereci кедейдщ кедейге керсетер улпег Халыктын халыкка уйреткеш. взш де жок eHereHi ауылы iprenec енерпаз орыстан алмаганда, со-о-ноу Мысырдан экелемшщ? - Ал ез енеген кайда? КошпенAi елдщ сонынан жайлауга карай енмендеп келесщ! - деп Бидаш мысынды 6ip бастым ба дегендей каркыпдай кудщ. - 0 з енегем де болады, мырза. Тубегейш айтсам, осы жолы Кедестщ кедейперше малдыньщ сонына epin сумендегещц кой, ен- fliri Tuieyiiwi жерден тше деп айткалы келем, - дед! салкын гана. - ШекеЫ кызган адам жатак бола ма, - деп Тектурган шыдамай, сезге кайта араласты. - Иэ, мен1н агайын-тугандарымнын 6api де mexeci кызган адамдар емес, жудырыгындагысы жумырына жетпейтш, кыскаж1б1 курмеуге келмейтш кедейлер. Б1разы Kapi-куртан, кэрш-касер. - 0 з талайларынан KepciH, - деп Тектурган миыгынан купле -О лар урлык-карлыкгы, жандайшаптыкгы бшмейда, ез ецбепн сауган адамдар. - Онда ечбеп жанбаган да, - дед1 Бидаш. - Жалшылар байлардьщ аузынан алты айга 6ip 6ecTi, колынан алты айга 6ip еп ш алып журген жок па? Кднау бар жерде енбек жанбайды демеупй ме еде Федор Иванович? - Сол Федор Иванович марксизмд* езшше тете согатын адам, - дед1 Бидаш жактырмай.

- Ол ryciHiKTi етш , eMipre жанастыра айтады. Бидаш 6ip KypciHin койды. - 0неге керсететш сол сабалак орысын кейш помещик боп, жатактын мойнына MiHin алмаса, не кылсын? - Соны айтам-ау, кврдщ бе, жанагы жердщ езш де казакка эм рендеуш . Ty6i Тасмекенд1 сол билеп, 6i3fliH м ырзам ен иык TipecTipMece, маган кел, - деп жандайшап ceftnefli Тектурган. Оньщ бул шэМргал co3iH Бейсенбай да, Бидаш та жактырган жок. -Т убегей ш айтсак, - дед1 Бейсенбай, - когамдаскан, иыкка тен тускен енбекке бэрекелд1 демесе, немкурайды карауга болмайды. Ол тау шалгынына куныга жайылып келе жаткан атынын TbiriHiH тартып, тебш ш калды. Алатау баурайындагы сай-саланын ш уйпн жайлауына ел конып, 6ipep кун жайгаскан сон, iprenec ауьшдардынеркек, ургашы кариялары мен аткамшер агаларыньщ топ-топ болып ел кыдыратын эдет! бар едг Цыстауы мен куздеу1 шалгай жамагайындардын жаз жайлауда ipreci жакындаганда жаца тускен келшдерше “кутты болсын”, жана туган балалары на “бауы 6epiK болсын” айтуды, шетшегендерше “тие берсш” деп куран окуды сылтаурататын эдеггер1-тугын. Мундайда есйстен “ассалаулап” торге озып, жайгасканнан бастап кетер-кеткенше кара сабаныц сэры кымызына сэры ала те- генелер элденеше рет толып келш, багылан сойылып, оньщ бапдай eri nicin, алдыларына келгенше ешкандай асыгыстык болмайды. Барган жерлершщ бэрш де де сем1з тустйс пен бал кымызга кеюре- леп агганады. Сагиланьщ кониин сурай келген дандар топты бастап келген Эм1рбек кажы босага аттай бере: - Уа, Сагила шырак, не болды? - деда куакы, китуркы дауыспен. Онын TiKe Kerin, Tiicrey сейлейтш ш бш етш былайгы агайын оган ренжш, мзн 6epin жатпайтын. Екшнпден, Манайдан жастау калып, т1згшда колына ерте алган Сагиладай ектем мшезд! адамга осылай Tiicrey свйлеу унамды. Сагила да еЫктен уздш-создык атгап, мацгаз басып келе жаткан буларга, acipece, сэлделшерге сес корсете, соза керипп, арындата есш еп ж 1берд1. 85

