Бейсенбек Е. т1

От-жалынга кызара борткен ею уста орындарынан yHci3 турып, дукен жанында жылып агып жаткан булак суына жуына бергенде ауыл балалары тау жакты нускап, шу ете калды. Булар да солай карап едк Саркан кеткен базаршылар екен. Олар кап-кап ун, колдан согылган тем!р, агаш буйымдар саудалай кеткен. Арбаны пнрей тартып келе жаткан Семенныц жирен каска атына кездер1 Tycri. Сонында келе жаткан арбанын да жуп ауыр. Бул арбада да базардан сатып апган дуние-мул1к, KHiM-кешек, сэлем-саукатпен коса 6ipep мапта тас, теипр тырма, кос туткасы калкиган темгр сока, 6ip кэдеге жарап калар деп онан-мунан жинап алган текпр-терсектиелген. Арба айдаушылар сампылдал сейлеп келеш. Заттары етЫд1, саудалары THiMfli болганда, олардын ауылга жакындаганда естга даурыга тусет1н эдетг Арбапардын ею жагында 6ipep салт аттылар да бар. Олардын да канжыгалары ток. Жалан аяк, жапан бас балалар талдын 6ip-6ip бутагын ат кып мшш, шолак шыбыкпен жандарыи сабалап, кара жолдын шанын аспанга кв тер т, базаршылардын алдынан шыгып кетп. Оларга жамырай Tycin, ауыл Hrrepi де косылды. Булар ауылга такай бергенде Ергали уйшен дауыс айткан, “ ой, бауырымдап” улардай шулаган дауыс та естшда. Базаршылар сэл анырып барып, ездер1 кеткенде наукас жаткан Ергалидын дуние сапганын TyciHfli де, уйдьуйше тарамастан сол уйге карай бурылды. Ауылдын улкен-Kimici тугел солай ж ец ктдк Уйлершен басына кара орамал тарткан Марфа мен Оксана да жупре шыгып, солай бет алды. Ауыл адамдарыныналды енсе.и уйдщтабапдырыгын аттаганда эйелдердщ керккен дауысы кушейе TycTi. Базаршылар кел!ктершен каргып-каргып Tycin, арбасына суйенш, егше жылап келе жаткан Естайды бас салып, 6ipiHeH сон 6ipi корке бастады. К,аралы уйге алдымен KipreH Семен б1рден барып Загипаны кушактай алды. Шуйкедей болып ш епп калган кемп1рдг 6ipa3ra шеШн кушактап бо- сатпады. Загипа да кершкш Ж1бермед1. Шалынын бар жаксылыгын, барлык касиет1н пзбелеп айтып, эндете зарлап Kerri. Ауык-ауык: “ жаман KyHiMi3fle ipre коскан, барымызды тенбел1скен KopmiM-o-oy, маркум болтан арысым жок енд1, сешмен “йцэй” деспеген. Enoiri KyHiM не бо-ла-ар!” деп такпактап барып, im eri узше 6ip тартып алады. Семен: - Сабыр, бэйб1ше, сабыр! Алпамсадай Естайын, айналып- yflipinreH Кум1сбалан бар, ерш ж!бггер Ермепн анау! Сабыр, бэйбше, сабыр! - деп жубату айтады. Ауылдьш егде кемп1рлер!нен

сон кезек Марфага да келдк Ол казакша дауыс айтпай, егшген кем- nipfli кепке дейш кушагына ап, демеп турды. Кешке карай тешректеп ауылдардан салт атгы куда-кудагилар, агайын-тугандар жиналды. Жол журш шаршап келгенше карамастан Семен бастаган ба- заршылар экелген кант-шайынын, ерйс-меШзшщ кебш азалы уйге белю, конакасылык мал союга Kipicri. Семен езшщ атан туйедей коныр eri3meciH басымен алысып жетектеп Ергапи ошагынын ба- сына экеп жыкты. Осы ауылдын ендйт улкеш Кабдолда куран окып, жиналган журт жаппай “ тие берсш” деп бет сипаганда Семен: - Маркумга тие берсш. Алла тагала жанын жэннатга кылсын, - деп пышагын суырып алып, малды бауыздауга умтыла бергенде Ергалидын кещ лш сурай кеп, осында жаткан кудасы nipsдар Дэулеткелд1 шыр ете калды: - Аллам конакасы малды кэшрлерге бауыздатуды коспайды, 6ip мусылман шыксыншы, былай! Семен бегде адамнын бул сез1 ак кецшше су сепкендей т т р - KeHin, тосылып калып ед1. Анадай жерде мал союга дайындалып, пышак кайрап отырган Баскан жуг1рш кеп, булкынып жаткан епздщ бас ж1б1не жармасты. - Дэде Сэмен д1н1 белек болса да ниет! 6ip, - деп орыстын мал тамагын оруга дайын турган колын капсыра устады. Э л е у е т eKi кол мен eTKip пышак жуан мойынды жулынына дей4н орып TycTi. Мал Tepici сыпырылып, карны актарылган сон осы ауылдын келшдер1 Калимаш пен Рабигабастап, пдек-карын аршуга бшек сыбана KipicTi. Kiiui кыздар осы ауылдагы жалгыз самаурын мен эр жер1 кабыскан мыс, жез шэупмдерге ауыл сыртындагы мелд1р булактан су экеп толтырып, шай камына Kipicri. Марфа мен Хасиятхан казан-ошак 6ixKeHHiH бар бил1г1н ез колына алды. OniriH уйше eKi тунетпейтш казак ертенг! сэске тусте eniicri ауьшдан шыгарып экепч. Маркумды Семеннын арбасына салып, ат тагш ш HeciHiH e3i устады. 0л1к сонына шескен аттылы-жаяу еркект1ц карасы эжептэу1р корiндi Ергалидын бет топырагы жабыла молдалар кезек-кезек куран окуга к1р1скенде, Семен eKi баласымен жирен каска аттын жалын кушактап, кальщ ой уст!нде окшау турды. - Не ойлап турсын, эке? - дед1 еркелеу эр) cepiney Толя. - Жок, эшейш елген адамын курметтей бшетш халык екен деймш. 149

- Шапкиноны ойлап турсыз гой, э! - Ойда ол да жок емес, балам, - деп ж ени курении экесь - Эке, м е т солдатка алатын болды, - дед1 Егор свзге арала- - Е стн ем . Саркан мен Капал да д ур лш п жатыр. Марфа туш мен жылап шыгады. Ку согыс кандай каншезерге керек болды екен? - Герман дейд| гой. А - Кудай жазасын 6epciH, жауИзЬардьщ!/ -Ш еш ем екеущецболмаса, ел Цпндедакалмадындар. Егордан сон мен1 де алады гой, - дед1 Kiuji б^ласы flip сэт мунайып. - Бэр1м1здщ е н д т eniMi3 де, к е р Ы з демосы. Осы казактар ен д т туыскандарымыз. JЛ j , Балалары зке niKipiHe сез йоспай, уйаз далды. Ka6ip басынан етектерш кагып, турып келе ^аткэн, /усаулы аттарына бетгеген / л /Ka6ipiuinepai Kepin, Семен Тугов та аубасын ауьшга бурды. Ергалидьщ жетклн боре салысымйн жатак ауылы кайтадан эбн-ерге TycTi. Ауылдьщ бар жйксыль/гы мен жаманшылыгынын хабаршысындай болган Дайкэзан ме_Н сэры самаурын ещн Семен уш нщ ауласына кеп орналастьь,Казаннан бу буркырап, самау- рыннан TyriH будактар жатыр. Ошак басында денгелене отырган эйелдер Хасиятханду ортага алып, Ky6ip-Ky6ip гана ceftneori. Марфа сонгы кундер! KacipeT тартып, катты кайгырып журдь У й босагасына, кейде казан-ошак басындагы кункагардыц дщгек агашына суй ен т, унс1з жылаумен болды. Оксананын да кайгыдан K63i шущреШп, жагы суалып, шсшесшщ кенш н босата бердь Жастардын келуш кутш, тер белмедеп жаюлы дастаркан басында алка-котан отырып, энпме-дукен курган осы ауылдьщ кемшр-шалы Марфага басу айткан. - Кой, шырагым, Мэруз, - дед! терде отырган Сэрсенбай каряя, жок ырымды бастап жылай берме. Казакта “ кебш киген келмейд!, кебенек киген келед!\" деген мзтел бар. Сабыр ет. Аманшылыкболса, ез босагасына канта недель Кур кол отырган жоксын- Аркыраган шальщ, уЙ1ршген баска балаларын бар. - Из, Жэгер кытай аспайды, ез ауылына карай барады дейд! гой, оган да шуюршинк кыл, - деп шалын костап, Кантбала шошан ете калды. 150

- Жаман ырым бастама, карагым, разы-кош боп аттандыр, баланды. Сен егшсен, ол не болмак? - дед! Кабдолда дшрмешшнщ KeMnipi Макташ. - Иэ, сейт, карагым, - десш уй iuiiRaermep жамырасып Kerri. - Е л и бар, журтын бар. - Уй iui^taerinep “ ел и бар, журтын бар” деген сезд1 ауьш-уй арасындагыдэй етш айта салганымен, бул сез eni-журтын сагынып, оныц уст1не ю ггг болган суйеш ш баласын жийан согысына аттандыргалы камыгып журген ананын зердесше кенш камырыгын аша тид1. Онын жан дуниеш анырап, одан бетер certain Kerri. Былайгы журт эйе’п кецшшдеп жана 6ip OKcitcri байкаган да жок. Буяар маган “ вз елip, ез ж ери” дейдк Сыртка Teyin, белш-жарып, белшектеп отырган ojpi жок. Осы сезд! булар да, е з и и epi де, кеше шалынын влшше eru\\in, euipen отырган Загипа шешейге де айтып efli-ay, деп ойлады ол.Шрме KipreH 6i3fli де 6ip санайды. Уйдбн 6eTiHорамалымен басыр, вкси жылап шыккан Марфаны кергенде казан басындапы эйелдер елен ете калды. BipaK неге жылап шыктын деп ечш м сурамады. Ыгысып, жандарынан орын бердт - Жигилмадизчу, м эруэ, - дед1 Хасиятхан уйгырша мен казакшаны араластыра фйлеп, - Алланин жазмишишидин ким кашып кутылмак? Мынвыбол! КумкбалабайлауЛф рутin алдында жаткан шылапшынды 6epi экеп, жалпак жез ф буг^Н алы п, керппсшщ колына су куйды. Бул ауыл келшшекгмй арасында жьшаган елд1 Te3ipeKтоктатудын raiMfli 6ip sflici едь Марфа да бетгкольИ шайып, жылауын токгатгы. - К ум к ,/д еЫ од акырын fa на. Келшшек енкейе таяп кеп сезге кулак салды. - “ Ц^бш кигердкебенек киген” деген не? ойланып, жымиып кудщ: :н ак кшзге орап камд1 гой, соны сауынды KyHiмалга к и т шыгатын неге сурадыцыз, Мэруэ тэте? -Ж ок, эшейи. Vлкендер!к<еебенек кисе, аман-есен кайтыпкетедк- Уйдеп энпменк твркш/н уккан эйелдер онан api казбаламады. - Келе жатыр,| келе жатый/- flecin, эйелдер етектери кагып. шдарынан тура бастадьр М ффа да эйелдер мегзеген жакка карап 6ip топ ауыл жастарыньщ арасында ыржия кули келе жаткан {/ н жолаушынын Kepmi-коланнын, агайын- аттап, уйиен дэм-туз татып шыгатын 115511

казак гурпына багып, Жолтай мен Нуракын бастаган 6ip топ жйгг Егорды мана тачсэрщен-ак уй-уШй аралатып экеткен. Бас-аягы жиырма шакты yiUli аралап, бас сугып, дэм ауызтиш кайткандары осы. Булардын сокынан ipini-ycaKTbi ауыл балалары шубыра inecin келедк - Ау, кун сэске болып калды, болсандаршы? - деп дауыстады Кэр1шап. А т арбаньщ донгалактарын майлап болтан Естай да басын кетерш, жшсйен мандайын колынын сыртымен суртш, аспанга карады. Батыстан торлаган кара булт тауды бектерлей коюланып келед1 екен. - Дэде Сэмен! Арбаньщ шатырын орнатсак кайтед1? Жацбыр жауатын Typi бар. - Орнат! —дед! дорбаны сшке кагым, жем жеп турган аттын ycriH суртш, камыт-сайманын кипзш, жолга аз1рлешп жаткан Семен кеншсвдеу гана. Улап-шулап таяп калган жастар есйс алдына кептопырласканда, корада уй иес1мен 6ipre ат жайгаскан боп, урланып темей тартып журген Баскан шыга келд!. Бет-аузын алаканымен суртш, дым кврмеген, дым бшмеген Kici болып, ала K63i бадырайып, кул1п тур. - Уйге йрщдер, уйге ир1ндер! - деп каукалактап жатыр уй neci. Осы ауылдыц барлык улкендер1 кен белмеге сыйып Kerri. Табак-табак ас келдь Орыс дастарканына капай куран окып, бата кылудын амалын таба алмай Кабдолда Семенга 6ip, твщрегше 6ip жалтактай карагыштап едь - Айда, оки бер! Мекеш орыстарым жок бул жерде, шокы- натын. Маган адал ниет болса болды, - деп уй neci томен карап, босагага тгзебукт1. Y й иесшен ризапык алган сон Кабдолдаалдымен аруак риза болсын деп куран окыды. Жеделдете ет желшш, сорпа iminreH сон, Кабдолда ауыл улкет рет1нде жолаушыга “ Жортканда жолын болсьш, жолдасьщ Кыдыр болсын, аман барып, сау кайт, карагым!” —деп бата бердь У стш е Егордын кшм-кешеп, азык-тулШ салынган арбаны жирен каска кере тартып, кара жолга карай бурылганда эр уйден буыншак-туйшшек устаган кемп1рлер мен эйелдер жуг1ре басып шыгып жатыр. Арбадагы былгары капшыкка Егорга, карнын ашканда же деп, шскен кесек ет, швлдегенде тандайьща бас деп майлы курггын малтасын, Хасиятхан аузыннын дэмш ал деп кепкен opiK-меШз, дэмai токаш экеп сапып жатыр. Эш1мбектщ KeMnipi Т э т 6ip буйен майын салактагып ентелей шыкканда жабыркау ел ду етш 152

Kyjxin ялберд1. Саскалактаган KeMnip шепншектеп efli, Егор оган карсы адымдап барып, колындагы буйещй кос колдал алды. - Рахмет, ала, улькен рахмет, сизге, - деш. - Ей, Ж эгер, б1здщ уйде май жок- Б1зге 6epin кет, - дел калжындап ед!, Жолтай, Егор оны буйенмен 6ip урды да, майды капшыкка тастай салды. - Кдтын бар, сиыр бар, саган май табылады, - дед1 калжыцга калжын кайтарып. Арба ауыл сыртына шыкканда улкен-Kiiui,атгылы-жаяу соцынан узд1к-создык epin отырды. Тамшылап кана турган жауын ен/ц cip- юрей бастады. CLn6i жауатын Typi бар. - Ала, - дед1 Кум1сбала Тэтпнщ Кулагина енкейе сыбырлап, - кун жауып кетп гой, Жэгердщ устше атамньщ кебенепн алып жапсацшы. Bip жаты ырым болсын. Tarri тусше койды. - Шал! Эй, шал, 6epi келпи' Эилмбек “ о не?” дегендей таял кеп ат устш ен кемп1рше енкейд1. - Шеш, кебенег1нд!. -Неге? - Киг1з, ана Жэгерд1н устше! Шал да тусше койды. Элимбек кемп1ршш “ aMipiH\" басын калтактата, елпшдей макулдады да, устшдепс1н шешш, Егордьщ ycriHe капсыра жапты. - Кереги жок, кереги жок! - дел Егор жамылмай жулкынып ед1, Марфа кебенекп шалдьщ колынан алды да, ат устшдеп баласынын иыгына созыла барып айкара жапты: - Одевай, так надо! - деда. Баласы иыгын кикац етк!зд1 де, ана сезш ею етпей, кебенек- Ti киш алып, кепшш1кке “ мен1 керд!ндер ме” дегендей ыржия карады. - Но-о! - дел Семен аттьщ делбесш катгырак кагып, Саркан жолына тускенде, арбага Егорды коршаган Жолтай, Нуракын жзне Толикпен коса 6ip топ салт атты жастар LnecTi. Будар сайга тусш, кара y3in кеткенше кол булгап турган Марфа мен Оксана орамалын 6eTrepine басып, сьщси жылап коя 6epfli. - Токтат! - дел акырды Кабдолда, - онысы Heci-ей, жаман ырымды бастап. Кырык жыл кыргын болса да ажалды елед1 деген. Келед|, Кудай кагып, аман болса. 153

