Б уп н кун кетерм с бэршщ де жал куйрыгы теп л ген он шакты мама биеш же-ii басына карай жакындатты А ры- бай шал. Булардын квб|' ж уас, бурын конек керген, б iрак. 6opi байланбайды. Мэуип ж аяу аралап, эр биенщ жел1- iiine, ypniiie карап, «осы cyrri-ay» дегендерш белгтеп жур. 1шшде туралы жуген-курык кермеген шу асаула-. ры да бар. Осы 6ip торы бие биыл беске шыкты. кулын- даганы осы. Туа кашаран болатын. Ж акындап барып ен к е й т Kepin едк ж е л т ! тырсылдап тур екен, емшеп уы ска снятый емес. «C yrri жануар екен» дед! Мэуия. Б1рак манына адам ж акындаса, кулатын кайшылап, коз|‘ шатынап, елен-елен етедк Курык KepiHce-ак шыркай жонелгел1 ж ур. Кулынын бауырынан шырармай, жылкы- нын шетше карай икемделе бередь — Байланатын биенщ 6ipeyi осы болсын. Б|‘рак колFa турмас, жел!ге enri3in каумалап керейш. Оран болмаса куып калжырат та, курык сал,— дед! шал Кусбекке. Бие байлау, жылкы кузеу ауызга алынранда Кусбек пен Мэуия жылда каш аган куатын биелерд! устап мш- ген. Сонын 6ipi Кусбект1н астында журген кек бие. EKi- уш тан асты, уршыктай и!р1лед1. — Айылыкды тарт. Куйысканынды 6eKiTin дайын тур. Ш ыга каш са тура бастыр, алды-артына каратпа, eciH жирызба. Сасканынан жел1ге кашып Kipep, айгырды па- налар,— дед! Мэуия. Бурын сауы лган сака биелер жел1 басына жакындап, байырры орнына токтай бастаеанда, торы бие кулынын epTin шетке шыга бердк Арыбай аксакал ж е л т барып кайырайын деп ед!, торы бие куйрыпян Tirin алып коныр твбен!н басына карай ага женелд!. Кулыным калып койды ма дей ме екен, артына ж алт-ж алт карап барады. — ¥зап кетт!. Кума. Атьшнан туо'п отыр. Б!раздан сои 03i келер yflipiHe. Сонда айналдырып KepefiiK. Арыбай Мэуияга жактырмай карады. — Бие жетпегендей осынша шу асауда н ен н т куны калды?— Айтарын айтса да, 03i артынан OKiHfli. Мундай сезге epericin кететш ауруы бар Мэуиянын. — Ж аным Tipi болса осы 6neni биыл жазда саумасам жылкышы Мэуия атанып нем бар?! — Бэсе, айгтым foA. Б!рдеме десен шиыршык атып, ширай тусед!.— А хан онан api ундеген жок. Аузын там- санып, басын 6ip шайкады да койды. Тек кез!шн астымен карады.
Айтканындай торы бие аздан сон ж у ре оттап же.'lire карай кеде жатты. Ж ылкыныц шетшен iripin токтады. — Сен со жагынан жакындай бер. PeTi келсс мен де са.пып корей in курыкты. EKi ж актан курыктарын онтайлап келш калган ei<i адамды i<opin, ата жонелд1 торы бис. Ж анынан ете бер- генде курицын тастап ж 1берд1 шал. Кылта мойнынаи дэл- ак TycTi. BipaK— не бола алмады, айрылып калды... Кап!.. Агыбай шал карк-карк кулдй — KaiuaFaura курык салган сенш не т ен т. Мэуия намыстанып, жарылып кете жаздап тур. Агы- байга ала кез1мен карайды. «Кап! Т абалады -ау мыиау». Бие курыкты сарт-сурт тепшлеп шыгапга шыгып барады. Кеи жерошактын 6ipinen каргып тускенде курыктыц бауы узГлш калып койды. Бие тагы б:раз жер барып токтады. Кусбек Мэуияныц жанына келд1 жакындап. rf — С 1зд1 курыктыц KyflipeTi деупл едр Айайага, айрц,. лып калганыныз калан? peyi — Э уел1 алпые беске келсейнл, сонан нейin 1 култе KopepMiii ceiiin onepiiuii.— Мэуия кабагын j3H ge-nvc Шоп желне бие т у п л 6ecTi aflFbipFa курык^,-нажын' бай- 6epin, табан Tipen тура калганда тырп еткК0рген емес ол кайткан екен.— Басын шайкап, куб:Ку ЛЫН берген ж ок' O3iiie-03i. н Мэуия iiumeH. Бас- Туске карай, кун кыза, ж ел1 :.ын сипандатып, аузын бие. Мэуия мен К усбек эл. а н д ^ ын мацына ж уьш айды. тастап кете алмады, калы ндау^ шетЫе карай лага-лага ж аткан. Кашаган бие ж ел! й; осы Р0Й Болса болар. му- калып. тагы да кулагын TirinTKa ,-ксайды Сирагы жуан, М а> \"\" кпзык б у т а , лаи'ндай Ж, П.Ж1МЧ), yipceri дЬта- же| 'ге ка|“ а» « \" “ «к* ®а.тып тур Тее суй еп салбырап, мойпыиа тастап ж |берге|,аш ы 11\" „ к Т ж атканы яа аЙ1 ■— « * — — Сен биегн ojiTipe жаиылып жатыр, eni адам катар Оиысы рас. А лкы н:чЫЛМас- Бел' каекы рга курган бо- тедк Мэуия керек кы кетсе шиыршык ататын cepinnecin- уйлыккан жылкыныц а уш а жонелген суксыр yflpeKTi де тастап имберд!. Бие а^уссе кешке дейш ш апканга кажы- кулады. К усбек те жкацына жуып кеткен адам га iuekeci- peyi басына мшш Одайнап, кулагын кайшылап, ер салсац Каи аяfына Ш1дердлн дегендей, тыкыршып, козгалып Бие атып турды. К юз
ды, куланян жымитып, аузып ашады, кез1 шатынап iubiFbin барады. Ж анына адам жакьптдаса оскырыпып, терт аягып тыпырлатады. Кымыз ‘|шкен жылкышылардын бет-ауыздары куреш- Tin, жарылып кеткел! тур. Кымыздын кызуы казакты тыныш ж аткызган ба,— кунде жарыс, кунде кекпар, кун- де конак, кунде той. Ж ылкынын жазры багымы кандай тыныш, тыныш кана емес-ау, кандай рахат! Мал MFbin кетер дей лн боран мен аяз жок. YflpenreH жершен кусан да кетпейдь Кушпз-туш жердей басын алман жабысып жатканы. Тек ит-кустан аман болсын. Yftipaen айдап ке- тет1н баярыпыи урысы бар ма. Эр колхоздыц жылкысын- да уштен, терттен бакташы бар, олар кунд1з, тунде ке- зекгесш карайды. Эр колхоздан мыц ж арим, ею мын жылкы келген. Осы жаз Шщерт| бойында он мынта жуык жылкы жатыр. Сака айрырлардыц ушрлер! 6ip ‘белек, кысырак 6ip белек, саяк аттар, тай, кунан ез ал- ына. Yfiipre бпыл тускен сэ у р т т ен тынышсыз мал бар псн жалранла. Мазаны алатын солар FaHa. Алдындагы ген. х-0. баягыда гпшлрмген аттан да кызранып, куа уш тан acij б ар булардын. Сейтш жонга шыгып кетедь — Айыльпс карау керек кылатын саяк агтар. Биеге Ш ыга каш са ту{iыfы жок, кулыиына карайтын бие емес, жирызба. Сасканы:/>лге карай ж уре оттап узай береди налар,— дед! Мэуия. юннен асып, кез жаздырып нетель Бурын сауы лган са!неи-кунге кулпырып келедь Кек байырры орнына токтай а ескен кызгалдак, сарралдак, ерл п шетке ш ьта бердь ’a p i бую л далага жайып таста- кайырайын деп едй торы б ш н е й жарындагы кумдауыт т е б е н т басына карай ага -ай туырылып жаткан кара койды ма дей ме екен, артына жетпейтш мидай жазык — ¥зап кетт1. Кума. Атыни сон ез1 келер ушрш е. Сонда айшолган екен,— дед! Мзуия А гыбай М эуияга жактырмай п. Ж ыл сайын тай-кунан- — Бие жетпегендей осынша ны11' кысыр калган бие- калды?— Айгарын айтса да, e3i а|*¥Ртаниьщ жал-куйры- сезге epericin кететш ауруы бар М ааРУась.|на жумсалады, — Жаным tip i б о л и ось, биеш t 0\" ' 31” \" - ез, жылкышы Мэуия атанып ней бар?1 шр11а, д и аев квэ, — Бэсе, айгтым рой. Бфдеме д слар мен сака биелер. ширай тусед!. А хан онан э Р1 ундеь. Жен!лдет!п ж!- санып, басын 6ip шаикады да коиды. 1 .нан кел1-п кайткан карады. - ь т нпберген.
— Кыл салаты н ыдыс хйберсш. Кыл алатын eKi-yui катын M<i6epciH. К узеу аякталды -ау дегенде катындар мен кыл алым кететш келж хиберсш. Ж ылкы кузеудш e3i 6ip наукан, наукандыгынан repi кызык, думай, Kiuii-ripiM тойдан кем емес. Мунын ек кызыгы — кашаган куу. Кусбек сиякты ж ас жылкышы- лардын, куанып, елецдеп калуы сонан. К аш аган куганда мшетш мал д а белек, ерекше. Оган io p i-куртан ат, айгыр жараманды, Олар оралымсыз, ебетейаз келедй Кашаган куатын мал ж узиспн кезшен еткендей жылпос, уршык- •гай шрктген онтайлы, ж ар ау тазыдай жылман каккан ш апш ак болу керек. К аш аган кууга М эукек зады еркек мал мш пзбейдь Оган анда-санда мйплш iuii тартыккы ж уретш , ашыкты-жабыкты eTi бар денеж ш, бест1 биелер. Мундай малдармен калын жылкынын iiiiineH шыга келш, тура бастырганда, кашаган адымын аша алмай, албасты баскандай eci ауып калады. Мэукен жазгытурымнан 6epi «кашаган к ууга сен дуры с боларсын-ау» деп, кысы- рактыц у т р ш д е п eni биеге карай беретш. Мунын 6ipeyi анада бпе байлаганда м ш л ген кек бие. Енд1 6ipi — култе жал, сымпыс куйрык, ж атаганд ау келген какпан бел сур бие. Мунын сырын Мэуия ертеден б1летш. К унаж ы н бай- тал KyuiniH езш де каш аган куткарып керген емес ол. Осы жануар биыл беске шыкты, o.ai кулын бергеи жок. Бедеу бола ма, калай e 3i дей беретш Мэуня ш ш ен . Б ас ка биелер айгыр окыранса куйрыгын сипакдатып, аузын жалмандатады. Ал бул айгырдын манына жуымайды, аркыраганы есплсе жылкынын шетше карай лага-лага каш ады. Бедеу малдын б е л п а осы foi\"i . Болса болар, му- uieci де биеден repi бэйге атка уксайды. Сирагы жуан, туягы Ke.ii токпактын басындай жуп-жумыр, Tipceri бота- нын Tipceri сиякты, бурылып тур. Tec cyfteri салбырап, омырауы тай жузген казаннын тенкерул! жатканындай. Басы бГр кез жэне сонша баста пы ш акка ш н ет ш кызыл жок, ж ам бас суйектер! жайылып жаты р, eKi адам катар отыра калса тарлы к кылмас. Бел! каскы рга курган бо- лат кацпаннын босап кетсе шиыршык ататын cepinnecin- дей. Тура умтылганда уш а женелген суксы р уйрект! де куткармас. Бабына туссе кешке дейш шапканга кажы- мас. 03i де мал-ак. Манына жуып кеткен адамга ш екеа- нен карайды. K e3i жайнап, кулагы н кайшылап, ер салсан астына турмаймын дегендей, тыкыршып, козгалып кетедк ЮЗ
Ж ылкы кузеу жакындагапда Мэуия 6ip Kyui Кусбект! ep-iin журш , осы eai 6neni корсеткен. Еншалла, осы екеушеи кутылып нетели нашагай болмас. Кара тасты колынмен сыгып суын аплзатын на- п.:з >i<iriT inaFbm, онерпш сынайтын кез,— деп Мэукек Кусбекке карап кулген. Онысы з н е у гу т бие байлаганда oiiHiit торы биеге тастаган курыктаи айрылып калып, Кусбект1м калжындаран cosine кайтарган жауабы. Кус- бек ундегеп жок. Шалра кезй-пн астымен карап, 6ip мырс erri де койды. Айткан жердей шыкпаса, жКгг басына намыс. К усбек оны да ойлап отыр. — КореГмк,— де.л ол аздан кешп. Жылкы кузеудщ са.ямаги езш е тусет1т'н 6iae.ii ол. Eni шалдын каукары б е л гш . Ocipece, Агыбай шал ен катты ж урд1м дегенде ж е л т барыгг, жылкы кайырганнан аргыга жок. Кашагаи кум ах т уп л ез атым esi ерттсп мшуден калып барады. Биылша барып келппз деп, колхоз басшылары жалынып, жалпайган сон эзер келген. Оган да кенбек емес еди Ш|'дерт1 жайлауыпыц кы зы ры , мол кы.мыз, бала жасынан одеттешп калган мал imi осылай карай тартты да турды. Агыбай шал эуелден-ак болбырлау топырактан жасал- гандай, бостау адам e.ai. Оныц уе л не ж ас ж еттстен ас- ты. Ол аз дегендей майдаига кеткен жалплз улынаи дэл согыс битер алдында кара кагаз келген. Сонам кейип 6ip- жола 6iTTi Кунд1з атка Minin тобе-тобешк басыпа шыплп мал карагян болады, 61'р ак жасаурап, кызарып туратын K03i бие байлам arep.aeri жылкыиын саяк ат eKenin. кы- сырактын yiiipi eicenin айыра алмайды. Мэуия мен К ус бекке Арыбайдан комек аз, тек еркара. Б\\тш тонертен кузеу басгалды. Аплбай шал кун шыга жылкыны Ш уршпкырган бойындагы Ошакказган сайга карай жылжытып экелген. Ш амасы келсе шашау шыгар- мау. Кулыиыида нокта киген, таны мен кунаныпда 6ipep рет терлж салыпып, ауыздык TicTeren жас мал колга тез турады. Бурын жел!- кергеп, бутына сауыншы отыр- ран, аркасыма ер rycin, ycTine адам шыккан ересек жыл- кы лар да сол. Мундайлардын кузеу1 кнын емес, копке CapFaH жок, уш-терт кунде 6iTTi. Колхоз жылкысында тугалы жуген-куры к кормегеп шу асаудын 03i мынга таяйды. Иш'нде козiпе адам i<opince куйрырын Tirin, шыр- кай ж енелелн э п г ш каш агаидар бар. — Кок айрырлын уш рш леп шубар бне, жирен айгыр- лын yfiipiimeri кубакан бис...— деп, А\\зукен буларлын тусКтуп'н е д е й т б!шолi. Кусбенл'ц оны ош лирда. Сур 104
белеу мен кек биеш кезек Minin, сондарына 6ip туссем деп кояды ш ш ен . Бугш cvp бедеуд! MiHin шыккан-ды ол. Ж ануарды н шабысы-ай! А та женелгенде 0MiaflipiKci3 ер сауырынынан сыпырылып Tycin кала жаздайды. Каша- ганныи сокына Tycin гулю куган тазыдай бултыцдаранда ycTiiweri адам шоктыпяна жабысып алмаса, 6ip жагына ушып тусетшдей. Ш убар бие кузеу басталраннан 6epi калып жылкыныц inline KipreH емес. М алдын бетш Ош акказганра карай бурган да-ак шеттей беред1 де, колында ж уген, куры гы бар адам керсе, атып шыгады. YflipiH кузеткен KiiiKTin TeKTeci сиякты, жалгыз барып басын шулгып уйездеп турады . Куларын Tirin жан-жарына карап кояды. Byrinre калган осы ш убар бие сиякты он шакты каш аган. Ошак- K33Fan сайыньщ eKi ж агы ж ар, аягы батпактау, былкыл- д актау боп келед1 де, куракты келге косылады. — Ш убар биеш колга Tycipcen ж1г1т болдын,— деп кулд1 Арыбай К усбекке.— Ж ылкыныц ол ж урген ж ак шетше барма, ceHiu сынайынды байкайды да ш ы ры п ке- Tefli. Коп жылкымен epin caflFa TycciH, курыкшылардын ыкгайына келш калар. Ce3iKTi ештене б|'лшбеген сок ш убар бие 6yrin секец- дей берген жок. Б!раздаи 6epi кунде i<epin ж ургеш осы болрнндыктан eTi де уйренш калса керек. К ек айрырдык соаынан калмай, куды к басына жакындап келдн «bipaiit» колхозмнык жылкышыларынан квмекке кел- ген ж !гп бйлегш сыбанып, балтырын Typinin, курыгын ж срге суйретш керсетпей-ак келш едк ш убар бие ce3in калды. Басын жулып алып, оскырып ж огары карады. Ko3i шатынап елендей калды. Куйрыгын Tirin, жанында келе жаткан са ка биелерд! кимелей, биыл туран жас кулындарды кеудешмен urepin тастап шетке шыга берд1 де, жардан 6ip-an каррыды. — А л умтыл! К усбек сур бедеуге камшы басты. Ш убар бие басын KOTepin, артына, eKi ж апяна кезек карап, сымпыс куйры- гыншаншып алып ушып барады . Байкаган адам га шы- нында ушып бара жаткандай кершедк терт аягы жерге тимейтш Tapi3fli ме езш щ , шаны д а бш н бей д к К усбек ер- Д|'к элдынры касына ж ата калып умтылраида, сур бедеу тышкан керген мысыктай атылады. Б у к т е л т алып, кайта жазылып каррыранда тер т аягы аркан бойы жерге барып туседн Кузеу басталгалы катты кинамай, сур бедеудщ Kyiuin, onepiii кашаган KyyFa сактаган-ды К усбек. Шу- 10S
бар бненщ жанын кояр емес. Кашаган Ереймендх бетке алып шыркап барады. Кайда бармак сонда? Не icTefiai? «Отаииыи» жылкышылары малды осы ж акка шыгарып ж аIIFan да емес, бул Акмола облысынын жерп кврмеген, от оттап, су ixuneren epic. Тек кашагандык-ау. Не деген мал. Мал ма, тау мен тасты мекендеп тагы ескен ан ба? Vстаи.алып жаратып MiHep ме ед1 езш. Мундайда ауызга тусе кететж «арам каткырды» умытып кеткен жок Кус- бек, шубар биеш огаи кимай келедь Алгашкыда карасын y.iin, уз ап кеткен TOpi3fli ед1, 6ipa3 куган сон жакындай rycTi. Ш убар бие © лентш н жарына таянганда аралары бие байлам-ак калды. Эттек, езеннщ жар кабактары болмаганда куры к салуга да таяу едь Кашкан бне жар- дын жиеп'не жеткен бетте артына ж алт карады, кутыла алмайтынын б1лд1, жан ушырып каргыды. BipaK eni алдынгы аягы ш н бей , езеннщ iuxiHe туст1. Су 6nenin пзпталдыгынан келдь Жуз|'п е т т барады. Кусбек сур бсдеудш басын бурып алып, в з е н н т eKi жагы жайпан- дау, суы саяздау жершен шалпылдатып ж ел т егп . Судан CKeyi б1рдей шыкты. Ш убар б иенin куйрыгы су болып, ei<i арткы аягына оралып бегей бердх', алгашкы беттеп- дей ал тей алмай барады. К усбек таянып калды. Курык- ты эне саламын, мше салам деп кетере бергеиде ка шаган ж алт бурылып, О ш акказганга карай кайта салды. Сур бедеу екшшмен ок бойындай eTin кеттн канта бу рылып, бетш тузегенше кашаган узай бердь Алыска ж1берген жок, кайта жакындады. Кусбек ыза болып, азуын басып келедь Кашаганныц жынын басатын куд1- peTTiH 6ipi — камшы. Астындагы атын epKiH болса куып ж ет те, мойыл сапты бузау Tic камшымен eKi ж ак жоны- нан 6ipa3 оскыла. Сонда шыбын жаны нпркейдей бола- ды. К усбек шубар 6neHi ceftrri. Ошакказган ойпатына nipiflin, кулактары н Tirin, одырайысып карап турган жылкыга жакындатпай айнала куып сабады. Астындагы сур бедеудщ каркыны басылып, аяк алысы солбырлай бастаган да, жылкыга карай куды. Аркасына камшы бат- кан каш аган, пана (здегендей, кек айгырдын омырауы- нык астына келш к!рд1 де, вне боны калш-калш, flip-flip eTin тур а калды. Басына жуген Knri3in, аягына тусамыс салганда д а козгалган жок. К усбек шубар биеш еши ко- лынан шы гармак емес, адамды манына дарытпайтын асауды ерттеп Minin алмак. Ж аз ортасы жакындап калды. Колхоздын 6neci тугеЛ