Ойкалтагы-К,ойкаптагы жындарым жабылып, буып турганы, - деД1 акай жок, токай жок. - Астапыралла! Астапыралла! - дед1 Сагит торге кажы мен Ka3iperreH томен орналасып жатып. Куран бшмейтш, намаз окып, ораза устамайтын осы 6ip астам бэйб1шеге туксие карады. - Бэйбше, киещз бар, дэрет алып, гусыл куйынып, таза юрмисэ болми. Сойткен лазым. Аллага кулшылык кылмау ярами. Худай мшэжат иткэш, язылып китэЫз, эл1, - дедь - Эпенд1м, мен байы мны к койнынан турып ем деп гусыл куйынам ба? - деп Сагила д!к Keni. Журт анырып калды. Молда каймана казакка айта беретш уагызын тэкаппар Сагилага айткан ангалдыгын енд! TyciHin, тукырып Kerri. Онымен ежелден бакталас Кусан каз1рет гапнен “э, саган сауап болды, бул кагынды казаншы Y ндемес KeMnipдеп журмклц” деп кыбы канып, бетш кос апакандап 6ip сипап алды да, бел шешш, жайгасып отырды. “Босагадан аггамай жатып шаригат соккан 03ine де обал жок” деген сьщаймен Эм1рбек кажы да молдага кейи карады. Молда саскалактап калды: - Уныныз хата, б эй б ш е, хата? F усыл куйыну парызгайын, парызгайын, - дей бердо. Уй iuii сэл ундоз калды. - Онда серпмеймкйц, желпшбеймю н, былай, - деп Эм1рбек кажы уры тазыдай суман молда мен жарты дуние ani де уысында турган каЬарлы бай кемшрдщ арасындагы шзлкем-шалыс эщ тм ет ушыктырмайын деп т е женелдг Тете кайнага калжьщын да, шы- нын да б1рдей кылып, ек1уш ты сейлейт!Н кадетше басып. Уй neci туксиген каллы соз кзйырган жок. Агайыннын улкендерше озшен жогары орын усынды да, унс1з отырды. “Канша туксигешнмен дэрмеш ннщ азайганын калай жасырасын” деп оклады да кажы ез б асы н а д а т у сш келе ж аткан к э р ш к п есш е алы п, жецгп KypciHin койды. Д эулетбак даяш ы есж тен буктеле Kipin, конактарга сэлем берд1. Торге кен етш дастаркан жайып, доден какты. Келемд1 сырлы тегенемен кымыз Kipri3in, кенезелер1 кеуш келген жуан- дарды ынтыктыра кымызды соза сапырды. Сэлден сон гана сырлы тостагандарды 6ipiHeH сон 6ipiH торге карай жупрте бастады. Уй шпнде “Алыныз, алыцыз!”, “Алла разы болсын” дегеннен баска соз ес1тлмейд!. - От басы, ошак касы дегенщ адамнын енсесш Tycipin ж1бе- ред1-ак, - дед1 сездй астарлап сейлейтш Теребек. Iurri тостаганды ею кайырганнан сон шып ете калган мандай TepiH 6ip кез орамал- мен оскылай cyprri. Тустж nicin, алдарына келгенше afrreyip 6ip

энпмешн ушыгы шыгар деп жайбаракат айта салган. Танертецнен 6epi киястанып, курыстап отырган Сагила курдасынын бул сезш де жактырмай сейледь - Йемене, колына найза алып, барымтага шап демексщ бе? - Шапса Heci бар? Сенщ кыз, менщ жйтг кез1м!зде Манакецнщ досы TeTiHiH uieiueci вкен epi Косай 6ip барымтада менщ экем Саурыктын колынан мерт болганда, ерш щ сауыт-сайманын киш алып, букш Матайга карсы шауып, он бес-жиырма жыл кырып кете жаздаган жок па? - деп кенк-кецк кулдь Сагила 0кен eciMi аталганда басын какшита KOTcpin алды. Ол мен тындаймын, сен айт деген тэкаппар ым еда. -Э н п м е сендеекен гой,-деп Эм1рбек Твребекке карай кулмен кагып, кырындай карады. Онысы тустнстщ алдына келуш кутш, ошап жаткан топтын “ ас келгенше карап отырамыз ба, б1рден.е дей отырсаншы\" деген сынайы еда. Кепшшктен ризашылык апган свзуар spi шешен Теребек жиырма бес жасында атка конып, кырык бес жасында гана аттан тускен 0кен хикаясын узак-сонар гып, сан кубылтып, сан сакка жупртш айтгы. - Сол 0кен 6ip барымтада капел1мде колга Tycin, байланып-ма- талып, атка енгериип экелш1гтп де, Кыдырбек бабамыздын аягынын астына сылк е ш з ш тастай сапыныпты. Сонда бабамыз мешн улкен агам Ботбайга: - Ей, Ботбай, Tycipin алган жауьщ еркек екен десем, аял екен гой, байлап экелген ата жауыц ба десем, каны 6ip туысыц екен гой! Босат! - деп акырыпты. Би ойел адам болган сон кол-аягын шешш, усин кагып, тургызбак болган енелер1м1зд! зеюп токтатыпты. - Бул темен eTeicri емес, ер адам. Ерге ерекше сый-сияпат керек! - деп аяк-колын жас жйгптерге ш еш ш ш , в31 колтыгынан алып, ак отауга xipraiirri, сый-курмет керсетшп. 0кенд1 аттандырарда Би салапы ак сакалын баяу сипап, узакотырыпты. Басын KeTepin, есжке карай иек какканда, сол жак карына ак ботанын улпа жуншен токылып, жагасына, жеш мен етепне кок м э у т усталган шапан Inin, он колына вртгей Кызыл тулю тымагы бар балан ж т т - Ыздщ ервдз Манекен босаганы атгай 6epin, он колын тесше басын, уйдегшермен и ш п солемдес1пт1. Оньщжас шыбыктай суцгактатж бойына, супу да байсалды жузше, корсеткен штипатынатерде жайгаскан улкендер разы болыскан. Би улына жакында деген белп береда. Уйдщ 0кен отырган жагымен ж е с т е жакындап келген Манайды 0кен колынан тартып ецкейтед! де, мандайынан шскейдг Суюд1 умыткан, бар пейшш78 87