Марфа да, Оксана да жым болды. Жолаушыны шыгарып салушылар жаяу эйелдерд1 алга сап, ауылга карай беттегенде несер жауын устемелеп кетin едк Жас эйелдер мен кыздар умар-жумар болып, улкен токыма шэлклн пана кылып, Марфаньщ колтыгына xipin Kerri. Yu i салт атгы жолаушы Коныртаудьщ тж беткейш кабыргапай Tycin келедг Тасмекеннш шолак кешелерi булдырай кершгенде тансзрщен сшб1рей жауган ак жауын аяк асты несерлетш куйыпкег- Ti. Такертеннен MiHic Kepin, тау жолы кинаган жарау аггардын 6yftipi 6yflipiHe кабысып, култелене тегшген жал-куйрыктары жауынмен бштеленш, бук1л сымбатын сидита керсетедк Ат устщдвпдешй де шекелер! кызбаган. Кебенек-шекпендершен жауын 6Tin, бастарына киген кулэпараларынан су соргалайды. Сагынай жауыннан кымсынар емес. Кою жез муртынын салбырацкы шалгайынан айкара ашылган омырауына салкын су тамшылап, жанмн рахатка батырып келедк ©м1ршде жан рахагын керген аз кундер1нщ 6ipi нак кешельбугш болар! ©йткеш артында “ орыс досыцызга менен сэлем девдз, Сэке!” дей сызылып суйген адамы капса, алдында кенгш кулаган дос-жар адамынын ауыпы. Ею жагында келешепнен зангар таудай умгг куткен кемелше кел- ai дейтш Бабаш пен Бежей капель Осындай 6ip бастары косыла калган кезде Сагынайдын мэртебеш едэу1р жогарьшап, ана eKeyi мулде кшйрейш, жйтгпкген бапалык бал дэуренге карай кулдырап, еркелей калушы едь Барар жершс туспкке жетуд1 ниет еткен жолаушылар осылай бет алганнан-ак, аттарын сипай камшылап, талай зцпменщ басын кайырысты. Сагынай ез ем1ршщ ащысы мен тушысын, тагдыры табакгас, узенгшес кьшган талай кайырымды, кайырымсыз адам- дарды эцпмеге аркау erri. ©ткеншен тунше, болашактан кутер у м т н е иек суйей сейледь Ел катарлы уйл1-баранды болуды ежел- ден армандаганын, сол арманына 6ip жарык сэуленщ тускендей болганьш дос-жар адамдарына теб1рене айтып бердь Асыл аганын бар сырына канык ж тт т е р бул энпмеден тосындык сезген жок. Кайта “ узагынан суйшшрсш” деген ак Tweyi мен i3ri HHerrepiH биццрдь А гага ниетгес улкендБюпннщуйгарымы да осы exeHiHайтысты. Адуынды экелерш, бет топырагына sni шеп шыкпаган шешелерш сагынган ею жйтг эке орнын басар ага бардей 154

келш, Зипаш басына вз аналарынын барлык жаксы касиеттерш ушп- текть Анамыздай болар ак ниетп 6ip адам болса, а зд щ журегщв калаган сол i3ri жан болар деп туши. Нагаш ы Ы л е р ж щ ез1МС1не айткан ш типатты эн п м е с ш е толкыган Сагынай: - в з журепмнщ калауын тапканмен, - деп 6ip курсшш алды, - баска 6ip уш журеюл кан жылатып, «3eriH е р те й л н icKe дэт1м бармайды. Кайыра кагар канаты мен толгай конар куйрыгынан айырылган Дэукен кария мен Балкия шешейдщ, жергепнен шер- менде болтан Сапак баланьщ бетше капай караймын? Bipeynin жылы уясына Kipren суык жылан м ен болмаймын ба? Жолаушылар 6ipa3 yHci3 калды. Сагынай ат басын тежеп, ыктап турып, алакан толтыра насыбай атты. Жанбыр сэл басылып, сш- бшей жауып тур. Таудын ирелецдеген кеш жолы ешске тусе етектщ жылымык ауасы бетке шалына бастады. - Тунеу кун1, - деп Бабаш сэлден с о ц байсалды эн п м еге ойыскан, - Бежей екеум1з Купжабас етепне тусш , агайындарга сэлем бере бардык. С1здщ тагдырынызды Ондай м ен Койшы атамдар да ойламай журген жок екен. EKi сезш щ 6ipiane ci3fli сурап, эчгш е кылып отырды. Койшы атам т т л катты к е т т , “Омай-ау, ку Ti3eciH кушактап кашангы журедг Ж т т агасы болып калды. Жетер ендИ” деп зш тастай сейледг С1здж ниелщ зден олар да хабардар екен. Табысар кунш айтсын? Жалгастырар 6i3 бармыз дест1. Ондай атам кудасы Халел ауылына 6ip жолытускенде Дэукен кариянын аужайьш туйген екен. Ол Kici де бул эщ ш еден кулагдар болып шыгыпты. 0 p i кет кершбейдк “Ж еа р бейбактын багын байламаймын. Тек Текши келемежше Tycin, таба кылмасын, жалгыз немеремд! жасытпаса мен риза, аруак риза” д е г т . Ci3ni кулаккагыс кылган екен, “e3i 6ip Кудайга караган, i3ri жанды адам” деп ннтарта сейлеггп. -Б уры нгы лар “жиен ел болмайды” деп кеудеден итерсе де, мен Т ел урпагын, сонын агайын-туганын ел кыламын ба деп, сонына epin ед1м. Елд1пщ п ютеген екенсщ, ел1м. Елще де, epine де рахмет! - деп Сагынай 6ip теб!ренш калды. - EKi жагьщ риза болсавдар, мен де, Зипаш та берд!к л згш д г в р г е тартсан - ердем1з, iuiKe тартсан - койныцдамыз! Тек, агайын алакездемесе, ата-eHeci каргамаса, 6i3 сендердщ кулынбыз! - Зипаш тэтем де солай дей ме? Кешеден 6epi сол ю сЫ косып, косакгап сейлейт1н болыпсыз-ау, жиен-ага! - деп Бежей еркелей кагытгы. 155

- ©Mipium жарасса, ниет1м1з жарасты, нагашы, - деп Сагынай да Бежейге киыктай карап, мысцылдай кулдЕ - Ендеше, ел етекке туспей, улан-асыр той жасаймыз! Осындагы Tori урпагыныа. калган агайыннын 6ip тойлык каукары эл1 де бар шыгар-ау! Бул игинктен еиш м сырт калмас б]лем. - Ниетще кулдык! - деп Сагынай разы кейт бшдардь Жауын кайта тепеп кетш, эцпм е жел1с! у зш п Kerri. - Кап, барар жер1м1згеде ж е т т б е д Ц у .-д е д ! Бежей атын тебш т калып, - Бабаштын су кшмдерш Аксана сыгып берер. Meiii Kyrin отырган ым бар дейсщ? Бабаш Бежейд1 алакездеп едо, Сагынай рахатгана купдЕ -© п згетуган кунбузаугадатуар. Екеум1зден бурын шацыракты осы сен кетересщ бе деймш? - дедЕ Булар жауын суы жырмыштаган, ею жагын терек пен карагаш кемкерген ш етю кешеге шшгенде ит ypin, TOHipeicri азан-казан кылды. Катарлай салынган тас уй, токал тамдардьщ эр жер, эр жершде бинс шатырлы уйлер де бар. Олар байлардын, саудагерлердщ уйлер!, дукендерк эк1мшш1к кенселер1. Калада сирек болатын кыр казактары тен!рекке тамсана кез салып келе жатканда Тасмекеннщ аяк жагынан 6ip топ аттылы бала жауыннан кашып, жарыса келш Kipfli де, тобын жазбай жандарынан агызып ете шыкты. Сагынай жастардьщ даурыга шапканына, 6ipiH токтатып, жон сурауды да ум ы тьт, анырайып турганда дембелше келген, туксиген калыц кабакгы, денестеу кыр мурынды, жазык мандайлы жас ж ятг булармен катарласа 6epin, ат Ti3riHiH тартты. Жолаушыларга байсалды сэлем бердк Баскалары елемей кеткенде мына ж1г1ттщ инабаттылыгына риза болган Сагынай: - Карагым, кай баласын? - деп сурады. - Ныспым НурсеШт. Ойкайнардагы Байсей|'ттщ баласымын. 03iM жуырда Карагаш мектебш 6iTipeMiH. Агайындарымызды Бейсенбай MyraniM yriiTen, келер кыста балаларын окуга беруге кел1скендер1н1цана балаларын жайлауга шыгар алдында Карагашты керсетш келемш. Ауылымыз алые. Кыстай Тасмекенде жатып окитын агайындарынын уй1нде керсегпм. Олар 6yriH Ойтогандагы ауылга кайтады. Сагынай “е-е” деп иек кетерд! де, Ойтоганды ойша багдарлап, ундемед!. Осы мезетте атын тебш е берген жМтке жедел ун катгы: - Осында орыстар коп пе? - Мунда eflayip орыс турады. Ci3re кай орыстыц yfli керек efli? - Мен i3flen келе жаткан орысым анау темендег! жатак ауылын- да. Семен Тугов деген орыс. 156

- Бшемш ол орысты. Онын Анатолий деген баласы 6ip жыл б1збен 6ipre окып, келер жылы Тасмекенде орысша бастауыш школа ашылганда соган ауысып кеткен. Ж атактагы ен улкен уй солар- д ш . Сол уйдщ Kepmici Естай Ергали баласы б!здщ ауылга жиен. Уйлерше барып турам. Жолаушылар жатактагы тас дуалмен коршалган токал шатырлы уйдщ кун какгап кукьштым тарткан агаш какпасына ат басын TipereH- де уйллкте буйыгып жаткан дэу кара тебет шынжырын узердей боп, арсылдай уре турегелдг Кеше жактагы какпакты шагын терезеден “бул к1м болды екен” деп иыктаса караган кауга сакал егде орыс пен етженд! сэры маржа буларды кере сала ycrepiHe юпм шместен лалага жупрдк Ерлпзайыпты орыстар несер жауыннан кымсынбай, жарыса келш, Сагынайдын твгш ш е оралды. Сагынай ат устшде мелшшп калды. Санасы сан жакка жупрш , кшшп кобалжып Kerri. - Ой, бауырым! Саке! Бог ты мой! - деп Семен каукалактап калды. И еп шошандап, кез1 жыпылыктап Kerri. О л ат Ti3riHiHe жармасканда Марфа казак эйелдерше уксап, Сагынайды аттан тус1рмек болып, онын колтыгына колын соза бердк Сагынай кулэпарасын желкесше карай cepnin тастап, аттан каргып TycTi де, Семснды капсыра кушактай алды. E nceni ею адам 6ipa3 унс1з кушактасып турды. Марфаньщ ею e3yi eKi кулагыиа KeTin, ыржалактал куле бередг Ат устш деп ж-irirrep не ютерлерш б и т е й анырып калды. Yilre жапсарлай салынган кораньщ 6epri басындагы лапастьщ устш деп кыстан калган шагын шошак ш ептщ теб есш ecKi шекпен- сулыкпен жауып журген бала жнлт те аулага юрген конактарды танып, тебеден салдыр-гулд!р сырганай туст1. Бурын туяк салмаган кора-жайлы аулага Kipin, жан-жагына оскырына карал, эр нэрседен секем алы п турган кы р жы лкы лары одан ypKin, ж а л т б ер д г Улкендерд!н табысканына кызыга карап, бейкам отырган ж!г1ттер аттарынан ауып кала жаздады. - Бабич, Бижей! Кудайым-ау! - деп Анатолий де Бабаштьщ Ti3riHiHe жармасты. Кесте Tirin, Tepri бол менin Tepe3eciHiHалдында отырган Оксана дабырга еч сонынан шыгып, ecim i жамылып турып, ол да буларга кызыга карады. Аттарды Анатолий лапастьщ астына жетектеп экеткенде, уй nenepi абыр-сабыр болып, конактарын каумажалап уйге Kipri3fli. Жанынан eTin бара жаткан Бабашка Оксана кульмпрей карап, жумыр ак 6uieKTi салалы саусакты колын усынды. 157

- Саламат па, жигит! Бабаш Оксананын усынган колын алып, жузше кез суарат1ктей караса, кул!мдеген кез1нен от ушкындап тур екен. Аппак реш бап- бырап, алмадай кызьш бел мен алкурен тарткан дымкыл ерш албы- рап тур. Бабашка л к Kipniicri кекппл кезш елж1рей кадаганда ж т т жанарын тайдырып экетп. Кыздьщ сул1ктей салалы саусактарынан журег1не жылу жупргендей болды. Оксана Бежейге де амандаспак болып, колын сэл тартып ед1, Бабаш босатар емес. Колын жнтт колынан тартып алуды жен кермеген кыз Бежейш сол колымен капсыра кушактап алып, езше карай тартты. - Кандай cyflKiMfli казактарсыцдар! Ай, Толик, где ты? Родные приехали! Сагынай уйге ентелей шрген Толиктщде, езше Meflipi тусе карал турган Оксананын да мандайларынан шекель Семен мен Марфа да казак жшттерд! аймалап, аркаларынан кагып, бастарынан сипап жатыр. Осы мезетге несер жауын басылып, куннщ K63i шайдай ашыл- ды. TyHepin, кунпрт тартып турган далага да, уй imiHe де сутгей ак сэуле Tycin, адамдардьщ кабагы да жадырап сала бердк Орыстын агаш еденд1 терiне керпе теселш, жастык тасталды. - Оу, Мэруе, бар керпе-жастыгынды 6i3re тастадын- ©зщ не жамыласын? - деп калжындады Сагынай, аман-саулык сурасьш, сырт кшмш ineuiin, торге жайгаскан сон. - Сенен аяганды ит жесш, - дед! де Семен кайрагы менпышагын алып, далага шыгып Ken i. У й iiniH жиыстырып, куйбендеп журген Марфа Сагынайга такау келш, т1зе букт!. - Kepicnereni кеп болды гой, Саке? Жагдай калай? - деп мушркей карады. - Басында уй!, бауырында казаны жок адамда не куй болсын? Онын уст!не байдын аузына карап, сонын тастаганын талшык кылады, кедей казак. Ал мына сендерде не арман бар. Кара орманын басында, бала-шаган касында. Айтпакшы, Егор кайда? - Егор солдатта. Oni хабар жок, - деп Марфа жыламсырап, орамалдын ушын бет!не басты. - ©лд! гой, балам 6ip жерде. BipaK кебенек киш кетin едк Аман келе ме деген у м т м бар. - Иэ, иэ. Ол Эинмбек атамнын кебенепн киш кеткен. Келедк аман болса, - деп Оксана шешесшщ мойнына келш асылды. - Айтканын келсш, кызым. Жур шай кояйык. Конактар дем алсын. ©здерщ сирек келет!н болдындар гой. - 0 з шаруамыз емес, езген!к шаруасынан кол тимейд!. Басында 158

ерк1 жок адамнан не сурайсын, Мэруэ, - дед1 де койды Сагынай. Бупар сыртка шыгып кеткен сон, Бабаш Сап.шайга карап сы- бырлады: - взд ер ! казакша жылмайды гой? Кедей болса да yftnepi мунтаздай таза екен, - д ед . Энпмеш Бежей inin экетп. - Аксанадай кызы бар уй лас болушы ма efli, тэшрг - Орыс халды тегшен уй-жайга мыкты халык кой, - деп Сагынай жещлдент, жантаюга ьщгайлана бергенде еОктен кара койдын басы Kepinai. Керпелдестщ мойнын ек! бутынын арасына кысып турып Толик: - Аминь, - деп бата сурады. Сагынай саскалактап, жастыктан басын жулып алды. Ж епшендде аузына бата да туспей калды. - Купай ондасын, Кызыр колдасын... аллауакбар! Казактар жамырай беттерш сипады. Толик те “ аминь” дедк - Мыналар таза мусылман болыпты гой, - дед1 Бежей. - Жок, б 13 мусылман болган жок. 0 з дйш ш ш сатпайды. Экем казак шинде журш, казак гурпын сыйлау керек дед!. Эр халык6 ipiHiH эдет-гурпын 6ipi сыйласа, татулык, достык болады дейдк - 0кен дурыс айтады, - дед! Сагынай. - Б!рак казагычньщ да, орысыннын да барлыгы осылай TyciHin, осыпай ктей бермейд!. - Б^здщ казак керш!лер!м1з жаксы тусш едк BipaK шошка сойганда б!здщ уйдщ касынан журмейд!. Былтырдан 6epi шошка асырамайтын болдык. Шошка майын Сарканнан экелем!з. - Толик, не болтай, быстрей! - деген экес1н1н даусы шыкты сырттан. - Иду, иду! - деп Толик кара кврпелдестщ басын Kepi бурып, жундес куйрыгынан туре тартып, дапага суйрей женелд1 А т согып, жауын erin калжыраган конактар енд1 маужырай бастаганда уйге абыр-дабыр болып, б!р топ кершшер Kipfli. Арала- рында ауыздары омырайган, сакалы белуарына тускен кариялары да бар. Конактар бастарын квтерд!. Жамырай сэлем 6epicin, сэлем алысылган сон, жасы улкендерге тврден орын босатылды. Кабдолда мен Сэрсенбайды, Шынтай шал мен Сейтакынды торге шыгарып, жастары Сагынайдан томен отырды. - Отыра бер, карагым, сен конаксын гой? Ауыл 03iMi3fliKi, - дед! вш!мбек шал. Осы ауылга келген конак та ортак. Осы твщректег! он шакты есы ауьш “ жетт жатак” атапамыз. Ьэр1м!з затымызга карай 6ip туыскандаймыз. CiHipiMi3 шыккан жылдары 6ipiMi3re-6ipiMi3 карайласып, кол ушын 6epin, аузымыз акка, колымыз нанга ти!п 159

