Ақышев З. Бұршақ соққан жер

салды. Т ш м ен орныктырып болганша жиналран журт- тыц iuii жарылып кеткендей боп тур. BipaK Бэкеннен аса алмайды, dipeyi б1рдеме деуге ынрайлана бастаса oFan Бокен ала кез1мен карайды. Кып-кызыл боп жыртиып турган кездщ киыры жырылып келш, жак, суйектщ жа- пырылран орнындагы ойпатка косылады. Осы .eKi ара ты- рысып тартып турады да, кезд1жумдырмайды. Бакен осы кезбен алара Караганда бала Tyria кунде керш журген улкендер де cecKenin кейш шепнсдк — Не дейс1н?— дед1 Ултуган б 1раздан сон. Бэкенге карап аузын ашып калыиты, квзш де алган жок,— айт- — Айта-а-а-йын, баланнан T iairipav келдк — Кайсысынан дей.\\пн?— Ултуган Бэкенге кадала TycTi. — Та-а-алгатта-а-ан. Ул гусан aai ан-тан. — Не дейдк кудай-ау! Р ас па мына Бэкенш к айтып турраны,— деп журтка карады ж алтактап. Eci жана Ri­ pe бастады. — Рас. Рас. Талгаттан хабар келд|, мше,— деп салт атпен ауданнан шыкканнан осында жеткенше шауып кел- ген ж 1г1т ке п ш ш к п KHin-жарып Ултуганнын алдына жа- кындады.— Енд! терт-бес кунде Keain калады деп отыр аудандагылар. Шушний MeHiKi. — Жарайды, карагым. Кеп ж аса. MeHi сен куантсан ceHi кудай куантсын. Шуйшнл ceHiKi,— деп ж 1г1тт1 ку- шактап бедней суйдк — Мен ше-е-е?— дед! Бэкен манырай кул1мс1'реп. — Саган да жетедк Бэкенжан, карагым. Бэкеннщ аш iiueKTefl шубатылран сезше журттын iiue- ri у з ш п кеткендей кершгенмен осынын 6api лезде-ак 6in<eH. Bip бушрден ж уг1ре басып Макпал келе жатты. Же- тегшде Телеуж ан бар. О л томпак-томпан етедк Курбы- курдас, ниеттес eKi-уш зйел Макпалга умтылды. — Шуйшнл, Л^акпал, шуйшнл, кайнын келе жа- тыр! Макпалдын ж ур еп дурсшдеп, коз! жыпылыктап кал- ды. ©небойы 6ip муздап, 6ip куш п-жангандай боп тур. — Р ас па, рас айтасындар ма? — Рас, рас, ауданнан ана ж 1п т т ш гр а м экелдк Эже- ме бердк \\ Макпал жанына келш, етепне жабысып Турган 1е-

jreyjKariFa енкейш куш актап кысты да, беп'нен суйш-суй- in алды, — Аратайын келед! дейдк кулыным Телеуж ан, ecri- Д1Н бе, тусш д щ бе, агатайын келед) дейдь— Ж уз1 жай- нап басын квтердк..— Р ахм ет куанткандары на. Эжеме барайыншы, керейшип, не Fun тур екен.— М акпал eciK алдына толып кеткен KenTiH арасынан сырылысып ете алмай-ак, енеЫне ж ете алмай-ак келедк Bipece аягы ая- рына жукпай ж уп р е ж енелген сияктанады, 6ipece алды- нан 6ipey келденендеп тура калып, iarepi ж1бермей- тшдей боп кершед!. Талгатты н хабарына Ултуран мен Мэуиядан кем куанган ж ок М акпал. Онысыньш жеш де бар. EKeyi ж асынан тэту, т э гп , сы йласкан женге мен кайын болатын. Онын устш е exeyi курбы — Талгаттан 6ip-aK ж ас Kiuii. М акпал алгаш келшшек боп тускен кез- де exeyi онаша уйде к;ш м п дей алысып ойнайтын... — Мэукен кайда, Мэукен! — Ол Kici малда. _— Осы алдымыздагы сэрсенбЦ е жылкыны жонга ай- даймыз деп ж ур foi\"i, сонын шаруасымен кеткен шыгар — Шабындар. Умтылындар. Шуйшшшш кекесш Мэукеннен аласын. Ауыздарын содан жариды. Почта экелген ж т т танауын жана басып келе жат- кан атына кайта MiHin солай тартты. К ептш ж уан орта- сынан ересектеу 6ip бала атып шыкты да, есйдшн алдын- да, кулыны арбада банлаулы, эз1 ж усап туриан биесже жайдак мшш сатырлатып шаба жвнелдк Макпал мен Рахим ада уйкы да жок, тамактарынан ас та етпейдк Уш уйд1 агартты, едендерш сабындап жу- ды, тесек-орын, тесешштерд1 дал ага ишиарып жайып тастады, жел кактырып кешке карай сшкш енпздй Квп- тен 6epi ораулы ж ататын к1лем, тускш здер курылды, эб- д^реден осы тэу|р деген кшмдер алынып туска ш и д к Тек Ж амалдан калган кшмдер сол жаткан орнында жа­ та бердк — Эй, карактарым, Талгат келе жатыр деп Жамалгг хабар ж 1берсендер кайтедк Таидырдын ж азуы uibiFap. Оган Kim карсы тура алады , келсш, Kopciii 6ipiH-6ipi,— деген ¥лтуран 6ip куш. Макпал табанына шок басып алгандай ша-а-ар ете TyCTi. — А ул ак ж урсш . в ш сш карасы. Не бет1мен керж ед1 Тетелсске. Ол не дегеш ш з,— деп енесш ала кез1мсн атып тастай жаздады. М акпал Талгатты Ж амалдан эуелден- 51