дулындап болтан. Кымыз арыл-тепш. Шщерт1 бойындагы колхоз костарынын 6api сол. Ж ай л ауга агылып к е л т - neiin жаткан адам аз. Бул T0H,ipeKTeri колхоздардын жылдылары жаз Ш и дерт! бойын жайлайтын да, кы с Бьпдеште, Сундаррия шаткалдарында, Кызыладыр, BypKirri буйраттарында Кыстап шыгады. Арыд-турары, кэрькуртацы кыс ортасы- нан былай долга карайтын. Биыл ж аз бул ощ рде жак- быр болмады, шел шыкпады. Шабылып, жиналганы дол лары дарамалдьщ талш ыд дылуына ж етсе де сол. Сон- дыдтан осы кыс колхоздар жылды малый 1Ш дерт1ден дозгамауды уйгарды. Сейтш , ж аз жайлараи он мыц жылды exi езеннщ арасында биыл дыс кыстап шыкпад. Осы малдын ж аз багуы онай-ау, кысы диыи. Кун сал- дын Tycin, уркер туа, жылдышыларра добалж у Kipe бас- тайды. Биыл дыс калай болар еден? Мэуиянын тэж1рибе- с!не Караганда кыс катты болады. Кусбек те, басдалар да жактырган жок оныц болжа- мын. — Кайдагы жамандыдты кайдан ойлап шыгарасыз, KepinKeai бар адамдай. — Ш ырагым-ау, мен осы ез1м1зге ж ам анды к ойлайды дейсш бе. 03iH ойлашы. Ж а з жанбыр аз болды. Акызад жел 6 ip басылды ма. Ж ер такы р. М ал ж ылдагыдай емес, коны темен. Ж ал пак корыдда да шоп шыккан ж ок деген хабарды ест1п отырсын. Сакты д керек емес пе. Айттым да дойдым, ол уплн меж орнымнан алып тастаса тары мейл!, биыл кыс катты болады. О дан д а сол даЬарлы дыска дарсы турудын дамын жаса. Колхоздар жондагы жылкышыларына баспана болар- лыд терт дабырга тургызып берген. Отын да бар. Жылы ки!м, азык-тул!к те жетк!л!кт!. Б iрад дыс кысып кетсс жылдыга ие бола алмай даламыз ба деп, шкен-жегеш Мэуиянын тамагынан етпейд!, iiuce ж урег!не батпайды. Кырыд жыл баддан жылдыдан 6ip тайдын докын касдыр- ра тарттырмай, 6ip K9pi биеш батпадда жыкпай аман алып келш-келш, енд! дартайгаида колхоз малый жута- тып алса ел 1м емес пе? ©з ойы биыл болмаганмен eHfliri жылы, ец apt кеткенде apFbi жылы жылдыдан шырып уй- де жатпад. Ж атса да, турса да аман-есен тапсырсам деп т!лейдн Ы рад 6!з жатып алсак осы малды к1м багады ? Агыбай шал биылдан аман шыдсам деп эзер ж ур. Оган
окпе де жок. Колхоз колхоз болгалы мал сонынан 6ip KYH калРан емес кой. С ез де ж ок мунда, уйкым канбады, тамарым тонмады дел 6ip дыбыс шыгаргал жан емес, ун- ryucia ж уре бередь 0 з yfliHi'H шаруасы асты-ycTine шы- рып жатсын, карамайды. Бар ойы, бар ынтасы колхоз малыпда. Куз гусе ж айлауга Уркня 6ip келш кайткан. — Келж шырагым, 6i3re Kici коспасан болмас. Кыс кысып кетсе бул ушеум1з малка ие бола алмай калармыз. Агыбайдан кайран жок. Менщ жайым да белгш . Бмылгы кыстын сыпаны жаксы емес. Ляыбай екеумгзге cciiin капы калмацдар. Ж алгыз Кусбек тур гой, ол ая- иып калмас. BipaK кунпнен асып кетсе не icTciUi ол,— деп б 1ркыдыру сез айткан. — KiM.ai косачыз, агеке? Колхоздыц жайы e3ini3re белпл1 емес пе. Басы артык адам бар ма? 0зпйз айты- нызшы. Мэуия ундемей калган. Не дейд! ундегенде. Кермей отыр ма. Майданнан кайткан ж ж ггтердт жайы белгш . 96iui мундайга Ырэда баспайды. Ауырдык ycTi, же- ш лдщ астымен ж ур. Имат баркан фермасыма есеппллжко б!ржола б е к ш . Кол кушш де аямайды. Бэкен ештемеге жарамсыз. Ы скак сныр багады, сол колдан келер баска кайран жок. М уратбек жаксы койшы болып шыкты. AYe- кеш сыкылды б 1рлКжарым кайратты, деш саулары кол- хоздык шел, епн сиякты куш керек ететш жумысгарынал аспайды. Эл1 кунге дешн балдагын тастамаган Ракышка жылкы б а к дел калан айтарсын?— Ол да карал отыр- майды, устага кемектеседк Сынагандай, бзлсшгендей болдым-ау келшге. Текке кинадым-ау байгус баланы дел артынан екшген 63i. М эуиянын куздщ кара басында айтканы келд!-, со жылгы кы с катты болды. Ky3ri кара суык TyciciMeH жел- дщ сынайы бузыла бастады. Такертен батыстан сокса, туе ауа ншплстан ызындап кубылады д а турады. Жац- быр да жылдагыдай емес. Сентябрь мен октябрьде 6ip тамган жок. Ноябрьде 6ip олай, 6ip булай, Туске дешн кун шайдай ашык турады да, туе ауа батыстан кершген токымдай булт кетер1ле бередк бушл аспанды торлап, калындай бердк BeciH ауа карлы жацбыр теге салды, кун бата суы к жел ыекырып, малдын да, жанныц да бе- рекесш алады. Октябрь мерекесшен кейш кар 6ip жауып, 6ip epin жатып eai, мейрам етш, ж урт кыстын камына Kipicnefl турып-ак кыса женелдь YcKipiK жел адамныц
енменшен етедк бет каратпайды. КэрЬкуртан биелер, жаз жайланган, малга мЫ лген арык-турак кунан, денен- дер алгашкы суы кта-ак бурсендеп, сыр 6i3flipin калды. О л сияктылар тебе-тебеш н бауырына, сай тубш е, LLH- дертшщ жарлауыт жагаларынын астына, Бозталдын талы мен ш ш г Ы н арасына паналады. Д ек абр ь каЬарын Tire келдк Айдын басында уш кундей жылына калды. BipaK ауа тымырсык, дем алдырмайды. Ол д а кепке барган жок. Куннщ кез1 кершбегел! кашан. Булт коюла- на бердь Аслан тунерш, кабагын ашудан калды. — Кун ышкынып, imiH тартып турганын кердщдер ме?— дед! Мэукен жылкышыларга.— Куздщ сыцайынан- ак б ш п ед!м. Енд1 6ip ж ум адан кешн не болар екен, ка- рап турындар. Э уел 1 уш кун, уш тун коз аштырмай, дамыл таппай несер куйды. Куздщ кэд1мп кара жанбыры. Жанбырдын арты napFa айналды. Ол уш кун, уш тун жапалактады . Кардын калындыгы аттын бауырынан келедь К ун кун- неп-кунге суй берд1, суй бердь К ар cipecin ката бастады. Алгашкы ж ауган калын жанбырдан жер 6eTi 6ip кезре дейш тон боп катып калган. Ж ылкы т е б т г е айналды. Б-1рак калындап калган кар мен cipecin ж аткан муздын астынан канша тепсе, тапканына ауыз жарымайды. Мал бурсен карып жудей бастады. — Ж утты н 6earici осы, балалар. М алдын жанын сак- TayFa ©лен™ мен ЦПдерп арасындары улкен ж азы к пана бола алмас биыл. Мэуиянын айтканымен эр колхоздын косынан 6ip-6ip- дсп азам кдтысып кенес етшздй Огаи колхоз орталыпл- нан да адам дар келдь Ауданды к ауыл шаруашылык бас- кармасынын е к ш катысты. OnriMe осы алкапта жаткан он мын жылкынын кыскы жайы. Кейб1реулер М эуекен кун жылы, жер карала кара борандатып, пэлеш таяй бе- pe.ni деп куншлдедь Онын сезш кенеске каты скандар ту- гсл жактырмады. — ИлаИи, ж ут болмасын. Сакты кта корлы к ж ок,— десы олар. Uli.iepTi бойында шабындык жок. OpicTeri жылкынын кыскы азырына деп eiu6ip колхоз 6ip тал шеп шауып керген емес. Bapi де жылкы жары кты ктын жараты лган- нан 6epri кыс баласындагы каруы — тер т туягы на сене- Tin. Колхоздар жылкы кыстап шыгатын ж онга шеп уй- ме1пн де демейдк онын керек екенш тусж б ей д 1 де емес. Эттен шама жок. Мэуия жазды куш кысылып калатын- 109
дай кун туса, кыс MiHeTin ат талш ык кылсын доп, Бозтал- Дын жазгытурым су жайылкан жагаллрынан кол шалгы- мем кырып, у'ш-терт келш men yftin алган. Куз Gip каты иасканда колхоздан уш-терт кап суды алдырган. Кол да гы азы к осы гана. Ол канша малга жетед1? K ixui жарытады? — Орталыктан машинамен, кезйкпен шел ж етмзу керек,— деген сездер де айтылды кенесте. Оган заулап TypFaH_ машина кайда, кулшывып туркан ж!п т кайда. Мундай кыс 1Ш1нде ei<i жуз шакырым жердей шоп жет- Ki3y окай болмас. ■ — ©игелерщ не десендер о дендер, м еМ лдерт. Мешн айтарым жылкыны Аюлы мен Нияздыи, Ерейменнш сайы мен саласына, Бозтал бойынын uiiairi мен талынын. ара- сына, бурынгы заманда Козган мен К у л ^ т т , А кбура мен Тулпардын калын eai жайлайтын IlIiaepTi бойынын ка- мысы мен limine паналату керек. Ш ама келсе жылкыны кубыладан соккан боранга ыктыра кермендер. Ыгып отырып камысы ж ок ж алаиаш copra тусш кетсе, немссе А ккелдщ жалтырына, онан opi келденен Ерп'ске KiuiiKce, хош аман бол, е а л малдан айрылдын. CeMis ат, айгырды колдан шырармандар. К удай бе гin аулак кылсын, астын- flaFu атын туралап, ж аяу калатын болмандар. Куш-туш жетеп'ннен Gip ат калмасын. Алдынан кандай кун туарын тэш рдш пен яет б1лген бе? Кшмщ калын болсын. Боран сога калса енбойынды шандып алатын ж ш ш ке арканын канж ыганнан калмасын. Ш аман келсе irniHe кар Kipri36e. Bip epin кайтадан катса, сырттагы бораннан ол жаман. М ал KapayFa аттансан, каз1р кайтып келе коятын болсан да азыксыз шыкпа. Flici ас салган коржынын бектершде болсын. Осынык бэрш мен сендерге урей ymiH айтып отыргам ж ок, сакты к ушш айтам. Алжыган шал сейлсй берЫн деп тындамасандар тары е з д е р т бш н д ер .— Мэ- уиянын сезш Tepic деген ешкайсысы жок. Ж ур т орында- рынан турып тарай бастады. Кеп узаган жок, ак тутек боран KyHi-TyHi сок кеп. Коз аштырмайды, ycKipiK аяз бет каратпайды. Жылкынын алды ьпа женеледь Жылкышылар не бола алатын емес. Кун бузыла бастаганда-ак Мэуия жылкынын ык жагына ылги сака айгырлардын yflipiH салган. Сака afiFbip, сака бие жуыктагы 6opaHFa кене коймайды, женк!ле женел- мейдк Баягы бурыл айгыр жануар мундайда жылкынын алдына шыгатын да, басын жерге анда-санда 6ip салып, жан-жагынан кез алмай, малдын алдын кес-кестеп epci- 110
лысарсылы дамы л таппай журетнн ©зшен е т т бара ж ат кам бнеш Кулагин жымитып, мойнын салып, кейж куып тастайтын, uirepi бастырмайтын. Ы ккан жылкынын сау- лап кетумне бегет жасауш ы eai, жылкышыиын кемекппс! едь Боран мен жанбырда, TinTi Ky3ri кара суыкта малдын шыдамсызы кысырактык yiiipi гой. Кектемде куйрык, жалын сымпитып кузеп ж 1берген кунажын, денежш бай- талдар шыбжындап, кол-аяры жерге тие ме. Ж ар кызы- гын жана керген денен айрыр бауырындары байталды р ен ж ^ к ю келмегендей, бетшен какпайды, солардын ара- сынан шыкпайды, ыкса 6ipre ыгады. Буларды Мэуия жылкынын жел жаплнда устайды. Сомда басталган ак тутек eKi ай бойы куш -туш сокты да турды. Кей жерде кардыи калындыгы ат бойы. Кун алаканшыктанып, ашыла калганда, бушл 1Шдерт1 бойынан карауыткан 6ip кара кезге туспедь Айнала ап- пак, кез аштырмайды. Ж азды гуш жакпар тастары аяк бастырмайтын 6niK шокылар кардын астында калды, ак жаулыктын етег1н келб1ретш, Tepic карам турган кербез катыи тар13Д1. Басы мен аягы суыт журген адам га уш к ун ш ш к мидай ж азы к дала 6ip улкен ак керпе жамылып уйыктап жаткандай, т 1рл1к 6eari б1л 1нбейfli. Кун ал1 баткан жок-ты. Боран кушейе тускеи. Ыс- кырган жел, уйыткыган боран шыдатар емес. Жылкынын арты уйлырып келш, 6ipiH-6ipi басып кетет^ндей ентелей- fli. Bipan алга салынран сака айгырлар 33ip 6ip аттап, eni аттап iarep^ereni болмаса, саулап кеткен жок. Мэуия мен Кусбек курыктарын келденен устап, жылкынын ал- дын бегеп жур. Bip шет1нен 6ip шетше кезек шырэды. Айгайлай-айрайлай дауы стары да карлыкты. Tyni бойы аттан туспей, калжырап та калды. Тан бШне картан тарткан кара каска айгыр уст1н кар басып, бойын суык, алган сон шыдай алмады, еш жылкышынын арасымен сытылып шырып, ыкка карай ж еле ж енелд1. AflFaftFa да, курыкпен ypFanpa да кайрылатын емес. Онын сонынан жабагыларын epTin, калын yflip шубырды. Keflinri жыл- кылар да козгалды. К ара каска айрырдыи yflipiH токтат- паса, бой бермей кету1 Kayin. Олай кайырды Мэуия мен Кусбек, булай кайырды. Ж ылкы бой беретш емес. — 0зш устап MiHin ал!— Мэуия айгай салды Кусбек- ке. Кусбек боран 6ip толастаган сэтте кара каска айгыр- га курыкты тастап ж 1берш, e 3iniH астындагы кешеден 6epi MiHiJiin, калжыраран торы атты коя 6epin, айрырды ерттеп MiHin алды. Осы eKi арада жалрыз Мэуияра бой ill
бермей калын жылкы токтамай саулап барады. Шалдыц жобалауынш а осыныц алдында Ж аланаш сор бар, алые та емес. Сор кысы-жазы катпайды, малга курып койган «йкпэн. Ш етше туягы Ы ккен жылкыдан ум1т жок, тар- тып экетедк Мэуияныц жаны кысылды. Жылкыны кайт- се де токтату керек. Ен болматанда бетш буру керек, айналып ететш болсын. — О н ж агы на карай бура кайыр,— деп айгайлады К усбекке. ©3i калж ырап калыпты. Д ауысы карлыгып озер шыгады. Tyni бойы арпалыс. Кусбекке inipAen таи бш н ген ш е ат шыдамады. Yin айгыр ауыстырып м!вд|, уш еуж де калжыратып жыкты. Кун iiibiFa ез1 де калжы- рады, жел де басылды, боран да ала каншыктанып жан- ж ак KepiHin калган-ды. Карауы лтебенж жел ж ак бекте- piHe келген екен. Аргы беттен асып туссе Ж аланаш сор таяу. Ж ылкыны Iili.aepTire карай кулатса кар калын туспей, кара баркыпданып жататын кен ойпат бар. Мал туягы соган 6ip ш к е е тыные табар ед1. Кун кетерж дк Bip ж ум а бойы куш -туш соккан боран басылды. «Оган» жылкысы 6ipeH-capau тай, байтал, кэ- pi-куртан бие болмаса шырынрэ ушырамады. Ойсырап калган колхоздар да бар. Мэуия есж жиды, 6ip дем алды. Кусбек осы кыс улкен ерлш керсеттк Мэуия эуелде осы mipKinniu ушкан уясы да, керген тэрбиеа де нашар ед|, кал ай болар екен деп куджтенген-дк Олай болмады. К усбек ойламаран жерден шыкты. Бурынрыкын 6opin тастаган екен, онысынан б 1рж ола безген екен. Колхоздык жылкысынын сонынан елем бе деп жатып алса, TiiiTi ба- рып ж урген жылкысын и е а з тастап ауылра тартып отыр- са не icTep ед1 оран. Адам болуга айналган екен, адам болтан екен дед! iiumeH шал, оган ез! де куанып. Элде бурын осы М эстекбай балаларынын баскан i3flepin, сей- леген сездерж , icTereH icTepiH арам га жорып, ез1\\пз ша- тасып ж ур д ж пе екен? Айткулдын Kiiui келжд1 азгырып алып кеткенж койшы. О л уш ж Айткулды жазгырура болмайды. Ж амалдай адам га юм кызыкпады. OFan ке- лж н ш 63i К1нэлi. TinTi обалына калып оны да кжэлаудын peri жок. Ж а с кой. Тулы пка мешреген снырдай, Ti3ecin куш актап отыра бере ме. Амал бар ма, ол д а сорыстын салран ланы. BipaK эйтеу1р кеткен сон e3i тендес 6ipeyMen де кетиед! А йткул сиякты адамнын сонынан кеткеш тана батады жанра. Сотые кезжде колхоздын еш ту биесж сойып алран осы М эстекбай балалары емес пе eni? Осы- лар. Сундаркиида кой банып ж аткан anaq.ni тып-типыл П2
