Бейсенбек Е. т1

\"Б еден еш н yfii жок, кайда барса бытпылдык” демейтш бе ед1 бурынгылар. - Бурынгылар дурыс айткан, кажы-еке, - деп уй иеЫ миык тарта 6ip кулш койды. —Сол беденен'з: “Бытпылдык, бытпылдык, е п н сапмай итболдык” деп те зар айткан екен. Б1здщ казакка купай сол бедененщ миындай ми бермей келд! гой. Енд1 мше, егш салып ед!к, аузымыз ак нанга тиш, дастарканымыздын api ыргеш былай турсын, 6ipiHe-6ipi сыбага апарысуга жарады. Осы мезетте устш деп KtHMi куйып койгандай жарасымды, e3i ypin ауызга салгандай суйк1мд1 Ракила кыз аягыи еппен басып, TipceriHe тускен макпап кос бурымы булгактап, сурпленген ак тактайдан жанадан гана жасалган донгелек устелд! баяу децгелетш экелш конактыц алдына жасай койды. Устш е таза дастаркан жап- ты. Ш ай жем1 шулен байлардын ушндегщей аста-тек болмаса да, дастарканга бортиган ак бауырсак, ipiMuiiK пен курт шашылды. Шагындау кек кайкы ершмен меймшдете кымыз экелш, 6ipa3 соза сапырып, сырлы тостаганмен тердеплерге усынды. Кдлмыздан сон кеп кешжпей сэры самаурын енд! уйге. Жупыны гана таза кшнгн жунтгай сур бэйб1ше Ы смекецшц зайыбы - Кулдэр1 кербез де сы- пайы басып келм , 6ip г а е с ш буге сэлем icTefli. Дастарканга шакпак кант шашты. Самаурынньщ жанына Т1зе буктк Кун узын ат устшде журш шшйркеген конак каймак каткан курен шайды да едэугр imTi. Дастаркан жинала бергенде балан жйтг кара каска марканьщ басын еЫктен кылтитып, алаканын жайды. - Ой, конакасыга рахмет! Мен журеШн деп отыр ед1м, - дей бере Есенкелд! кипактаган болды. Осы уйге конып калуды да шлей ойлап отырган-ды. Багана Ракнланы кергенде-ак >шке туйген ойын кона жатып келюпек едк - К ажы-еке, жатак-жатак дегенге зз 1рше жер бауырлап калганымыз жок- С1здей сыйлы конакгьщ 6ip конакасына жарайтын хал 33ip бар 61зде. Жатакка Kiprefli 6ipiMi3re-6ipiMi3 суйеу болып еспесек ешкешм13 жок- BipiMi3re-6ipiMi3 демеу болдык. Кудайдын мунысына тэуба! “Жатак” деп 6i3ni муаркемей-ак, кона жатып, 6ip малдын басын жешз? Б в кедей-кегпшк кершген байга жалпакгай да бермейм1з. “Кедей кер болады, керлш нен жер болады” деген, ауыл арасынын мэтелш де естш журген шыгарсыз? С1здщ де жатакка кырын карамайтыньщызды бшем1з. Анда-санда кысылганда кол ушьш бергенвдзге мьщ да 6ip рахмет айтып, сырттай болса да ti- леулес боп ж уремв. Менсш бесенв, амал канша? Менсшсещз бата 198