ед;-Актуйенщ карнын жармасак та, б!рлж пен xipniicriK аркасында осы тешректщ байына коз сузбейтш болдык. Ана Оспан мен мына Шынтайлардын аркасында жер тамырын тартуды уйреншк. Мына орыстын да кеп ceirriri тид1 Булар да б)зден ipKir nicin, курт кайнатуды уйрендк Ана Тасмекенге бакалшы татарлар, саудагер уйгырлар - езплздщ Сейтакын мен Пайзолланьщтуыстары агылып келш жатыр. Баягы жет1 жатактыц ауылы е й есе кебейш, каз!р осында жиырмага тарта уй бар. Тасмекен кала болды. Бурынгыдай емес, кепшипк жер она ма, жулып экетуге, алдап экетуге эз1р. ¥ры шыгып, TOHipeKTeriHiH 6ipni-eKmi малый кас пен кездщ арасында кагып кетед1. - Ей, Кдбдолда, елдщ алдына тусш заулай бермей,топн тартшы, эке! Конактардан жен сурасайык та, - дед1 Шынтай. - Жен сурайтын нес! бар? Элпнде Семен кептен KepicnereH досым КСЛД1деп екпесш аузына Ticren, ауылды 6ip айналып шыккан жок па? Eki Kici бас коскан жерде iuiKeH асын жерге койьш, айтып отыратын Сагынай досы осы емес пе? Арканын даласьшда ел1м халiндс жаткандарында i3riniK жасаган. ажалдан арашалап, осы Сагабуйенге дей1н экеп салтан, - деп Шынтайды 6ipa3 такымдап тастады. Мал-жанын, ауыл-аймагьщ аман ба, карагым, - деп енд1 ол Сагынайга карай бурылды. - Ш ук1р, аксакал! - Мекен-турагын кай жерде, карагым? - Т ек ш тщ жылкышыларымыз. - Ойбай-оу, осыдан 6ip жума бурын сол каныпезерлердщ урылары Абдыра орыстары мен сол тещректеп казак жатакгарынын сауын бие, жумыс аттарын 6ip тунде куып KeTinri, - дед1 Эшшбек безек кагып. - Оны KiM KepinTi, - дед1 Оспан шал. - Ойбай-ау, б1здщ Нуракын Кекжайдакка нагашылап барып, балдызым Шэк1р eKeyi тунп кузет кезепне шыккан екен, сойылга жыгылып, ani сонда жатыр. Кандыбалак каракшысы Кундакбайды сол танып калыпты. - Мал жетпей ме, сол сарандарга? Жарлынын жалгызьш куып алып, - деш Сейтахун. - Мал жетпеШп емес, адей1 жасайды, - дед! Шынтай, - епнге кырсыктипзедг - Кектем шыга - кысасы гой, жатакка icren отырган, - деп макулдады Оспан. - Кедейдщ 6ipep карасын айдап алып, колын жерден ажыратпак кой. - Сейтш, езше тэуелд1 етпек кой, кузгын, - деш Кабдолда ау- 160

зына насыбай тастап, омырайган ернш толгап-толгап, iprere шырт туюрда. - Осы тешректеп каз1рет-молдалар айтагымен icren отыр десед1 гой, - дед! Сэрсенбай. - Уйщ куйпр молдалар Карагаштагы жанаша окуды курт, жанаша молда Бейсенбайды елден ку, жатакты тарат, - деп Твк1ш ке Kici салыпты. Агасы Есенкелдщен асып, жанаша окуды тарата алмаса да, урлык десе жанып тусетш неме, жатакты торга кайтадан туармек кой. Зэб!р кергендер улыкка шагымданып жатыр десед1. - Дес 6epefli дейсщ бе, котыр ешкшщ асыгындай болган кара пушык! - дед! кекей кулиг Кабдолда. - Бэршщ аузын алып койган даты? - Мурны пушык болса да байдын бапасы сейлесш деген сол да, - дед1 баганадан 6epi сезге араласпай, туйык отырган Шынтай. Ол Кабдолданын “ пушык” деп кеьнткенше жаны Kipin, пушыкка тэн мэтелд! бул жерде аса орынды болмаса да адей! косып отыр. - Улыкка шагынатын neci бар. Жатак жабыл да, акы адал малыцоы куып ал! - дед1 Оспан. - Онда ашылмас пэлеге капдым дей бер. К,аттап-кадагалап, абакгыга айдасын, - дед! Сейтакын. Сагынайдьщ узак кун сарыла журген жур1стен 6yflipi ауырды да, жастыкка шынтактай жатып, энпмеге араласкан жок. Кырды кан жьшатып, ещи ойга ауыз салган Теы ш кылыгына зыгырданы кайнады. Касына ерген xtirm epi де ез ауылынан шыгып жаткан мынадай сумдыкка кейш, кыжырынып кетп. Бабаш 6ipece кызарып, 6ipece сурланып отырды. - Мына жптгтер сол ауылдан екен, бетен мал кездерще туспед1 ме? - дед| 0 ш!мбек. Сагынай басын KOTepin, ыктеп отырды. Миык тарта кулш, сейлеп KeTTi. - Итщ жаман дегенге елгешм-ай, - д е т а гой мен сиякты 6ipey, - Кабдолданын шакшасына кол созды. - Б 1з де сонын к е б т киш отырмыз, аксакалдар. Сездерщ 6i3re де -rain отыр. - Жо-га, жо-га, - десп ауыл адамдары. - Осы тошректе гстелген урлык пен карлыкты Текнптщ “ каскырдын аузы жесе де кан, жемесе де кан” деп маган тели коятынын да ecrin журмш. HipaK осы жасымда кедейге киянатым болган емес. - Жен-ау! - Дурыс-ак! - десп карттар. 161

- Танбалы мал Теюшке сыймас. Ауа жайылган мал мекенш таппас па? Бip жеш болар, - дед1 де Сагынай кайта жантайды. Ауыл адамдары Сагынай ниетш емеуршшен танып, жамырай женелдп - BepiK кигеишц намысы 6ip деген гой б>здш. - Жатак камы кара казан, сэры баланын камы. Ортак кам да 6i3fliKi. - Кемеге мшгеннщжаны 6 ip демеупц ме ещ ,-десш , аксакалдар эцпмеш денгелектей бергенде колга су куйылып, дастаркан жайы- лып, еснстен Ергапи уйiniи.6yfiipai сэры самаурыны Kepiimi. Оксана майысып отырып шай куйды. Каймак каткан кою шай кыртыс-тыртысты яа б т п , терлетт- тепш1ткен сон конакасы да коп кутпрген жок. Басты табакка са- лып экеле жаткан Семеннын сонынан улкен астау кетерген Естай керждь Ол конактар мен улкендерге сэлем берш, дастаркан шетше 6ip ызерлеп отырды да, ет турауга сыбана Kipicri. Бас Кдбдолданын апдына койылды. - Ауыл бiздini - Терткараныю гой, сен ал, - деп Сэрсенбайга карай сыргытгы ол. - Ойпырмой, - деп туницц Сэрсенбай, - бул жатакка он-он бес казактын басы 6ipiKKeHекен, тэты да ру-руга белшт-жарыламыз ба, осы? Жулынымызга жеткен жок па, осы бвлшген деген. “ Болшгенд! 6epi жейдГ’ деген. Осыны коятын мезгш жетт1 гой, агайын! Басты конак алсын, - деп Сэрсенбай былкып nicKeH басты Сагынайга усынды. Кабдолда: - Ойпырмой, ендг.. - дей 6epin ед1, Сагынай ce3iHбвлдк - Рахмет, аксакал, - деп басты онын алдына кайта койды. - Руга белшгеннен опа керсе, ен алдымен 61зд1н казак кенелет1н efli гой. Жасынызга кулдык- Жол cisfliKi. Кыннан пышак суырылып, журт каужактауга Kipicri. Марфа сыртка шыгып KeTin, колтыгына 6ip шелмек пен шагын кыш ыдыстар устал Kipfli. - Аксакалдар, алыстан дос-жар адамымыз келгенде б1здщ де сыйымыздын апдыосы квк су болушыед1. Fайыпкабуйырмакыздар, - деп Семен Сагынайга карай кезш кысты. Сагынай eKeyiHiHалдына арак койды. Ертеректе осы жынды Судан 61рертатканы барСагынай ундеген жок. Бабаш пен Бежейдщ алдына да арак койьшгандаБабаш шепншектеп, Сагынайга жалтактады. Ол: 162

- Ние-пмен берген дэм1 гой, ауыз тиш коя сальщдар, - дедк Дастаркан басы 6ipa3 дуылдасып барып басьшганда Сейтакын бата жасап, аксакалдар беттерщ сипасты. Орнынан жер таянып турып жатып Кабдолда: - Карагым, кысы-жазы мал сонындагы адамсындар гой, зэу1мен 6ip мойын босатканда асыкпай 6ipep кун конак болывдар, осы ауылга, - дедк - Жен сез, - дед1 Шынтай, - бэр1м1з де ipreMi3 жаккан кершшер1м13. - Ертен б1здщ уйде конак болывдар. - Bi3re де кезекберсевдерпн, - дед1 Оспан.- Осы ауылдьщ улкен шацырагы Ергапидшнен бастасын. Естай: - Куп, - дел басын изедк 6 Семенныц конакгары топталып далага шыккандаымырт уйipLnin калган екен. Тасмекеннщ жатак жагындагы кегалды аланкайдагы агаш арасынан сынгырлай сырнай уж мен жастардьщ кецшд1 кулисi есттдк Тау бектершщ жауыннан кейшп кэусар ауасы жанывды жадыратып, беткейдщжас бетегеш мен жусаныньщ nici танауывды жарады. Кенш тунык aya ерштен кайткан малдын азан-казан ynineH сырнай сазын белт, кулакка айкын зкелт тур. Казакша, орысша, татарша кшнген топ-топ кыз-бозбала аланкайга карай асыкпай аявдап барады. Оксана мен Анатолийдщ делебеС1 козып, шешелер!- не карагыштап efli, ол казак ж1г1ттер1не иек какгы да: - Жас конактарынды да ерте барывдар, - дед!. Exeyi конактарын зорлагавдай кылып, жетекгеп осыпай бетте- генде, Kepuii уйлерден де жупыны кишген жастар косылды. Ара- ларында сунгак бойлы, сурша сулу кыз бар. Оксана оларды орыс кадет!мен кыр казактарына таныстыра бастады. - Мына сары жалак Жолтай уста, Оспан атамньщ кенжес1. Анау егде ж!пт - Kspiman, Кабдолда атамньщ мавдайындагы жалгызы. Ана сорайган бадырак кез- Баскан, Сэрсенбай атамньщ бетше устап отырган Myparepi. Ал мына сулу кыз- осында былтыр кешш келген Сма|ул аганыцжалгыз кызы - Ракила. Кердищер ме, 6ip-6ip уйдщ шixipaci. Ерке-cepici де,таяныш-Tiperi де осылар. Ал мына казактар- Бабаш пен Бежей - б1зд|ц ен жакын туыстарымыз. Кажы ауылыньщ малшылары, - деп екеу|н1н де кеюректершен жец1л нукып койды. - Рэш, 6epi келшП Озвдн жаксылап таныстырып кояйын. 163

Оксана сынгырлай купит, Ракнланы колынан тартып, Бежейге жакын экелдн - Танысындар! Бежей, сгреспей келсейтт 6epi, былай колывды берсейшП Иэ, солай. Енд! жакын таныс болындар. Жастар алгаш таныс болганда кол алысады, сейтш. ' ' . - А л жак^ы кергенде кайтед)? - дед1 Kapiuian кагытып. - Онда да - деп Бабаштьщ мойнынан кушактап, вз1не карай сэл тартты^а, беттнен-суйш алды. - Ал сен казактар, келшшектер1нд1 гулянкага едып шыксандар, сендерге куна бола ма? Жастар жаты даурыга кулдг Бабаштын букш денеса ду eTin ертенш, манаты iuiKeH6ip кыш арактан кызарып келе жатканбетше одан бетер кан шауып Kerri. - Ой, жарайсыц, Аксана, - десш жатыр корил жйптер. - Аксана, сен меш жаксы кересщ бе? - дед! Жолтай. - Жаксы коремш. -О н д а суйтш бепмнен? - Жок, суймеймш. - Бабаштын бетшен суйдщ гой? - Бабаш, ол Бабаш! - деп Оксана мущртп калды. - Ал шын суйгенде кайтед1? Суйгенде алмадай балбырап, уыздай yn6ipen тур тан ерн1нен суйедь - Kepceniii, соны? - Жок! - деп кыз езуш жинап, пктей сейлед1, - махаббат деген жол-жвнекей кере салатын, керсете салатын колайна емес. - Дурыс айтасын, Аксана! - деп Ракила коштап, сэл тана ку р сш т койлы. Бежейге кез кимгын тастап ед1, ол да взше кезш cy3in келедт екен. Кыз квзш томен салып, баяу сызылып ун капы: - Таныс болсак, таныс болайык- Бежей ыржактай кулш, риза болып калды. Не дердщ женш таппай, басын изей бердт. Эрк1м ез куанышымен болып келе жаткан унЫзднсп Оксана сейиггш ж 1берд[. - Ей, казактар! Мен сендерге не дедгм? Эйелдер1НД1 экел1кдер дед1м гой. Кэртшал кенкшдей купдь - Жалгыз катынымызды жаулыгын желкшдетш койсак, уй- 164

жайга, эке-шешеге к1м карайды? Кой, ондай сумдыкты атама. Басканнын катыны 6ip дэндеп алса, жемге уйренген кур аттай, аланкайдан айналып шыкпай кояды. Ал мына Рэш тш 6ip жен. Ракила 6ip топ ж 1гптщ арасында келе жатканын едш гана epci Kepin, шепншектей бердг Оксана: - Ничего! - деп орысша Kerri де, Ракиланы колынан жетектеп, inrepi карай дедектете женелдг Булар аладкайдыд шетше шшгенде уш-тврт уйгыр кызы мен жЬггг билеп болып, жырлау Ke3eri татарларга тиген екен. Орыс улгклмен ттл ге н шыт кейлеп еы жерден TeciH томпайта керген, тыгыршыктай денел1 сылац кыз, талдырмаш келген жйгг егше, аса 6ip ыждайатгылыкпен ойнап отырган сырнайга косылып жырлап тур. Аппак салалы саусактары мелд1р кара, токпактай жалгыз epiMiMeH ойнайды. Жакындап келген Оксаналарга “ 6epi карай келвдер” де­ ген ишара бишрш, басын изеп, жымия карады. Денгелене калган жастардьщ назары енд1 осыларга ауды. Коиыштарында дырау камшылары бар кыр казактарына 6ipi тосыркай, 6ipi тадыркай карап калысты. - Мынау Мэрзия Ильдарова деген окыган татар кызы. Керемет ежет кыз! - деп сыбырлады Оксана Бабашка. ЭкеЫ бакалшы. Осы кызын imKi жакка окуга ж1бергеш жатыр. Ал мешд экем ондайды ой- ламайды да. Ойлаганда кайтсш, колы да кыска гой, сорлы экемшд, - деп курсшдг Бабаш ундемей, ойланып калды. - Ж ш т турмак кыз екеш, кыз да оку адсайды. Осы мен неге оку ансамаймын? Бежей неге адсамайды? - деген ой тудгыш рет оныд 03eriH жара жупрш erri. Ойын ой куып, татардыд эуезд! жырына елггга, тосын турганда оныд колынан Оксана тартгы. - Жур, билежк, Бабич? Бабаштыд K03i шарасынан шыгып Kerri. Ол ортага карай аяк басудыд орнына шетке карай жылысты. Кыз жармасып айырылар емес. Ыржактай кулш тур. - Уйренесщ, жур. ¥ялма. Казакша билеп бер. -Билеген казакты кайданкертедщ ?-дед1олренж ш.-Койш ы, Аксана, езщ билей бершг Мен осыпай турайын. Кепшинк Бабаштыд сезше, оны тарткылап айырылмай журген кониин кыздыд эрекетше риза болып кулш жатыр. Осы мезстте сырнайды кергшей, дарьшдата созып, айкайлай еледдетт, улкен 6ip топ казак-орыс жйггтер! косылды. Ke6iciHiH 165

кункагары жалтылдаган картуздарынын 6ip шетшен шаштары кобырай шыгып, омырау-жецдерж окалаган ак жейделержщ бел1н шашагы тоелерше тускен жШек белджпен буып тастаган. Жалтираган етнсгершщ конышын катпар-катпар гып мыжырайтып, кызыл асыктарына дейш Tycipin ж1бер1гпт. Ем жагы делдиген ку таким тпалбарларынан буттары сыйдиып кершей. - Мырзасымактар, сорлы, - дед1 Оксана мурнын тыжырып. - 4цмп алган ездбпТ~^55ц£Карап тур, шатак шыгарады. ' СДаурщквдн топ сырнайды дарылдаткан куй аланнын ортасына келш'б1р-актоКтад^. - Ою-оГ'Тасмекен*1«цн жатактьщ бар сулуы осында екен гой, - дед1 топты бастап келген супуша келген аккуба, сэры буйра шашты ж»пт. - Революцияшыл топтын корм - Оксанага 6ip сэлем! Ол сырнайды кшт токтатып, он колын аспанга кетерд1 де Оксананык аппак жумыр иегше колын жупргп. Жанындагы жол- дастары кошемеггей купят Оксананын кез1 от шашып, суйммдй ощ суып Kerri. Алкымындатурган жундес колды бар пэрмешмен кагып Ж1бердп - Арам колын ммге дэр1? - деп сыбады-ай кеп. - О, сорлы кедейдщ кызы. Бай кызындай-ак кимылдайды-ей? А-а-а-а, былай карандар! Касында мал кетшде тозгансасыктуйелер; тур. Буларды революциям мм шакырган-ей? Бабаш пен Бежей оныц сезше TyciH6ece де, ездерш балагаттап турганын сездк - Ал сеш мм шакырды? - дед1 топтан ентелей шыккан Толик ткггенш. - Аранынды жап! - деп тагы 6ip мырза Толиктщбетше барбиган бес саусагын жаба салып, топка карай итерт /мбердт Жолтай шыдамай Kerri. Балга сотып, KepiK басып, кара божырланган жуан жудырыгымен anri мырзаны кулак шекесше nepin калды. Ол есенпреп барып, Жолтайгатура умтылганда, Бежей конышындагы камшыны суырып алып, элп есерд! бастан тартып- тартып жйбердт Бабаштыц да кабагына муз катып, камшысына жармасты. Оксананы артка карай итерт ж1бер1п, тобелеске карай умтылды. Кым-куыт болып Kerri. Оксана мен Мэрзиядан баска кыздар урпшсш , 6ipiHe-6ipi тыгылып, топтаса калды. Ал ана eneyi опыр-топыр болтан топка белсене мрдт Оксана тебелеске орашолактау казак яйпттерш арт жактарынан корташтап жур. Карулы Мэрзия арашага тусп. Ол сэлден соцжиптерй кушпен ажы- рата апмайтынын TyciHin, бар даусымен ышкмна айтай салды: - Токгандар, внкей жындылар! Токгацдар! 166