Fbin тонап кеткен осы К усбек емес пе едк Осы. Bip peri кслгспде осыларды езшеи ептеп сурайыншы. Эгэрда, мойындаса б 1ржола тузелгеш. Боран басылып сс жиган сон. К усбектщ сондагы ерлп rine шал суйсшед! де, осындай 6 ip ойларга -преле бср- М арт туды. T e 6eHin кунгей беткеш нш кары epin, жер алатегенек. Мал арык, колхоздар кетерем малды камыс пгн ш ш к тщ imiHe жетшзш кар аршып 6epin жатыр. Бас-аярын тугендеп келсе, Kepmi колхоздардан шыгын кап екен. YflipiMen biFbin кетш, табылмай койган жылкы да бар. Куш-туш мал ш ш де аттан туспей, азык таусы- лып, аштыкка ушыраган, бет-аузы yciKKe шалдыккан жылкышылар да бар. Канша мыкты болганмен Мэуня д а, К усбек те кажы- ды. Агыбай аксакал кун жылыраннан 6epi рана атына Minin, тобе-тебенщ басына шыгады, мал караган болады. Аханнын бар кемеп — пешке от ж агы п, уйд1 жылытып кояды, ыстык 1стейд1. Мэуня мен К усбек толас тауып коска келе калса, отка кактанып, ыстык iiuin, 6ip рахат- танып калады. Огкен кыстан былай Мэуиянын жылкы женшдег1 бу- рынгы кез карасы езгерш кетть Осы e.Mipiniii iuiitue шал кайарлы кысты кеп керген. Ж анына дэл биылгыдай баткап кыс болтан ж ок шырар. «Бейнегщ кеп-ау, ж арыктык,— дейд1 озше-озь— Етщ мен кымызында ед1 гой кад1рш. Олардын да M9Hi кетш бара ма е й. Ауданнан етке жылкы тансыр деген 6ip ауыз соз ecrircn eMecnin осы он жыл ш ш де. Кымызга карантын адам азайып барады. Ыстан ж аиа шыкк.ан кара са бага ашытып, nicin-nicin, 6eTiHiH майы кайрылган кымызды канша iiuce де журе бсрунй едпау. 03iMi3 осындай кымыздык 6ip Terenecin тастап алсак ер- тецге деСпп карнымыз ашпайтын. Осы Kyuri адамдар да кымызды жек кормейтш шьшар, 6ipaK бне cayyFa кырла- ры жок. Kefl6ip ж астар арак турганда кымыз там ак бо- лып па дейдь калжыны ма, ты н ы ма, тусжбеймш . Кал- жын болса да аягы шынга шауып кете ме деп коркам. А рак деген 6ip пэле шыкты foA, Kefi6ip устамсызды аз- дырып бара ж аткан осы. Алла таиала арактан куш т1 т а гам жаратпаган екен оларга. Аракты н куд1реи куш и . Айрылмас eid досгын арасына от ж агатын да осы. Байы мен катынын айыратын да осы. Ivuip Oopi бар, 6api мол. Осы аз жылдьщ ш ж д е oiiiM из
туп л , TyciMe Кфмеген кереметтщ талайын керд1м, «Уш перинтетн сонында 6ip эзэзш ж ур едЬ деуии e.ti бурын- гылар. Машинанын неше TypiHe, тэгп-дэм;и тагам га, осынша м олш ы лы кка арактыц epin келуш карасаншы. О, тоба. Осы жылкыда мынга тарта кулынды био бар. Б о р т сауса кымыз деген кел-Kecip болмай ма. BipaK оны KiM сауады, сауганмен сонша кымызды юм irnin тауы- сады. Сатып акша кылса ше. Осынын жеш бар. BipaK колхоздардын бэршде бар бие. Кымызсыраса саумай ма солар. Акшалы кымызды KiM алып iuiefli. Калалы жерге ajiapbm сатса ше? Mine, ек дурысы осы. Ауданга барган- д а oip жутым кымыз-ай деп ершдер1 Ke3epin отырган талайды керд4м. Оган да Kici керек-ау. Осы куш аудан басшыларыныц ауыздарынан сиыр мен кой туспейдк Сонда жылкы ж ануар керекшз болып- ак калганы ма, муныц заманы шынымен-ак еткеж ме? Кой, оте коймас. Ж ылкыпын устш ш жел1 бар, ер ж т т к е канат б т р е п и аруагы болады дейтш ед1 гой бурынгы- лар. BipaK машина деген куннен-куиге кобешп келедк бара-бара келштштен де калып коймаса бул жылкы. Кой. Сонда жылкы мулде кереказ боп кала ма? Калмас. Ж ылкы нйркш казак баласынын ен кунды т у л т efli гон. Ер канаты — ат дейтш efli foh казак. Алпамыстын Вайшубары да, Кобыландынын Тайбурылы да, Ертар- гынньщ Тарланы да, Акан cepiHiH K yaarepi де жылкы баласы. Ж аксы ат ердщ куны болмаганмен, жеарлш. М уныц кымызы турганда, сиыр cyTiHiH каймагын алмай уныткан, Tin шанышканда касык жыгылмайтын катыгы- на караушы ма едь Карамайтын. Жылкыныц казысы мен картасы турганда койдын аппак кардай жамбасы мен калындыгына кол батпайтын cy6eciH тамак деп бш- ген емес кой. «Отан» колхозынын жылкысы согыстан KefliHri жыл- д арда д а ш ьты ига ушыраган жок. А уа жайылып, ит- куска ж ем болган, куды кка кулап, ж амбасы сынган тай- тулак аз. Айгырдан кысыр калган, мшу етш, кулын тастаган бие де коп емес. Сур бедеуден баска куйрыгына кан уйыспаган 6ip бие бар ма екен осы жылкыпын iiuiH- де. Ж ок ш ьтар . Мэуиянын 6ip гана к у д т бар. Ол Кусбек MineTiH шубар бие. Кулын беретш-ак мал, тукым ала- тын-ак мал. Бедеу болатын белгйй жок, 6ipaK кулында- майды. Ж азгктур ы м aiiFbip yflipre тускенде Мэукен осы ш убар б и е т кезшен таса кылмай, эдеш андып журедь Айгыр шабады-ак, биенш куй™ басылып айгырдан шы- 114
гып кстксн тэр1зд1 болады-ак, токтап кетедй Bipan iuilHe кулын сактамайды. K y3ri салкын тусе буаз биелердщ карны жер сызып, шап ж уш урпие калады. Ал шубар бие Оауырынан ж арап uibiFa келедк Мунысы Heci екен, жануэрдын? Шубар бпе Кусбектщ такымына эбден жаккан. Ж у- pici кандай жануардыц! Бул арты желш, алды аявдап, eKi Кулагин кайшылап, ауыздыкпен алысып келе жат- канда Кусбек ат устшде емес, жел кайыкта отыргандай сезетш. Камшы салдырып керген емес кой бул, Кусбекке эбден уй рент алды. Ол курык кетерш умтылса тура калады. Баскаиы макына дарытпайды. К усбек ку бие- Hiit осынысына кызыгатын. Алгашкы кара суы к тускенде 6ip кун, 6ip тун устшен туспей, а'лейтш экелетш де, су- мектеп турган биеш танауы басылмай булакты к муздай суына суар а коятын. Содан кешн д ал ага сут nicipiM уакьп байлап тастаса, бие кулынды ыткытып ж!бередь К усбек eKi жылдай осыны icTen журдк Муны Мэукен сезген жок. Былтыр куз А гыбай шал £нлш калган. — М эуияга айтсам гой, жанынды коз iне керсетер ед1, э, ку бала. Кусбек жалынып-жалпайып айткызбаган. Ж ылкы квбёйген сайын багуы да киындап бара- ды. Мэукеншн де боксе жагы жылдан-жылга ауырлай тускен тэр1зд1. Ш октыгына кол жетпейтш асауды ку- лагынан басып турып, ыргып Minin, шаба жонелетш за- ман кайда. Соя ая п >1 MiHep ж ак уз екп ге ш н се -ак он аянл камшылар ж ак таралгыга барып сарт ететш едк Канша кимаганмен жылкыга: «магян сен риза, саган мен ри за»,— деп коштасып, онан арпясын кудайга тапсырып уй- де жататын уакы т жакын шыгар дейд1 кейде e3ine-63i. BipaK Мэуиянын бар уайымы — осы малдын келеше- ri. Ж астын K96i оку окып ж ур. О ку 6iTipin, стол басына шалкайып 6ip отырган сон мал бакпак т уп л манынан ж уре ме екен. Ата-бабасы нан малмен K03i шыкканында шаруасы ж ок олардын. М алдан ж еркенедк ал онык ет! мен майынан жеркенбейдк жегенде тандайлары такыл- дайды. Сойте берсе осы малды мм багады бпздсм кешн? Агыбай шал да еткен кыстан калжырап шыкты. Ж ылкы бакканымнын алды-арты осы болсын деп кояды кунюлдеп. Колхоз бастыктары Ахатайлап, агатайлап жалынбак туп л твбемд1 Tecin алтын куйса да кенбеспш дейд1 Ахаца Kina да жок, екпе де жок. Аргы жагын кой- шы, согыс жылдарында А хан дар 6ip кун бел шекпп 115
жатып туцпркен1п уйыктады ма екен. Оны айтасыз, тама- гынан ас етпеген, кезшен ж ас кетпеген кундер болды гой. _Эз1рше сыр б1лд1рмей келе жаткан Мэуия. Ол да кар- тайды, кажыды. BipaK cenepi болмаган соц сыр биш р- мейд!. Енд1 маран екпелемес деп, жылкыны тапсырура былтыр 6ip октанып едк.. айта алмады. Сонда к!м бага- ды бул малды? Азам ат санаулы емес пе, кермейтш, 61л- MefiriH адамдай, олай деу1м келкпес. ©йткеш кыста «Отан» колхозынык жылкысы аман шыкты, ол мына мен in аркам деп 03iH-e3i кеудеге уратын Мэуия емсс. «Б1зге кудай кемектескен шыгар» дейдк Облыстан келген Ttauii ж т т . — К удай а з г е жылкы 6aFbin берген жок, ез енбепшз- fli айтыныз,— дегенде де; — Эй, шырагым, мен жасым алпыстан аскан адам- мын. Менде канша кайрат калды дейсш, мына Кусбек болмаса. Бул ж ас кой, осыны жаз гэзетще,— деген Мэуия. — А та-ау, ci3 болмасаныз осы колхоздын жылкы сы...— дей 6epin ед1 анау, Мэуия колын 6ip с1лтед{ де жу- pin KeTTi. К ун жылынды. К ек шыкты. Кымыз кайтадан агыл- тепл. Аузы уыз кымызга тисе еткендеп бейнеттщ бэрш умытып KCTeTiHi бар Мэуиянын. Май айынын тамылжыган 6ip TyHi едь Аспанда то- кымдай булт жок. Ай коргалап туатын кез-дь Жыпыр- лаган жулдыздардын Kefi6ipi тунг! жапалакша кездер1н кысып-кысып калады . Кыстан кысылып шыккан мал ат- тын тш ерсепнен келетш кекмайсага кенелш жур. Ж ылкы тан ж усауы на жаткан сон Мэуия баяры Kapi курекш н ауыздырын алып, Ti3riHiH басына тур д 1 де, шыл- бырын ердш касына аса салды. Ол жануар ж ас куншде де малра ел1гш, Мэуияны ж аяу тастап кеткен куш' жок. 0 з 1мен 6ipre картайып келе ж аткан иесшщ манынан куры к боны узап кстпейдк басын жерден алмай шыр айналып ж ур. К усбек ш убар биеге ере салган да, шылбы- рын шубалтып коя берген. О л да иесше эбден уйрешп алыпты. Баяры каш аган мшез калган. Тун ортасы кез. Ай жана туып келедк Айнала кунпрт. Жылкынын бер ж ак шетшдеплер^ болмаса кершбейдь Аспанда жулдыз сирей бастады. Кейде 6ipeyi зу етш агып етсе, М эуиянын кемеш куб1рлеп, e 3i б1летш кулкуалданы сырраната бастайды. Мэуия зады дшилл пенде емес. Кысы-жазы ат уетш де, мал сонында журген адамда дш
! бэптап, пайгамбарды риза кылура мурша кайда. Окыс Офдемеге астапыралла деп, кудайды аузына алуы дш- шышпнен емес, едет. Элдекалай, уйшде жайланып отыр- ганда, онда да кайдагы 6ip кэрькуртан, сопысымак курбы 6ipey келе калганда болмаса, сзждага баси тшп керген жан емес. Бупн тунде калын шык тускен екен. Тан aFapa ерсш- карсылы журген жылкынын i3i жосылып жатты. Тан салкынына бойы да тоназыды, айнала алакебемденш керше бастаран сон малды 6ip айналып шырайын деген де ой келдй Мэуия орнынан турып, курен аттын ауызды- fuh салып MiHfli де, ж урт KeTTi. Жылкы тан жусауынан турып козгала бастапты. Кусбек eKi женш шешш, колын йшне алып KyniciH айкара жамылып, буйырып уйыктап калган. Мэуиянын турып кеткенш бшген жок. Жылкынын карау керек кылатыны осы май айы. Ай- гырдын биеге, биенщ aflFuppa карайтын нарыз мазасыз кезг Тыныштык бермейтш осылар. Qcipece кон 6iTin, ecin жиып калран кунажын, денежш байталдар айрыр окы- ранса бастарын жерден жулып-жулып алып, куйрыкта- рын сабалап шыбын-плркей бола калады, кулактарьш жымитканы бойжеткеннщ бозбалага карап сыксиып кул- reni тэр1зд1. YflipiH кызганган сака айгырлар 6ipiHe-6ipi жакындап кетсе каскырдай шабады. Жылкы шшде куна жын байтал куншде кулындаган кулык биелер де бар. Олар алдынры жылы ерте туып, былтыр айрырдан ш ы рып кеткен ypFauiu тайлар. Мама биелсрдщ, сака айРырлар- дын жал-куйрыры теплш, жсл сокса бойжеткеншн ж1бек квйлепнш етепндей келб1рейдк Куйрыгын бунактап кузеп, жалынан шоктык пен кеюл рана калдырган тай лар, кунажын, денежш байталдар, кунан, денендер 6ip белек. Жылкы uiipKiH дала KepKi рой. Пыскырынып, шулгып тастап, 6ipiH-6ipi иекпен кэрып е т т , кейде тура калып айкаса кет|'п касынысса, айгырдын аркыраган даусы шыкканда, биелер бастарын жерден жулып алып, не ай- тар екен дегендей елендей калса, уй1ршен окшау шьта калган биеш бетен айгыр мойнын салып куа женелсе, сутке тойган кулын куйрыгын кадап, енесш айнала шап- кылап ойнаса... Осынын 6api жер KepKi емей немене?! Кун жана кетерййп келсдк Мэуияра ол астынан 6ipey темей карай тартып туррандай немесе жер бетшдеп жан- жануарды,тау мен тасты, сай мен саланы ынтыктырайын, эарыктырайын деп бэлденгсндей, биенщ 6ip сауымында 117
бф-ак. ejii жагарылагандай кержедй Аслан шайдай пшик. Кун кетержген сайын осы кен далада сабакты мне жогал- са табылатындай жаркырап келедй Ж ылкынын алды cyFa беттеп e ii , квл бетж де быкып отырган кус дур-дур уш а бастады. Каз бен уйрек келдщ 6eTiH ем-уш рет айналып шыкты да, apFbi жиекке барып к.онды. Камыс арасы кустын уясына сынсып тур, аяк алып жург1збейд|. К ун сэулесж е шагылып ж уз кулпыра- тын кек ала уйрек, бары лдауык таргыл уйрек уясын кел макындагы караган мен тобылгынын тубж е салыпты. Ш ж ертж ш бас жаты «кырык мын жылкы су irnce лайланбас Аюлы мен Нияздын кара келже» ж алгасады. Осы ж ал пак еш рд щ ащылы-тущылы бетегесш, сайы мен саласынан соккан самал ж елж айтсанызшы. Ж аз бойы 6ip шыбын ж ок. К у cyfleri калып, аркасы ошактай жауыр болтан ат 6ip ж ум ада кабыргасын ж ауып, кулпырып шыга келедй Кун квтерьгсе жылкыны сура ж ауып шыгарып, кундег1 epiciHe беттетж ж!берд! де, орнына кайтып келд1 Мэуия, Кусбек эл! оянбапты. МЭСТЕКБАЙ УРПАТЫ Мэукен осы К у сб е к т т сырына тусжбей-ак кследь Ж ал гы з бул емес, coFbic бккел ! М эстекбай балалары анасынан кайта тугандай езгерш Kerri. Айткул анау. Дэл coFbic б к е р алдында жаздым, жанылдым дел Мэуияныц аягына жыгылатын да ештене ж ок едй Кел1Н!мд1 алып кетт1 екен дел, Мэуия А й ткулга ренж1ген емес, ренжК мейд! де. Р ен ж и д ьау, каргайды -ау дел журген Мэстекбай балаларынын ездерй Кайтед1 ренжж. 0fli-Tipici 6earici3 балаларынык жолын кутш, Keyin, ceHin отыра бер деуге бола ма. «Ры сбек те бурынгыдай емес. Бул д а езгерш Kerri. К ер тышканш а ж ж ен шыкпайтын адам ауыл-уймен ара- ласатын болды. Кездесе калса бурынгысындай кабагын туйш вте шыкпайды, эдеМ токтап, сэлем 6epin, жампан- дап калады . Ана ж ылдары Ж андостык сыртынан OTipiK есек Ж ург!згенге кысылатын болса керек, эЫресе Рахима- нын алдында айыпты адамдай, Ki6ipTiKTen, аягын баса алмайды. Оны д а айыптамаймын. Пенде емес пе, заман элде кандай болады дел ертенж ойлаганы шыгар. CoFbic
6iTTi. Bi3 жеидги. Онын ойлаганы болмады. Замам тузелу- ге бет алды. Сосын тузелмегенде кайда кетед1 ол. Ж алгыз 63i не киратады. CoFaH K63i жеткен foh. Тек cypiHin кет- сен жыгылган устше жудырык деп, желкеннен туйш ж 1беретшдей, ш ш д е арамдык сактам аса болтаны гой. Сактамас ипркш. Сактаса да не б т р е д 1 еши. Мына бала.м улд е озгерд1 ме деймш. Кейде адамды сыртка теплей, iuiKe тарту да керек-ау Teri. Осыны журт- гын 6api б1ле бермейдй Сол ана жылры той кунп кекпар- да курен тебелд! маган 6epiHi3ini деп, М айагалап жуг1рш келгенде, кинайсын, аягын KeTipeciH деп атты бермей ж 1берсем, баланык тауы кайтып, к е н ш калып ренжш Кетпейтш бе едк К аткан ini онан сайыи катып, мулде Ж1б1мей калар ма efli, элде кайтер едк Тусе калып, атты бере койып ед1м, куанып кегп, риза болып калды. Оны- сына карай каба сакал Елубайды куып жетш , серкенш 6ip сирагын Kecin экелдь Колхоздык намысын KopFan, мэртебесш кетерд1м деп, т е б е а кокке жеткендей болды. .О сы бала сол той куннен кейш мулде баска. бЫмнщ М аксутымнан, Талгатымнан кем кермей барам езш. Осыдан 6ip сыр сурайыншы. Ен болмаса ойымда журген кудйспн бетш ашып алайын, ез ж урепм тыныш тапсын». Мэуия 6ip ж ам бастап, Кусбекке карай жантайды. Ол 6ip козгалып TycTi де, кайта уйыктап бара жатты. — ¥йкы канды ма, К усбек карагым? — Азы рак кв31м ш н ш кетш ть — Уйкынды аш. Кун ке те р ш п калды. Аздан сон жыл- кыны Ж анрабыл жазыгына карай жылжытамыз. А хан да келш калар. Кунд1зг1 караулы coFaH тапсырып, коска барып жатамыз. Басынды кетер. Энпм е айт. ¥йкы ашылады. — Мен не айтам? в з Ы з айтсанызшы. Ж асы ныз ал- пыстан асты. KepreHiHi3 кеп,— деп К усбек басын кетердй — Е-е-е-, шырагым-ай, кеп жасаранмен не керд1 дей- ciH MeHi. Менш бар кергешм осы жылкы Fofl. Осынык сонынан калмаганыма мше елу жылдан асты. Ж ылкы жайын сурасак айтайын. Bipaic оны купле айтып журмш рой. Онын не кызыгы бар. 03in айт. Ж ас болсан да oKbiFaHbiii бар. Кусбек экес1нен 6ip мушелдей улкен адамнын алдын- да б!лг1шсШп, суырылмайын деген болу керек, ундеген жок.