як кызганатын. Ж алгыз одан емес, Талгатка 6ip жас айел куле_караса-ак сонын езш жактырмайтын. Кайдан бьлейш, мауыктарын бассын, онан арпя- сын 0здер1 каре жатар дегешм Foft тек. Ултуган да Ж амалды эл! кунге дешн кимайды. Егер Тал Far кайтып алса, Ж амалдын кайтып келетйп де сез- ci-з гой. Ултуган оны бшедк Bipaic Талгат не дер екен? Э к е а мен женгелерй агайын-туыстар не айтар екен? Осыны М акпал да ойлайды. Мунын ойынан да «кел- ген сон кайтер екен» дегсн кудж кетпейдь Б 1раздан 6epi мунын ж урепн дс «Талгат келедЬ дегенге куаныш та бар, жэне оны катты сагынгандык сиякты 6ip сез1м пайда болды. Баскадан кызганатыны бурынгыдан да басым. Макпалды н бул ойынан Ултуганнын хабары жок. Ж азгы турым Талгаттан алгашкы хат келген Kyui кеш- ке карай М эуия Эужанды шакырып алып хат жазгызган. Сонда Ултуган Ж амалдын жайын хабарламай-ак кой деп, Мэуия хабарлаймын деп eKi ж ак болган. — Аман-есен келген куш 6ip-aK бшсш, оган дейш кайтеандер ж уд етт,— деген Ултуган. — Ол туп л экесййн елгенш де еепртедк Tycmefli 6i3- Ain Талгат. Ж а с эйелдщ кепке шыдай алмантынын бш- мейд1 дейсгн бе. Ж эне мунын кайгысы ана ею агасынын ел!мжен артык болар дейсж бе. Оларды да жаздырып отырмыи. Несгн жасырамын. Ж аз, Эуж ан карагым,— деп, Мэуия KCMnipiHin сезж кулагына алган жок-ты. Бул KiciHiii Mine3i эуелден солай гой, осы ойым дурыс-ау деп 6ip туйсе, онан e.iin кетсе таймайды. Ж ам ал туралы Талгатка ею келМ мен кызынын да жазып ж!бергешн Мэуия бжген жок-ты. 0 з атына хат келгенде Талгат конвергп ашпай турып, сыртындагы адресж караган. YflineH екенж Kepin журе- ri жарылгандай куанды. Ашканша асыкты. Ею белек ка- газ шыкт1>1. Bipi улкен, 6ipi Kiuii. Улкенждеп Эужаннын колы. Карап ж !берж эуел! Эужаннын жазганын оки женелдк Д эптердщ eKi парагынын терт бетш тугел толтырыпты. Хаттын эр сезж е бегелж, Kefi6ipiH кайта окып кепке дейш аягына жете алсайшы. Окыган сайын енебойы 6ip суып, 6ip ысып, буыны калты- рап, кез1нен ж ас мелтждеп Kerri. Онысын журт KepMeciH дегендей терезеге карап отырды. «Мынадай сурапылда М аксут мен Д осксйдж тагдыры тан каларлы к емес. Солай болуы эбден мумюн. Халык- тын бэрж щ басына Tycin жаткан ауыртпалыкд Талайын