шскеумен гана б и ш ретш ер ананын ез упынан кейш п Mefiipi тускен адамы б1здщ Манай кажы екен. Бала экелген шапан, тымакты экесше усыналы. Ол шапанды © кеншн иыгына жауып, тымакты онын алдына кояды. - в к ен шырак, - деггп ол созд1 баяу, жайбаракат бастап, - жан сауга, бас сауга ететш ата жау емессщ. Жаулыкта, елднс те, iprenec ел ew iiri Каска да сенщ кольщда. Ал мына Матай жеке соткарлары болмаса, теад реп н е жаулык 13демеШп. Аттан, карагым, елЫе! Е лщ нщ и п жаксыларына сэлем айт. 1ргеден жау, агайын арасынан дау в д е м е с т , жетпей жаткан не бар, казактьщ кен даласы 6apiMi3re жетедк Сарыарка Керей мен Аргынгамекен, Садыр мен МатайЖеп- судан артык Кудайдан жумак сурамайды. Мал мандай термен келш, танпайга б п ед ь ©згешкше взеуреп, кез аларткан когермейдд. KenTi керген кеменгер кария сэл унсп отырады да, ацпмесш каткыл дауыспен одан эр! жалгайды. Касканын0м1рбайы мен Олжабегше, Шакантайдын Акжаркыны мен Байжаркынына, Байсешт Бакенбайга айт, елд! жел1кпрмей, тынсын де!? Алладан иман сурайтын мезгшдер1 жетп де!.. - деггп. “Токатамаса, керетш кундер1 осы де” дегещц эд е й айтпай, свзд1 аяктамай токтайды да, орнынан турады. Журт жапа-тармагай орын- дарынан турысады. 0 кенш н KapaKepi баска малдан окшау, жеке байланыпты. Уйден шыккан аксакал-карасакал солай карай ойысады. 0 кеннщ сойыл-шокпарын, бешпетш кетерш 6ip балац жгпт топка жакындай бергенде, оны Кыдырбек топка жакындатпай токгатады. - 0кен, карагым, кару-жарагынды кайтармаймын. Жещлген жауымдМ демеймш. Кару эйел колы емес, ер адамга тэн. Каскада еркек кшдйсп жоктай, ещ цпннщ жвш болмас, - дегтп. Би желен жамылган шидем шекпенш щ иыгынан Tycin келе жаткан он ещрш KOTepin койыпты. Енш ещ сэл я й б т , куле сейлейдь - ¥ л ы жуз Теле би Kimi жуз ©йтеке бите: - Артымнан туганын калай, алдымнан жылкы куганын калай? - депп. Сонда Эйтеке: - Алдымда серкем - агамсыц, Тентекке жол саласын- Ж ылкыннын отын бузганым рас, Жес1р1мд1 неге аласьщ? - депп. Сонда Орта жуз каз дауысты Казыбек би:

- Kici 6ipre туыспау керек, Туыскан сон жамандыкка киыспау керек. Артык-кемд1 куыспау керек! - деп екеуше б т м айткан екен. Ел 6ipniriH, агайын татулыгын ойлайтын осындай данышпандар eTiirri б1зден бурын Матай мен Касканы жауластырмаса, достасты- рар агайын кермед1М, 0кен карагым. Елге улп айтар ерщ болмаса, куг-береке елщнен кеткеш емес пе? Епще дугай сэлем айт. Кайтапап айтам, жакынынан жау 1здемесш, 0М1рбай. 1ргелес елм13, епздщ сынарымыз. Ауа жайылган малга, 6ipep тентектщ шалые басканына акситып азу керсетш, жота жушм1зд1 куж1рейтсек, и м болганымыз? Жауыгып жау болмай, ашык кабакпен достасып атган, карагым! - Тентек кепке токгайды, жомарт жокка токтайды. Асыл кынга токтайды, арлы шынга токтайды, депт1 езнцздей 6ip дана би, - дещц 0кен, - жар кушпнен мен тентек боппын. Жещлш, желкелешп емес, жаулыкемес, дос гздеген сезодзге, керсеткен енегещзге токгадым. Жомарттыгым емес, б т м 1м н щ белгнл, елдк1м1зге дэнекер бол- сын, анау Карагер 6ip жаугершшкте Косайдын такымында келген осы ауылдын Карагер айгырынын тукымы еда. Tipi малдын K63i кайтсын, ani адамнын куны кайтсын. 0ткен epeni болсын, калган салауат болсын! Байладым, кайтарып, босаганызга! Мен ел намы- сы, ер намысы деп атка конган арланынан айырылып, аласурган каншык каекыр ем. Ci3 болдыныз асыл кын, Кыдыр ага, KipfliM кушагынызга. Мен де 63iMfli арлы адамнын 6ipi санаушы ед1м. Токгадым! Шындык сЬдап. BipaK дэл каз1р кеншмнен кек деген кесел KeTin, намыс деген зш ею иыгымнан басып тур. Таба кылма, мен1 калын Каскага, салма, дос-душпаннын табанына? Бабамыз Ж1птектен Kemeri Косайга жеткен ата мурасынан айырылып, не деп барам елге? Кайтар, кару-жарагымды! Ж!берме, жалгыз ел1ме! Босат, Касканын тукымдарын! Бидщ кабагы жуденюреп, Kip6iHтартып калады. - Бер, каруын, Манай! - деп санк етедк - Ертте, Бэйге шубарды. 0кен жаяу калмасын! Босат, туткындарды! Касына он жйтт ерт те, апарып сап эпкендЕ жалгыз бармасын елifie! —дешн де Кыдырбек би топтан 6eniHin, ауыл сыртындагы езенге карай ман-ман басып кете барады. Бетше ел тыныштыгынын самалы еседЕ 0кен конакасыдан сон касына он ж н т бар Манайды, Керейдщ туткындарын epTin, “ Кош, Кыдыр ага” деп Ш убартауга бет тузейдЕ - Каскырды басынан канша сипасан да колынды кабалы. BipaK 0кен каекыр емес, адам гой, - депп Кыдырбек би езекп киялай 6epin. 89