6epiHi3. Bip козыны ит-кус та жеп кетед! гой. Me3ipeTiMi31 пейшмйз, кажеке! Есенкелд1 e cri кедейдщ жен сезш е риза болып, 6ip т!зерлеп отырып, эжептэу1р жанашырлык бата бердг Ж нтт пен кара каска марка кезден таса болган сон Есенкелд1 шекпенш желен жамылып, такиясын гана киш сыртка беттеда. Ысмагул конагына шесе шыкты. Колдарын артына салып, м ан баскан бай мен кедей ауыл сыртындагы жусаны тутаскан аласа тебешжке карай аяндады. Былай шыга Есенкелд1 эдем1 коныр даусымен энпм е бастады. - Ысмагул курдас, мен бастап, Т е к ш киянкы ушыктырып 6ip келеныз ic кылдык. 0 з щ д е мэн-жайын еспген боларсын, жазыксыз жаннын жанын жаралаган шаруа болды. Кедейдщ де, байдын да жаны 6ip, кедей абыройы байдакшен темен, оны аякасты болады деп кай атамыз айткан екен. TeKiorriH озбырлыгын, коркаулыгын кай агайын б ш м ей ш .0з жерк ез дэулет1 аздай эке жерш Турыскелд1 екеум1зден кызганады. Турекен о баста барга канагат, шрадар жан гой. “Меш эурелеп кайтесщ, жолымды саган берд1м” деген сон пендеш ш к кылып ем. TeKim нокай акыры icTen тынды. “Кедейге жаны ашыган гой” дейтш шыгарсындар. Жаным осы балага аши- тыны рас. Ертен калжа Ж1берейш б1реуден. Содыр дуреге жыкты демесен, бас айыпкерй e3iM. - Бай-екау, жет1м баланы 6i3 де калжалап жатырмыз-ау. Рахмет онынызга, - дед| Ысмагул. - Жо-жо-ок, рахметп коя тур. Сендерден камкорлык кермей жатыр деген ой жок. Мен ез ар тазалыгым упйн айтып келем. Оньщ устше уш жепмнщ - Texini колында журген Кабаштын, менде журген Бабаш пен Бежейдщ SKeci TeTi маркум экем1з Манайдын акиретпк досы екен. О ньщ тарихынын шет жагасын езщ де бшетш шыгарсын. Сол Т ет1 экем!зге кара тартып Жетюуга келе жатканда мерт болып, балаларын со Kicire тапсырыпты. О Kici кез жумарда жет1мдерш 6i3re тапсырып еда. - Жет1М емес кой, булар. Ес бLain, етек жапты, ер жетп. 0 з колдары, кудай буйырса, ез ауыздарына келдЕ Кара емендей жи- ендер1 Сагынай турганда жепмдак кайда, буларга? О нын устше Бейсенжанныц да осы балаларга Meflipi Tycin жур, - деп Ысмагул 6ip желпшш алды, - 6ipiHe-6ipi кол уш ын берсе ип. - Дейм1з-ау, дейсщ-ау, Ысмагул. Дегенмен, осы балалардын экесшен калган азын-аулак малый Тек1ш екеум1з мапымызга косы» алдык. ©здерш енбепне акы алмайтын малайга айналдырдык. 199

Осынымыз кудайдын да, адамнын да кеншше сиярлык па екен? Ол аз болгандай, басыбайлы кулымыздай артын турш, суга сап дуре соктык- Осы окигадан кейш арым жанымды жегшей жеигin боп барады. Текш их дойыр кылган кудайга не дерещ? Есенкелд1 6ipa3 унЫз калды. Ысмагул да сез каткан жок. - Мына Бежейдщ назына э к е а Texi де, менщ экем Манай да на- заланып жур-ау. EKeyi де туетме жш юретш болды. Tipi 6i3fli койшы, тэШр, аруактын назасынан каймыгам. Кайтсем кутьшам, бул наза- дан, Ы смеке? - деп Есенкелд1 Ысмагулга утьшай карады. Ысмагул капел1мде жауап айта алмай, тосылып калды. - Экем Манай да “KiciHiHала яабш атгама, Kici акысын жеме, ж ок-ж ткке кайырымды бол” деп есиет айтушы еда. Кудай берсе коркауга, жулымырга бер- мейш, берсе а к адал кен neftinflire береда” дейтш. Бул дэулегп кудай бермегенде, экеден мирас калмаганда кайтер едгк? Ко.лымдагы осы ею ж п т т щ эке алдындагы карызын кайтарсам деймш. Улкен улы Бабаш уй болудын, м ал - малданып, жан - жанданудыц карекетш ойластырып журген сынайлы. Оган да кол ушын беремш, жаным Tipi болса. А л осы баланын мойындагы карызынан кутылудын caTi осы жолы кеп тур-ау, cipa? Осыган капай карайсын, Ысмеке? - Дурыс кой оныныз, ж ен гой, - деп келпр сейлеп, жай коштап - О сы балаларды ц eHfliri эке орнындагы sxeci 63iM болсам деймш. Exeyi де кудайга караган, 6iprora жаксы жн тп ер . Ысмагул - Кажеке, муныцыз жен. Кудайга караган адамнын ce3i, - де- геннен асып ештеце коспады. - Егер м ен ш жен, м ен ш дурыс болса - м е т Бежейдан эк еа есепте, - деп беделш сала сеШтой кажы. - Элбетте, элбетте. Оган дау бар ма, кажеке, оган дау бар ма? Есенкелда ойын да, сезш де Ысмагулга макулдатгы да, енда оны жылыдай колга алды. - Солай есептесен, MeHiKi жен десен, екеум1з тес кагыстырып, куйрык-бауыр ж е с т , куда болайык. Бежейдан басына отау Tirin, бауырына казан асып, алдына мал салып адам катарына коекым келедк Куда болуга келюсен, калынмалын e3iM телеймш . Мен буларга кудайы кылып бермеймш. TeTi малынын уш-терт жылгы eciMi, ездерМ н табан акы, мавдай Tepi ездерш е жетеда, Кудайга шуюр. Ы смагул сез т е р п ш н авдаса да, капел1мде анырып калды. Не дурыс, не бурые дей алмады. 200