Мырзапар келген жактарына карай ойыса бергенде, тебелес те саябырлай бастап еда. Таяк жегендер арттарына жалтактай карап, жудырык туйш, “ icriH акыр соны бул емес, кересщдер ani” деп барады. - Сол сыбагаларынмен барындар, барындар, мырзалар! - дед1 Толик ewririH баса алмай. - вздерще де сол керек! - Васька буййрш басып, аксап барады-ей. - Атамансымак та аксайды екен. О-о-о, санасыз делкупы. - Оксанамен билетпед1ндер гой, езш, - деп мазактагандауыстар эр жердей шыгып жатты. Мэрзия 6ipeyiHiHтусш калган картузын, жартылай ceruiin калган кункагарын апып. узап бара жаткан топтын артына карай лактырып шберда. - Мэрзия орыс ж 1пттер1мен керемет тебелеседк - дед'1 Жолтай оган сылтындай карап. - Мен орыстармен емес, мырзалармен жаксы тебелесемш, - деп езу тартты кыз. - Каным кайнап кетеда. Ана Толик кездескен сайын колымды бурап eciMfli шыгарады. Тебелескш болсам, сонымен тебелеспеймш бе. -Толикп жаксы кересщ гой? - Толикп суйесщ гой. - Махаббат неге болса да шыдатады. - Махаббаты бар Kici шыдамды келед1,-деп конаштай женелда топ. Мэрзия не дерш бшмей сасып калды. Ыржалацдап куле 6epefli. - Ей, революцияшыл топ! Келемежд1 койыцдар. Онан да “ Ин- тернационалды” айтып, сонан сон махаббат жырын жырлайык. Би билей1к! Мен каз1р саяси сабак бастайын, - дед1 кыз. - Мэрзия дурыс айтады. - Ей, аналар уйлерше жеткенше кулак курышы кансын, айтындар “ Интернационалды” , - дед1 канаган танауын орамалмен сур тш т журген енгезердей орыс Ж1г1т1 Борис Лепешкин. - Бастацдар! - Толик, таяк жеп калгансьщ ба, неге бастамайсын? - Вставай, проклятием заклейменный!.. Орыс жастары мунлы, *irepni эуещн екп1ндете шыркап кета. - Мунысы Heci? - дед! Бабаш касында оленге косылып турган Жолтайды буш ртен турт!п, сыбырлап. - Бул - азаттык эш. Букш кедей осы энд| шыркап, куреске шыгады. - Уйренш алатын екен, ез!н. 167

Досынын ыкыласымен берген еи -уш ашы суына балкып, какырынып-жетюршш, е н д т тагдырына тэуба кылып, аттарды кермекке кора-жайды айнала берген Сагынайдын кулагына Бабаш пен Бежей кеткен жактан айгай-сурен шалынганда ecKi эдет1мен eKi жецш кие сапып, солай карай умтылган. Мал жайгап журген Семен “ ой, оларды не кыласын, кундел1кт1 эдет! гой” деп, жайма- шуактайын деп ед1, ентелеп кеткен конагынын кеншн кимай, ол да жупрдь Булар жеткенше тез басталган тебелес тетез таркап, жастар кайтадан эн шыркай бастап едг Сагынай топка жакындаган сайын оныц кулагына 6ip таныс эуен бара-бара екпшдеп, жылы ушырал барады. “ Жаным-ау, мынау кай эуен? Клмншэуеш ед1 осы” деп iurrefl куб|рлеп, тебелестщ басылганын, нагашы шшершщ карасын KOpin, журюш баяулата бастады. Эуенге кулагын Tirin келедь - Эуен унап барады гой, езще, - деп куып жеткен Семен онын иыгына колын салды. - Таныс эуен. - Кдйдан естш ем? - Э-э-э, турмеде edireH екем гой? Олар 6ipiHbi-6ipi бшектершен кушактаса турып, эн шыркаган жастарга таяп келгенде арткы жакта турган Аркаша деген еврей ж1гпт “ тс-с” деп, сук саусагын ерн1не апарды. Сагынай мен Семен катар турып эн тьщдады. Жауын суы жырмыштаган тар кешен1Н бурылысындагы ша- тырлы yflflin бурышынан жедел басып келе жаткан енсел1 адамнын карасы KepiHfli. Топталып, косылып айткан эн де аякталып келед1. Кыр казактары ем-екщен косылып, ойын-тойдаайтысканы болмаса, мынадай елу шакты адамнын 6 ipirin, 6ip исшей кылып айтканын еспген емес. Булар сезше тус1нбесе де жнер1 мен мунлы сазына уйып тур. - Bipey келед1. - Семен Токарев агай шыгар. - Семен Васильевич келед1. - Айтпакшы, сол KiciHiHбупн келем деген куш ед1-ау. - Сэлем, жас жетк1ншектер! - дед! элг1жасамыс адамтаяпкелт,- бул не жиын? - 0з1щ з бугш жиналындар деген жоксыз ба? Сау-сэлемешз бе? - дед! Мэрзия. - Жинал легенде осыпай жинала ме екен? Тешрегщ толган... 168

- Олар ез сыбагасын алып Kerri, - дед1 Толик. - Керд1м. Bipan буларыц революциялык ic емес, бузакылык! - 0 здер1 неге тшсеш? - Олар эдеш арандатады. Сен арандамауга тырыс. - Кашангы бута берекнз? - дед1 сырнайшы Михаил деген жптг. - Оксана и-rrepiciH басына каптады ездершщ. - Асыкпа. Элi мэселе nicKen жок. - С1здщ-ак казаньщыз тспеШп екен, - дед1 Жолтай. - Bi3flin алдымызда турган ic окай емес. Кол кояр шщнщ 6yreci мен uiireciH тусшбей турып, кандай да ic бастауга болмайды. Ен алдымен саяси санамызды ашуымыз керек... Ол сейлеген сайын кызынып, эр сезш ныгарлап, узакка сштеп кетп. Турган халык уйып, тындап калды. Сагынай шырамыткан адамынын даусына кулак Typin, ж узшен кез алмай анырып турып калды. - Тыншы жур, - дед16ip орыс ж 1 г т сыбырлап. - Кайдагы тыцшы? - Тыныш! Кимелеп топтын ортасына шыккаи Сагынай: - Бармысын, жаркьтым-ау! - деп санкетш кушак жайды. Семен Токарев та таныс дауыска елец ете калды. Карсы алдында арбандап келш калган казакты ол да тани Kerri. - Сашка! Сагинай! Конокрад ты, чертов, - деп ол да кушагын жая бердь - Сага тагы 6ip орысын тапты, - дед1 Вежей акырын жымиып. - Бул орыс Бейсенбаймен 6ipre бшдщ уйге eKi-уш рет конып кеткен, - дед1 Ракила, - ьшги тунде журетш адам. - Турмеден кашкандейщ гой, патшага кас дейш, - дед! Жолтай. - Тыныш, - дед1 Мэрзия, - ол KiciHiHтегшде нем1з бар? Сезш тыцдайык. Большевик адам. Мундай жиынгатуцгыш келш турган Басканньщкез1 бадырайып Kerri. Tipi большевики Keprcuiiie тацданып, ацыркап калды. - Балшабек дейда? - Из, большевик. Осындай мсмердщ етепнен устасак, азаггык аламыз. - Бейсенбай да солай деген. - Дабырламацдар! - дед1 сырнайшы ж йтг ренжш, - свз тыцдайык та. -Жолдастар,-дед1 Семен Васильевичтопка Сагынайды нускап,- мына казакты танитьшдарыц бар ма? 169

Танитындар ундеген жок. Танымайтындардын 6api енд1 Сагынайга назар аударды. 0 Mip тауюметш квп керген, бай таптыц устемдшшен зэредей 3a6ip шеккен адам. Боранбай деген байдын жаласымен Ci6ip айда- лып, Тобольск турмешнде б1збен 6ipre алты жыл отырды. Сондагы 6ip топ саяси туткындармен ниетгес болып, турмеден 6ipre кашты. Б13ДЩ казак жерше аман-есен жету1.\\пзге колдей квмек Kepcerri. Саяси санасы, кеюрек кез1 ашылган адам. Жатсынбандар. Бул Kicini де революцияныц Кызыл туынын астында 6ipre турган улкен ага деп есептевдер! Сагынай кепшшжке карапбас изеп,Семен Токаревкакаралыржия кулдг Жастар жаты макулдап, 6ipa3 даурышсып барып басылды. Сол туш Семен Токарев Сагынаймен 6ipre ауыл шетшдеп Семен Ту говтьщ уйшде конак болды. Осында р а к танга созылган, б1рсыпыра казак жэне орыс кедейлеру белсещп жастар катыскан сан салапы, рак-сонар экпме болды. Марфа бэйбше устел жасап, бар мэз1рш дастарканга койып журш, коз киыгын катар жайгасып, шуМркелесш отырган Сагынай мен Семен Токаревка тастап, езу тартты. - Сагынай кайным, шздщ орыс достарыныздьщ 6api “ Семен” болып келед1 екен, - дедк EcKi достар табан асты бершген суракка жауап кайтара алмай, Марфага тосыла, жылы шыраймен карады. - Бу катын Васильевичтен Сагынайды кызганады, енд|, - дед1 Семен Тутов эйелше жактырмай караган болып. - Ей, Марфуша, бул кызганышын ба, элде суйш швд бе? -Куанбасам, кызганам ба, кудайым-ау. Ecki достарды Кудайым эмice ecrin аман-есен кездеспре берсш,-деп кулд! Марфа. Цолындагы ыдыстарын орамалмен суртш, дастарканга катарлап койып жатты. Кешк1 астан сон шагын ауылдыц Kspi-жасы тугелдей осы уйге жиналды. Туннщ 6ip мезгшне дей т iujKi жакгагы жийан согысьшын жагдайы, Ресей кедей табынын патшага карсы азаттык жольшда уйымдасып жатканы, оган жер-жердеп большевиктердщбасшылык ici энг!ме болды. Былтыр куздеуге тусер кездеп6ipep жылкышыныц басы жары- лып, K03i шыккан кактыгыстан сон да Салкынсай дауы бппеш. Бай агайындардын ipreci бурынгыдан бетер сегинп, кездескенде сэлем 170

альт, сзлем беркпейтшдей халге жетп. Ещц Текшггщ жылкышылары емес, Есенкелш жылкышылары сайга бегпемалды сойьшдап, курыкгап жан талтырмады. Texim жылкышыпары сойылга кеб1рек жыгылатын болды. Ею жактын арасы осы шурайлы кектеуден жайлаугашыкканша ушыгып, тагы 6ip канды кактыгыстын кулага кылтия бастаган. Жуан жудырыкпен IcTia алга баспайтынын тусжген Texim енд1 Есенкелдне xici салды. Шабарманы Кундакбайды жумсап, ара агайын жылкыдагы Тектурган мен Кабапггы шакырггы. Бэйбшес! Тансыктьщ пейш Tycin, кешрте сапырып сырлы тостаганга мэймшдете куйган салкын кымыздан жылкышылар сусындаган сон Теюш сез бастады. - Екеущ де ара агайынсын, - дед1 бай, - ана жарлы-жакыбай кеп тобырдан сендерд1 белек санаймын, 0 з1м деп сез айтамын. бйткеш6ipiHэкемнщдосы TeTiHiHбауыры, 6ipin бапасысьщ. Ищэй дескем1з жок. Менен алалык керген жерщ бар ма, осы? Солай емес пе дегендей ТектурГанга 6 ip, Кабашка 6 ip т ес т е карады. Exeyi де унс1з макулдап. бас изесп. - Сырт емес, корлыкты ез туысыкнан керген жаман екен, - деп бай сезш онан api байсалды жалгады. - Мундайды KiM керген, - енш ол ызгарлы nimiHMeH зшдене унЫз отырды. Какатуяк Тектурган “ т аг а не пэлеге бастап отыр екен” деген кудйспен бай жузше тура карамай, тукырып калды. Теюш жукаяктын астында жаткан кумктелген муй1з шакшадан едэу1р ran насыбай атты да, шакшаны Тектурганга карай домапата лактмрып ж1берд1. Ол дереу кагып алып, байга жалтактай карал, апаканына жет1м атым насыбай салып алып, оны ершне салмастан шакшаны созьта енкешп барып, бай такымыныц астына с у ц г т п ж1бердь - Толтыра ат, Теке! Байдыц насыбайын аяйсын ба!? - деп мыскылды кекесшмен езу тартып куши де, шакшаны кайта таста- ды. Умтыла берген одан бурынырак шакшаны Кабаш кагып алып, тышканньщ кумалагындай, туШрцпк-туЙрппк буйра насыбайды апаканына толтыра салып, атып ж1бердк Ернш тш1мен олай-булай толгап-толгап, ipre жакка бурылып, шырт туюрдь Шакшаны агасына карай тастай салды. Ею мапшысьгаын ею дай кылыгына тацгалып отырган бай онланып калды. Bipi бай малын оз1нен де, езгеден де кызганатынтайкушек те, 6ipi орайы келгенде шецгелд1 мол салатын суганак деп ойлады ол. BipaK окасы жок. Осындай адамдар керек. EKeyi пагыз “ атып кел, шауып келдщ” адамдары. - Bi3 де агайыннан опа Kepin, шекем1з кызып журген жок, -дед1 Кабаш Kyurri насыбайдан басы айналып, кез1 бал-бул жанды. —Ею бауырым каракшы Сагынай жетегщце Kerri. 171

Тектурган “ малтанды езш кайтесщ, бай сезж тындайык та” дегендей оган суык сынай керсетп. - Екеу1ц тустен кейш Есенкелдше менен сэлем апарындар! Корлыгы мен зорлыгына енш шыдамайды дендер! Жетпей ме оган, Акешк! мен Суыктердщ арасы. Манай менщ де экем. Салкынсай менщ де енппм. Кыспасын мень Адамнын кыспагы тургай, Кудайдын да кыспагына кенбеШи дендер! - Бай сезшщ аягын ашуланып бтрда. - Кдйкайындар. туге! Мэйменкелемей, ширасандаршы былаб. Тектурган да, Кдбаш та уктык, кызметщ!зге эз!рм!з дегенд1 бас шулгысып, камшыларын жерге Tipen, орындарынан тура бердк Бай тапсырма бергенде “ Ti3ere салсандар да” демедг - Жвн-жосык бшетш, ce3fli епшмнен несиеге алмайтын адамсындар. Жолдарыц болсын! Жолдарьщболса... -де п сезшщ соцын эдеш айтпай, емеурш 6шд1рш, дэмелещнрш кана тынды. ToKiiu KicLnepi “ ассалаумагалайкумдеп!” босага аттап, тюе буккенде Есенкелд1 кажы ока жшпен турл1 дуга тйшген аппак жайнамаздьщ устш де жупне отырып, намазга жыгылган екен. Ол уйге енген адамдарды сезсе де, селт етш м1з бакпады. Е к й т намазы мундай узак болар ма, жолаушылардыц отыра беруге шы- дамдары жетпей, уйден шыгып кетудщ кисынын таппай, тыкырши бастады. - 1шепм1зд1 Koreprri гой! - деп тыкырши сыбырлады Кдбаш агасына карай ецкейш. -Тыныш! Намазды каза кыласын, - деш ол да сыбырлай сейлеп, шебере iHiciHe жактырмай, алара карады. Бай анда-санда басын сэждеге типзш койып, дуга окып отыра бердг Сэлден соц“ Ассалаумагалайкум Рахметолла,ассалаумагалайкум Рахметолла” деп exi жагына кезек-кезек карады. Тагаты таусылып, жылкыньщтунп кезегшен шыгып, титыктап отырган Кабаш калгып кеткенекен. Байдын “ ассалаумагалайкум!” кулагына шалынып, селк етш оянды да, “ элейкумас...” деп кезш ашып алды. - ©й, надан, тыныш! - деп бет-аузын тыжыра Кабашты шынтагымен буШршен нукып калды. Оньщ уйкысы шайдай ашы- лып, K63i шырадай жанды. 0 з кьшыгынан уялганынан ба, жок элде ,байдан сескенгеншен бе, оньщ е й 6eri куренденш кетп. 172