— К вебек карагым, мен сенен 6ip энпме сурайын деп ед1м. Айтсан сураймын. Айтпасан коя садам. — Не сурайтынынызды кайдан бшем, М айага. Бшсем айтайын, сураныз. — Осы баягы,— дед! Мэуия, басын кетере берш,— бая гы смей немене, алты-жеН жыл бон Kerri foi'i. Бшдеш- Teri жылкыдан колхоздын eKi ту б и е а 6ip уунде жогалып шыкты F0fl... К усбектщ енебойы турцппп, мандайынан суык тер бурк, сте TycTi. ¥йкысы шайдай ашылып кетп. Сол 6ip TycKipfli 6ip KyHi сурап калар ма екен деп, Кусбек кунде кысылатын, соны ойласа ж урегш е ас батпайтын. ¥йыктап бара ж атса кезш ашып алатын. «Эне, айттым гой, соны сурайын деп орапятып келедк Не десем екен?! Сурай калса мойындаудан баска лаж жок. Музкаракек танудын pcTi бар ма ещй? Оран ар бармайды...» — Олай i3flefli, булай !здед1 б у к и колхоз, тш л бу к и аудан болып. CyFa батып кеткендей, i3 жок, туз жок жогалды рой e cu мал. Ж ур т сол eKi биеш Мэстекец бала- ларынан келд1 деп ж урдь ©здер1 жемегенмен, бшед'| десш ж урдь Болар ic болды foh. Кудай ececiH бердк орны толды. BipaK осыны 6ip сурайыншы деп ж урепмде журу- mi едь Сол eKi биеден бшетшщ бар ма, карарым. Кусбек кепке дешн ундеген жок, томен карап тукыра бердк Онын кысылып калганын Мэуия да сездк Бекер-ак cypaFaH екем дед1 ол озше-озк EKi K03iHiH (Нршдсй боп кетксн ж т т п уялтып не Keperi бар едь Bip есептен К усбек Мэуиянын осыны сураганына куанып та калды. 1ште катып жаткан тушр сиякты, жанынды жегщей жеп маза бермеуип ед! сол ei<i бне. Кайта сыртка шырарып, тыныш табатын болды. BipaK урлаган мен ед1м, урлаткан экем мен арам efli деуге батылы бармады. Копке дешн ундемей отырып калды. Аздан кейш даусы куб1рлеп, y 3in-y3in айтты. — К ай теа з, сол eKi биеш', еткен icTi кайта K03Fan, ешкен ертт1 кайта тутатып. Барсын. Курысын. Сол ем ж ау алрыр ойыма туссе осы кунге деш н жарылып кете жаздаймын. «Мойындады,— дед! Мэуия iuiineH.— Бэсе, ж урт тспн айтпайды гой. KenTiii аузы Kyani деген емес пе». — Япыр-ай, ол да 6ip заман болды-ау. Нелср отпед1 адам баласынык басынан — Ай даладагы 6ipeyre айткан- дай кун,кшде;и дё койды Мэуия. 120
К ун HibipyFa таяу, кызрылт шапагы жер ж узш е тарап, тунде Tynepin ж аткан дала кулпырып келед1. Б1раз ундемей, жан-жарына карап отырды да, 6ip нэрсе eciiie Tycin кеткендей басын тары жулып алды шал. — Айтпактайын, со жылы Сункаркияда кой 6aFbin жаткан Шзмшия апанды 6ip ey тонап KeTiiiTi, Рахы мбеп- нсн IiKTfh асыл дуние келген екен, содан тук калдырмай сыпырып экетш й деп ж урунй едк содан хабар-ошар бол- ды ма?— Сол кундерде Шэмшияны тонаган осы Кусбек деп журунй efli Foft деген жок. Олай деуге ж т т уялар, умытылып кеткен со 6ip т уск1рлерд1 кайта быксытып не «eperi бар екен дер. Экем де, 63iM де еткен кундеплердш бэрш умыттык. Б ул ар умытпаран екен деп ж урепнде кудш туар деген. Кусбек оран да мардымды ж ауап берген жок. Багана- дан берпсш дей томен карап 6ipa3 отырды да, «кетй foA» лей салды. Осы э к п м е т К усбек кейш 6ip куш экес1не айткан. Рысбек те кысылды. TinTi тамарынан 6ip ey кылкынды- рып, буынып бара жаткандай болды. Imin отырран шайы енешшен отпей, ж ерге коя салды. Ойланган адамдай коп отырды. — Шынын айттын ба? — Осылай, осылай болып ед1 деп, басынан аярына дешн тугел айткам жок, 6ipaK 6api осек, ж ал а деуге арым бармады,ундей алмадым. — Мойнына алгандай болтан екенйн Foft, балам. К усбек на дегендей, сэл басын изеп калды. — Кайтем1з,— дед! аздан сон Рысбек.— Колмен кте- генд1 мойынмсн кетеру керек... Ж ас болса Kcain калды. Осынша уят аркалап жер басып, кун керш ж уруге оз1м- нiн де шыдамым таусылып барады. Сен болсан осы KyHi колхоздык ceHiMfli адамынын 6ipiciH. Бул баярыда солай еткен, буран эл1 де сешм ж ок деп журттын ж ур еп купт! бола 6epMeciH. Айтайык. BipiH калдырмай оз1м айтайын эдей1 барып 6ip кун1. Сойт1п арымызды тазартып алайык. Теле лесе толерм!з кунын. Катыны eKi K03i шатынап, дастарканнын шет1нен кыса устады да, озше карай ж улки тартып калды. Тенксрул1 шыныаяктар 6ipine 6 ipi сорысып, сылдыр етй . — Бэлен жылдан берп ociMiMcn толе дссе кайтес1н? Шашын шак келе ме. — Олай лей коймас. ¥ркия да, Эуж ан да жен бш ейн адамдар рой. Д есе тагы кере ж агармыз.
IHip эле™ ед]. Рысбек жумысына бугш ^ н депсш ен ерте камданды. Туе ауа кексеге 6ip Kipin шыккан. Онда ешш.м жок-ты. Бастыктар кайда дегенде, eciKTi жауып шыгып келе жаткан кара KeMnip. — Басты ктар кунд!з кенсеге куйрык басушы ма едй Ж урген iiibiFap 6ipcyi егшде, 6ipeyi шебшде,— деген. Уркия мен Э уж ан кунд1з кексе манын кермей.и, кеш бата келе;и де, ел ж атканш а уйлерше кайтпайды. Ж умыс табылады. К ебш есе, б у п н п штелген жумыстын жайын ертен ауданра женелту ушш акпар дайындайды. Рысбек- Tiu андып жургеш осындай 6ip кез. Уйлерше кайтуга ынгайлана бергенде кексеге KipceM деп шыккан ол уш нен. Бастык, пен парторгке жолыкпак. Айтпак, тамак- ка келденек турып алып, ас етшзбейтш тушрдк босатпак 1Ш1Н сентш. Уркия со куш даладан кеш кайткан. EciK алдына келш аттан тусе бергенде, уйдш бурышынан Рысбск шыга келш, шылбырын устады. Урки я такданып калды. Бурын буйтпейтш едк мунысы Heci дегендей, шылбырын кайтып аларын да, алмасын да бйшедй — 0з1м байлаймын гой. Реке. — Ж ок, маган бер. Мен байлайын. Ж асы н Kiuii бол- ганмен, жолык улкен. 9 p i бастыксык, opi эйел жолы ауыр деген бар, ештеме етпес. — Рахмет, Реке. Eiceyi кексеге юрдй Колхоз neKceci баскалардан ropi eiiccci котершшлеу eKi бел мелi Kipnitu уй болатын. Сонык тер пеш де Уркия мен Эуж ан отыратын. Ауыз белмес! ж уртты к бэрш е ортак. Бурыштагы 6ip стол есепшшш. Уркнянын столына эр жерше сия тамган кенетоздау кызылсак жабылыпты. Bip ше™ салбырап жерге Tycin, 6ip uiCTi кетершш калган екен. KipreH бетте камшысын Ka6 bipFa;iaFbi шегеге булд1рпсшен ьпе салып, столдын жамылгысын тузет™ Уркия. Bip кабыргада шала сурлен- ген узын тактайдын ек! басына еш-еюден терт аяк KaFbin ж асалган Keni алты ш е ш к орындык тур. Онан баска 6ipi шыкырлаган, 6ipi кирандаган терт-бес табуретке бар. Bipi жыгылып жатыр, 6ipi ортада тур. Уркия peTci3 шашылып жаткан орындыктарды орны-орнына койды. Ыдыс-аягы ж уы лм аса, тесек-орны жнналмаса, соларды жапгасты рмай шайга отырып керген емес. ©зЫн кабине- TiHe ш'ргенде де эуел1 орындык, стол га кез салады. Эдет кой. Кексе кутуил кемшр бар. Тек аты. Келгенде eciKTin кулпын ашып, ж урт тараганда ж ауып калудан баска 122
» MiHACTiM бар деп тусш бейд! ол. Анда-санда, онда да айт- канда болмаса, уйдщ еден in де сыпырып тастамайды. Kipin-шыккан ж урттыц аярынал калган балшык, батпак ж ата береди кеуш калады. Кейде ¥ркия еденге су ceyin 63i сыпырады. Терезеш ашып, уйдщ ауасыи тазарту да ез MiiweTi тэр1здй Ауданнан 6ipey келед1 дегсн хабар есплсе, кудыктан ез1 барып су экелш, еденд1 жуып тас- тайтыны да бар. Осынын 6api кенсе кутушш щ мшдетч Foft. BipaK, ез аягын e3i арен суйретш жургем HeMnipre не екпе етеди — Жорары шырыныз,— д ед1 ¥ркия Рысбекке. — Шыгып кслем!з рой. — Гapiouii келд! ме 6yriH? — Келдк Eni бешке бензш, б!р бешкс автол океп куйып KCTii. Рысбек былтырдан 6epi колхоздык жанар май. жагар май коймасында гстейдк Койманыц бастыгы да eai, багы- нушысы да 03i. Эуелде ¥ркия да, Э уж ан да калан болар екен деп кудштенген. BipaK олай болмады. Рысбскт1и жумысында мш жок. Май жетшзщмей калса амал жок, ал егер коймада май болса, Рысбек табылмай, койманыц алдында машиналар ш р ш п турып калган Kyui жок. Колхозда машина да кеп емес, бас-аяня тортеу-бесеу-ак. Бвтен адамра Рысбек 6ip касык бензин куйып 6epinTi де ген есек есплген емес. — взй и з жай ж ур с1з бе кештетш. — Ж эй, эшейш... Рысбект1и айтайын деп, кэмешне таяп эксп KofiFan 6ip свз! барын сезш отыр ¥ркия. Bepri eciK ашылынкырап калган екен. Турегеп барып жауып келд| Рысбек. — ¥ркия шырагым,— деп бастады сез1н.— Доскей екшехш баса ескен iniM Tapi3fli едь Ж асы жарты мушел- дей Kirni болтан сон ceni келш м деп санаушы ед1м. «Шы- рарым» дегешм сол.— Осы сияктылардын aprbi-6epricin тугел орагытып келд! де, баягы eKi биенщ жайын акта- рып салды. — Сайтан азгырды ма, элде сорыс хабары жайсыз бола берген сон 6ip куш карнымыз ашып калар деп уайым жедш пе, сол ею’ биенщ жаласы б 1зден болтаны рас едь.. ¥ркия оны вз1м1з де б 1лем1з дегендей, немесс 03iMi3 де солай ойлаушы ед!к дегендей тан калганды к б 1л д 1рген жок. — Е-е-е, солай болды гой,— дед! де койды.