- Уэделесш койган жерщ болса, онынды айт, Ысмеке? - Жо-о-га, жок, - дей 6epai Ысмагул. - Жок болса, байлау бэтуэсы осы болсын. Ыктияр болсан, бупннен бастап екеуи т кудай коскан кудамыз. 0 к ел колды. Ы см агул с ас к а л а к т а п , ш окш а с ак ал ы т у ш т ан д ап , кез1 жыпылыктап, ыржия бердг Кешеден 6epi e3iHin де ойына ора­ ла берген осы 6ip арманын деп баскандай болган Есенкелдшщ созылган колына суйр1кгей аш ан колын апарып салды. Ею алакан шарт кысыла калды. - Эй, кажеке-ай, тещ регщ е суйюмщ болып жургенщ де осы кылыгьщ-ау. “Кудай кулкындыга бермейш, пейш цге беред1” деген осы екен-ау! 03iM уш ш емес-ау, мына жапа шеккен жспмек ymiH айтам-ау. - Мен1 кез1мд1 бакы райты п койып м актаган нан rep i, калыцмалдыц женш айт. - Жо-о-га, кажеке, жога. Мен риза, Алла риза. Бул ic ii езвдз бастадыныз, езииз аяктаныз. Kecin, шшетш мен емес. Timri осы бапага кешеден 6epi imiMi3 жылып калды. 0лдек1м кусал, не 6ipey- т даттап, не 6ipeyai балагаттап жаткан жок- Кудайына караган бала екен. “Тецш тапсан, TeriH бер” деген. Мен титл бул балага калыцсыз кыз беруге де, баласы жок ленде ед1м , бала кылып алсам да досымныц да, душпанымньщ да маган кояр к ш э а болмас. - К°й, куда, калынмал алмаймын деме. “Калыцсыз кыз болса да, кэдес1з кыз болмайды” деген. Б13 сиякты uiipii ен байдын малый аяйсын ба? Банде болсын, куда, мен ещн букш жатакпен кудамын. Мана Сэмен орыстыц “куш-кел!к жагынан жатактын шолак Kepneci басына тартсац аягыиа, аягына тартсан басына жетпейд!, 6ipep шолагымыз бен 6ipep сасык танауымызды кай шаруамызга тарта- мыз” деген сезш естццм. Калынмалдьщ жарым-жартысына шагып, муй!з‘| карагайдай он e r a , жал-куйрыгы твгшген он кур ат берейпн. Малдыц басы, куда, е з1ндйб де, Kymi - жатак-кудалард1ю болар, - деп кажы езу тартты. - Ойбай, байеке, кары к кылдьщыз гой. Муныныз жатак ецшде турмак, тусшде де кермейтш жаксылык кой. Кайратгы жнтггерге куш-кашктщ айы эбден втю жур efli, KepiM болды гой. А к туйенщ карнын oip-ак кунде жардыныз-ау. 0кеден кермеген жаксылыгымыз шыгар, бул! Жана кудалар табалдырык атгаганда Семеннын зайыбы Марфа- маржа наукастын аркасын майлап, танып болып, Ракила Бежейдщ мойнын астына колын сугып ж1берю, 6ip колымен аузына сусын 201