- Kerneri жауына жауша емес, досша ниет керсеткен Кыдырбек нагыз адам гой, - депт! Сарыезектщ кия бетше кетерше 6epin 0кен де. Сейтш, итше ырылдасып, каскырша жагаласып, талай жыл барымталаскан eKi рудын белд1 адамдары осылайша табыскан - Иэ, сонан сон? - деп езеурей тус-ri Турыскелдшщ ел icrne жанадан араласа бастаган кенже улы Сейггкамал. Eki дшдар уйкылы- ояу белпсЬ куйде уюлз мулпп отыр. Каскасайдьщ адырлы жотасынан желе аяндап тусш келе жаткан жиырма шакты аттылы кершгенде не iciepre лаж таппай, дагдара дурлжкен Кдсканьщ кальщ ауылы анырып калады. Жау дейш десе, желкшдеген найзасы, тебшген TereypiHi жок, ел дейш десе, карасы комакты, бейтаныс адамдар секшда. Эдетге, кол алдында ор кояндай оргитын Карагер емес, каз мойын, камыс кулак сидан шубар ат келедк Ауьшдын Kefi6ip ежет jKirrriepi белдеудеп аттарына умтьшысты. Ауып сыртындагы тебепнк басында болган ic пен болар ютщ у шыгына шыга апмай, кысыр кенесш отырган вшрбай, Олжабектер бастаган ауыл аксакалдары келе жаткандардын жау емес екенш байкап, удере кетершп, етек-жендерш жинасып, баяу басып карсы журеди Аттылы топ жакындай бере eciK пен тердей аршынды, кен кеуделк жал-куйрыгы сыптай шубар аттын успндеп ©кещц тани- ды. Ауыл адамдары туткыннан дау-дамайсыз босап келе жаткан агайын-тугандарын кередк 0м1рбай болган icri тез ce3in, кабагы каре жабылып, тунерш кетедк Атгылар жакындай бере ак таягын шошайта кетерш, кес- кестей бередк - Туе, атган! - деп акырады 0кенге. 0кен ун-тунск, тавдану-таныркаусыз-ак аттан Tycimi. Ат т1з- riHiH анасыньщ тагдырына капаланып, енш аман-есен кергенше куанышты болып жупре басып жеткен жалгыз улы TeTi устайды. ©кещц Kopin, Манан да, Матайдын баска ж!птгер1 де жеделдете атган туседь Ауьш адамдары курен кабак сус танытып, амандык- саулык сураспайды. Тек енгезердей Карагерш жетектеп, Манекем топтан оза шыгады. - Армысыздар, агалар! - деши. 0Mip6afl сэлемге дурыс назар аудармай, кырын карай береди - Бар бол, балам! - деШн Олжабек кана, суйк1мд1 жнтттщ сэлемш аяксыз тастауга ынгайсызданып, селкостау гана. 90

- Уа, Касканын ип жаксылары! - д е г т Манай ашык балан даусымен санк erin, - жау емес, елкпз! Матай Кыдырбек бидщ баласы Манаймын. Жауласуга, дауласуга емес, достасуга келд1м. Сэлем айтгы, экем! “ Жакыннан, жакынынан жау 1здемесш, iprenec елм1з, епздщ сыкарымыз, ауа жайылган малга, 6ipep тентектш шалые басканына бет жыртыспайык” , - деда, экем. Достас, табыс агайынмен, деп ж1бердй - дейда. - Уа, кайран Манекем! - дест! улкендер. - Кыдырбай кашан дос боп ед1 Каскага, - дейда ©Mip6aft сез теркш ш тучн ее де кьщырлау, кисыктау Kerin. Манай кариянын кьщырлыгын елемей, кушагын кен жайып, соларга карай беттейдк EipaK топ достык сьщай танытпайды. Манай сэл анырып калган екен, шубарды Ti3riHiHeH суйрелей жетектеп, оз1не кушак жая карсы ентелеп келш калган TeTire K03i туседк Жасы да, сымбаты да б1рдей туркылас eKi балан ж йп тщ кушактары айкаса калады. - Па, нпрюн, epiM-ак екен. Бэсе, Манекем жепшещп кйлмен дос бола ма? - дед1 Эмфбек. ©кеннщ жанары жаска толып, жалгыз улын кушпак болып кушагын жаяды. Онын кен кушагына 6ip емес, eKi жйгг кеп катар EKi жактын да кабактары жадырап, кеуден! кыскан TeMip курсаудан босагандай болады. Манадан 6epi аттан туспей, окшаулау ундаз турган, бастары жарылып, кездер1 домбыккан, кайсыб1ршщ колдары иыгына асылган, 3a6ip Kepin, жала шеккен топ колдарындагы сойыл-шокарпарларын сарт-сурт етюзш, 6ipi- нен сон 6ipi жерге тастай-тастай салады. Бупардын сусы мен азал шеккен турлерже K63i тускен ауылдын аксакалдары тугжиып, темен карасады. Барымташылар уйда-уйше, ауыл-ауьшына тарап кетедк 0 р уйден, эр ауылдан аман кврюкендердщжылап-сыктаган, Кудайына тэубе келт1рген, “ аксарбас” айткан дауыстары айкын ecTuiin жатады. Отен шубардын канжыгасына байланып келген Ко сайдын сауыт-сайманын кушактап экеп, 0м1рбай мен Олжабектщ алдына салдыр-гулд!р тастай салды да TeTi мен Манайды бастап окшау тйшген отауына карай аяндай бередй Сол сэт: - Тотеш! - деген 0м1рбайдын каткыл даусы еетшедк Тастама, тастама, бабанньщ KHeni сауытын! Катын кольшан жерге тускешн квтер, ер колынмен! Ол алдыда жаткан сауыт-сайманды нукып керсетедг 91