Eueyi де KiVUpin калды. Сол арада Эужан Kipin келе жатты. Рысбек басын к е те р т, б1рдеме айтайын деп окта- нып ед|, б е ге л т калды. — Лита берйиз,— дед1 ¥ркия. ~ О н е ! - д е п Эуж ан екеуше кезек карады. — Ж ай 6ip epTeri,— Уркня Рысбекке карады. 0зш аитпасац мен айтам деп отыргандай. Ьул eKcyi 6ipi — бастык, 6ipi — парторг, 6ipiHeH 6ipi сыр жасырмайды леи ecTiiTiii Рысбек. Соны ойлады да жанагы энп'меш e:si кайта айтты. Эуж ан да таи калган жок. TiiiTi сол туш Айткулмен, Кусбекпен Бмдеш ке 6ipre барып, eKi 6neni 6ipre алысып келгендей, басынан аягына дсГин 6ipre болгандан, калай аттанганын, кай жолмен барганын, калай устаганын кай жолмен кайтканын, кай жерде токтаганын коз1мен кер- гендей соз арасында айтып отырды. Онысы 6ipre барып, 6ipre кайткандыктаи емес, «осылай болтан шыгар» деген жорамалы болатын Эужаннын. Жалгыз Эужан емес, журттын 6api осылай жоритын. — Шыны осы. Теле десецдер жиылып-тершп тэле- йГк,— дед1 Рысбск C03inin аягында. Уркия да, Эуж ан да ештене деген жок, 6ipine-6ipi карады д а койды. — К ер е р и т . Мундасыздар гой,— дед1 Уркня тек аз- дан сон. — М е т ц шаруам осы едк Ссндерге керск болма- сам...— Уркия мен Эуж анга кезек карап, орнынан козгал- ды Рысбек. — EriH ж инауга eici комбайн ж!берем1з дед1 аудаи. 0 з 1м1з д т машиналар бар. Колынызда дал бары к ан та, тагы канша rapiomi керек, есептеп айта аласыз ба? — AiiTyFa болады. Ж урналыма карайын. Tyni бойы ccenTeflin. Ертен танертец келш айтайын. — Cei\"iTiHi3mi. Р ы сбек шыгып Kerri. — Каскыр кол Fa уйренбейд! дсунп ед1 журт, бекер екен-ау,— деп кулд1 Эуж ан. — TeMip торга камаулы болса, не асырауы келтсе каскыр да колга турады дегсшн 6ip ecTin e.njM aFCKeMiiin. Эужан тары кулдк — Сонда муны K9Haipreii кайсысы, TeMip тор ма, асырауы к е л к ’п ме. — Eiceyi де бар,— Уркия кул1м аредь 124
Ana 6ip жылдан 6epi К усбек Шэмшия тэтесш кврсе K63i жыпылыктап темен тукыра беретш, тура карауга жуз1 шыдамайтындай, сырт айиалып кететш. Азан, калай, апан налай, ауырып-сыркамай ма легенде де, аман деп кемеш булк ете тусетш де, ж уре беретш, кеп сезге келмейтш. К усбек квpiнее Шэмшия да кезш т е с т кадала калатын. Баягыда майданда журген Рахымбеп KiiiM-кешек салып, жэилк ж1бердь Кезге тусш , долга iai- нетнин уйдщ кабыргасына ж аудыратып ijiin койып ед1, элпдей болтан ж ок, дымын калдырмай сыпырды да кеттй Соны 1стеген осы жер ж астангыр К усбек екенше кэмш сенед1 Шэмшия, eiu6ip шубэш жок. BipaK колымен устап, K03iMen кврген емес, кур «сенс$н» деп жабыса кетудщ рст1 бар ма. Онын устш е алые адам емес, 6ip ата, 6ip анадан тараган урпак, TinTi сейте койды деуге ауыз да бармайды. Мэстекбайдан калган бас KGTepepi Рысбек болган сон, сонын кен ш н е келер деп те ойлайтын, ажа- рына карантин. Рысбектш де, Кусбектш де жанын жегшей жеп бара жаткан тагы 6ip жай — осы, Шэмшнянын кез жасы. Ра- хымбеп эскердеп кайтпай калды. Согыс бггкен сон к елМ CKi жылдай отырды да, турмыска шыгып Kerri. Eci3 тау- дын ш ш д е Шэмшия ж алгыз ©3i калды анырап. Картай- дын гой, сорлы, кой 6aFa алмассыц, колы мызFa кел, ка лин елд!н ортасында бол, 6ipey ecipKen, 6ipey муЫркеп, ауырып-сыркасан 6ipey аузына су тамызар, 6ipey басына жасты к кояр деген туыс болмады. «Еоктыгымды аркалап кеилп барганда шмге паналанмын, дед| Шэмшия. Туыс деген анау foA. К вз1м кермеген сон ж абыса кетудщ жеш жок, жалакор адам боп кершем елге, ж уртка. ЁИрак жу- perir.i сезедк Менщ дуниемд! алган Кусбектен баска сай- тан да емес. Сол. Сол. Кайтейш, илаЬим, кегермесш. 1ш- кен-жегеш желкесшен шыксын. Кыршынынан киылсын. Ж алганнын кызыгын кермей етеш. Ахыретке барганда алар nepiuneaep алкымынан. Мундайларга уж мактан орын бермейд! дейтш кудай, тозактын отына тастайды дейтш. Осыдан баска не айтайын. Тапсырдым ата-бабам- нын аруагына. Табар болса. ¥рар тебесшен...» Шэмпшя- иын ж атса-турса ойлайтыны осы. Рысбек пен Кусбектен аяп калган каргысы жок. Шэмшнянын осы к е й т Рысбектш кез алдынан кептен 6epi 6ip кеткен емес. Немере апасы куш -туш зарлап, Мэс- текбай балаларын каргап-сшеп отыргандай кершед! де турады оган.
Бф куш катынаскан б 1реуден сыркаттаныккырап ж урмш , калт еткенде iKyripTin келш кетсшип деп жылкы- д а п »1 К усбекке сэлем айтты Рысбек. А пак-сапак кез едь К усбек ассалаумагалайком деп уйге Kipin келдТ LUeuieci шайыи ж ака жасап жатыр екен. Неге екеш б е л г ф з , экесшде ун Шок, кабагы т у к ш , 6ip нэрседен коры ккан, элде екшген адам тэр1з;и. УНлей бере.и. Алгаш кы бетте баласына кез де салган жок, тек элж салам деп кукк ете тускен. Аздан Keftin ун катты. — Ауырган, сыркаган жоксыц ба, шьфагым. Баккан малым аман ба? Шалыц калай, тын ба? Ры сбектщ колхоз малынын амандырын, Мауияньщ есеи-саулыгыи сурараны бул рана емес, былтырдан 6epi осы. — - Bapi ж аксы. Мал дш аман. Ш ал да тык. — Тын болсын, жарыктык. Зиянын керген адамымыз емес. Шенин езщ. Ж огары шыгып, жайланып отырсай- — Сыркатыныз калай? — Отыр жайланып. Алып-жулып бара жаткан ауру жок. А кылдасатын ш аруа болран сок акта салып е д 1м. Рысбек зады кеудесш кетерш сейлеген жан емес. Жо- раргы epHiHe ж агалай койып, ею шалрысын ею ж ак е з у ь не ж етер-жетпес кыркып отыратын саргылт муртын си пай беретш. К еплд1р кездерш жогары кетермейтш, денгелек бет, кырада сакад, шиюл сэры адам. Кусбек экесшщ сезже такданган жок. «Катпаршасык мен буктесш щ кеп адамсык-ау, аке»,— де;и де койды iuiiiicii. LUeiueci шай куйды, К усбек шенянш, дастарканга жакындады. Ш ай iuii.ain жатыр. Ешкайсысында ун жок. Кусбек Бждештен туе ауа аттанган, жолда бегелген жок, шубар бнен!к бар ж ел1с!мен келген де, ауыл сыртына ж акындаранда Ti3iiiiiH тарткан. Кашты-куды адамдай болмайын деп, ауылга аякдап KipreH. Бие де кнналып кел;и, 03i де шелдеп калыпты. BipaK ойынан неге шакыр- ды, не ш аруа болып калды екен, неге айтпай отыр беге- лш деген. Тары д а уйлен демекнп ме екен! Б1з болсак мынау, ж ас келш калды. KeMnip, шал болдык. Мына уйге не болатын 6ipeyai i<ipri3in бсрмейсш бе? деп, анда-сан- да кыккылдап коятыны бар булардык. Тары сол ма екен? — Шай аякталды. Дастаркан жиналды. _ Рысбек баласына ж ака Fana тура парады.* 126
— Асыгып отырган жок,сыц ба? — Асыплс болмаганмен, кайтам гой, биемд1 6ipa3 узд1рш, суарып алып. Танауы басылсын деп отырмын. Ж е л т к е л т ед1м. TyHri салкынмен ж уп р тш кетем гой. — Онда к!шксне жатып кезщ ш н шырымын ал. Биенд! мен жайлайын. Ш ешец там ак icTen койсын. Оган дешн уйыктап ал. Кен дал а, таза ауа, аттык у е л , Уыз кымыз дегенмен канша р ахат бар дейс!н. Рысбек сезш орнынан турып бара жатып аяктады. Ш акырткан шаруасын дэл аттанарда айтармын деп, шай устш де ундеген жок-ты. Неден бастаудын да ретш таба алмаган. А т coFbin келген баласын тыныксыи деп те ой- лаган. К усбек шепинш жатып калды. Bipaic кепке дей|'н уй- ыктай алмады. Bip кезде кез1 ш и ш кеткен екен, катып калыпты. LLIeLueci келд1 жанына. — Кусжан, тур, тамак болды. К усбек козралтан ж ок, корылдай TycTi. — К усж ан деймш, тур дейм1н.— Шешес1 е н к е й т кер- neciH тартты. К усб ек 6ip аунап TycTi де, кайтадан уйкыра кетт1. Ж иылмай, тер уйд1н ортасында тура 6epeTiH денгелек столга ет дастарканын жайып, юшкене табак ет экелт койды lueiueci. Рысбек ет тур ауга отырды. — 9й , К усбек, тур. Е т nicTi. Ай туып келед1. Етт1 же де, айдыц жарыгымен ж ур 1п кет. К усбек атып турды. — Бар. Д алага шы рып, суык сумей бет-колынды жу- Кусбек кайтып келш етке отыррада, Рысбек эйелше карады. — Баганары кайда? Рысбек шубар биеге эуел1 уйдш артындагы кегалдан 6ipa3 y3flipin алган, сонан кей1н булактан суарып экеп жем берген. Жем1н тауы скан сон KopaFa Kipri3in, кыстан калган шепке байлаган. Е т таянды дегенде лэпкеге ба- рып баласына 6ip шкэлд1к экеп койган. «Баранагы'> де- Ш еш еа турегеп барып, ш кэлд1к пен кырлы стаканды алдына койранда, К усбек томен карап кул!мс1регендей болды. Эке мен шешеден уялрансып отыр. — 1ше бер, карагым, ime бер. Уакы ты н сол. Жалрыз сен емес. Таиертеннен кешке дей1н аузы босамайтындар 127
да 6;ip. OFan Караганда... анда-санда 6ip шкэлдш кайте денет. — 1ше бер. Бул инркш б!зден калган дуние гой,- Рысбск муртынан кулдн Ет желшдп Сорпа йшлдп Кол суртшдп Кусбекть коптен 6epi жаны жадыраганы осы шыгар. Ол аракт салыиып imeTin ж т т емес. BipaK алдына рюмка койы «1ш» деп жалынса месел кайтармайтын кешлшекпп таг бар. «Отаннын» орталыгындагы лзпкеден нт елген же] Деп Бмдеш ке арак былай турсын, онда KyHi-Tyni мал о нында журген б{ркыдыру жан бар екен деп. кант пен шг да Ж1*бермейд!, селыюга жацада бастык боп келген ап 6ip ксскен денбектей ку аяк. Узыны мен келденеш б1рде> 03iHin. Арактан аузы босамайтындардыц 6ipeyi сонын эз Кунде шала буры л. Мае болып жыгылып та жатпайды деш са у журген тагы 6ip куш жок. — Тун ортаеы боп калды. Eimi бегелмей журш кет Ж еле аяндап отырсац Б 1лдещке тан быпне жетесш. Ai жарык. Шакырткан шаруасын айтпай-ак койганы ма дед К усбек imiHeH. Сонша болган жок, Рысбек томен кар отырган бойы баласына мойнын бурды. — Ceni шакыртканым 6ip шаруаны акылдасай! деп... Осы ана Шзмшня апакды жападан-жалгыз eci3 тг да зарлатып коямыз ба? Каны 6ip туыс емес пе... Кусбек баганадан 6epri iiuKeH-жегепi кешрдепне j л 1п, дем алдырмай калгандай кысылды. Шэмшияныц ту ыстыгына, жалгыздыгына, панасыздыгына жаны кысылган ж ок ол. Ар мен уят алкымынан алып я шыгарып барады. Онебойы терлеп кетт1. Онан api кысы ла туе дегендей, Рысбек C03in токтатпады. — Ол KiciHiH алдында осы отырган yuieyMi3 де куна лымыз. Адам алдында да, кудай алдында да огаи ту]) карайтын бет ж ок б 1зде. Кудай кеннргенмен, Шэмшн nemipMec, eCTiren кулак KeiuipMec 6i3;iin онымызды. Сс 6ip iieMicTiH yrm in турган койлектер! мен жагасы uiipi' калган eKi-уш пальтосына неге гана кызыктык екен да, ертец]'нде ыц-шыцгыз, жабулы казан жабумен сын деп колына лпарып бермей. Не сатып а к т а кыл алмадык сол кезде, не киш кызыгын корген ешк1м жок. Ke6i олi жатыр эне эбд!рен1и туб 1нде ipin-mipin. Далага лактырып Ж1беруге 6ipey-Mipev.ain коз1не тусе ме ден кор- касыц.: Ж уртка таратып берссн бул кайлан келд!ге ка- ласын. Осыныц жайын акылдасайын деп шакыртып е;пм. 128
Co 6ip эд1ра калрыр ш аруа ойымнан да шыкпайды, 1шкен-жеген1мд1 бойыма д а батырмайды, жегшей жеп куртып барады e3iMai. К ал ай кутыламыз азаптан, калай арыламыз кунадан? Не ойлайсыи, балам? Кусбек жылап ж 1бергел1 отыр. Буынып елуге бар. EciH жиып алды. Ж анагы жеген ет пен 6ip шкэлдш арак- тын кайда кеткешн сезген жок. Буыиы калтырагандай, . енебойьша 6ipey музды суды куйып ж1бергендей боп отыр. Кол сурткен сон 6ip шынтактап Ka6bipFaFa ж ан- тайын eai, кайтадан кетерш дк С о 6ip Tycaip К усб ект1н де ойынан шыкпайтын. Онын да журеп’н тырнап, iuiiH удай ашытатын. 1здеген, cypaFaH Шэмшия жок, осыдан келд1 деп сезштенген пенде болтан жок. Шэмшия мен ке- л ini алрашкы кезде жылады, сыктады. YpUaFaH адамды каррады, сшедй KiMiieH келгенш Шэмшия сезедь 6ipaK аузына алып, TicineH шырарран емес, М эстекбай apyaFbiH OFan кимады. «Булшген елден бу л д 1рг! алма» деунп ед1 улкендер, сол рас дейд1 Шэмшия. Бара-бара умытылды ол дуние. Кешн Рахымбектен каралы кагаз келгенде, со 6ip эд!рэ калрыр бокты кка HeciHe кызыкты екен. Элде ол 6ip сорлынын табан акы, мандай тер1мен жиран-тергеш боп, сонын коз жасына ушырады ма екен деп зар- лады. Сездш кыскасы, ол кезде Шэмшиянын д ун и е а !з-туз- ci3 кеттй Сондыктан бул туралы сез козгамаса да болар едк Bipaic Рысбек те, К усбек те OFan шыдамады. CoFbic- тын TaiccipeTiH тартпаган жан кемде-кем. Bipey жет1М, Oipey жешр, 6ipey панасыз калды. CoFbic б 1ткенмен олар- дын кезшш жасы эл1тынылтан жок. Э йтеу1р, iiiiTe канша шер жатканмен халыктын турмысы тузел/u. К иiм бутш, тамак ток, iiiiKeni алдында, iumereHi артында. 0 ткен кун- дерд1 умыта бастарандар да бар. — Аиайдан барып KemipiM сура, бэрш айт. Кунын то ле. Ат, шапан айыбын теле. Сейтш 6ip арымызды та- зартып алайык.— Рысбектш даусы калтырап, басын ке- тердй К усбек кепке дейш ундерен жок. — Жалрыз мен калай барам. Б ара алмаймын. ©зде- pin емес пе едйшер алып келгенде мынауысы пэлен сом, янауысы туген сом деп, куш актай алран. Аларыи алсам да мен сол Суккаркнядан шиша бере-ак екшгем. Кайтып .шарып берудщ ретж тары таба алмарам. ©здерщ не ай- гар екен деп келгенде, балам, мунымыз ж арам ас десен- дер тук те пэле жок едк Меш уятка калдырмайын десе- 5-1217 129