тосып отыр екен. Кыз улкендерд1 керш кымсынды. Бежейдщ сусы- нын шала-пула iuiKi3fli де аягын ушынан басып, кос жанарын томен салып уйден шыга жонелдг Марфа да бейтаныс адамга ише сэлем 6epin шыгып Kerri. Есенкелд1 торге шыгып, малдас курып жайгаса бергенде, “Кеш жарык! Ассалаумагапайкум, кажыеке” десш, ауылдын Кдбдолда бастаган аксакалдары Сэмен орысты ортага алып табапдырыктан атгай бердг Ы смагул жымиып куле берд1. - Жогарылатындар, жогары шыгындар, - дед1 конакжайлылык керсетш . - Кажыекещи “ кажыеке” деу лазым гой? BipaK кажы- екен жатакка кудай дескен куда болды. Еши кажекенд1 кудеке дегендертоз жен болар, - деп калбалактап капды. Шапдар бул сездщ мэшне бастабында тусшщюремей барып, тусж генде каукалактап, 6ip-6ipiHe иек кагысып калды. “Кудай ондасын, кыдыр колдасын, узагынан суйнцнрсш!” flecin олар да макупдасып жатты. Б!рак Ысмагулдын кызын Есенкелдшщ кай бала- сына айттырганын тусшбей дал болысты. Осыны сезген Есенкелдг. - Куйеу бала кайын атасыньщторшде, эне жатыр. “Жаман куйеу кайынсак” деген, менен бурын келщ шолжиып жатып апганын кара. Тур бьшай, злдеюм кусамай, - дед1Есенкелд1 калжынга суйеп. Зерек Вежей сез теркш ш TyciHin, кешеден 6epri койнына сыймай бара жаткан ызасын куаныш жещп, ею кезш е мелд^реп жас тыгылып калып едк Улкендер алдында ибадат сактап, бас кетеруге эрекет жасаса да, eTi ауырсынып кайта жатып калды. Осыны сезin Ысмагул . дауыстады: - Ракыш-жан-ай, ана Бежейге колкабыс eraii, - дедь Ракила курдай жоргалап барып БежеЩц демедк - Киналсан, ауырсынсан, козгалмай-аккой, Бежей. Ce3iMfli жерге тастамаганьща рахмет! - дед1 де Есенкелда енш уй Heciiie бурылды. - Мундайга жьшкыньщ казысын жагып жагатьш. Мен барысымен калжасы деп пе, жок элде каргы бауы деп пе, 6ip ту бие жiбepeйiн. Бежейдщ аркасына сонын казысын жагьщдар. Тез жазылып кетер. - Ерквдз биклн, кажеке. Есенкелд1 eHfli Бежейге кайтадан коз киыгын салды. - Сол бетщмен ауылга келмей ме екенсщ, ТеюнгпН дуресше жыгьшдым демей ме екенсщ? - деп жещл гана юнэлай сейледг Бежей езш е айтылган юнэлау ce3fli кабылдаганын бет-элпет!мен сезд!ргендей болды да, ундемедь 202

МАЗМ¥НЫ Eipiniui бвпш Eipim ui т а р а у ...................................................................................... 3 Efcimni т а р а у ...................................... 69 YmiHmi т а р а у ................................................................................ 137 203

«Арыс» баспасынын директоры Fарифолла ЭНЕС Елжас БЕЙСЕНБЕК Кек дерект! роман Редакторы Ш. Жамыкаева Тех. редакторы Д. Омаргалиева Компьютерде беттеген М.Тобажанова Безещйруий А. Султангубиев

ИБ 720 Басуга 04.11.08 кол койылаы- niuiiMi 84x108 1/32. Офсетпк кагаз. Шартты баспа табагы 10,9 Ecenri баспа табагы 11,3 Таралымы 1000 дана Тапсырыс №3 ISBN 9965-17-571-3 “ DALAPRINT\" баспаханасында басылды 030036, Алматы каласы, Ереванская Kemeci, 1.

д а-я > Ардак,ты Ллаш азаматтары! Репрессиям цшыраган Казахстан зиялыларыныц мцрасын зерттейтт «АРЫС» крры он алты жылдан 6epi жазьщсыз жазаланып, аттары аталмай, квпштк жадынан вше бастаган 6ipmyap азаматтарымыздыц мцрасын жинап, ецбектерт жарыща шыеарады; ескерткш, мцстдерш жасап, музейлерш жабдьщтайды; арыстарымыздыц euipi мен творчествосын насихаттаушыларга жердем 6epin, мерейтойларын втюзуге атсалысады; ардак/пыларынан ажырап крлган шацырак/парга цайырымдылъщ квмек кврсетеди Коржанындагы «АРЫС*баспасы Оздгц турлi мвдени тапсырыстарыцызды тезapiсапалы орындап6epedi 3857467 е/м.: 001700102 30070492 (валюта) Алматы э-сы Казкоммерцбанк МФО 190501724 РНН 600400010767 w w w .a ry s.k z Е-тай: [email protected]

0 62 4