б кен артына карамай, Манайды колтыгынан алып, отауга карай журе бередк Kepi бурылган TeTire назар аудармайды. Буп TeTiiii мавдайынан какпай, ез зчзпнш езш е бергендншш нышаны екен. TeTi он xi3eciH 6yrin кеп, сауыт-сайманды кос колдап кетерш алады. Осы кезде Касканын барлык Kspi-жасы алакандарын жайып, 0м1рбайдан бата тшеген екен. вьнрбай аузын ашканша болган жок, Тетп бабасынын зшдей кара бужыр шокпарын колына алып, басынан аса жогары кетередг - Уа, агайын, туыстарым! Бабамнын ак сауыты мен кара шокпарына е н д И не мен екем. Алдым, кабыл ниет1щп! - Уэ, бэрекелдд - дед1 Сейыкамал орнынан 6ip козгалып - К,айырлы болсын! - деаггп кепш ш к. - Уа, агайын, журагат! - дешн Toti коршаган топты айнала шолып: - Бабамнын мына кара шокпарын жауыккан жау болмаса, енд1 rapi агайынга сштемеске ант етемш! - депл. - Эумин, эумин! - д е с н т жастар жагы. Аксакалдар анырып бары п , б ата KyTin ж айы лган алакан дары н ер!кс1з беттер ж е апарыскан. Жиырма жылга жуык Касканын колын бастаган 0кен бэйбшю аттан Tycin, жаугершшшке тыйым болган екен, - деп Твребек iprere карай шырт TyKipin тастады. - Манай мен TeTi достыгы осылай басталып, агайын татулыгына кеп1лд1к осылайша айтылган екен. - Сонан сон? - ДОД энпм еге эбден enirin алган СеШткамал. - ¥ з а к жылдарга созьтган жаугершинк, барымта мен карымта з ш иыкгарынан баскан тас кесек тускендей, ерюн тыныстаган ауыл сол куннен бастап Манай мен TeTi сокына ерген эндо, куйдн сал-cepi жшгггершщ эн-куйше, кыз-келшшектершщ сынгырлаган ззш -кулмсш е беленш, 6ip масайрап, ерюн де бейгам тыныстапты, - деп 6ip койды Теребек. Манекем Каска елш ен куздеуд1 аяктай бере елге аттанган. Бурын кастанды жау саналган жат елдеп айга жуык етюзген жастык шагыныч аз кундершщ есшде eMipniK калганын тамсана, шабыттана айтып отырушы едь ©MipiHiH кызыгы мен куынышы м ол бакытты 6ip кезещ болган. ©кен батыр-бэйбш е Манекена! улы Тет!мен тес кагыстырып дос erinTi. Ек1 балан ж т т т щ доста- су курмет1не ат шаптырып, бапуан салып, кекпар 6epin Керейдщ Шубартау тещ репндептерт-бес рулы елше улан-асыртой жасапты. Манайга 0М1рбайдын Айша атты толган айдай толып, жауказындай 92 •

nicin отырган суду кызын, Манайдын жолдасы Аталык батырдын iue6epeci Тайдын баласы Мырзакелд1ге Олжабектщ КулэШм атты кызын атастырады. - КулэШм жецешем!з жагы Tycin, былтырлар гана кайтты-ау деймш, бу дуниеден, - дед1 Эмфбек кажы. Сагит молда аузын жыбырлатты да: - Маркумга тие берсш, - деп бетш сипады. - Ka3ip каусап отырган мына Ондай мен Койшы бастаган жастар Матай жйггтерш 6ip кеш жер, ал Тетк Айша мен Кулэшм бастаган шагын топ Баканаска деШн шыгарып салады. Е й елдщ жастары киыспай айырылыпты. Манай мен Мырзакелд1 келер жылы ел жайлауга шыга урын келетш болып аттанысады. Касканыц кыз- бозбапаларын сол жылы кыстауга конып, ел ipreci жакындаганда Манекен конакка шакырады. - Пай! - деп 6ip кетершш койды СеШткамал, - бiздiн нагашы апаларымыз ерен мыкты болган екен гой! - Маркум Айша да азулы адам едь Сенщ экен Турысекене де катынды К,аскадан алгызды емес пе? Каска сенщ кума нагашьщ, - дед! Эм1рбек Сейггкамалга жымия карал. —Сенщ де мыкты болар женщ бар. Кундеспк табы эбден еткен Сагила маркум болып кетсе де Айша атына айтылган мактау сезд1 жактырмай, тыржын ете калып, KenKHin eciKKe кадалды. Yft HeciHiHжактырмаганын сезген конактар бул эцг!Меш kuit догарды да ундемей калысты. Эм1рбек “ сендер б|рдеце десендерип1' дегендей, молда мен каз1ретке карап ед1, олар да “ надан катынга ce3iMi3 шыгын“ дегендей, кездерш ашпай мулги TycTi. Эм1рбек пен Теребек кус жастыкка кисая жатып сем1з туст1к келгенше екеуара келер кыс камын, мал epici, Kemi-кон жайын лнммслеп Kerri. Дунияуи энг1ме кызыктырмаган Д1ндарлардын алды пысылдай бастаган. Д1ндарлар Манайдын тэкаппар токалыньщ уЙ1нен курен кабак болып шыкса да, мес карындары 1ркшдей Tycin аттанды. 6 Сагиланыц селт етпегенше, MiHe, жылдан асып барады. Жаз - жайлау, куз - куздеу ауылдан жырактау, катын-калаш, мал-жаннын шуынан аулак, кегалды, кек майсалы тйшген алты канат ак отауынан TeHipeicri ж!т! шолып, бала-шаганы селк етюзе 6ip eciHen алды. Бул эдет жазга салым жишей тусетш. Мундайда улкен уйге томен етекп 93