шз, бала балллык icTen кызьшып кеткен екен деп апарып берсешз жабулы казан жабулы куйш де калмайтын ба ед|. Экесйп'ц алдында аузын ашып кермеген К усбек ашы- на, ашулаиа сейлеп Ж1бердк — Ойбуй, карагым-ай. 0 зщ эл1 бала екенсщ рой. О 63замап мен бул заман б 1рдей ме. Осындай болармыз деп не едш i — М эстекбай балалары. Б 5з адаскан адамбыз, ез акылымыз ж етпедк басканын акылын алмадык. Алма- ганымыз былай турсын, журтты ц бэрш акымак санадык. 6© зш гздш н рана жен кердш. Сейтсек, сонымыздыц opi Tepic екен. Оны 63iMi3 (Нлмепшз. Вш сек солай етер ме едш. Bi3flin кунамыз тек Шэмшия апай алдында FaHa ма? Букш халы к алдында куналы е м е с т з бе. Не icreMe- дш 6i3 coFbic кезшде. Осы кунде ез1мнен ез1м уялам. ¥я- лам рана емес, кейде ез!мд1 93iM жарып тастай жаздай- мыи. К удай алдыи ойламаймын, бара керерм!з, кеппен керген улы той. Б 1здей кунасы бар адам жер устшен та- былмас дейсщ бе. Осы «Отан» алдында гы кунамды ойла- ранда жерге Kipin кетер e,aiM, 6ipaK reciK табылмайды. Беттер1не калай карап журмш деп тац каламын осы кунде... Рысбек кеп сейледк Сейлеген сайын тынысы босап, iuiKi сараны кешгендей болды. Ен болмаса ойелi мен ба- ласыныц алдында актарылганра катпаршагынын тубшде жаткан туйнек ж1бш, ж урегш е ас батырмайтын запыран сыртка шыккандай, «уИ» деп токтады да, аркасын кабыр- гага суйедк Аздан кейш баласына тары карады. Ж узшде каж ы ганды к, жасьн-андык бел1д бар. K®3i ж асаурагам тор1здк Кайта свйледк — Ж алгыз бара алмаймын дейсш. Bipre жур дегенш гой. Не керсек те 6ipre керейж дегенш гой. Онын да жен. Bipan Нршей кврге суйреп кайтесщ менк Сакалды ба сим мен не деп кершем ана Шомшня сорлынын кезже. Ботен де адам емес, 6ip атадан тараган урпак. Жасым алпы ска таяранда меш зорлама. Meni ажалымнан бурын елИрме. Ажал келе калса e3i де коймас. Кудайдык ж ь берген аж алы алсын жанымды, шырагым. К усбек 61'раз отырды да, аттанып ж ур ш кеттк Рысбек мойнындагы ауыр жугш ен 6ip арылгандай орнынан ту- рын д ал ага шыкты. Баласын аттандырып салды. — Mai\"iaFana сэлем айт. А ктан д ак б ш н ш калган екен. Ш убар биенш Нзпн.ш кагып калып eAi К усбек, бие opFii басып женелдк 130
Э н еуп эз!рде К усб ек Шэмшияны колына Keiuipin ал- ган. Тугаи анасынан кем кермейдк Кемш рдщ бар epMeri кы.мыз баптау. Кымызды тойганынша ime,ii де, кешке дейш уйкы согады. Кымызы кандай жэне. Камей суыра- ды. Колы босап кетсе М эукек Шэмшиянын жанына келе- д1 аяндап, кымыз irnefli, эцпм е согады. Мэукен. кандай, ауыз жаппайды, кейде Tim i калжындасып коятыны да бар. Заманы dip курбы . Осындай 6ip энпмещ н арасында М эуия: «ана жыляы д ун и е н н т i3i бЫ н д ! ме, элде кегп ме зым-зия жогалып»,— деген. — Эй, койшы сол эд1рэ калпярды , KeTciH, барсын. Иесш е она бермеген дуние м е т не жарылкайды деп едщ ,— Колын 6ip а л те п калды Шэмшия, Мэуия онан api казбалаган жок. Кусбектен керед1 деуни ед1 дейш деп келе жатты д а, коя салды, 6irin кеткен ж араны к аузын тырнап нем бар деп ойлады. Бугаи да ек! жылдай боп калды. К усбек былтыргы кектемде уйленген. К уз жылкыны осылай карай шыга- рарда келшнш аягы ауыр калып едь IIIiflepTi мен «Ота'н- нын» арасы уш кундж жер. Онын устш е кыс Tycin Kerri. Кун бузылып, боран coFa калса жалгыз М эукене киыр тиер деп кыс бойы каты наса алмаган. Эйтеучр кыс орта- сы ауа келin аман-есен кол-аягын бау'рына алды деп сэ- лем айтып, 6ip ж апы рак кагаз жазып Ж1бер1пт1 Рысбек. ©зше тартып, келешекте ат кулагымен ойнайтын 6ip нэресте кердш. Сонын тшеуш тшеп отырмыз дети . Содан 6epi К усбекте дамыл жок. Шама'сы келсе кущи колы мен жылытып, карды колымен epiTyre бар. Кар кет1п, жер ж 1бкен сон ж аз ж ум ыска ж еплетш аттар мен сауы н бнелерд! айдап кайтуга адам келед1 колхоздан жылда. Мэуия eKeyi оларга деген малды б о л т шыгарды да, e3i елге карай солармен 6ipre аттанды Кус- бек. Оган Мэуия да карсы болган жок. — Бар, бара Foft, К усб ек карапям , келшдк тула бойы тунгышыкды керш dip куан. Bip ай ж атсан д а карсы емеспш. К удай га ш уш р, кун жылы, ж ер кар а, ЦШдерт1 бойы тыныш кой. 03iM -aK не болармын м алга,— деп шы- гарып салган. E n i ж уз каралы жылкыны суыт айдап оты- рып, TopTiHUii кун дегенде Кандыадырдан e rri де, Yui- iiloKbiFa тунед1 булар. Танертен енд1 eKi-ак кундж жер калды, ездерш де жетшзерандер деп Кусбек озып кет кен. Кун ж ака шыгып келе ж аткан кез-дк Ш убар биешн ак кебшш агызып келш, eciK алдына токтай калды. Се- 131
lupin Tycin шылбырды арбага казы кбау шалып u u i де yiire беттедк Llleuieci Tecerinen ерте турып, снырын сау- ып, epri3in ж 1бергеп. Yiiine кайтып к е л т от тутатыи жптьи) e.ii, су т nicipMCK-Ti. Келшш еп жана турып, бала- сыныц астын кургатып, жаялып>ш жуып отырган. Жылкы айдап келуге кеткендер ертек-бура'гуш кел т калар де гем нарде атасы . Bipan, дэл осы урпекбаста Кусбек Kipin келер деп ешкайсысы ойлаган жок-ты. Оныц келгенш, агтан тускен1н, ж упр е басып уйге KipreniH ешюм коре ал мам кэлды. Жылкышы ж т т келгенде кер)м;ик аламыз деп ж ал ак та п журген жецгелер! ауыздарын смпап кур калды. Кыстыгуш келйп босанганда Рысбек ушнде жебшен- fli нплдехана болтан жок-ты. К усбек болса уйде жок, кыс катты, шаруа жэш элдекамдай болады деп, тек ырымып ж асаган да комFan. Амандык болса, жаз Кусбек келген кун!... деп дайындалып отыртан. Б угш п той осы уДде. Кой сойылды. Отан кыскы со- гымнан калтан жылы’-ж умсак косылып, ек> казан булк- булк кайнап жатыр. Рысбекте де, катынында да ес жок, ыржындап куле береда А к туйенщ карыиы жарылтандай, осы ум де барын аяп калтан жок. Кусбек батана моншага тус!п келген. А к жаталы кейлек, кара костюм, жалты- рауы к бэтщке. Сакал-муртып 6ip тал калдырмай кыр- Рысбектщ уш yfli толтан адам. B ip iiu e ауылдыц кем- nip-шалы, ещй б1‘ршде ¥ркня, Эуж ан, Ракыш, Бэкен... тэ- р1зд! орта ж астагылар. Улкен белмесшде Талгат пен Макпал, Айжан мен Аманж ол куралыптас ж астар. Эр уйге 6ip Kipin, куйрык басып орныта алмай журген тек капа А йткул. Отан Рысбек пен Кусбек екеум бупннен калмам ж етсш деп эдейй Kici Ж1берген. Айткул барасын ба деген Ж ам алга. Ж ур, барайык, дайындал деп жабыс- кан да жок. Ж амал ондаты ж урттын к е з т е калай Kepi- нем, мына тур1’ ммен не деп барам деп жатып калган. 0 3 in журе бер деген Айткулга. Агасынын yiiine кемде т ун д ел етт, ж урт кезше керш- бей ке.'пп-кетш жургеш болмаса, бул ж акка кеп каты- наспайтын ол. Келген сайын Рысбектщ уйшен не акша, не путтаган ун, согымнын ет!нен деген снякты б|'рдемелер сурап экететш. Соган Караганда турмыстары оиша бол- мау керек дейтш женгес! Kepuii-коланга. Осындагы ecenuii катындардын аузынам Ж амал ауы- сып KeTinTi деген сез тараган. Ол бекер болу керек. Бекер 132
болмася Талгат пен Макпал отырган жерге uipin келмей ме. Сейтш, Айткул e3i жалгыз келген. Келгенмен кептш шине юрген жок, куйбендеп ас уй жактан шыккан емсс. Эйтеу1р казан кайнагалы ею урты бултьщдап, терлеп- тепнип жур. Женгесшщ кез1 тайса еттен 6ip Kecin алады да,^ аузына салады, бурышта калаулы турган арактан куйып алып капли ж|беред1 . Айткулга содан баска не керек. Рысбек осы жолы дуниенщ бетше караган жок. Ак- шаны судай шашты. Уйшен Tipi жанра су татырып кврме- ген адам дегенге 6yriH ешюм сенбегендей, агыл-тепл, Алрашкы жылкымен Кусбек негып келт калмас екен деген оймен, энеуп эз!рде сельпонын бастыгына epin ау- данга e3i барган. Арак-шараптын неше атасын экеп кой- FaH. Жастар отырган ею белме сынсып тур, кез тунды- рады. Сэйленш те жатыр, iiuiain те жатыр, желшт те жатыр. Тун ортасы ауып барады. Карттар отырган уйдеплер ауыздарын cypTin, колдарын жуып, еши кайтсак та болмай ма дегендей, 6ipiHe-6ipi парады. Ен алдымен ой- пырмалла, ойбой 6efliM деп Агыбай шал сиыршылап тура бастады орнынан. Оган Kina да жок. Осы отырганыныц 03iHe разы бол. — Рахмет! — Алда разы болсын. — Бебектщ eMip жасы узак болсын. — Тойларын тойга улассын. — Дастаркандарыц мол болсын,— десш, кемтрлер, шалдар 6ipineH сон 6ipi турып жатты. Оларды шьтарып салган сон Рысбек, жастар отырган белмеге келдь — Сенлер козгалмандар. Бугш нплдехана. Тан ат- канша отырындар. Эн айтыцдар, домбыра тартындар,— дед!. Буган жастар куанып калды, жайгасып отырды. — Жастар олен айтайын деп жатыр. Отырындар. Тындаидар,— деп орта уйге 6ip Kipin шыкты Рысбек. Тындасак тындайык дегендей рай б1лд1рд1 олар да. Ею баланын анасы болса да эл1 eni де тайган жок, Mymeci де кыз кушндепсшдей Айжаннын даусы да кумю- тей сылдырайды. Эу деп эн айта алатын казактын ж ас зйелшш ол кезде Кулэштай xopinrici келт, Кулэш бол- Гысы Heflin, онын «LL1илi езенш», «Гэккуш» айтпайтыны болды ма екен. Болмаган-ак шыгар. Халыкка улп болам,
V-iriMfli таратам деген адамда арман да жок кой. Ол 6ip казак жастары ушш эний болсан Кулэштай, жазушы болсан Мухтардай, инженер болсан Даныштай бол деп, жен алтеп, максат кездеп отырган заман-ды. Айжан эн шыркаганда осы уйде отыргандар оны Кулэштык сынары ма деп калды. Орта уйдеплердш дыбыстары шыкпайдм, тым-тырыс, Айжаннын даусына елтт, уйып отыр. Рыс- бект1ц yfti жактан Айжаннын шыркаган даусы шыкканда б1ркыдыру жерге барып калган Агыбай, Ултугандар кан та оралып кеп, ecii< алдында турFaн ap6aFa отырып алды. Айжаннан кейш сен айт, сем айт дегендер кымсынып, бегеле бердк Айжандай айта алмайтынын 6i.ne;u, журт алдында бедел1м1з Tycin кала ма деп сактанып отыр олар. — Осы 6ip ек! KapaFbiM эн шыркап, домбыра тарт- канда барлык кайгы-кааретпз умытылып, жанымыз жадырап калады,— деп, майданга кеткен ардактысынан у Mir y3in отырган эйелдер ауыздарын тамсанады. Рысбект|'н уйшдеп нллдехана тац аппак аткан сок тарады. Айткулдык ойын-сауыкта эуелден заукы жок кой. Е т пен аракка тойган сои казандык уйдт 6ip буры- шында, сырт KniMiH шешпестен жатып уйыктап калыпты. Оны Рысбек аягымен тур тт оятты. — Эй, Айткул, ерте кетем, шаруам бар деп отыр едт гой кеше. Тур. Уйыктай берест бе? Айткул уйкылы-ояу, eKi жагыиа кезек аунап, ыцырана береди басын кетере алманды. Бет-ауызы куреншп, ке- нектей боп icin кетштй eni кез1 кып-кызыл, канталап тур. Рысбек жанынаи кетпей турып алган сои мурны быркырап басын кетерд1 де, таягына суйент турегелдь Далага 6eTTerici келin турган тэр1здк 6ipai\\ 6ip нэрсесш умыткандай, жан-жагына карап куйбекдей береги. Сол кезде ecii< ашылып, женгеа шрдь Колында касык, тарел ка, ipi.ni-усакты стакан салган улкен тегенеш бар, ыдыс- аяк cypTin журген орамалын ньтына аса салыпты. Айткул Ky.niMcipereH сняктанып женегесше карады. Б iрак кулiMciperennen repi жыламсыраганга уксайды. Кен жасаурап тур. — Женеше... Жекгеа капел!мде онын не дегенш тусшбей калды. Аузыиа су толтырыи алгаи адамдай, таманя кырылдап калыпты. — Мен журем. Асыгыспын. Басым ауырып калыпты. Пэхмел кылатын б1рдеме... 134
— О, сорлы. Эбден сорлы болыпсын рой езщ. Мына турiимен уйще жете де алмассын. Eciwii жиып, тыныгып алып кешке карай 6ip-aK кетсейнй. Далага беттеп, еакке жакындап калган Рысбек кайта бурылды. — Кайтешн деп едщ оны. Барсын. Шаруам бар деп отырран. Рысбектщ ойына Айткулдыц шаруасы Tycin жаны ашып отырран жок, тез1рек кутылу. Осы уйден арак эб- ден таусылранша кетпейд1 ол, мазаны алады. — Отыра тур ендеше мына орындыкка. Ж ырылып кетпепи 03in,— жецгес! 6ip кырлы стакан алды да, шы- рып кетт1. Айхай согыс-ай, Жамалдай асылды мынаган кор кылран деп барады iiuineH. Мандайынын соры не де ген кальщ ед1 сорлынын. Жецгеа бегелтюреп келдк Жамалра 6epin ж1бере- fiiHiiii, тойдык дэм1 foA, ауыз тисш деп туннен калган ет- тен, бауырсактан, кэмпиттен, майдан 6ip дорбаны толты- рып, аузын байлапты. — Мэ!— кырлы стакан аз толмас арак устатты кай- нысынын колына. Отырран жершде Айткулдыц басы сал- бырап, K03i жумылып кетттн Стакан устаганда колы flip-aip етедц басы калтактап, какалып, шашалып, ша- шып-Torin iiirri де, аузын женшщ сыртымен 6ip сипап eTin, тыска шыкты. Жецгеа соиынан epin келедн — Мынаны Жамалга бер. Тойдын дэмц ауыз тисш. Bip жерде Tycipin алма, канжырана байлап берейш. — Бул не? — Bipa3 шскен ет, бауырсак, май. Аузыныц дэмш алсын. Айткул дорбага карап ыржиып кулдк — Bip жартылык салмадыц ба iuiiHe. — Жок. Салмаймын. Жолда аттан ж ы ры лы п маска- ра боласын. 03iH жеп койма, аманат. Айткул журш кетт1 . Рысбек eciK алдына ш ы ры п кулш тур. — Тапкан екенсш аманатка киянат кылмайтын Айт- кулдай адамды.— Кайнысы мен жецгесшш жацары сез- дерш ecTiren-fli ол. ■ Айткул сорыс б!терден 6ipa3 бурын Коскопадан Жа- малды алып шыккан безмен, жолда ешкайда сокпастан, «Кызылту» колхозына келген. Онын бастыры анада эдейi барып жолыкканда келсец кел, 6ip лайыкты орыи бар.