Бай асыкпай, жайнамазын жинап, он пзесш колымен басып тура бердг lH.ip карангылыгы у№рше кара кунпрт тарткан уйдщ босагада отырган exeyai жыга танымай, сыгырая карады. EKeyi де баймен шесе тура nine сэлем бердь Намаз устше баса-кектеп xipreH екеуд1 де, кершгенд1 уст1не ж 1берген, босагадан басы гана кьштиган колбаланы да ала кез1мен 6ip-6ip атып, бай сызданды да койды. Мамык кус тесект1н устше барып отырып, “ келген шаруаларывды айт” дегендей сэлемдерш жен ушынан алып, иек какты. Texiiu сезш устап, ара агайындыгын айтып, суырыла макамдай женепген Тектурганды Есенкелд: жактырмады. Соз сынайын байкап, сэл отырды да: - Ара агайын да, Texim те оттамасын! - деп Есенкелд! иыгынан сусып бара жаткан м э у т шапанын тузеп киш, пандана басып далага бетгедк Салы суга кеткен exi “ елшшщ” унжыргасы Tycin, меселдеа кайтып, уйден cyMipeflin шыкты да атгарына умтылды. Сол кун1 iHip yfliplne Тектурган мен Кабаш Texim алдына кеп тагы да то е букп. Булардыц ic тындырмай келгенш бет-шшшдерТ нен ангарган ол да суык кабак танытты. - Не дещ? - Оттамасын дед1, - дед1 Кабаш. - Мэ, саган, оттамаган! - деп Текли Камшымен тартып-тартып яабердь Ол енда эрмешректе отырган Тектурганга шуйше бергенде exeyi сутке тиген куипктей есшке карай зып 6epin, табалдырыктан 6ip-aK ыргыды. ©згенщ жыртысын жежяз жыртсан - ез жоныцныц да жыртыларын енд1 ce3fli exeyi. - Таз ашуын тырнадан алады деген, - деп Кабаш ыржаландай 6epin efli: - Сен де оттайды екенсщ, - деп Тектурган китар кезш атыстыра 6ip карады. Кезше жас yftipme калган екен. Кабаш мыштай болды. - Жер1нмен коса ем1рем кап, мурдем кет, ку пушык. Exeyi байга киыктанып атганды. 8 Бул да 6ipотка май куйганокигаболыпедг Токш жауласуга енд! ашык Kerri. Ширыгып, урген карындай тырсиып алды, сокгыгарга сылтау, урынарга кара таппады. Сайды езше каратып алудан кудер 173

узсе де, кысаска кысас кыпмак, корлауга карымта кайтармак 6ip пасык эрекетке бел байлады. “ Есенкелд1 Семейден атка жепп швп шабатын, бурын осы ещрдщб1р пендеа керт-б1лмеген швп машине aKenimi. Осы ещрдщ кылтанагын калдырмай, устарамен кыргандай кылады екен” дегещЦ ecrireni 6epi пышак айналмайтын тар iuiiii жылан жалагандай болды. вштйске - эшкере enrriK, бакталастыкдд- батпандай бакталастык косты. Eki кун суыт журш жайлауга шыгуга икемделш отырган барлык косты жедел арапап шыкты. - Костарынды Салкынсайга иектете конындар. Кулактарын TypiK болсын! - дед[ бэрше де. Бай барлык косты аралап келш, Карагайлынын сол жак бектершде каптап келе жаткан жылкынын iiuin аралай келш, Тектурган мен К,абаш косына тускен. Жылкышылар мырзанын ез костарын капал тускенш мэртебе керш, капбактасып каппы Жайы- лып жалпай болып, ишп-бугшдь Энеукунп камшыдан сон ездерш KiHani санап, ж т-ж аппар куракушты. Уй iiuiHaeri ушеу 6ipiHe-6ipi иек кагысып, эбшерге TycTi. Терге таза кврпе теселш, Tayip жастык тасталды. Бэтес аягынынушымен жоргалап,лезде дастаркан жайды. Байга улкен тостаганмен сусын экеп усынды. Ky6i шелектеп корды толгай отырып, каракаттай мелд1р кезш твнкере Tycin, мырзага квз киыктай берд1. Микаталау api желекпелеу эйелшщ бул кылыгын жактырмаган Тектурган “ негып отырсын, тез казан кетер” дегендей иепмен eciKTi нускады. Эйел1 курдай жоргалады. - Басе, соны айтам-ау, - дел Бэтес бетш 6ip шымшып тастап, урлыкы журюке сап, уйден тез шыгып Kerri. Байынын энг1меге ортак, мырзага кезсузш болганын жактырмай, уйден тез шыгарып ж1бергенше киыктанып, omiH алдынгы eici аягын табалдырыкка асылдыра салып, типы салакгатып, уй iuiimrerinepre телм1ре карал жаткан Kapi кек тебеттен апды. -К аран елш р, шыкбылай! Сенен кершм-ау, осы ,-дел бушршен 6ip Teyin ж|бердь Ит кынсылап, уй айналып Kerri. Улкен шарадагы кымызды Тектурганнын 03i сапыруга KipicTi. Твшш “ эйелщ не дел Kerri” дегендей байына TyciH6ereHcin карал едн ол бай сурагына орагыта жауап бердн - Султанбек, а Султанбек! Мал экел! - дел конакасы жайын ангартгы. - BeTiM-ay, Ултуганды теркшдетт кетпеп пе ед1? - дед1 Бэтес алжып отырсын ба деген сынай танытып. 174

- ©й, енецду... Жаман куйеу кайынсак деген... - Жо-о-ок, кажет1 жок. Эуре болмандар. Тыгыз шаруа бар, - деп ек! жылкышыга иек касты. Тестурган да, Кабаш та отырган жерлершен куйрыстарымен жылжып, жакындай туся . - Bipeyre 6ipey сенбесе, 6ipeyre 6 ipey кол артпаса, заман каз1р бузылды гой, - деп бай энпмесш салмакты, алыстан орагытып бастады. “ Осы отырган екеущ де маган тэуелд1сщ” дегенд1 алдымен сезд1рд1, “ айтканыма KOHin, айдаганыма журесщ” дегешн ацгарггы. - Жаттыю6ip баска, ез туманная кергенщ взепуцп ертеп, меселдещи Kecin-ак тастайды екен. Би елгеннен 6epi ездерщ Kepin журЫндер, Есенкелдшщ маган icTeMereHi жок. Атадан апган жер-суды тугел вз бауырына басты. Онымен коймай, тендж бермейду. Ал, татуласты- рып, табыстыра ма деген ара агайын, сендердщ турщ мынау? Твк1ш шацыркапкеп цикенсэры кымызгаманаурап, endp кара кез1 бал-буп жанып, тьшдаушысына кезек-кезектесте, жуугкелете карады. - Сен аруакты Тетунщ баласысьщ, - дед! Кабашка карай кырындай отырып. - Былтыр куздеуде басьща тиген сойылдьщ да KiMfliKi екеиш бшемющ? Салкынсай ушш болтан каетыгыста аласапыраннын дэл орта- сында внмевдей KipreH Кдбаштын басына сойыл тиш, аттан тусш едг Eci ауып жаткан онын басын Тек1штщ касындагы аткосшы Кундакбай келуп суйеген. BipaK сол жольу кумд1KiMTycipfli, онымен eiuKiMHin де ici болган жок. Тек айкас енш кьуза бастаганда арала- рына “ кайт, кайтгын” астына алып Сагынай келуп К1ргенде eni жак та тайыксып шыга берген. Соккыдан ani м э н п р т турган Кабашты Сагынай атына MiHri3in, бетш ауылга тузеп, атын сауырга сальуп- салып ж1берген. Тебелестщ тез тыйылганьш кош кермеген Теюш атын Te6iHin кап, Сагынайга такап келш: Сен негып тебелестен жери кап ен? - деп кекесш айткан. - Узында euii, гсыскада кеп жок, сорлы кедей 6ipiHe-6ipi неге кан жалатпак, - деп Сагынай бытырай бастаган малына карай тепендей жвнелген. - К iMHinсойьшы?- деген Клапану жулып алгандай. - Сагынайдш ме? - Онын тебен мурты ешрейс капды. Бай суркия жымиьуп, тэутиген сакалын сипадьу. Ундемей оты­ рып, дойыр да ангал жйттп ширыстыра TycTi. - K,ajip зэбурду езгеден емес, ею туып 6ip калганнан керетш болдык кой, - деп енду ол взш Кабашка карата сейледг - Бабаш па? - дед1 ызадан булыккан Кдбаш. 175

Басынган агайын басыца 6ip Teyin койса, кулдыгы болар едщ- ау? Ыктырган устше ыктыра берем дейдк Меж де туган бауырым ондыратын емес. Орыска ж уп н т , арашаиы орыстан 1здемск. Ал ceHiH де анау катюез туысын, 6ip жолга туысын дел аядым, енд1 сайга аяк салса, ез обалы езше делть Тектурган оньщ 6ip icri 6yrin отырганын сезд1 де, ацгармаган болды. Byftipi булк етпей отыра бердь Цабаш TyTirin, TicxeHin алды. - Ондай безен агайынды басындыра берсен, басьща дэрет сын- дырады, эль Ti3ere сап, бел1цд1 опырудан да тайынбас. - Аямаска кеткен екен-ау! - Кабаш жыламсырап, налып Kerri. Канын inline тартты. - Сенбесен ертен Салкынсайга аяк сап корпи, не icrep екен? Ба- баш пен Бежей бастаган Есенкелдшщэумесерлер1 басьща энпртаяк ойнатсын. - Ол тагы да суркия жымиды. - КерермЬ! Керсетерм1н, мен оларга! - Ал сен, - деп бай ещц Тектурганга бурылды, - бауырынды азган агайынга талатып коясыц ба? Жасы улкен жанашыр туысы, эке орнына экесющ. Менщ xtirrrrepiM Есенкелдшщ куларынан кем бе, э десе, мэ дегел! отыр. “ Каптагайлап!” уран салсац, каптал тещрепвде болады. Сез теркшш Тектурган да, Кабаш та дурью тусшдь - iHip yflipumi, журейш, - деп бай бурынгы менмен, устем Mi- нез1нен ада боп, сыпайы гана камшысына умтылды. К,абаш басын кос колдап устаган куй1 орнынан турмады. Мырзаны аттандыруга Тектурган жалгыз шыкты. Жерошак басында куйбецдеп журген 5ip кермеге супуша Бэтес: - Мырза, еру болмай...—деп жалпактап еда, мырза жуп-жумыр гана, ani де ещн бермеген егде катынга езу тартып, кез киыгымен сузе карады да: - Жецеше, ниет тузу болса, ас кайда кашар дейсщ? - деп селкос жымиып, кезш кысты. Ат басын ауылга бурган байдын шылбырын ердщ алдынгы капталындагы анжымага байлап улгере алмай, дедектей ьтесш келе жаткан Тектурганга бай сыбырлай ун кагты: - Адам KyHi адаммен,-дед1 ныктал. Бул созданмагынасындурью тусшда-ау деген кезде, Кабашка камкор ниетпен айткан боп: - Жапгызсыратпа, ана бауырынды, - дедь - 9-в-эй, бай-екау, Кабаштын табанына ирген тйсен менщ мандайыма KipciH де. 176

- Дурыс айтасын, Теке! - деп бай муртынан кулш, атын Te6iHin калды. Бай сонынан сузше карал турган Бэтес: - Сиыр сипаганды б1лмейд1 деген. Кетсш api, - деп мщпрледг 9 Ел кулагы-елу, Текшгпнбул карекетшен Есенкелд1 де хабардар болып калган. Кушке куш керсепп, абиыр алмайтынын сездп - Эй, шалдуар-шалкай, езгеш мукатам деп, езше келер уятгы да бшмейдКау! “ Кез шыкса кершшш, бас жарылса жолшыным” деп тусшедк надан. Сол шыккан кез бен жарылган бас артында Манай абырой-атагы турганын сезуге жылты жетпеген кьщыр адамга не дауа, - деп Keflifli де, бул тентекке не шара дегендей дембелше толык денесш анасына карай бурды. Аксары жузше сэл кызыл жупрш, жьшы ей) салкын тарта калды. Б1раздан6epi жолтусш улкен улдын ауылына келе алмаган меШрбан ана улыныц торсык шекел! бас 6iTiMiHe, Ьгшйс пен ойлылык елее берепн ашык жузше суйсше кез токгатты. Баласынын элпнде гана жып-жылмагай етш кырып тастаган кегицпртарткан иегше колын апарды. “ Биыл жудеулеум1с1Н, калай езГ’ дегендей кушыктау жагынан 6ip сипап erri. Осы хабарды улкен улыныц ауылына кыдыра келген nieiaeci Энипа тэпт'шггей жетшзген. Мамык кус тесекке жалпия жайгасып, “ yh” деп дем апганнан кешнп бар зцпмеш осы болды. Кыдыра келгенмен, эдеш келген сыцайы бар. - Бар бэле ана сыгырайган Сагиладан шыгып отыр. Берте шыбыштыц шабындай болган жузщара. Би алгашында осыны айттырганда-ак бэле-жала осыдан ербидКау деп ойпагам. Айтканым айдай келд1 ме, эне. Ещп мше, 1стед1 де, тынды, - деп кобырай шыккан бурыл самай шашын ак шанкан кимешепнщ ж1бекпен жиып, жалпак eiin окалап, усак меруерттер мен су маржандар Т13тген жагына алтын-кушс сакиналар мен асыл тас орнаткан жуз1ктерден сыкасып турган колынын сук саусагымен сипай апа- рып тыгып койды. Камар белбеуш агытып, зерленген кара макпал шапанын ш еш т, жайгасып отырды. Есенкелд! мэргебел1 экенщ K63i Tipi ем эйелшщ 6ipiH-6ipi даттаганын унатпаса да, шешесшщ 6eTiH какпады. 1стерге лаж таппагандай, бетше барлай Караганда, акылды шешенщ e3i айтгы. - Текил пен Сагиланы e3eypeTin койганша, орыс улыктарымен 177

•reyipciHFofi, Салкынсайды кагаздатып, мерлетщ б1ржола езще карат та, ал. Tafiipi, букш елге бас болганша, осыган акылын. жетпед! ме? Есенкелд1 мырс eTin кулin хабердь - Неге кулесщ? - деп дауыс кетерд! адуынды шеше. - Жок, купмеймш, ci3 дурыс айтып отырсыз, акылыцыз акыл- ак. BipaK табан астында меряете коятын бул манда улык та жок-ау. Жакын кундер1 келе де кояр ма екен? Есенкелд! шешеге де, кымыз усынын отырган б э й б ш е т Бактыбалага да назар аудармай, ез ойымен e3i боп, жана карекеттщ торын шырмай токып Kerri. Ол кымыз толы сэры ала тостаганды колына алып, 6ip жутты да, ыды- сын шайкап-шайкап орнына койды. Шапанын желбегей жамылып, тыска шыгып Kerri. “ Уай” десе, “ ау\" дейтш жаргак кулак аткосшы Калибекп дереу тапкызып, жылкыга аттандырды. - Жылкыга шап! - дед! ол, Калибекке тене Tycin, акырын сейледь - Тун жамылып барып Бежейд1 экел! Сарыазбанды жал- куйрыгын кузеп, мшш кeлciн. Tipi жанныцкезше тусуmi болмандар. Атты да ауыл адамдарыныц кезшен таса устандар. - Куп! - деп Калибек iriip карацгысын жамылып, Акешкшеп Еспамбет пен Бежей косына атганып Keiri. Ол байсезш eMipi eKi eTin керген жок-ты. Тапсырылгын icri “ неге” деп те сураган жан емес. Ел жата Есенкелд1 отауына Калибек ерткен жас жйгг Бежей кеп юрдь Акырын гана сэлем бердп - Калибек, сен уйкыцнан калма, - дед! де БежеШи колтыктап ап, ауыл сыртындагы какпа тастын ыгына барып, eneyi жупне отырды. - Т ек ш тщ коздырайын деп жаткан ыланыныц шет жагасын ecrin жаткан шыгарсьщ! - ЕстЦик. - EcTiceH ана жолгыдан да еткен сойкан болайын деп тур. Бежей ундемедк д ен ет турпипп Kerri. Байга yHci3 сузше карады. - Ел арасы, агайын арасы булшгел! тур. Тентекпн тэубесше келер Typi жок. Жылкышыларын nypniiaipin, тагы да айдап салмак. “ Мен не iстешн” дегендей, Бежей иыгын комдады. - Мен не ютешн дейсщ бе? - деп суракгы 03i койды. - Осы кантепсп болдыру, болдырмау сенщ колында. - Калайша? - Тешш агайыншылыкка келмей, езеуреп отыр. Салкынсайды орыс улыгы аркылы каттатып, мерлетш алуым керек. - Капа тусем бе? 178

- Жок, Капалfa бармайсын. Маган тез арада орыс керек. - Орысты кайдан табамыз? - Орыс сенсщ! - деп Есенкелд! жымия кулдп Бежей “ орыс сенсщ” дегенге кониине дык алып калды. - TyciH сэры, мурньщ конкак. Бежей эл! де еш нэрсе тусшген жок. - Сары азбанньщ жал-куйрыгын кузедщ бе? - Кузед1м. - Орыстын атты кузеп, куйрык-жалын шолтитып мшетшш Kepin пе едщ? - Былтыр Тасмекенде кергем. - Кореей, сэры ат орыс атына уксай ма? - Уксайды, - деп ыржия кулда ол. - Сен орысша атка шаба бшунй ме ен? MiHe, былай. - Ол отырган жервде копандап Kopceiri. Бежей тагы кулдг - Тусшдщ бе? Бежей ani де енжар отыр. - Ой, бокмурын, “ ыиды бшмеген дымды бшмейщ” деген, сен орыс боласын1- Ана жылгы ToTi кеппмен келген орыс басьща кипз- ген делегей кайда? - Уйде. - Соны басьща киесщ. Мэ, мынаны мойньща асып ал, - деп узын баулы былгары семкеш устатты. Желе шапканыцда осы семке жанында салактап согып отыратын болсын. Уктьщ ба? - Уктым. Бежей каттырак куле бастап ед1, бай: - Тш-ш-ш! - деп сук саусагын ернше апарып. - Осы айтканньщ 6apiH булжытпай icTe де, Баяннын сыртындагы тумсыкка айналып бек1н. Ертен бие байламында Ток1ш ауылын сырттай, солардын кезше керше, осы ауылга тарт. Копавдай шабуды умытпа! Баскасын маган ж1бер, укгын ба? - Уктым! - Бежей мэн-жайды енштуешт, байсалды кейщкетуеп. Ертещне ауыл бие байлап, абыр-сабыр болып жаткан кезде Есенкелд! м э у т шапанын желбегей жамылып, сыртка шыкты. Баян жактан Ток1Шт1н ауылын орай копандап, шаба ж елт келе жаткан жалгыз аттыны кез1 шапды. “ Жарадын, к^рмем!” дед1 ол imiucH. Салт атты жакындагаида оны тощректег1 ауыл тугел байкады. Орыс келе жатыр деп бала-шага, катын-калаш тугел уйд!-уйге тыгылды. Есенкелд1 орысты жаца байкаган боп, солай карай 179