бас суга алмайды. Ас экелуге де батпайды. Ал ауьшдын кейб1р ежет KeniHflepi мен ерке-шолжан кыздары eciicreH бас керсете калса, еркек мшез адуынды эженщ “тэйт, api“ деген зи ш зекушен сон ешжш кайтара бас суга алмайтын. - в й , енш ен жын-шайтан туге, ыбылыс туге! Бул кай басынган- дары-ей, кай шолжагы-ей? - деп кепке дейш ез1мен-ез1 куб1рлеп, козгалактап, калпына келе алмай, кыцыраткып отырар едь Сагиланьщ устш е бас суга апар адам ауылда санаулы-ак. Кайын ага, абысындары, ез немерелер1 - Бидаш пен Сейдак, кайындары - Турыскелд1, балалары - Сейет пен Сейггкамал, Есенкелдшщупдары Баткал мен Сейшжан, жалгыз улыныц суркылтайы Кундакбай, бай шылауындагы кедейлерден Тектурган мен Кдбаш. Аттарын сипай камшылап, терен езекп ерлеп келе жаткан уш еудщ eKeyi Сагила отауын ы ктай эудем жерде отырган бай ауьшдарга карай ерлей тартканда, 6ipeyi осы кабакта шн Tipece отырган к ар а та ауылдыц ец ш етш де шошанган шагын коска бурды. Бул ауылдар imni ж акта окып келген балалардын Тасмекен мен Карагашка кел1п жаткандарынан будан ек1-уш кун бурын ха- бардар ед1. Иттер уре ж у п р т , балалар жат кн1мд1 адамга тандана карасты. - Анау Бидаш, Бидаш кой! Алда айналайын-ай, э! Апасынан суйшшй сурайтын efli, - деп караша уГдан ipreciHfle кшз карпып отырган кеп эйелд1н imiHeH 6ip егде катын орпынан козгалактаган. Bip картан эйел онын етегшен басып, санын шымшып алды. - Бэтес-ау, желвкпелене бермесенип. Сагила кайб1р суйшил дайындап отыр дейс1н, саган? Онан да бастан кулак садага, кшзш тез басып, Ticri бакадан жешм1збен кутылайык та, - дедг Екеуден жалгыз белш ш кеткен Бейсенбай караша уйлерге жакындаганнан-ак ш ешесш анадайдан танып, атын Te6iHe берд1. О шак басында бшек сыбанып, казан жуып отырган денелц жупыны KHiMfli сэры кемшр басын кетере 6epin, ол да баласын ш ырамытш д а орнынан ушып турды. - Бейсен, жаным-оу, кулыным-оу! - деп cypiHe-кабына барып, аттылынын шылауына жармасты. Баласы да аттан каргып Tycin, шешесп! айкара кушактап, бауырына басты. - Кайран апам, апашым! Жьшаганы Heci? Эй, осы улкен адам- дарды койсаншы, - д е й бере Бейсенбай жан калтасынан акбэтес ора- малын алып, анасынын алты тарам болып аккан кез жасын суртш, epincij ыржаландап кулген болды. 9 з кез1не де жас yfiiplnin, тещрек бупдырлап K eni. Анасы унс13 гана егше ешреп, айрылар емес. 94

1шкуса болып жылайды. Анырап, арындап алгысы келедь Inrreri шерш шыгаргысы келедь BipaK бай ес т н д е бупай етуге болмайды. Булай ерк!нс1мек тугш, малFa катты жек{рген кулды сабатып, даусы капы шыккан кунд>тепкшетш алады, ана merip сур жылан Сагила. Бул ауылда малшы-жалшы ез атымен аталмайды. “Ей, кул, ей, кун” деп шакырылалм. Немесе эрюм тур-туамен, кем-кеттмен аталады. Шэлипага да ез аты буйырмай, сан тет о д еп кентерш п, бай оты- мен ундемей Kipin, KyniMeH ундемей шыгатыны у ш н “ Ундемес\" атанган. Bapi де экесшен терт-ак жасында жетгм калган баланын камы еда. Сол жет1м карганы ер жетмзем деп, нелер корлыкка, нелер зорлыкка кенбед1? Жасынан зерек болып, Кдрагаштагы медресеш уадак 6iTipreH, бетше карап отырган жалгыз улын Есенкелд16ip топ балага косып, iiiiKi жакка улкен окуга ж1берткенде, ypepre hti жок Шэлипа оку акысы деп TeKiui казанын енда акы-пулсыз устайтын болтан. Кейш Сагила кун бермедг “ Мына енгезердей кун неме несше ceMipin жур“ деп, отырса - опак, турса - сопак кылды. Аз iiuce де асып iiueciH деп, табактынтуб1 мен сорпаныц кегш байдын итшен жырып, кул-кутанга бересщ деп сан тепкшеткен. Сонда да шыдаган, сонда да ун шыгармаган, ундемеген, бул Ундемес. Ыс- майыл маркумнын артында калып, атын шыгарады, аузымды акка тиг!зед1 деп у м те н ген баладан несin аяган. BipaK аузы жарып ас iiuneftriH, иыгына бутш кшм глмейтш езшдей сорлы катындардан мунын керемет 6ip артыкшылыгы бар. Элпнде гана осы даурыга турегелген эйелдердщ: - Бул катын еишмнен сорлы емес. Бакыты Апатаудай. Баласы биыл бай бапаларымен 6ipre iimci жактагы окуын тамамдап келд1 де­ ген. Керерсщ, эльак кущйгш карагайдайгып, шупги амандасканын,- деген сездерш казан басында отырып eciTin, Алпасына сан марте тэуба кылган. Ана eKciriH баласы тусшш едг BipaK 33ipre icrep шарасы жок. Дуниедеп ен жакыны - жалгыз шешесшщ каран купоне, пушайман мушкш халже кабыргасы кайыскан кезде окуды тастап, анасыныц басына уй Tirin, келш эперш, бауырына казан аспак та болды. Жалгыз шешеден асыра алмаган жаксылыгы, окыганы KiMre кажет? Кущнктен ез шешесш куткарганда, басканынжогын KiMжоктамак? Ысмайыл маркумнын кез жумарда: “ Кдрагым, зркчм-ак экешцулы, ал халык улы болу эрммнщ колынан келе бермейдн Халыкгын улы болгай” деген ce3i eMic-eMic болса да есшде. Шэлипаенш eKciriH койып, кезш cyp n i де баласынын куректей колын алаканмиа салып, бетше апарып басты. 95