conы берерхпз деп емекаткен кершедг. Балшыктан адам жасам алмай отырган кез, олай дсмегемдо не десш бас- тык. BipaK Айткулдын жай-жапсарын бьпген сои эуелп сезшен танып, саган соны берермш деп 6ip жумыс ыц- Fafman efliM, оган аудан баска б1реуд1 ж1бер1п койды деп сырдактатты. BipevaiH суттей уйып отырган уясын буз- FaH адам 6i3re каиша опа таптырар дейсщ деп кудттенсе керек. Жане Мэуия да, Доскей де бтмейтш, танымайтын адамдар емес, оларга жамандык ктеген адамра камкор- лык жасап, канатымнын астына алсам Мэукен ренж1р деген кершедь OFaH коса ауданга барып, райкомде не жаналык бар деп сурай калса не болушы едп баягы «Отан» колхозынан тускен домалак арызяын машакаты- нан баска дегенд1 ecTHTin. Ол не арыз, жазган к!м дей келгеиде, теркни барып Айткулга Tipe.ie беред1 екен. Мы- нау 6ip ел булд1рпш пэле ме e3i, келеек кел деп кайдан айта салып ед1м деп окшетш колхоз бастыгы. BipaK кв- uiin кетет1н туpi жок. Шеттеп 6ip жеар эйелдш 6ip бел- месше Kipin алып, шыкпай койыпты. Кунде барып, бас- тыкка жалынып-жалпайып мазасын ала берген сок. — Жарайды, сендей азаматты жумыссыз коюга бол- мас. атка Minin, колхоздык еркек тайыншаларын бак,— деген. — Маган сол жумыс болады. Егер eu6eriM жакса опак apFbiCbiii керераз.— Айткул куана кеткен. Онык бар ойы тек туяк ш кпру. Онан аргысын коре жатпак. Ж аз шыгып калган кез. «Кызылту» колхозында жал- гыз бастауыш мектеп бар. Ондагы exi мугал1мнш кайсы- сы бере койсын орнын Жамалга. Б1ркатар жылдан 6epi осыпда ориыгып калган адамдар. Bipeyi майданга кеткен ж н тп ш Ke.ninuieri, eHfli 6ipeyi жасы елуден аскан, отыз жил га жуык стажы бар карт мута-тк Сонымен кузге Ж амал бос отырды. Райононын бастыгы анада осы колхозга уэюл болып 6ip келген. Сонда оган Жамал одеГм' жолыгып, келешек жумыс туралы сейлеснен. Ол му галi мдерд1 тагайындау кезшде керерм13 деп, узын со- парга салып, тиянакты жауап бермептк Моральдык жа- i biiiiin тураксыз адам деген ой болтан онда. Кузге карай Жамал босанган. BipaK баласы кеп тур- ган жок, 6ip жумадан кейш е л т калды. Cefrrin жургенде Жамалдык бакытына карай, келш- шск муга.'мм со жылы куз ©3i суранып, баска мектепке 136
ауысыпты, терюн жагы сонда болса керек. Босап калган орынды Жамалга бермеймш деуге Районо бастыгыныц дэлел1 жок. Жерары дэрежел1 6ijiiMi бар жас мура.пмд!' пайдаланбай бос коюдын peTi бар ма. Сонымен, Жамал кузге карай «Кызылту» бастауыш мектебше мурал!м бо- лып орналаскан. Кешш кеткен келшшектщ бурынгы отырран уйш колхоз бастыры Жамалга бердь Сейтт Жамал, Айткул ез алдарына уй болып, тутш тутетш, журт катарлы журш жатты. Жамалдын табысы да жа- ман болтан жок, параллель е т класка сабак береди 6ip жарым ставка енбек акы алады. CoFbic кезшде мугал^м- дерге эдетлеп азык-тул!к те берьпетш болган, сол тэртш сорыс бггкен сон да кепке дейш токтаран жок. KniM са- тып алып жаткан ол емес, д ет сау болса, ез кмiмi езше 03ip жетедй Кузге карай Мэуия мен ¥лтуран Жамалдан калган кшм-кешектерш 6ip сабак ж1бш калдырмай, кап ка салып, аузын байлап, катынаскан б1реуден 6epin жь берген. С орыс токталган сон, жалпы ел турмысы тузелдк Таршылык, киыншылык атаулынын бэр! естен шьн а бас- тады. Жамал мен Айткулдын жагдайы да жаксарып келедк Bip aK Жамалдын журегшен 6ip туйттл кетпейдк Ол туйтт'л еткенге еюшш пе, элде сагыныш па, e3i де бышейдь Тамак irnin отырсын мейлк сабак 6epin турсын мейл'|, кеудесш 6ip нэрсе кернеп бара жаткандай курсше береди Тунде тесекке жатканда да сол. Жамалдын бул мжез1 Айткулга жакпай барады. B ip KyHi Айткул iuiin келдп Сау аягы аксак аярынан жаман тэлт1ректейдк ©3i де кос жудырыктай мурны онан сайын улкешп кетттп EpHi бурынрысынан калындап, сырт айналып тур. Залы ол эуелден алдына арак келсе куле карап, кешлдешп ка- латын. Болдым деп, беруип адамнын меселш кайтарып керген жан емес-Ti. B ip aK сорыс кезшде арак тапшы бол- ды, табылуы кияметтен киын. Айткул сияктылардыц ке- зшен 6ip-6ip ушты foA. Каз1'р ондай емес, кебейдп Бурын iuiin келсе б|рд1н басын, б!рд1К аягын айтып, ce3ine адам TyciH6eftTiH. С ейтт отырып-отырып, акырында жата кете- тш. ByriH eciKTeH Kipe Жамалга сонтьта келдп — Сен экеншн аузын... Талгат келгел! бузылдын. Кайтып келin с е т алар деп ойлайсын ба! М э, алады. Мен се т зорлап па ед1 м. Эуелде ойнап-кулш журей!к дед1м, жарайды дедт езщ. Аздан сон етег1ме жабысып айрыл- май KOfiFan жок па едщ. Енд1 шатып уйлейсш. Кейде ке- 3in кып-кызыл боп жылап шьтасын. ©йте берссн кег 137
nfuo! Берекемд! алма. Катын кеп. Д ал ага шыксан бай 1здеп сеилей согылысып журген ецкей жеЫр... Ж амалдын кезшен ж ас ыршып-ыршып Kerri. Козшщ петы мен Анткулга карай кояды. УндемейдЕ Не десш. Y11- демон кутылганнан дурысы жок. Итпен ырылдасканнын озИ п- «Ой, сорлы,— дейд! iuiincn.— Берекем.’п алдын деидк Сенде береке бар ма едк Сен тумысында сорлы erin, меш' cofi.ic сорлы кыллы. Не айтам мен саган. 0 з обалым 03iMe. Кет дейдк Кайда кетем? Менде барар жер, басар т а у калды ма... Мауия мен Ултуганнын алдына барыи жазДым, жанылдым деудщ peri бар ма. Олар '•кет» демес те едЕ Уркия не айтады. 9 cipece, ана адуын Макпал «кайтып келген катын» деп купле кезге шукымай ма. CoFbiCTbiH алдында 6ip жыл болса да кулын тайдай 6ipre ескен ана Айж анга калан коршедЕ Тврюшме iceTin калсам ше? Эке эскерден кайтпай калды деп хат келген. Шеше алты балапсн ж е а р отыр. Балаларынын алды нан т абуга ж арапты. Б iрак. кезге туртю болам гой». Ж ам ал шыр eTiii дуннеге келгел! таршылык кермей оскен жан. Эке мен шешешн тунгышы болды. Не imeM, не ейiм деген жок. Э к е а де, iiieuieci де таиертеннен кеш- ке дейш белшесжен суда журш icypiui ocipeTiH енбеккер адамдар едЕ Сол екбектш аркасында табыстары да мол болды. Ж ам ал ауылдагы бастауыш мектепН жаксы 6i- Tip.ai. Онан Keiiiii э к е а epTin экелш, облыс орталыгында- гы он ж ы лдыкка т у а р д Е Оны узд1к бпчрдЕ Алматыиын педннститутына TycTi, жаксы окыды. Озат окушыларга берктетш стипендия алып журдЕ YiuiHiui курста Талгат- пен танысты. Содан 6epri OMipi осы Kyui туе сиякты керр недЕ Р ас па ед1 сонын бэр!, элде ©TipiK пе efli дейд1 кейде ©зже-©зЕ Айткулды н кармагына i.ninin. Ж асты к кой. А кы лга жещирмесе жастыктын Tepic алып кететпп рас скен-ау. 0TTi, кеттЕ Колдан Keaepi жок, ол дэурен кайтып ора.пмайды. Е н д т шеип'м 6ipey-aK — кету бул ©мфден. Оны ойлаганда Ж амалдын ж уреп турнлгедЕ Озше-©з1 кол ж ум сау окай ма. А ж ал ©3i келсе гой. Апткул колына акша туссе-ак ш едЕ Сен неге сунте- cin дейтш Ж ам ал емес. МейлЕ аяйтын TipiuEiiK калган жок. Маган десе эртенш кетеш»,— деп колын 6ip-aK с|л- теген. Ж ам алды н ycTi де тозды. Ек болмаса жылына 6ip ж ана кэйлек, 6ip ж ана туфли кимеген сон осы замапгы лиел ас imin, жер басып жургеши Mice тута ма. Ж урт к©зже Kepinyre уялады. Мэуня мен Ултуган ©зжщ KHiMiH ж 1бермегенде мулде ж аланаш калатын едЕ 138
Булар туратын уй ауылдыц шет жагында болатыи. Ваган орнатып, сым тар туга алые, бул ж акта электр жа- рыfы да жок. Мектепке танертец барады, тусте кайтады. Содан баска уакы тта уйшен шыкпайды. Кеш батса бесп'к шамды жагы п алады да, coFaH карал тун ортасы аутанша телмррш отырраны. К,ыс ортасынан 6epi денсаулыры те- мендеп KeTTi. Bip тык-тык ж етел панда болды, б 1р кет- пейдй Куннен-кунге жазрытургы кардан epin таусыльш барады. Там акк а заукы жок. Тамак. дейтш кай 6ip тамак бар. Уй де суык. Айткулда уйдщ ашык-Tecirin бутшдей- TiH, уйге отын жетюзейш деген ой жок. Iiuin келед1 де, сырт к11iмiн шешпестен ж ата кетедь Кыс ортасынан бы- лай Ж амалдын эл1 курып, Lnrepi баскан аяры кенш кете бердк Кайдагы 6ip суы к тер босатпайды. G cipece тунде ж атканда агыл-тепл. М арт туа ж етел ж и(лед!. А лгаш кы кезде ол кургыр бую л екпе-бауырды, колка мен кен(р- дект1 там акка алып кел(п, буындырып тастайтын eni, б1раздан 6epi оны койды, тек ауыз жаптырмайтын тык- тык. Д енес! кызатын сиякты, 6ipaK кызуын елш еуге бую л 6ip ауылда 6ip термометр ж ок. А на dip эз1рде ау- ылда катты сыркаттанып калган адам га ауданнан дэр1- гер келген. CoFaH барып, ж ай-кушн айтып ед1, ол эр жерш тындап, кызуын елшеп кердТ — Д эр 1герге KepiHin тур у керек,— дед1 ол. Б аска сш нэрсе анткан ж ок, кетш калды. К уз TycTi. О ку жылы басталды . Ж амал класка алгаш Kipin келгенде окушылары танымай калды; ен жок, туе жок, боп-боз, кур сулдер, еттен арьтан, кол сыртынык, mcKenin тамырлары кекпенбек бшеулешп тур. Ж ак суйе- ri сорайып tUbiFbin KeTinTi. Ент1гетш, дем(гетш Tapi3Ai. Сейлегенде даусы бурынгыдай емес, элаз. — Bi3fliH мута-шм тэтей ауру,— дел барды балалар уйлерше кешке кайтканда. — Мен ауданга, д эр 1герге барсам дейм1'н. Бойым кун- иеи-кунге ауырлап, кетертпей барады ,— дед! 6ip ca y кел- геншде Айткулга. — Барсан бар. С ут таситын келшке (лес1п кет. Айткулдан жаксылык болмайтынына кез! жеткен сон, мектеп менгеруипеше барып айтты жайын Ж амал. — Бар, KapaFbiM, бар. TinTi жудеп кегли. 0 з1м де айтайып дел ж ур ед1м. Баскарм ага барып к е л т сурап Ж амал ауданга келш едк д эр1герлер 6ipiHeH 6ipi коп айналдырды. Бугш де анализ, ертец де анализ. Сонымен 139
Gip ж ума e rri. Акырында райздравтыц арнаулы машина- сымен облыска ренгенге женелттк Кайтып келдк Пленка- сын жумырлап орап, езжен 6epin ж!бершть Тары карады дар’ герлер. Акырында «ковернозный туберкулез» деп кортынды шырарды. EKi OKiieci б 1рдей тесш п калыпты. — Ауруханага ж атасыз, Емдеу керек ci3j.i. Ж амал куанып кетть Емдесш. Жазып шыгарар. Тым курыганда аз болса да Айткулдык азабынан кутылар. — Ж арайды, колхозга барып кшм-кешег1мд1 реттеп орналастырайын. Мектеп менгеруипсше жайымды айта- йын. Колхоз бастыры иен екеуше камкорлык жасаганы ушш алгысымды айтайын. Кайтып колем. Ен кеп узаса уш куннен калмаймын,— деп келкт1 Ж амал. Ж амал аудандык аруханада кыс боны жатты. ДэрР герлердш ж асаган емшен ж азга салым Ж амал Tayip бола бастады. Тамакка карады. Енсесш кэтертпей, баса беретш ж ш иген тер басылды. Кызуы да темендедй EciK пен терезе б1рдей ашык калып еспе жел сокканда болма- са немесе жайсыз тамак iniin, жакпай калганда болмаса кетершмейдТ Кырык жетшнн жылдын жазы ортасында Ж амал ауруханадан шыккан. — Aybi.iFa барыныз. KyTiHiHi3. Ж аксы тамак iuiiHi3. Мундай сыркатка бэршен де кымыз пайдалы,— деп кай- TapFan дэр1герлер. Bip aK мунын 6api кайдан келсш Ж а- малга. Колхоз баскармасы да, мектеп менгеруннЫ де комектестьак. Сонда да yflfleri жардай Ж амалдыц кето- [>iл iп келген енсесш кайта басты. О ку жылы басталар слдында «Кызылтуга» Районодан Kici келшть Жамалды мектепке шакыртты. — (лздщ денсаулыгыцыз нашар. Ем делуш з керек. Емдете.хпз. AlyFa.'iiмдiKTi коя туруга тура келедк Орны- Hbi3Fa баска адам ж1берем1з. — Тусшемш,— д ед1 Ж амал — Туберкулездш ашык турше шалдыккаи адамнын балалар арасында болуына р ухсат ж о к eKeniii бьлемш. 03iM де ойлаушы ед1м калай болар екен деп. Арайга айтсам ба екен деп журущ! ед1м. Рахм ет, eiu6ip peHimiM жок. Ж ам алга пенсия тарайындалды. Ж умыстан б1ржола боеады... Талгат келш Д деген хабар ееНлгепде Ж амал жанын коярка жер таба алмаган. Bip Kepin елеем арманым боп- мас c.ii деп зар илеген. Кезшен ж ас кетпеген. 0 3 i тым болмаса 6ip рет келш кетпес пе екен деп умптенген. Тал гат келмедь «Отанга» бару ушш келш те табылады, жо-
лын ца б 1лед1, oFaH Айткулды н кемегшщ Keperi жок. BipaK бет алып уйден шыгайын десе жуз1 шыдамайды. Bipey кеудесшен Kepi итеретшдей, ш епне бередк Кейде Талгат TyciHe де енедь С о куш мирде денеЫ кызып басы ауырган, ж етел кы- сып кепке дешн уйыктай алмаган. Калж ы рап уйыктап кет1п ед1... У стш де ак ж1бек костюм, аягында жылты- рауы к б э т т к е , к е й л е п н т ж агасы ашык, шашын артына кайырып тастапты. Кул^мареп келе жатыр екен. Ж амал жуп’ре басып карсы ж урдк Та л га т iuerine бередк Ж алт бурылып ж упре женеледк Куып жетш катарласты Ж а мал. Баягысындай мойнынан куш актап, шашын сипайып дссе, Талгат колын ербендетш манына дарытпайды. «Шашына ак Kipin калган ба?»— дейд1 Ж амал.— Ж ау тылында, кыл устш де жургендей болдын Foft, сонын аза- бы шыгар. — Ж о-о-ок,— дейд1 Талгат.— К олга Tycin, атылып калам екен деп немесе дар га асылып калам екен деп корыкты дейсш бе. О ган басымды байлагамын гой. Ceni к а п ы ойладым, катты сагындым, содан агарды шашым. Ж амал жакындап келш, бетш бетше типзейш деп едк «тартшы колынды. М уздай foA» деп кабапян туйш. Ж амалдын колын кагып калды. «Талгат-ау, неге ейтесщ» деп кайта умтыла бергенде, Tepic айналып журш кеттк Ар жагында 6ip топ адам тур екен дейдк 1шжде атасы да бар, Уркия мен М акпал да бар, солардын арасына барып ж ок болды. «Талгат!» деп айгай салды Ж амал. Кептщ imiHeH М акпал шыга келш, «кет аулак, не бетш- мен шакырасын Тетел есп» деп шанк ете тусть Ж амал оган болтан жок. Тапл да «Талгат» деп калды. С о кезде ез даусынан ез1 оянып Kerri. Д е н е а катты кызып жатса керек, бетш басып калып едй бушл денесшдеп салкын жер мурнынын ушы екен, алаканынын кызуы соны Kyfiflipin ж 1бере жаздады. Ал жыла. К ун кетершгенше жылады. 0 K c irin баса алсайшы. Кейде даусы да шыгь:п кетед1. Баска 6ipey ecTin коймасын дегендей, уш ел! мак- та сырыган, онын устш е эбден Kip басып, ауырлап кеткен KepneciH кымтай береди Сэске кетерше ыстыгы басылды, 6ipaK кара cyFa Tycin терлеп калыпты. Сы рт KHiMiH де шешпей жата кеткен екен, енебойы сыплп алгандам. Yft Heci эйел eciK ашты. — Тур, шырагым, шай кайнап тур. Ж умы ска баратын уакытым боп калды. Ж амал басын квтердк суйретш п турегелди Эбден
сорылып калыпты. Кур сулдерк Айткул кун шыга атып ерттеп MiHin, тайыншаларын epri.ain кеткен. Б 1раздан 6epi белек ж ататын болып ж ур ол. Туберкулез! ж у гады дей- iiii шыгар, айтеубр кэп жакындамайды, Элде калай ка- лайсыц, Tsyipciit бе деп сураган да емес. Ол кептен со- лай. Оран Ж ам ал куанбаса ренж1мсйдк Ж оламаса екен маныма, керш бесе екен KG3iMe деп т1лейдк Ж ам ал дастарканнын шетшен келш шайга отырды. «Уйыктаман ш ыккан-ау Teri, .aeneci кызган рой, eiii куи- aericineH де сынык, кезшщ алды култгпдей калыпты. манданы жалтырап тур». Эйел iminen, кезшщ астымен анда-санда карап кояды. Бул ез1 талай сыркатты басы- нан еткерген адам едк Туберкулез боп ауырган адамды да кергем. А уру мендегенде ею урттыц астында, бетпн ушында кызрылт тенбкчдер пайда болушы едк Эдешлеп кез токтатып карап отыр. Ж амалдын сыркаты купнен-кунго канта мецдёдь — MeHi 6ipey ауданга, ауруханага жетюзш тастамас па екен, апай. Ж олда согып мектеп мецгерунпсше айга кетсек!з кайтедк— деген Ж амал. — Ж арайды, карагым, айтайын. Ж амалдын aypyxanaFa тускешне 6ip айдан аскан. Со- дан 6epi Эужан мен Уркиядан баска Tipi жан халып ча- лай деп itipin шыккан емес. Э уел1 келген — Эужан. Жа- малды корген соц-ак eMipi кезже ж ас алып кермеген ж 1г1т агыл-тег1л жылады. Кепке шейш e3in e3i токтата алсайшы. Ж амалдын жылаура да хал1 жок. Тек атам калай, эжем калай, декей апам калай деп сурай бередк Талгатты аузына алган жок. Ж амалдын жайын Эужаннан ccTireH сон шыдап отыра алмады, М эуия атын ерттеп MiHin ауданра тартты. — Алдымнан келденец е т т кермеген келппм едь KeaiHiii Tipicinne 6ip Kepin калайын. Д эл со кун! атасы келер деп Ж амал ойлаган жок-ты. Он бес KicuiiK палатанын ен apFbi тукшршдег1 креуетте Tepic карап жатыр едь EciK ашылып, «ассалаумагалайко- о-ом» деп 6ipey itipin келе жатты. Таныс дауыс. Ж амал Kepneciniii ш стж ашып i(63inin астымен карап едк атасы екен. YcTine ак ха л а т жамылыпты. Ж анында epTin келе жаткан сестра бар. Басын кетерудж де, ж ата берудж де ретж таба алмай кысылып калды Ж амал. Турайын десе ж ал ац бас ,iiu кейлекшец жаткан, уяды. Ж алганда и$-
нын y 3in отыратын, e 3iHin TyFan экесшдей адам Kipin кел- генде ж ата беру тары ыигайсыз. Моуия келш ш щ онысын сезген жок, жанына келш отырды. — Халын калай, карагым? ■ Ж ам а л 6epi карады. — Ш -ш-шук!р.— Д аусы д 1ршдеп, кез1'не ж ас келдь Мэуия да жылап Ж1берд|. — Ж уд еп калган е к е н с т fofi, карагым-ай. — Эжем калай? Декей апам калай? Тулю кездщ деш са у ма? — Bapi аман, 6api ж аксы. Э ж ен д е тын. Сэлем айтты. — Улкен агадан, Макпалды н куйеушен хабар бар ма? (Талгатты н атын этап сурамады Ж амал.) — Максутжаннан каралы кагаз келгенде езщ барсык рой. Д оскей со жылы куз келген хаттан сон уни-куйд1, хабарсы з. Т алгатж ан келген, ecTireH шытарсын. — Еспгем,— даусы эзер шыкты Жамалдын. — Кыстыгуш М акпал келш eKeyiHin некесш киып коскамыз,— деп салганы Foft, аузында сез турмайтын aHFaa Мэукен. Ж ам ал муны да ecTireH. BipaK ол туралы баска еш нэрсе деген ж ок, э-э-э д ед1 де коя салды. Ш ал к©з1к тен- Kepin карап калып ед1, Ж амалдын кезшен ж ас моншак- тап тур екен. Айтарын айтса да, катты екшдк «Эй, ангал басым-ай, несш айттым екен байгус балага суйшип сура- гандай».' Ол туралы Ж ам ал бурын ecTireH ж ок екен деп отыр. ^— Осылай ж ата бересщ бе, келш ж^бертейш, уйге кайт. Эж ен бар, балалар бар, кутер Tayip болганша. — Ж ок, ата. Ж 1бермей-ак койыныз. Tayip болтан сон ез1м барамын. — Олай болса, езще не керек, айт, карагым, кудайга HJYKip 6api бар Fofl. — Ештененщ Keperi жок. Там акк а заукым сокпайды. Эж еме сэлем айтыныз. KeuiipciH. Келгегншзге рахмет.— Д аусы калтырап, Tepic карап Kerri Ж амал. Осыдан 6ipa3 кун еткен сон Уркия келш кайткан. Са ры май, т с к е н ет, ак бауы рсак экеп берген. О л келгенде aHeyriciHeH де нашарлап калган Ж амал. Туберкулез адамта жылдын ею мезгш катер. Bipi — жазгытурым, кек uibiFa; eKiHUiici — куз, шептщ буыны ката. Со жылдын октябр1 туа отыз ж аска жетпеген Ж амал кезш жумды.