макгаздана басып, байсалды аявдады. Орыс жеткенше ауыл сырты- нан едэу1р узап кеткен бай сэры аттын т о п и т е жармасып, Бежей- орысты аттан колтыгынан демеп Tycipin алды. Колын кос колдап устал, сшкшей амандасты. Бежей байдыц бул кылыгынан бойын тежеп еда: - 6 зщд1 орыстарша пан уста, кердендей бас! М е тц ынгайыма коне бер, - дел кулген бол, Бежейге урсып алды. Бежей де куакыланып, нзпщ п Есенкелд1ге устата сап, eai колын калтасына сап, аякты апшан басты. - ДелегеШщй кокырайта ки, - дед1 де бай жылкышысын мамагашка дейш колтыктап кеп, ат т1зг1н т мамагаш тубше ек! колын кусырып, и ш п турган Калибекке тастай бердь “ Мэртебел1 конакты” ки!з уйдац eciriH айкара ашып, табалдырыктан зор шти- патпен аттаткызды. - Катын, кымыз сапыр, мына орыска! - Байеке, орысыц мынау ма? - дел Бактыбала сызылып карады. Жылкышыны комсынып, козгала коймап еда. - Бул орыс. Ka3ipri улык осы, - дед! эйелше козin алартып, сезш зшда тастады. Бэйбнпе де ендап керенаулыктан жаксылык таппайтынын ce3in, курдай жоргалады. Бие сауымдай уакыт откен сон Есенкелдд Бежей-орысты eciirreH колтыктай шыгарып, эудем жерге шыгарып салды. Сары аттын жалын тыртитып, куйрыгын шунтитып, Калибек аркан бойы кейш калып, жетектеп келедЕ Батана карсы алган жерше келгенде “ орыс- ты” колтыгынан демеп MiHrEnn, жаяулай ш е с т отырды. - Бала, ендЕ - дед1 бай, осы шнмен Баян туе те, Ешшелмеске карай копандай жел. Тапдыкорган Tycin бара жаткан землемер екен десш ана кеще. Кезден таса болганша cap желкгген танба. Сонан сон косьща кайт. Сары аттын кезш курт, сойып жевдер! - Kopi ат кой. Kepi-мэрш кой да, женел! - дед1 де “орыстыч” сонынан 6ipa3 карал турып, ыртала басып ауылта бет алды. Ертецше Т е к ш ауылына Калибекп арнайы здаберш, плане езлем айтты. - бзеурегещл койсын де, Салкьшсайды землемер капал, мерлеп маган каратты. Ендап кикагынын жеш жок. ¥рынбай тек журеш де, - дед1 Калибекке.

10 Не шынга, не сылтынга 6eprici3 осы эрекет ушшр кезд!ктей кап тубшде кеп жаткан жок- Есенкелд! ауьшыньщ кай малшысынын шпн тесш шыкканы белпшз, “ Бежейдщ орыс болганы” Буйен - Аксу ещрше жыландай жылжып тарап Kerri. TeKiuiKe дос кулш, душпан таба кылды. Мысы курып, карсы эрекеттщ кисынын таппай, Ticrewti де койды. Кыбын тауып, карымта кайтарар куши ширыга кутп. Сол кугкен кун иш Tipece келш жайлаудан кузеуге конган куннщ ертещне туды. Тек|ш бай жана коныста жайырак турып, нак суйер токалы Айсаранын курак ушып, алдына тарткан тоназыган казы мен салкын кымыздан тоят ап, шидем шапанды желбегей жамылып, тыска шыккан. Байдын эр кимылын Typyni iprefleH багып андып отыратын Кундакбай мен сол ауылдагы тага 6ip пысыкай, тэпенек бойлы, татыран кара Кордабай жедел басып кеп, байга еш буктелш сэлем бердк Бай сэлемд1 иек кагып алды да, ауыл сыртындагы булкына агып жаткан мелд1р булакка карай кердендей аяндады. Булар булактьщ басына жеткенше Егеубек пен Кабаш сонаудан жаяулап кеп, камшыларын TecTepiHe басып, Mine сзлем беркть Бай сэлем алудан repi “ мал аман ба, тун тыныш болды ма?” деген сураулы пш ш мен жылкышыларга карады. - Маламан,байеке,тундурбелецболды,-деш жылкышы жарыса,- ит-кус шыдатпай тур. EipaK олар кешел16epi каскыр тартып кеткен eKi жабагыны айткан жок- Аузына ие бол дегендей, Кдбаш Егеубек- ке коз киыгын тастады. Б!рдеце деуге окталып келе жаткан ол тез тыйылды. Бай не айтпак ен дегендей еж!рейе калып ед1, аралас iHici- не т е н т келе жаткан бэлеш Кундакбай жаймашуактап ж1берд1. - Уай, Taflipi-afi, ит-кус деген малга шесе журмей ме? Зщпттей- 31нг1ттей ж1г1тс1ндер, кудайдьщ буралкы ит1н сонша эцг1ме кып? Осы мезетте Кемейастынын аргы тумсыгынан сулу торысын сылавдата, сипай камшылап, кияс етш бара жаткан жолушы KepiHai. Ауыл сыртындасамаладай бопып турган улкен-кшнге бурьшып, сэлем бермей Keryai жолаушы да epci керш, ат басынбурды. Журпнш] такала бергендеТекил Есенкедщ жьшкышысы, баягы “орыс” болатын Бежей;н таныды. Таныса да танымаган болды. Кеншше кара шалты. - Ей, мына мырзан к1м-ей? - Ол сустана сурланып, Tyririn кетп. Касындагыларга карап, жымиган болды. Байдьщ ой-ниетш кас-кабагынан шалатын Кундакбай мен Кабаш дауыс кетере жа­ рыса сейледк 181

- Е-э-э, бул Есекеннщ “ орысы гой” , - деп келекеяей ыржиысты. - Есекеннщ орысы болса, кара баскырлар-ау, колтыктап агган rycipin, курмет неге керсетпейЫндер? Омалып турсындар, туге. Ондай “ орысты” былай... - деп мол суды булакка карай иек какгы. Байдан басканьщбэр! жолаушыгалап койып,оны аттан жулып алды. Кундакбай ещц не гстеймйз деп байга карады. - Тыр жаланашта да, сал суга! Кайкайт елу дуреш! - деп -пстене зшдещн, K63i акиып, eKi бушрш таянып, кыдия калды. Бежей лезде жапацашталып, булактыц тастай суына салынды. Байга тэйкушектенген дырау камшылар есеп-кисапсыз-аксартылдап Kerri. Осы ауьшдагы жалгыз бейтарап жан Кэрден шырылдап кеп ара туспек болып еш, Т ек ш оны кщдш астынан темсшрек теуш кап, шалкасынан туЫрдь Элден сон Т ек ш сук саусагымен суда тютенш жаткан БежеШп нускады. - Кабаш, сурашы ана итщнен, енд1 орыс бола ма екен? Бежей Кдбаш су рагына тютей катып, жауап бермедь Кезш шарт жумып шыдап жатты. “ Бнш орыс боласын ба?” , “ орыс боласьщ ба?” деген сурактар екшене жш кайталанып, камшы успне камшы тепей бердг Актан куйш, Бежейдщтущы етше ащы таяктщц. Т екш кыбы канып, шырт TyKipin, шыртиып турды. 11 Сагынай жылкыны ерге карай каптата салып, тебецпк басындагы уйтастьщ келецкесше малдас курды. Биьш осы ешрдщ ит-кусы мулде катты болып, малдан кез жазбайтын мезгш едг Туйе жун шекпеш кунге куйш, саргыш тарткан кшз калпагын шешш басына жастауга ынгайлап койды. Орыс eririHiH кыртыстанган конышынан серкеш мушз шакшасын алып, насыбайын кушырлана аггы. TeKiui байдын ауылынан атын жетектеп жаяулай шыккан жалгыз журпннлш кезден таса кылмай карал отырды. Кез шырымыи алып, дамылдайтын мезгш етш бара жатса да, элп жолаушыны Kyrri. Киле кетпей, 6epi бурьшеа, кол булгап, “ мен мундаламак” . ©picTeri зерискен малшынын еткен-кеткен жолаушыны кагып-ешкпей жь бермейтш ежелп эдетше баспак. Сзлден сон ерншдеп Kymi кайтып, былжырай бастаган насы­ байын сук саусагымен сыпырып алып, тастьщ кунгей жагына карай ешкш тастады. Жакындай коятьш жолаушы кершбейдь Кия 6erri бектерлеп, шбш келедг “ Деш сау ма-ей, езшщ” деп ойлады ол 182

iiuiHeH. Аты мертккен бе дейш лесе, терт таганы бутш сиякты, жол- шыбай онды-солды шел басын жапмай шалады. К,олын мацдайына апарып, кезше кун салып карал ед1, квз ушындагы адамнын мм екенш ажырата алмады. Жолаушыны KyTin, тагаты таусылгандыктан ба, элде атым мез- rini келш калды ма, калтасын сипалай отырып, кум1стелген муйгз шакшасын колына кайта алды. Насыбай цйрмшнш алаканыиа едэу1р гып сап, epiHreтастап ж1бергешвде, тырысып келе жаткан мавдайын жазылып, сыгырая бастаган квзщ ашыла калады. Сол ашынды Кызылтшщ олай 6ip былгап, булай 6ip былгап, астьщгы epiHHiHтен ортасына ата, сакалдын дэл астына экеп, томпайта жайгастырып ап, шырт туюрген сон энпме инршннщ тыгыны агытылып, квл-Kecip твгшер едйай, кеп! “ Баягыда” дел басталар сол тш yfiipuiin, тацдай кактырар тушымды эцпмеш тындаушыларда азайып бара ма, калай? Жок элде, мал сонында тапталып калган энпменщ ipreci сегшейш дед1ме? Малдын бетш тузеп сап, кисая жантайып, энг!ме тындайтын малшыц да жок, жок 1здеген жокшын да азайып барады. Халык cepi байымайды десе де, Сагынай байыр ма едк кайтер eai, егер осы “ кара буйра сайтанмен” ежелп достыгы болмаса. Буп ш!рк1ннен сонау Ci6ipfliH абактысында да кол узген жок. Орыстьщ ащы махоркасын бпеу де, укалап та атып керш. Эрине, темекк1 мен кулр калампыры мен суы дурыс боп, acipece тау кылшасынын кулше укалаган насыбайга не жетс1н! К,ылшага колы жетпеген eTeicriH жатактары туйекарын кулше де насыбай укапай бередь Ал кылшаны былай койганда, туйекарын вспейт!н Ci6ip орманында махорканы агаш жапырагыныц кулше укалаган насыбайда не бага болсын. Он- дай насыбай кумар тарката коймаган сон махорканьщ оз1н орыстар- ша кагазга орап, шылым гып та тартгы. Ел imiHe келе эйелдер жагы “ аузына от жаккан” , “ шылым тктеген” деп аткойып, мыскылдай берген сон бул эдет1нен де тыйылган-ды. Tim i, Хойшыныч албыт ауыз, бейпш сейлейт1н катыны Айкыз кейкиш отырып кайнысынын “ шылым” - сиырдын артында, Сагынайдьщ аузында бар” деп ке- лемеждеген сон не сорым? Kspi досы - насыбайдьщ таукыметш де, кызыгын да кеп кердь Кан базар, кальщ жэрменкелерде ащы мияга буланып, кенд1р ж1пке Ti3in байланган сары-курен темек1 жапырагынын уш-терт бауына кой берген кездер! де болган. Кун узагына жапанда жалгызжуретш малшыныц Tipuimiri вткен мен кеткенд1, ондагы мен мундагыны жаймалап жайып экеп, коз алдынатартады да отырады. Онын жйггг шагындагы каргалган eMipi жи1-жи1 есше туседг Кезщд1 таре жумып алып, уйкылы-ояу мулгш 183

отырсан, еткен гумырьща онан эрмен терендеп бойлай 6epeciH. Соны туе болып жалгасып кете бередь еткендеп He6ip ащы-тущы окигалар евдннен т уа ч е уласканда, тущысына езущнен алекейщ агып, шып-шып терлеп, езу тарта кул1мдеп, езще де, кудай-аруакка да риза боп жатасьщ. Ал Сагынай OMipiwie езуден сшекей агызарт уты еэггер тым аз болды. Уйтастын келенкесше мызгып алу ушш кисайгандагы кас кагым сэтте ол зымырап отырып, бэленбай мьщ шакырым алыста калган Ci6ip абактысынын тар какпасына топ ете калар едг Бугш де аягын суйрете in6in эрен келе жаткан жолаушыга кез сала отырып, басынын томен салбырап кеткешн 03i де сезбей калды. Тагы да абактынын кандала ерген карагай тосегшде ынырана ычкылдап жатыр. Жетел кысып, тер буып барады. Бул е>нрде нэзирэтш мен кандала apicTamriH нагыз кас жауы. Bipeyi кугпцз Т1зе б у к п р т артыча жер шскетпесе, екшшкл тунде тыным 6epin, коз тпзбейдк EKeyi де кан сорады. Bipeyi - кушцз, eiciHmici-тунде. Ен болмаса, осы екеуiHin 6ipiHeH азат кылмаган тагдырына не бет1нмен тэубе келлресщ? Бул дуниеден бар корген кызыгы кенш унатып, Зипашпен бас кусырып, бауырына казан асканы. Bip мезгш осыган да myKipminiK eTefli. Ал мынау отырысы шекес1 кызбаган шаруа болса да ата-баба- сынан келе жаткан уйреннпкп Kaci6i.Эйтеу1р аркан ушы Есенкелд1 байдьщ босагасында байлаупы болса да, куншзп OMipiтусклы атгын бостандыгындай гана нэрсе. Дэтке куат. Мапды Салкынсайдын терккеШне сала ма, кунгейш жаба ма, жок, сай табанына Tycin, Буйеннщ аркырап, курюреп жаткан шагын болса да арынды суына KOKipeK тоса ма - ез ерюнде, akreyip. К,ас кагым сэт кана кез шырымын алган ол тагы да селк етш, шошып оянды. Мундай сэт буйрек тусынын шаншуы жанга баткан кезде жш болатын боп журген. Ke3i iniHe бергенде нэзирэт(л тагы да буШр жагын ала зшдей Kep3i eTiriMeH Teyin кеп ж1берщ. —Встать! -д е п акырды ол. Нэзирэтглд1накыргандааландай ашы- латын далба аузынан ырсиган HTTicrepi,шалгысы томен салбыраган узын жирен мурты мен 6ipiH-6ipi атып туратын шакырайган OTKip K03flepi, эжтм-эж1м болып ырсиган сопак жуз! онын коз алдына айкын кеп, зорая барып, булдырап Kerri. Баска эр1стэнттей емес, ыржи нэзирэтшден Ke6ipeKжала шегетш де осы Сагынай-тугын. Жат жерден, алые елкеден келген онымен Тайганын 6e3reri мен сузеп, тагы баска да дерт, бэлеке-rrepi ауыл- уй конып алган. Терге булыгып, ancipen, тан сэрше ел катарлы 184