- Кулыным MeHiH, жалгызым менщ, окуын тугед! ме? Кезщ карыккан жок па? Койшыдан бидай сурап экеп, куырып 6epin турайыншы. Куырган бидай кездщ шырагын сенд1рмейд1 дейдг Сейтейшцн, кулыным. -Ш ы д аап а, шыдашы! Оку 6iripin келд1м гой, мше. Эзщайтушы едщ гой: “Б1з де катын болармыз, капка тары салармыз\" - деп. Б13 де адам болармыз. “БЬдщ кешеде де той болар” . - Орыс макалын казакша аударып айтты да ойга батгы. LUemeci “кеше” деген сезге женд| TyciHiHKipeMece де “той” деген соз Кулагина жылы тидг Баласынын бетше т ес т е, суйсще карады. Бipжаксьшыктьщ боларын imi сездг “Келш Tycipin, колымды жылы суга малсам екен” деген т этп киял да санасында самгап шыга келдг Карпып отырган кшздерш тастай сала жупрюкен баска эйелдер де жеткен екен: - Ей, катын, балан келга кезайым болдын ба? - Бейсенжан-ау, денщ сау, ат-келнщ аман ба, карагым? - Бейсен-жан, окуынды тугедщ бе? - десш, жамырай аманда- сып жатыр. Осы м езетте С агиланьщ “ э-э-уф” деп катты eciHereH дау- сы шыкты. Эйелдер жым болды. Отырган орындарына карай аяктарыньщушымен жоргалай женелдг Бай ауыл жакка жалтактай караган олар апыстан келген жолаушымен амандасуды узакка созбай, тез гана орындарына отырысты. Осы суркия да ypefcii дауыстан тек Ш элипа гана бурынгыдай ыккан жок. Ол Сагила отауы жакка бойын жазып Т1ктей 6ip карады да, кобыраган самай шашын кулагынан асыра жинай салды.“Енд1 маган не ютейсщ? Кдрагайдай кара улым- аман болса, мандайымды куйшретш куннен-келенке, ецмешмнен етер желден ы к болады, aflipe кал” дегендей сыцай танытты. - Шашы туск1р де кобырап Keriirri гой, - деп Шэлипа шаршага- нын енд( гана сезгендей 6ip “уЫлеп” алып, жецщ курсшдг - Жана орамалымды да тартпаппын-ау. Сен келгенде тартайын деп тимей жур ед!м, - кырык шокпыт камзол пшнен белше байлап журген жаца ак жаулыкты басына салды. - Муны анада осы ауылга би- кажы ауылынан 6ip топ кыздармен алтыбаканга келгенде Халел жылкышынын кенже кызы Эмина 6epin едк 6ip жасын мын болгыр. Неге екенш бшмеймш, маган yfiipmin турганы, езшщ. Эншейшде ундемей туйык журетш ш куста адам ешн балаша куанып, кез! кул1мдеп Kerri. EKi бетше кан ж упрш , жуз1 куренденш балбырап сала бердь Кабагын жазып, басын тнстеп устады. Кеудесшде женш енп к пайда болып, с е з м y3in-y3in айтты. - 03i 6ip алтын асыктай, багы ашылатын-ак бала. 96

Бейсенбай ш еш есшщ сез теркш ш ен кайда мезгеп бара жатканын тусшде де, жымиып кана кулдь Ат Ti3riHiH колына алып, шешесш женш колтыкгап, к ез1 таныс шурык-тесш кара коска карай аяклады. Атьш белдеуге байлап, канжыгасындагы коржынды шешш, шеше-ciHe устатты. Ш элипа коржынга аса назар аудармай, карына шд| де, 6ipa3 meriHin барып, вз лашыгына в31 суйсше карады. - Ат байласа кара кос та ак отаудай к е р ш е й екен-ау, - дед1 тацданып. Кайнысы Смагулдьщ каракер атын танып, етекгегт агайындардьщ аман-саулыгын сурады. Костык ш ш шыгып тутеленген eciriH айкара ашып, баласын “бк им ш л э” деп уйге ы рп здк Ошак басынан 6ip уыс кул алып, Бейсенбайдьщ басынан айналдырды да, eciicreH тыска карай шашып Ж1бердь Баласы ш еш есш щ кылыктарына карсылык керсетпей, езу тартгы да койды. - 0йбуй, бепм-ау, негып eciM шыгып тур? Ш эупм шейш. Шэлипа казан кетерейш деп айта алмады. Ж алгыз басты казаншынын ушнде казанга салар ас та, ш н е т ш ш эупмге жем де жок. Кур эшейш дэтке куат кылып айта салды. Ж алпайта жиналган тесек-орыннан, ecici кебеже ш ш д е п сынык-кетш ыдыс-аяктан баска дуние де, ас-су да бул куыс уйде кершбейдь Бейсенбай камыгып Kerri. Тамагына 6ip кесек нэрсе тыгылгандай болды. - Ш ыда апа, шыда! “0тк ен кунде б ел п жок” деп ©зицз айтушы едащз гой. - Шыдаймын гой, кулыным, шыдаймын! - Шэлипа отыра калып eKi Ti3eciH кушактап, ещреп жылап жгбердк Бейсенбайдын кезш е де жас ipKuifli. - Апа, мен Карагаштагы “Медресе Маманияга\" мугалЫ болдым. Есекекн1ц 63i колкалады. Шэлипа Tycin кеткен басын тез кетерш алды. - Алда, кушм-ай. О ныц KepiM болган екен. Тагы да imKi жакка жумыска Kerin саргайта ма деп журукп ем. ¥ загы нан сушщпрсш, кулыным! Есенкелд1 мырзаны тэщ р жарылкасын. Колык аузьща жеткенше байдык отымен Kipin, кул1мен шыга турам да. - Швлдед1м, ana, Tecinfli ашшы! - деп жымия еркелед1 Бей­ сенбай. - Келе гой, келпи, кулыным, - деп анасы тесш айкара ашты. Бейсенбей анасыныц ак TeciHe танауы н басып, кушырлана шскедп - Ш аршадым, жаным. Сен де квз майынды жедщ -ау, кулыным. 97