Ж амалдын кайтыс болтан хабарын ecTin ЛЕдертщен тун катып Мэуия келдь ¥ркия, Эужаи yuieyi Жамалдын жаназасына барамыз деп аттанып жатты. Ултуган coin алдына шыгып тур. Ei<i i0 3 i булаудай, карагым-ай, кет- кешн бе деп зар ешрейдБ — ©зщ де барсайшы. Dip кездеп жан кияр жолдасын eni гой. Асыл Ж ам ал ед! гой. согыстаи кермесек юмнен KepeMia,— д ед 1М акпал Талгатка. Талгат эуелде осы рас айтып тур ма, элде меш сы- найын деп тур ма деп кудж тенш калды. Ж ок, олай емес, ек! кезшен ж ас парлап, е гш п тур екен М акпал. Экпеге киса да е.юмге кимайды. ©кпелескен де жер1 ж ок ед1 еке- yiHin. Кимады Макпал аж алга Ж амалды. «Кеш, Ж а мал»,— дед1 дауыстап. А т ерттеп MiHin, ана уш еуinin со- нынан Талгат та KeTTi. ЕКБЕК ДАНКЫ Б ул теш ректеп колхоздарда зз1рше орден алган адам 6ipey Fana Ол — баяп.1 Сункаркия саласында кой бага- тын Шэмшиянын келшк Рахымбектен каралы кагаз кел- ген сон да ею жылдай о т ы р т н ол. 0 з ойындагы адам кездесе коятын заман жок. Эрюмдер сез салган екен, мойын бурмапты. К ебш е айтатыны: «Картайгдн енемд1 жалгыз жылатып тастап кете алмаймын». Муны ecTiren- де Шомшия 6aiiFyc Р ахы м беп т 1р1л 1п келгендей риза бо- латын келппне. Б|'рак ж ас адам канша отыра 6epciH, «TeiuiiK» колхозынын 6ip койшысына шыккан. Ол 63i елулз алкымдап калган адам болса керек, эйел1 о л т , уш- терт баласымен калыпты. Шэмшиянын со к елМ куйеу1мен exeyi «Тендпспн» 6ip отар койына не екен. Еркек ертеден д1мкес кершедк ал- гашкы эйелшен калган балалардын ересектеун кемекил- лж ке шыгыпты. Отар эйелдщ атында. Солар осы eKi-уш жылгы кыс канша катты болса да, койын дш аман шыга- рыпты. Dip токты шыгын болмапты. Ж аз ортасында кой-, ды санап ж1берсе, со жылы ж уз саулы кка ж уз кырык козыдан келшть Сол уш iн эпел былтыр орден алган. Биылгы еткен кы с TinTi катты болды, колхоз-колхоз дарда мал шыгыны коп. Орденге ш г е кою ею талай деп жур журт. Енраздан 6epi ауданды к мекемелер, acipece райком,
райисполком, ауданды к са н а к баскармасы , жер Go.iiMi карбалас, куш-туш жумыс. Мал кыстату кортындысына карай колхозшыларды, колхоз басшыларын, маманда- рын орденга, м едальга усыну туралы. кагаз келген. Аудандык мекемелердщ кызметкерлер1 мурындары- нан шаншылып, орденга, медальга усынылатын кол хозшыларды ipiKTen жаты р. Буларды н жумысын баска- ратын, бакылайтын Берд!бектщ e3i. Осы ауданга кызмстке келгел1 он ж ылдан асты, колхоздардын басшы- лары, актнвтер! былай турсын, KeMnip-шалына дешн, ба- ла-ш агасы на дейш бес саусагындай б1лед1 ол. Юм кыз узатты , KiM келш т у а р д н юммен к!м куд а болды, муиыц 6api Б ерд1бектш есебшде. — Б 1зд щ Бекен кай колхозда кай келш шектщ еш ка- бат екешн, кай келшшектщ жерш жургенш б ш п отыра- ды,— деп калжындайды онаш ада, коп жыл 6ipre кызмет icTecin, eTTepi уйренш кеткеи Шэйкен сиякты кърбылары. Оган Берд1бек ренж!мейд!, аш уланбайды. Калжыкра ж ауап таба алмайтын ол емес. — Осы кунде ен алдымен эйелге ж аса камкорлыкты. О ларга ен Keperi сол,— деп сезш астарлайды да, куледй Б ерд1бектщ 6ip ерекшел!г1 — аудан кызметкерлер1 алдында беделдк сонымен 6ipre катал . Айтканын орын- даттырады, бултартпайды. Оны oTipiK айтып алдау, тап- сырганын сезбен аландатып умыттыру — айта кермешз. Ондайга жол бермейдк К,ия баскан жерщнен устап алады. «Отан» колхозы биылгы кыстан да жаксы шыккан. Койдан аздаган шырын болды, ал жылкы мен сиыр дш аман. Булардан орден мен медальга ж иы рмага тарта адам усынылды. Солардын iiuiaae Ы скак та, Муратбек те бар. Ж ылкы жайына келгенде Берд)'бек катты KipicTi. Bip фактЫ , 6ip цифрды тексермей, тергемей жгёёрш ж аткан жок. Егер дэл осы айтканнык 6api рас болса, «Оган» жылкышыларынын 6ipeyiH С о ц и ал и с те Енбек Epi атагын алура усы н баска болмайды. Бул сырды ол сы ртка шырарран ж ок. кейш бюро мушелер1мен акыл- даспак. IpiKTey аякталды. Барлык корытынды аупартком б то росы мен ауаткомнын б|ршкен м эж ш сш де каралды. Ен акырында Б ерд1бек С о ц и ал и сте Енбек Epi ата- Fbina адам усыну туралы 03iniH ойын ор тага салды. — Ж огары атакка усынуга турарлы к eiei керсет- Kiui б а р ., 145
— b ipeyi — «Октябрь» колхозынын Карашаттагы кой отары, ешб Oipeyi «Отан» колхозынын жылкы фермасы. «Октябрьдщ» койы туралы талас niuip болтан жок, 6api 6ip ауыздан aFa шопан 9 6 im Сатылгановты усынуды костады. «Отанга» келгенде 6ipeyi iarepi mepiri, Oipeyi KefliH тарткандар болды. — Сезге каламыз,— деп Kayiii айтты баягы жер бел!мшщ бастыры Алпысбай. Ол 031 эуелден коленкесВ нен коркатын адам-ды. «Сапты аякка ас куйып, сабына карауыл койып» уйренген. — Ж ылкы шаруашылырынын жайына карап Мэуия- ны ycbiiiyFa болар едк 6ipaK кел1ш колхоз бастыгы, соныц бедел1 деуге муммн журт. Шэйкен жолдас сол елджк IcTciin отырган осы Kici деу1 де MyMKiH. Ж ур т не демейдк ел аузына какпак коя аламыз ба. Сезге каламыз. Баягы- да туншырып калган домалак арыз кайтадан кетеред1 басын. Алпысбай сейлеп бола бергенде Берд!бек орнынан турегелдк — Ж арайды. CeHin сезщнщ жаны бар дешк. Ауыл арасында куню л есек тумайтын болсын. А л сен мынаны айтшы: «Отан» колхозынын жылкы фермасынан 6ipeyfli С оц и ал и ста Енбек Epi атагын алуга усынуга тура ма, жок па?! Еналдымен, ферманын 6ip гана керсетшшш карайы к. Ж уз биеден бнылгыдай кайарлы катты кыстын езш де ж уз кулын алып отыр. Осынын езш асса дуние ж уз Ы к , калса казакстанды к рекорд деу1м!зге бола ма?! Курметт1 атакты алу ушж кандай шарттар керек екенж 03in 6uiecin. Н ускау да, шарттар да ез колында отыр. Алпысбайда карсы антарлык дэлел жок, тек кауж. — Эбден болады. Мынадай керсетюнп бар колхоздан 6ip адамды усы н басак TinTi обал, колхозшыпын en6erin багаламаган боламыз. — Д ур ы с айтасын. Сонда KiM бар? Айтшы, кане, жасы жетш, жылкыдан калган А гыбай шалды усынамыз ба? — Онын рет! келжюремес. Ол KiciHin «Отанга» ci- nipreii en6eri зор екеш рас. BipaK кейж п терт-бес жылда Мэупя мен Кусбекке еркара боп жургеш болмаса... 1Ш- дертж е барганда талай кергем!з. — EHfii KiM сонда? Алпысбай ундеген ж ок.1 О тыргандардын 6ipeyi куик eTTi. — Кусбек болмаса. — Ол ani жас. Тш еп en6eri багаланады.
— О л 03iMi3re б е л г ш Ры сбектщ баласы емес пе,— деген тэр1зд1 сездер шыкты эрк1мн!н. аузынан. — Баягыны умыту керек, жолдастар, вгп-кетп, жаг- дай езгердй Рысбек те, К усбек те езгердй— Берд1бек мэжйпсте отыргандарга кеп ой салды. Шэйкен ундеген жок. Алпысбайдын жанагы 6ip сезь iiin тврю ш унамады oFan. «Шэйкен ж олдас со ж акты ю дейдй Сонда «Отаннын» жылкысын \"мен 6aFbin 6epin ж урмш бе, сиырын мен сауып 6epin ж урмш бе. С ез екен- ау». BipaK артын 6эрып отыр. OFaH Берд!бек эбден тусше- ;ti. Ал бюро муш елерш ш Ke6i Мэуияны усынуды куат- тады. М эук ек биыл ж аз ортасынан былай кобалж ы п жур. Ж ас та келш калды. Ж етш с цп'ркж ж елкеге 6ip Minin алса бас кетертпес. EtuUri калган Н р ш ш к п б 1рде neiUTin тубшде, б1рде тердщ алдында тыныш жатып втюзейш дсген oftFa келген. OFaH коса осы eKi-уш жылгы кыс шымбайына батып кетсе керек. Bipey кыскы боранды, уск1рген аязды айта бастаса, койшы соны, атамаш ы де- гендей зыр-зыр eTin, колын сштейдй Б 1раздан 6epi: «Ма- FaH епдi р уксат бер1ндер, картайдым деп колхоз активте- pine айтсам ба екен, элде куз жылкыны ж онга шыгарарда 6ip-eKi кун айдасып барып, ал мен кегпм , еши жылкы бага алмаймын деп, атымнын басын бурып алып тартып отырсам ба екен»,— деген ойлар келш, кайсысына ток- тарым бшмей, мазасы кетш ж ур едй Bip куш танертенп шай устш де Уркиямен акыл- дасты. — Карарым келш, мен осы жылкыдан шыксам калан болар екен. У зен пге аяк салуды к 03i ауыр боп барады. Келе рой, Mine Foft деп аркасын тосатын курен ат жок. Баска малFa такымым уйренбес деп ойлаймын. Жылкы да к е б е т п кеттй Каруы тимегенмен, шаруаны н жайын бш етш Агыбай шал едй KenTi керген, K03i малмен шик- кан адам рой. О нын акылынын 03i коп пайда едй О л ка- лып конды... Уркия ундеген жок. Атасы сезш 6iTipren сон да ею кесе ыстык шай тауы сты . Не дер in бишей отыр ол. Ж а- райды дей са л у онай ма. Сонда мунын орнын юм басады? Ойсырап калатын болды гой. Оны толты ру онаи болмас. Картайса д а 6ip e3i он адам га туратын шал едй Уркияга Бозшакел мен К,ызыладыр арасындагы кен жазыктыц
uie6i шуйгш 6ip w epi опырылып Tycin, yHipeftin калган- дан KepiHin отыр. Оны та гы 6ip ойландырган жай — шал- ды ауданнын С оц и ал и ста Енбек Epi атагына усынганы. Оны e3i би м ей дк ©3i былай турсын, бул колхозда бул туралы Эуж ан екеушен баска бкпетш Tipi пенде жок. Kyui бурын дабы ра Ftm кайтелпз дегеи олар, ауданнан кайтып кеде ж атканда,— Болса ж аксы, болмаса журтты дурлис- Tipin Keperi не. Уркияда баска да ой бар. Егер ш алга жогары атак болмай-ак, орден ne.nin кал- са ше? Содан кейш не айтар екен. Эй, жылкыдан босат лен алмас. Ары Ж1бёрмейд1 огаи. Уймет мунын en6erin багалаганда, бул yKi.MCTTin сол курметш далага тастай ма? Тастамайды . Босат деп айта да алмайды. Айта к ал ган кунде, Бердекеншц e3i-an конд1ред1 муны элi 6ipep жылга. Oi'iTeyip, осы KiciHin тЫ н б 1летш, бабын табатыи сол Берд1бек. Атасынын co3ine Уркия лэм-мим деп аузын ашкап жок, ыстык шайды сораптап тартты-тартты да, ак са- мауыр енкейгенде KececiH тенкерш, дастарканын жина- ды. C efirri де, со 6; ет1мен ундеместен шыгып кеттк Мйуип- га мешц се>з{мд1 кулактары на да кыстырмайтын боп барады деген ой келген жок. Келппшц сырын бмлед1 шал. ©те акылды адам. Ундемеушде 6ip мэн бар. Ш ал оты- рып калды. Сотые басталар алдында Доскейге: «жылкыны кой- сам кайтедк кажыдым» дегеш eciHe т уе п . 93ipuie бага турсанызшы, кешн корерм!з деп едКау, карагым-ай. Сондагы даусы кулагымда эл i тургандай деп позже ip- юлгеи жасты байкамай калды. Орнынан турып далага шык1ы. байлаулы турган атын м|яш жур!п кеттк Ш ептж биылгы шыгымы перемет. Шоп шыкпагап жер калган жок. TinTi тастыц басына дешн каулап кет- Ti-ay ж арыктык, коз куантады. Ж ал пак корыктагы мая- дан аяк алып ж ур гю з . Мал баздарына тасып жетюзш тауы са алмай жатыр. Шоп болганда кандай! Кок балау- са куГпнде шауып, шырыны кетпен уйш алган, м алм кандай жугымды. _ . , Мэуиянык 6ip айналып, eni айналып келе 6epeTini жылкынынкамы? — Осынша шеп турганда жылкыны колга неге уста- майды осы колхоз? Кейде осыны ойлаганда ез1мен osi куб!рлеп, сенлеп кетедк 148
Ертеде мал ecipreH каза к осынша малды долга устап керген емес. Сонда малды кысы-жазы колда устаудын пайдалы екенш бйш ед! дейсщ бе? Бнпдп BipaK сонша малра шеп жинап алатын куш кайда? К ел 1к те табылар. Аяк-колы бутш еркек-эйел тугел ш алил устап шеп те ша- бар. BipaK кол шалплмен не ешйретш efli олар. Мынадай зырылдап турран машина кайда ол заманда. Жалган- нын рахаты осылар екен гой. Ана 6ip кен алымды машина дегендерщ жан коятын емес. Осы жаткан жалпак корык- ты сондай уш машина уш -ак кунде жайпап салды. Б1здщ ж ас кез1м1зде осы корыкты 6ip болыс ел тугел жабылып, 6ip айда шауып 6iTipe алмайтын едЕ К олга осындай куш -куат берд1 ую мет. М алды колга устамайтын Heci бар. Ж ылкышы атаулыны кыстын тутеген боранында, ус« кфген аязында кар жастантып, муз тесентш бурсендете- т 1н не бар. Мал кораны эр жерден кеп кып сал, uienTi мая-мая Fbin уй басына. А ш ык кундерде д ал ага коя бер, тебш десш , аунасын, рахаттансын. Кун бузылатын сыпаны б ш н се айдап кел де, камап таста. Сосын бер uierrri бур- кыратып. М ал да аман, жан д а тыныш. Сонша кораны мм салады д е й с т бе? Ол сезщнщ жа- ны бар. Бэрш 6ip-an ж ы лда салып ал деп келе ж аткам ж ок BipTe-6ipTe куш 1не лайыктап, терт-бес жы лда осы жылкы снятый ipreHi 6ip кетерш алдын foA, ол ipre кула- майды да, ешкайда кетпейд! де, тура бередк Тек жыл сайын тес1лген, жары лган жерлер1н бут1ндеп турсац болтаны. Сонш ама малды колдан су ар у киын болар дейс1н гой? Ол c©3iHHiH д е жаны бар. BipaK онын д а ж ен1 табы- лады. Мал коралардын манынан шынырау кудыктарды каз кеп кып. Суды машинамен тарттыр. TinTi сол кудык тарды мал коранык 1шк1 ipreciHeH каздыр. Оларды icTefl алмадын екен, онда жылкыны азайт. Малды кыстыгун1 ж утта кырып алып, ж ары кты ктык оба- лына калма, мал сонында журген бакташыларды азапка салма. Колхозшылардын саумалдыгы мен ая^ артар ке- л 1кт1 алып калып, e3reciHin кез1н жогалт. Кымызсыз от'ы- ра алмайтындардын 83i де ж ылдан-жылга азайып бара- ды. Ж астар жары кымызга карамайды. Кейб1реулер1 кымыздып iiuyiH де б{лмейд1. Аяктан бас алмай, ауызды толтыра-толтыра, енешт1 кере-кере сынгытып жутпайды, ыстык шай ш кен сиякты сораптап, урттап 1шед1. Кымыз берсен ащы деп тыжырынатындары бар. А рактан ащы
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