жумыска тура алмайтын огаи, керз1 еттктщбасы мен жуан жудырык баскалардан repi Ke6ipeK тиетш. Орыс абактысынан кутылганына да 6ipa3 жылдын жуз! болып- ты. Сонда да тусшен 6ip шыкпайды. KyHi кешегшей-ак алдында турады. Урпек бас, каба сакал, зщпттей-зщпттей ашан орыстар- мен 6ipre агаш Kecin жатады. Кейде солардын 6ip тобымен калын агаш арасында кашып келе жатып, торга да туседь О, сумдык-ай, торда жаткан адамдар онын коз алдында югшрейе-юцпрейе кеп ел!ктш лагына да айналып кетедк Бул оларды сипап отырады да, 6ip-6ipnen тордан босатып Ж1бере бередк ж1бере бередь Олардын Сагынайга разы болганы сонша, арттарына балу гана бурылып, куралай коздер! жэуддрей, мелд1рей карайды даузагылары келмейдг Сагынай оларды eKi колын баяу гана сермеп, “ 1шт, ы -ш ы ш т\" деп езшен эрмен урютедк Олар 6ip сэтте кезден гайып боп, зым-зия жогалып кетед1. Сагынайдын конип кулазып, санасын сагыныш па, жок элде, ешшш пе, 6ip белпшз сез1м билей женеледт Тер буып, бастырылыгып, белпс!з 6ip нэрсеге умтылып жатып оянып кетед1. Алкынып, мэдпрш 6ipa3 отырады. Керген тустерш ой елегшен тагы 6ip етюзедь Шынында, турмеден 6ipre кашкан, езше сан рет араша тускен кайырымды орыстарды сагынатында сиякгы. Былтыр Семен Токаревт1 ойда жокта кездеспргенш eciHe алады. “ Кайда жур екен, баска сорлылар?” дещи де iuiiiicH женш 6ip курсшш алады. “ О, тоба” деШп ол естшер-естшмес, кас кагым гана сэтте жарты гумыр коз алдьща елестещр екен-ау? Сагынай тагы 6ip калгып кетш, кезш ашканда anri жаяу езеюи бойлай жакындап кеп, ар ш кабактагы кумбезд! Космоланьщ ipreciHe барып,етпетшен кулаган екен. Аты шылбырынсуйретш, тещректеп жайылып жур. Моланын 6ipi осыдан уш жыл бурын тургызылган ToTiHiKi де, eKinmici одан 6ipep жыл кейш орнаган Манайдш. Бул ©Hip сонгы жьшдары К°смола атала бастаган-ды. Перзент кермей, зарыккан, TycineH шошып тарыккан журт кеп тунеп, оны киел1 атандыра бастаган-ды. Космолага жете апмай жыгылган адамнын мунда TeriH келме- генш тусшдг Не ауырып жеткен, не налып келген адам. Сагынай апы-Kyni киМп, белщ есю кумю белджпен тарта буынып, ат Ti3riHiH бшепне шд! де солай карай аявдады. 0зен аш арынын осы 6ip тусы аса Kopiicri-ак. Не турл1, неше киыл тау uie6i мен кырмызы гулдер1 осы алкапка эдеШ экеп ернектсгендей Калы кшемдей жасыл алкал тутаса кеп, тж беткей- ден асып, мэдп кар басып жататын Алатаудьщ койнау-койнауына 185

eHin жымдасып кете барады. Одан spipeK коныркайланып, буалдыр тартып туратын жакпартастар, киын жалама тастардьщтектурлары текшеленш, булдырап жасылданып кершетш кальщ караганмсн астасады. Музарт зацгар шындар аспанга карай зорая беред!, сорая бередк Keruwip таудын кекшш аспанмен уштасатын тусы унасым тауып, бшнер-бгпшбес боп кез жауын алады да тутаса кершедк Алыптьщ саусагындай сай-сапалардын ен бойында кальщ карагайды 1ргелеп, когамдана калган акбоз уйпер алып самурыкгьщ жумырткасындай елее бередк Беткейлерде каптай жайылган калын мал шшденщ ыстыгында езенге туеш, уйездеп турган уШр-уШр жылкы. Сайды бектерлей андаган жалгыз аяк жолдар езенге эр тустан кулайды да, карсы беткеез рет-рет1мен кайта ерлеп шыгады. Сагынай мелшерлеп кеп Крсмоланын тусынан шыгатын жалгыз аяк жолдыц 6ipiHe туст1. Космоланы бетке устап жыгылган адамныц бас жагына келш 6ipa3 багдарлап турды да, етпетшен супык жаткан ж штгщ Бежей екенш таныды. - Ой, Бежей, бул кай жатые? Бежей TipminiKTeH белп бермедг - Бежей, шырагым, негып жатырсьщ? Ынырсыган элс1з дыбыс еетшдк Сагынай ат твп ш н тастай 6epin, жаткан адамньщ басын кетермек болып умтылды. Иыгмиан каусыра 6epin ед|', Бежейдщ даусы каттырак ыцырана шыкгы. - Сага, козгамацыз мень Ту сыртымда сау тамтык жер жок, - Не болды? - Дуреге жыгылдым. Суга сап сабаткызды, Текил каншезер. - Э , содырлы сойкан, акыры icTen тынган екен гой. Бинп-ак ем- ау. Тазы ашуын тыриадан аларын. Ti3ere салган екен гой тагы. - О , аруак! Косай мен Тетшш аруагы, кепе-кернеу корлады гой, едшец бершщ белт1р1ктерк - деп TiciH кайрады Бежей. Бежей жудырыгын туйш, жер темпештемек боп колын KeTepin едк ауырсынып сулк TycTi. Басы кангыды. - Налымашы, шырагым, аруак шакыру онай емес. - Мунан артык корлык боп па? Азарына калай шыдармын? - Сез элдш ш , жудырык белд тМ , эз1рше. “ Асканга - таскан” деген, 6ip зауалы болар. Эншен аскан екен о найсап. - Елге кетем, Cara! Т егап тч колына туссен Tiplaefi жутады, о кузгын, - дед1 киыктанып. - бзгенщ таягы еттен erri. Бежейдщ купи саркылып, ancipen кетп. Бурын-сонды тауаны кайтып кермеген кайсар житггщ дэл каз1р ж1гер1 кум.

- О, Heci-ей, сонша жишгеш. Кетер басынды, - деп жйер бере свйлед1. - Е, карагым-ай, елде кайб1р сенщ жайьшып жастык, иипп тесек болатын erLnin экен, елж|'реп шешен тур efli? Мундагы озбыр онда да озбыр. Мундагы Ke6infli онда да кимесще KiMкепш? Жанашырын тугел осындамыз гой, соган тэуба кыл. Сагынай БежеШн ойбайлап, безек какканына карамастан басына уй орнындай бшк арша вскен какпа тастыц келецкесше KOTepin апарып жаткызды. Шапанын шешш басына жастады. Салкынсайдыц Кдратауга купай саргыш тартып аласара бастай- тын киялау беткейшдеп каска жолдан шан кетершдк Шытырапы шшия салган eKi бозкасканы жуп жеккен жецш куймеде уш адам бар. Делбеил жупынылау, казакы кшнген, кеспелтек мытым денет TeKiui байдьщ арбакеип Дэулетбак ылднга карай арындаган аттар- ды тежей айдап келедк Орысшалап шолак етек кшм киген екеудщ бакалдау талдырмашы байдьщ тунгышы Бидаш мырза. Мырзаньщ сиыр жалагандай етш сол жак шекесше карай тараган мелд1р кара шашы, шалгысы салбыраган мурты, кукылтым ашан жуз1мен уйлешм тауып, едэу1р жарасып жасартып керсетедь Кесек денелк караторы ощй секпшд! сопакбет, кыр мурынды, кой кезд1 ещп жнтг Кедей Ысмайылдьщ жалгызы Бейсенбай екен. Онын желкесше карай шалкайта кайырган кайратты шашына жасына жетпей-ак ак Kipe бастаган. Таиауынын астына койган коцыз мурты эдем1 жарасып тур. Бул ещрде тым сирек кездесетш жаланбас шашты адамдардын каймана казак емес, окыган, iniKi жакта болып келген адамдар екеш айтпаса да сезшгсндей. Кеактей жуан аттын кек мелд1р сырланган конкайма догасыныц шыгыршыгындагы жуан жудырыктай жез конырауыньщ толассыз сьщгырлаган ашык даусынан баска бегде дыбыс естшмейдк Жол согып, эцпмеден жалыккандыктан ба, журпшшлер араз адамдардай томсарып, унс1з келедк Бидаш анда-санда калгып кетт, квзш лезде акшита кайта ашып, Бейсенбайга куд1кгене карайды. Ал жолсерпт Mi3 бакпай Алатау сшемдерше т е с т е карап, коныраудьщ эсем сьщгырына уйып, вз ойымен e3i отыр. Осы каскажол айналып втетш “ Аршабас” аталатын басына мар арша вскен улкен уйтастьщ аргы бепнде 6ipi етпеттей жаткан, 6ipi соныц бас жагында ж упне тоерлеп отырган eKi адамды кергенде бозкаска жалт 6epin, жетектеп атка согылды. Делосmi Дэулетбак 187

ылдига карай еи кызып, елфш алган ат басын еркш ж1бермей, де- лбен' кос колдай тартып, кшт токтады. Мырза “ неге токтадын\" де- гендей кумютелген имек бас кара таягынын ушымен Дэулетбакгын сол иыгынантуртт efli, Бейсенбай “ токта” дегендей оныцоцпыгына колын салды. Делбешшщ тЫ н алмай, ж олсертн тыцдаганына мырза [штей капаланса да сыртка шыгармады. Осы мезетте пэуескедегшерге кол келегейлеп, сузше карал турган Сагынай Дэулетбактан басканы жыга танымай, уйып калган Ti3eciH жазып, жер -прей орнынан турды. Сулык жаткан БежеШп Kepin Дэулетбак козлодан каргып тусе умтылып едк Сагынай ж1- бермедк Бейсенбай да пэуескенщ узецгипгш ойсырата басып, женш туст! де егде адамга сэлем бердк Бай-мырзагаканы катып,eini Kerinтурган Сагынай Бейсенбайдын басынан аягына д ей т сузе карал шыкты да, ернш жыбырлэтып кана сэлем алды. - Не болды? - дед! Дэулетбак жакын санайтын курбынын бас жагына тоерлей отырып. - Негып жатырсын? Бежей Дэулетбакты даусынан таныды. EKi 6yftipi булкшдей бастады. Замандаска муцын шагып жылап жатыр. - Т е к ш каншезер суга салып сабатыпты, сырты куп боп icin кеткен. Бас кетерш, атка журе алмайды, - дед! Сагынай сустаныл. Дэулетбак коз! жасаурап, туксищ Kerri. Бейсенбай да мэн-жайга енш TyciHfli. - Бидаш мырза! - дед| Бейсенбай каткыл унмен, - пэуескеден туслей, таягын кос колдай устал, HeriHсоган суйеп отырган мырзага карай бурылып, - студенттер кружогында казак елшде бай мен кедейде кеп айрмашылык жок. Канау мен корлау Россия капита- лизмшде болмаса, б1зде iшiпара, - дел езеуреулп едщ, кер, мше?! - Ол сук саусагымен сулык жаткан ж т г п нускады. Мырза тырсия сыздап, миыгынан кулдк - Bip KyHsci болтан да? - Етке тацба салу, Федор И вановичей сез!мен айтканда, крепостнойлык правонын ант аткан калдыгы екенше ani туйсйщ жеткен жок. - Иен далада саясатты кайтем1з, мугалмм, онан да тубегейш айтсак, салкын кымызга жетейлс те, - дед1 мырза саяси айтыстан тайсактап. Даусында эьнрден repi мыскыл басым. - Кай ауылдын адамы? - дел сурады Бейсенбай Сагынайга жумсара карал. “ Кай байдын жалшысы” дегенд! эдеШ айтпады.

- Онда езщшн экеннен 3a6ip керген пакырды Карагаш тубшдеп жатак ауылына ала кет, - деп мырзага буйыра сейледг Бидаш ун каткан жок. Уш элеутт! адам БежеШн тпс кетерш апарып, мырзанык касындагы бос орынга т1зерлете отыргызып, етпетжен жатшзды. Бидаш “тарт” деп Дэулетбакка белп берш. - Мырза, мен ауылга салт атпен барам, журе бер, - дед1 де Сагынай устап зкелген Бежей атынын тогш ш колына алды. Сагынай 3a6ip керген адамга Tycin орнын 6epin, камкор болган мырзага риза боп, iurrapra сейледь - “ Tyci жылыдан тудшме” деген, кай мырзасын, карагым? Кайдан келес1ндер? - Мырза емесп1н, ага, кедей табынанмын. Ана кеткен Текшггщ баласы Бидаш мырза. Карагашта жасымыздан 6 ipre ecin, сан тебелескем1з, - деп Бейсенбай езу тартты. “ Байдын шштиген не- мес1не устем сейлейтлпм сондыктан” дегешо сезд1ргендей болды. - Карагашта 6 ipre окыдык. б п еш ц ‘Талия медресесж” де 6ipre тэмамдадык. Жайлауга 6ipa3 демалыска келш едж. Бидашка жан- даралдан шакыру келштг Тубегейш айтканда, тшмашка болса да 6ip кызметке шакырган болар. Соган аттанып барады. Окыган бай баласы жерде калады дейс13 бе? Мен де 6ip шаруалар болып етекке Tycin бара жатыр ед1м. Кедей Ысмайыл дегеннщ баласымын. Экем Карагаштагы зэШмкеде кузетпп екен. Менщ терт жасымда дуние салыпты. Теюш есншде басы енкейе бастаган Шэлипа атга шешем бар. Жалгыз улдын колын аузына жетшзш, адам кыламдеп жулымыр байдын отымен Kipin, ку.'ймен шыгады. Сагынай калаша кшнш, жутынып турган жас ж т т т щ “ кедейдщ баласы ед1м” дегенше эл1 де сешцшремедг - Е-е-е, - деп иек какты да койды. - Ci3 туралы демалыска келш-кетж жургенде 6ipa3 ecTireHiM бар. Енда етене таныс-бьтю болайык. “ Анасы басканы тагдыр косады, yftipi басканы нокта косады” деген екен бурынгылар. Bi3fli табымыздын муддеа косатын шыгар? Тубегейш айтсак, ci3 - ага, мен - iHi болайын. Жуздесш, пшрлесущ кептен ойпап журупй ед1м. Efifli мше, тагдыр 61зд1 ойламаган жерден кара жолдыц бойында кездеспрд1, - деп Бейсенбай жымия купin, алаканы кен жайылган колын ж1герлене усынды. Kyairi ещп сейше бастаган Сагынай да эж1мдент, кустене бастаган элуетп колын созды. Eri кайратты кол 6ipiH-6ipi едэу|р сшкшей кысып барып босады. - Дэулетбак! - деп дауыстады Бейсенбай жуан торынын 189

камыт-догасын жендеп, 6ipa3 аялдап барып узанкырап бара жаткан пэуескенщ сонынан, - ана ж т т п Тасмекендеп Ысмагул аганыкше апар. Жэмйи женешемнщ колы errri адам едг Семен деген корцпсмпн колы дуалы Марфа деген маржасы бар. Соган керсетсш, ем-дом жасар! - Сагынай Бейсенбайдьщ “Семен” мен “Марфа” атын атаганына елен ете калды. - Жаным-ау, Сэменмен таныс па едщ? Алда, бейбактар-ай! - деп куана налып Kerri. Адал, момын жандар еда. - Ол орысты ci3 кайдан 6ineci3? Егор деген 6ip баласы солдат- та екен. Колында казагуарлары уш ш арасы Телек деп атап кеткен Анатолий деген кенже улы, Оксана деген кызы бар. - Тамырым гой, ол менщ! - Мен1н де тамырым! - М ен онымен мына жнтггердщ a x ed , нагашым Тетш ен 6ipre А ркадан ауып келе жатканда жолда кез болдым. Булар да Жетзсуга карай жер ауган кедейлер екен. Осы Сэменнщ болдырган агына жылан тш п, келждаз жолда калыпты. Орыс турмак, арба кермеген кыр казактарын икемге келпрш , Сагабуйеннен еткенше 6ipre келш едйс. Сагынай зердесше т у й ш п калган сол 6ip жылдардагы уакиганы еске алып, сэл ойланып, мунайып калды. Бейсенбайга мен турмеде болып ед!м, орыстардан жаксылык Kepin едам, ез1м де бэлендей жаксылык керсетш ед1м деген жок. Осыныц бэрш Семеннын ез аузынан ecrireH кулагы канык Бейсенбай да “с в e&rinci3, буйт1пс1з\" деп такакгай коймады. Сол Сзменщ13 Лепсщен коныс таппай, Тасмекен тубшдеп жатактарды кеп мекендеген екен. Кдз1р солармен бшек 6ipiKripin уй салып, eriH салып, бау-бакша erin, тауды киялай езеннен арык тартып, жатактарды турл1 коленерге yfipeTin, дуршдеп тур, - дед1. - Бшем, бшем, - деп Сагынай суйсшген, разы болган Keflin та- нытып жещл 6ip KypciHin алды. - “0 3 i жаксыга 6ip KicmiK орын бар” деген. T ineri мен тш еп , ниет1 мен ниет1 косылса орысы не, казагы не онын, - деп 63iMeH-e3i болып куб1рлей сейпеп KeTri. - Bapi де жаксы адам. BipaK сол адамьщнын да адамы, TepiciH керш, басын итке салар хайуаны да бар гой. Заман сол хайуандард1к! болып тур гой. Кедей-кеппнктердщ заманы туса. - Ci3 сиякты агалардын да, - дед1 Бейсенбай. Сагынай онын жузше енд1 ез!мс1не, iui тарта сеншмен карады. Exeyi ат т1зг1шн артка устал жаяулап келедг 190

- Ана мырза екеукш жасымыздан 6ipre естж, 6ipre окыдык. 0Keci Т е к ш болысты 6inepci3, - деп Бейсенбай узап кеткен куймеш иепмен нускады. Касындагы адамга квз киыктап, мыскылдап кулдг - Осындагы журт медресеге Teicim кажыныц баласы Бидашка жеке кутуил болып дана барганынды, бай баласы мынкиып сабак бшмей турганда оган сыбырлап айтып отыратындыгынды, зешнш баланы MyraniMHiH туракты шэк!рт етш кабылдаткызганын айтып отырады. Э кесш де бт е м . Тым таты жаман карау адам. Бейсенбай энпмеш баска жакка бурып экетп. - Ал iHici Есенкелд1 жанага, жаналыкка умтылган Kici. - Жвн свз. Багып отырганым соньщ малы. 0 з г е деп сыртка теппейтш алаканы кен, Kicmirri адам. - Карагаштагы ceri3 жылдык медресеш тэмамдаган сон Ескелд! кажы шгсшщ баласы ана кетin бара жаткан Бидашка косып уздж окушылар ретшде Бшэл Сулей баласын, МеШрман Ермектас ба- ласын жэне меш Уфадагы медресе “Еалияга” ж1берпаздЬ Окудын акысын медресе мойнына алды. Б1здерд1 жергипюп адамдардыц бапалары ретшде медресеге туракты учитель жасамак ойында бол- ды. Баскалары “Гапияны” тэмамдап елге кайтты да, мен сол жерде кара халыкка жаны ашитын казак, орыс окыгандарынын квмеп, акылымен Троицкщеп учительдж семинарияны тэмамдап кайттым. Хапыкты агарту iciHeден койдым. Каз1р Карагашта жаграпия, орыс тиинен д эр к беремш. Тубегеш н айтсак, ещ ц казакка оку, б ш м дегешшз шелдеп керуенге ауызсудай, капастагы адамга ауадай - Жвн свз, бауырым. О нын дурыс. Оки алмаган мына 6i3 мал бакканнан баска не тындырып журм1з, туте? - Оку, 6iniM болса халыкта 6api де болады, ага. Ipreni елдермен терезем1зд| сонда гана тенееире аламыз, - деп я п п т ещц желты е сейледг - Мен “Айкал” журналы мен “Казак” газетасына солай деп жаздым. Елд1 отырыкшылыкка шакырдым. 0 з халкына сэл де болса жанашыр б!рсыпыра окыгандар да солай деп жазуда. Ал оку, б ш м мен отырыкшы елде гана болады. Жаппай кала салу керек! Кала болу керек! - Жвн свз, iHiM. Ш шдщ богындай шашыраган елде не береке, не б ф л iK, не TipniK? Осы вндрдеп бай-болыстардын э к е а Манай мен каз'Р солардыц малшы-жалшысына айналган взвд ей нар жжптердщ aKeci Твтшщ де араны осы едг - Тогыз жолдын торабы Тасмекен де каз1р калага айналып бара- 191