- Кедейге тан атып, кун шыгып келед!, ала! - Клайда, сол тацы ц мен кунщ? - Асыкпа, апа. Аузымыз аска, такымымыз атка да тш р эль - Мен асыкпаймын, сен асык, жалгызым! Бейсенбай коржынын cerin, шешесше экелген сэл1м-саукатын ой устш де отырып, б1ртшдеп шыгара бастады. Коржынньщ 6ip басынан кант-ш ай, турл1 мэмпэси, еюнип басынан кимешск- шылауыштык бэтес, сыртгык буп, кейлектж кездеме, орамал-шыт шыкты. Бейсенбай коржынньщ туп жагынан кызылды-жасылды орамал, шашакты Кызыл кэрю шэлр жупар сабын. Hie су шыгара бастаганда шешеЫ баласыньщ бшепнен шап 6epin устай алды. - Болды, кулыным, болды! Оларды нHeci мен емес. И есштабар ез1, - деп бар жылтыраганды кос колдап коржынга кайта салды да, онын уст1н кос уыстап кант-мэмпэсимен толтырды. - Осынын бэрш щ Heci ci3, ana! - Bepi экел, уялсан ез1м берем, о Heci-ей! Баласы шешесше карсы лык керсегкен жок. Ендеше “ез1щз бш” деген сьщаймен торге барды да сулап жата Kerri. Ею аягын eKi жакка талтайтып жгберш, ею колын желкесше жастады. Ш ешес1 осыншама дуниеге тиын-тебещп кайдан алдын? - де­ ген жок. Баласыньщ 6ip жылдан сон-ак улкен калаиыц эр жер, эр жершде жумыс icTen, ©з талшыгын ©3i айырып жургенш ecTireH. О нын уетш е казит-жорналга жазып, мол акша алады екен деген евз де тараган. - Апа! - дед1 ерке дауыспен, - кайран меш н ез уШм, кен сарай- дай боз уШм! - Боз уйге де жетерещ ani, Кудай амандык берсе. - Эмина ©3iHi3re унай ма? - ¥найды , KyHiM. - ¥н ас а, сол, - деп аунап туеш , етбетшен жатты. Жасынан ер- келеп вспеген ол еркелеудщ мунан баска жолын таппады. Кедей ауылдын катындары Сагиланын ызгарынан каймыгып, бул уйге бас суга апмады. Е сж туре ашылып, табапдырыктан алты- жет1 жасар уш-тврт бокмурын, бет-аузы сатал-сатал ауыл балалары керш дь Олар ею-еюден босагага суйене-суйене капды. Шэлипа: - Келщ дер, келщ дер, кундер1м, - деп балаларды тврге шакырды. Балалар есжтен тапжылмай, cipecinтуры панды. ¥лкендеу 6ipeyi мурнын коре етю зштартып альш, жещмен кесе cyprri. Калган eKeyi аузына бармагын салып, тырнагын тютелей бастады. Мунтаздай 98

кшнген кол-аягы балгадай, Кызыл шырайлы 6ip бала Бейсенбайга тесше карап, коз алмай кадалып тур. Бейсенбай балаларга кез тастап ед1, баскалары аяктарынын ушымен жер шукып темен Караганда, эл п бала м1з бакпады. - Сен KiMHiHбаласысын? - Кэршжанныц. - Атын KiM? - Салак. - Нагашын Дэукеннщ HeMepeci. Э к е» Кэр1пжан маркам иман жузд1 адам eai гой. Алдынгы жылы Т е к ш т ц ыккан жылкысынын сонында кет1п, боранда ycin ел д ь Иманы жолдас болсын, маркумнын, - дел Ш элипа ш ш е н куб1рлеп, дуга жасады да 6eTiH сипады. Балаларга 6ip-6ip мэмпэси, ерш-меШз устатты. 0 з ге балалар тыкырлатып жей бастаганда сэл ересектеу эл п б ал а тэтп ш уысына кысып устал тура бердг - Неге жемейсщ? - дед! Бейсенбай. - Тэтеме апарам. Жалгыз жегенде артымнан урпая тусе ме? - Тэтеннщ аты KiM? - дел Бейсенбай бала сезше кулдь - Зипаш. - Салак, окыгыц келе ме? - Келедь Ci3 жацаша улкен молда дейдг С1зден окыгым келедг - Жарайсын, жнтг! - дел Бейсенбай риза болды. Енд1 ол бала- ларды бас-басына сурады: - Сен ше? - Окимын. - Сен ше? - Бер ещй балалардын меселш кайтармай, - дед1 Шэлипа. - Сен ше? - дед! ересектеу тагы 6ip кара балага. - Жок, окуга бара алмаймын. -Н еге? - Зкем гуру, шешем жарымжан. Байдыц козысын багып, эке-ше- шемд1 асыраймын. - Бала да, Бейсенбай да мунайып темен карады. “ KiMHiH баласысын\" дегенше болмай, аларын алып болган балалар eciicreH сытылып шыгып Kerri. - Мунын д а экесш к ер в д е eKiprip Тек!ш болыс басын жарып, есалан кылды. Жардан кулаган 6ip биенщ кунына 6ip адамды кембагал erri. Ал мал соцында елген бапасыныц кунын сураган Дэукен шалды уйшен сабатып шыгарды. Оган ара тускен Сагынай деген 6ip ежет мрме жнтгпен куш 6yriHre дейш еш. Атарга огы, 99