ды. Бар туыстарымды соныц ipreciHfleri жатакка xeuiipin акелдии Егделер1 жер шукып, епн салуда. Жастар жагы орыс байларына жал- данып пул табуда. Сонда да кыска ж т курмеуге кслмей жатады. Та- бан акы, мандай тер1мен кунелтш отырган кедейлердщ 6ip мураты - ес 6Lnin, ер жеткен балалары Карагаштагы медреседе окып жур. Был- тырдан 6epi б1рен-саран бай кыздары да оки бастады. Есенкелд! ecri адам гой. Кедей балаларын TeriH окытуды колга алды. Кдйырымды байдыц мунысына да шумр! Сырттай б ш с болып, ещн nxipnec болган exi адам узах энпмелесш , киыспай коштасты. Тагы да хол хысысып турып Бей- сенбай: - Мал содында ж у р т хвгерсе казак баягыда-ак когерер ед1-ау. ШаЬарлы жердей ipre тепкен дурыс шыгар? Ойланьщыз, ага? - деп жымия кулдь - Бытырамай, агайында б!рлж болса ип. Сагынай бул ce3fli куп алганы, не куптамаганы белгчс1з, атына MiHfli де, коштасып xepi бурылды. 12 Есенкелд1 сырма калпагын кезж е Tycipe киш, ак тайлактын улпа жуншен биязы токылган, жагасы мен жещ кара хек баркытпен кем керш ген ш екпеш ш н OHipiH ашып тастап, хунмен шагылыскан хром е тИ н щ уш ымен xyMic узенпш чирей туседк Heci узенп uii- реген сайын астындагы куйрык-жалын сузген, кулан сауыр, камыс кулак турыкты эсем купа 6ecri де таудьщ ылди-ерл1 жолында кеткен ececiH еши етекке тусе кайыратындай енкек мойнын соза тастап, тогнод жулка тартады. Аузына кус тютегендей тайпала жоргалайды. Жолындагы Тасмекенге бурылмай, келемд1 уш шогыр болып вркен жал бастаган Бас Карагаш, Орта Карагаш жзне Твменп Карагаштын сонгы кездер1 ез атымен атала бастаган Орта К,арагашка карай Tixe салды. Осындагы m ax ip n ep i жана гана тараган медресенш жвндеу жумыстарын байкап, улкен уды Сейткамалга салдырып жаткан зэж м кенж курылысын кермек. Сонан жатактагы icMep уста, агаш uie6epi Семен Тугов деген орыска ЗэШмкешчecix-терезе кэсектерш, тем1рден согылатын ою -ернектерш , баска да буйымдарын тапсырмак. Байдьщ сырт кезден iinxe 6yrin, жол-женекей кылып кана тындыра келетш басты шаруасы да бар. Онысы “ Есенкелдшщ орысы” аталып кеткен, тентек туысы Texiin осы кылыгы удпн суга салып сабаттырган Бежейдщ халш 6Lnin, к ец ш н сурап кайту едй 192

Бежей керген осы зэб1рге, етшен етш суйепне жеткен корлауга irn- тей езш icmani санады. “EKi нар суйкешссе, арасында шыбын елер” деген деп, 6ip езулеп кана жымиып алды. 0 з OKeci Манай мен уш жетсмюч SKeci TeTi арасындагы акиретпк достыкты да еске алды. Мамай малына малы, жанына жаны косылып кеткен Тот! балалары- на тенлш бермей журген вз кылыктарына кымсынгандай болды. Медресеге ат тумсыгын т1регенде Тасмекеннен e3i жалдаган орыстар ецсел1 уйдш жвндеу жумысына Kipicin те KeTinTi. Мед­ ресе теш регш деп бес-алты енсел1 квк вр жагында катар-катар калын ескен келемд1 карагаш квз тартады. “Ей, ж у р п н ш , аттан туе. Пэни жалганнын гумырына тугемейтш ку TipuiuiiriH 6ip сэт умыт та, 6ip мезгш дем1щп ал. Салкын саям мен анкыган жупар HiciM бойына кайрат, жанына шэрбат бередГ’дегендей мулпп тур. Осы карагаштын ортасын ала колдын саласындай етш рет-рет1мен отыргызылган, Kici бойына жетш калган алма агаш Kemerrepi де: “Асыкпа, нем, енш бфер жылда бал шырынымды да татарсын- Келер урпагына да мура болып калармын” дегендей жасыл жапырактары сыбдыр кагады. Катар аралыкта ак жаулыктар агарацдайды. Жасыл ескшдердщ Ty6in копсытып, денгеленте туптеп жатыр. Зэйменке иесш танып еркектер1 бас кшмдерш колына алып, эйелдер! бастарын Ti3eciHe жетмзе Hin, баринга сэлем 6epicTi. Есенкелд! д е TyciH жы- лытып, жалдама орыстарга жылы шырай берда. Э уе айналып жерге тусер етектщ ыстыгында кейлек-дамбалшац icKe Kipicin журген еркектердш арасында каба сакал, узын енклш бойлы жасамыс орыс Есенкелдне такау келш, жумыс жайынан хабардар e n i. Казакшалап баришн аттан Tycipin, балаганга Kipin, дэм ауыз TmoiH етш дь Оган бай керенау гана рахмет айтты. Откен жаз осы ешрде куаншылык болып, acipece жер емген орыстар б!раз жиналып калган. Жерден TyciM кемш ш, мал арык болды. Кедей орыстардын 6ipfli-eKuii сауын малы квтерем бо­ лып, Ke6ici TOHiperiH жалмай, жалана келген сиыр жылгы кыстан шыкпай калган. Э лп жасамыс орыстын жаутандаган кезшен, булкшдеген кемешнен жумысшы орыстардын муктажын сезгендей болды. ЕсенкелдМц: - Жагдайларыц калай? - neyi-ак мун екен, элп орыс орысша- казакша араластыра согып, мунын такты . Есенкелд! орыстын хал-жагдайын cesin, ары карай тындагысы келмей, камшысын жогары кетердг - Жарайды, жарайды. Тусвдйм кемешщп Метрей, - деп eni Есенкелд!, орыс муцайып томен карады. - Енбекакыларыца 6ip кап 193

ун, сойыстарица 6ip кой ж1бертк1зем. Ал ею бузаулы сиырлы жумыс бггкенше акысыз, пулсыз-ак сауып iminaep. Орыстын ещ жылып сала бердк 03iHiH Кудайы мен казактын Алласына жалбарынып, Есенкелдшей кайырымды баринге есен-саулык, байлык устше байлык тшедк Жеделдете шокынып, куланы на жалбарынды. Осы энпмеш ecrin турган баска орыстар да казак бариннщ кайырымдылыгына разы болып, жамырай шулап Kerri. Есенкелд1 куда атты сипай камшылап, медресе уйшщ кунгей жагын айналганда арыкты жагалай отыргызьшган, каз1рде едэуip бой KOTepin калган Терек, уйенкшердщ ту б в д е aTKenip болып жаткан жонышка, шоп кэшектерше кез токгатгы. Шэюрт балалардын MiHic аттарынын кектемп кар суына шыланып жидш кетштг “Эй, осы казак мэдэниятка уйренгенше, еш кш щ куйрыгы кокке жетер-ау” деп сэл ренжш турды да: - Метре-е-ей! - деп дауыстады. Жедел басып бурыштан Мет- рей керж дк - Мына шашылган кокысты кердщ бе? - деп елж сап камшынЁ] eKi буктеп, каз-катар ecin турган агаштардын туб1н нускады. Метр'ей“Керд1м. Оган не icTeftiH” дегендей, Есенкелдшщ бетш е сураулы карады. - Мына шаруаларывды тэмамдаган сон, ш эю рт балалар аттарына жонышка, шоп салатын узыниан-узак акыр токып, ecin турган агаштан аулак, ашык аланкайга орнат. EKi жагынан ат байлайтын кадалар как. ^абыргаталдын miniri мен куба талы жетедк кудайга uiyKip. Ka3ip жатактагыларга айтып кетем. Тал Tycipin алгандарына 6ipep кунге арбаларын бере турады. Енбепадп жемеймш. Eip eri3me жете ме, енбегще? TeHipeKreri кокыстарды тазапап таста. - Болады барин, болады, - деп Метрей курак ушып, колк ете калды. С ой ти де жымия кулш, басын шайкады. - Неге кулесщ? - дед1 Есенкелд! тусш суыкка салып. - Бала-шаганын басы бар, барин. Балаларга талш ык кылып отырган жалгыз сиыр осы кектемде кетеремнен елдк - Жарайды, кунажын аласын, - дед1 де Есенкадш куда жорганын басын Т асм екеннш TOMeHri жагындагы ж атак ауылына карай бурды. 194

Туе ауса да, куннщ кызуы эл! кайткан жок- Самая д а сокрай, айнала бук Tycin тур. Купа жорганын бугелекгеп мазасы кете бас- тады. Пыскырынып, басын жш-жш шулгып калады. Осы ыстыкга шеп тубш паналаган шепрткелер де шырылдауга шамасЫ келмей, ат туягы тиген жердей шолак кана ыршып туседг Ждйлаудан ерте аттанган Есенкелд! де шел1ркеп, шаршаган, ата^да шалдыккан сиякты. ./ Жатак ауылына жакындаганда Есенкеля! ауылдын карамын 6ip шолып e rr i. Куркшдеген сабашлн ор яй на шыкылдаган балга дау- сы келед! кулагына. Бул ауьш рйбГтуспесе жш келе бермейтш-дг “Апырмау, мына ауылдьуНйрасы кебейш калган екен-ау” дед1 1штей. С ейтп де^'йрыетЯиуШ не кылса да осы болар” дел ауылдын шет жагБГндагы тактайдан шатыр салган, айналдыра жарты беренеден дедеге кагып, терезе какпактары мен eciri сырланган eqceni уйге ат басын бурды. Семен Тугов та салт Ж урпш ш ш танып, карсы журдг Казак байымен каукылдаса амандасып, этынын шаужайына жармасты. Ес§нкелдТ ат байлауга еит гана жарап, келенкелер1 жан саугалауга еркш жетпей турган арыкты жагапай т ш г е н кара агаш, тал-теректердщ тубше келга аттан ту ей . Семен Туговтьщ “ уйге KipiHi3, мейман болыныз” деген тшегше ш олак кана рахмет айтып, келген шаруасын тез бгпрд) де, Ы смагулдын уйш сурады. Осы евдрдеп казактыц беделщ 6ip байына саусагын шошайтып, жол керсетуд1 epci керген Семен кула жорганы шылбырынан алып, Е сенкелдш Ысмагулдын уйше карай бастады. Жатактагы енсел1 уйлер б1рен-саран гана. Ke6ici тастан, шым- нан каланган жэшрейген жер там. Кейб1реушщ жерден кершген сорайган кисык-кыныр муржасы узын. Kefl6ipi тастан каланган ашык корапарымен жымдасып, yfti кайсы, корасы кайсы - айырып апгысыз. - Ала жаздай таудан тарткан карагайларын кайда, бул? - дед1 Есенкелд1 акай жок, токай жок. Семен Тугов казак байынын ойын туеше койып: - Бай-еке, канша карагай тартгы дейса? Таудан итшшеп ж у р т жетмзген агашты тш ш, б ук и жатак аз болса KeperiMi3re жараттык. Жатакгын жамбасын жер т е с т , сызда жатпасын деп мына Оспанньщ Жолтайы, Ергапидыц Естайы ушеум1з уй басына болмаса да кебше агаш керует жасап бердж. Асывды жерде букшиш отырып imne 195

деп, денгелек устел жасадык. Карын мен лак Tepici жапсырылып ушрейген терезелерге кэсек, кысы-жазы курым кип, апаша тутып отырган eciicrepre eciK жасадык. Осынын 6api де аз шаруа ма, бай- еке? Мен ез у й й ш тастан калап салдым. Ершбей киюластырдым. Мен келген Ресей жершде мундай тас д еге ш тз болмайды. Осы Коныртаудын кабы рш ак жалпак тастарын кергенде-ак ез1мше басымда уШм бар деп ой туйш койгам. Тиш турган таудын жып- жылтыр жалпак тастары курылыс ушш таптырмайтын нэрсе гой. Мына eTi Tipi казак жастары да ептеп естерш жинаган сон бастарына дунпрлетш тастан уй тургызбак. Семен Туговтын эн п м есш зейш койып тындап келе жаткан Есенкелд! оныц бетш е сураулы жузбен карады. - Тас уй кыста суык болмай ма екен? - Эрине, бай-еке, карагай мен KipniimeH салынган уйге не жет- ciH, mipKiH?Бул жердщтопырагы кумдауыт. Kipnim куюга жарамсыз. Ал ит аркасы кияннан тасуга кол кыска. Жатактын 6ip-6ip шолагы мен 6ipfli-eKini сасык танауы жер жыртып, eriH салганнан, аздаган ipi кара мен уак жанга т ш е н дайындаганнан, отын-су тасыганнан артылмайды. Таудан тарткан аздаган карагайдыц e3i жаца уй садам деуш шердщ мэтке, TipeyiHe, eciK, терезе кэсепне зорга жетед!. Есенкелд! осы орысты “63iHe каркарадай уй тургызды, анкау казактарды жем кылды” деп ойлаганым бекер екен деп нитей ой туйдк - Сен жатактар, басьщ е зщ болып, Сейткамалдын зэй1мкес1н салуга KOMeicrecTiHaep. Мен сендерге таудан карагай тасуга куш- кел1к карайласайын, - дед1 Есенкелдп - Алланыз жар болсын, бай-еке, - neai Семен бул тосын усыныска куанып. Ы смагул ез yftin бетке алып, ат жетектеп келе жаткан екеущ Kepin, карсы шыкты. Баймен де, ауылдас орыспен де кос колдал амандасты. Жасында cepi, колына кус кондырып, сонына тазы т е с п р г е н аншы, ептеп карта кумарлыгы да бар осы адам жер орта- сьшан ауа наукас дендеп, жуш жыгылынкырап калган екен. Онын Есенкелд1мен карта таныстыгы да болган. Ы см агул yfli ж атактагы enceci кетерщ кк eKi-уш белмен1н басы бар Tsyip уйлерд1н 6ipi. Агайындары ж абы льт, M i де коры 196

узше коймаган Ы смекеннщ 6ipep ipi карасын, оншакгы уак жанын жумсап, басына белмелеп уй тургызып берген. Уйдщ сырт KepiHiciHe iun де сай екен. Бвлмелер1 тап-туйнактай таза, ре тп жиналган. Жасау-жабдык та, кудайта uiyKip, баршылык. Кырагы квз Есенкелд1 журек жылытар карапайым гана тазалыктын осы уйдеп бой жеткен ат жакты, бидай внд1, тунык кара кездт тап- дырмаш кара кыздын кол табы екенш бтрден сездг Сезд1 де iiniHe 6ip ой туйш койды. Крнак бвлме де жасау-жабдыгы Tipen турмаса да жулыны тана. Жана алашаньщ устш е жайылган кошкар муш з epHeri бар кызыл ала сырмактын бетше тап-таза курак керпе сапынып, торт кулагы тш рейген жастык тасталыпты. Торге оза берген Есенкелдшщ K03i eciri ашык турган он жак бвлмедеп агаш керует устшде етпеттей жаткан адамга TycTi. Мунын Тектштен зэб1р кврген Бежей екенш б1рден сезд1. Бшмеген болды да: - Мына жаткан к!м? - деп сурады Ысматулдан. Уй Heci “сенщ озбыр тукымыцнан таяк жеп жаткан япгп” дейш деп кыршанкы жауапка окталды да, жауабын калжыцга айналдыра салды. - Бул “Есенкелд1 кажынын орысы” Бежей деген ж т т . Жансебит­ ак жан екен езт, - деда. Есенкелд1 капел1мде свз таба алмай, уй иесше куле карады. Бурылып Бежейдщ жаиыиа келдь Ол да мойнын 6epi бурып, конакка коз киытын танатастады. Култшдеп icin, тырыскан аркасынан зыкысы шытып жатыр. - 0 й , жаман неме, онысы нест? Бес-алты шыбыкты квтере ал­ май, жер бауырлатаныц не, - деп Есенкелд1 Бежейш жубата сейледа. Басыц жас, аман болсан, сан кукайды керерсщ , ani. Ызалы жаткан Бежей “ сендер аман болсандар мунан да зоргыны кврерм1з, элГ’ дейш деп окталды да эдеп сактады. О ныц устше кок шыбык оскылаган жотасы ашып, сойлеуге заукы да болмай жаткан. Мунан api свз козгамады. Есенкелд1 камшысын кабыргадагы узын агаш кадага inin, торге малдас курды. Семен Ы смагулдын “жогары шык” дегенш е бас шулги рахмет айтты. Ш аруасынын коп екенш сылтауратып кетш калды. Жатак ауылы шакырса келаре алмайтын кад1рменд1 конак пен уй мест шаруа жайын, жатак карекетш, апдагы кыс камын коныркай тана эцпме eTin отырды. - Бастарына каркарадай уй тургызып алтандарын абзал болтан екен, - дед1 Есенкелд! осы 6ip ecTi кедейдш прш ш ю н е суйсшш . - 197