ез квз!мсн кердк BipaK... кимайды. Bip эке, 6ip шешеден туган адамдар. Eneyi де Талгаггы жанындай жаксы ке- pyrni едь М унын окып кетуш е Д оспей себеп болып едк «Bi3 оки алмай калдык. Заман ауыр болды. ©Kmiiui жок. Енд1 сен окы» деп зорлагандай болып едк Э уел1 Мэукеи- шн аудандап>1 BipTanay Эширей дейтш тамыр орысынын ушне туртызып, орта мектеп б т р т т к Онан кешн Алматы- ра Ж1бердк Окып ж урген кезш де тамактан, кшмнен, ка- ражаттан таршылык керген емес. Imineii шыккан Мэуия мен ¥лтуган былай турсы н, Доскей мен М аксутты н Тал- раттан аяп калганы болтан жок. Онысына карай Талгат та жаксы окыды. Агаларынын кеш'лдерш калдырып, ка- бактарын шыттырган жок. Окуы бггер кезде «осындай 6ip кызбен кеш л косып журмш , ойым бар. Калай карайды екен» деп. М акпал аркылы aneci мен шеш есЫ к, агала- рынын, ж екгелерш щ алдарынан вткендей боп хат жазды. Ол да акылдылыгы. «Карсы болмаса» депт1 аягында. «Уйленер ед1м» дегеш гой «Эзше унаса 6i3 риза. BipaK сондагы Жандоспен. Рахнмамен акылдассын. Ретш е ка­ рай 6ip-eneyMi3 барып та калармыз», деп жауап жаздыр- ды Доскей. Кыскасы, Мэуиянын уш улы 6ipiiieii 6ipiHin жандары Fana белек, 6ipi yuiiii 6ipi басын курбанды кка шалуга бар ж И т т ер болатын. Осындай адам дар 6ipiH 6ipi ел 1мге кия ма. Кимайды. «Сорыстын басталган жылынын кысын- да М аксуттан каралы кагаз келген» деген сезд1 окыган- да, Талгатты п кезшен ж ас ыршып Kerri. Солкылдап жы- лап ж 1бердк Кепке дейш enciriH баса алмады. «Досксй- ден со жылдын кузжен 6epi хабар жок» депт1 aneci. BipaK «окка у ш ы т ы , ел in калыпты» деген емес, ауыр, тек caFbiM Tapi3fli yMiT. Мумкш 6ip жерде Tipi журген uibiFap. Bip кезде 6ip жсрден шыга келер, табылар. М эу­ ия хатынын аягында Ж ам ал жайын жазыпты. Квп жаз- дырыпты ол туралы. 0 3 i кеткен сон Kiuii келшнщ мек- тепке директор болганын, жап-жаксы кызмет аткарга- нын, кепке дейш ата-ененщ, абысын-ажыннын кенш н калдырмаганын тугел жазыпты. «Ж ас кой сенен хабар болмаган сон кудер узд 1-ау деймш. BipaK баска б 1реумен кетсс 6ip сэр! едк М эстекбайдын Айткулымен кеткенше кынжыламыз. ©Mip бойы агасымен eneyi Д оскейдщ со- нына Tycin, eTipiK пен eceKTi аямай ж ауып келген адам­ дар едь Eneyi де ш м ер ез, арамза гой. Оный 6apiH кой- шы. Д е т де са у емес. Teni болса екен, онда да eniniuii жок». Колхозга ¥ркия бастык болтан сон Айткул дома- 53

лак арыя айдап, эбден берекесж алганын, агасымен еке- yi колхоздын CKi ту 6iieciH урлатып алып сойып жегенш... бэр ж жаздырыпты. Талгат кеп ойлантан. CeHepiH де, сенбесш де 6iл метен. «Рас па, жаным-ау. Ж амалдын шынымен сейткеш ме? Сенбеуге болмайды, жазып отыртан баска 6ipey емес, »Kcci. Кол Э уж ан д ш . Ол эуелден ниеттес, туыс адам. Моуия айналасына жамандык ойлап керген жан емес». EKiHUii катазта карады. Макпалдын колы. Максуттан айрылтанын айтып, тетелес кайнысына мунын, зарын шагыпты. «Атаннын арты туяксыз емес. 0 3 i оскерге кет- кенде iiuTe калган нэресте жарык дуниеге келдк Атын Телеужан койды атасы. Kaaip ж уп р ш жур. 0 зшен ау- майды» деп™ Макпал хатыныц аятында. Бул да 6ip де- меу. Бтрак Талгатты н ойынан Ж ам ал шыккан емес. TinTi ушне келш жеткенше. ез неумен кергенше сенбейтж тэ- pi3fli Талгат. «Ж амалдын шынымен сейткеш ме?» дей оеретш. Талгат ертен ауданга келед1 деген куш' кешке «Отан» колхозынан кос ат жеккен трашпанка кеттк Онын бо- жысын устаган Мекеш. Bipey «барган дурыс» деп, 6ipey «уйде куткен жен» деп, 6ipey 3pi гартып, 6ipey 6epi тартып, Мэуиянын, Yp- кия мен Макпалдын eciH шыгарды. Олардын 6ipfle-6ipe- yiHin C03in Макпал мен Рахима тындаган жок. Телеужан мен Казтайды бул.д|'рш1ндей Fbin киншрд!, ездер1 де ки- iiifli. Сейтт! де ymeyi уш атка Minin, Макпал Телеужаи- ды алдына алып ауданга 1артып отырды. — Телеужан Тетелестж iHici десендер де, баласы де- сендер де сыйып жатыр. Онын алдынан бул шыкпаганда юм шыгады. Басы.м каралы, журег1м жаралы екем|‘н деп уйде отыра алам ба. Ж алгыз маган келгсн апат емес,— деген Макпал. Ж астайынан колында ecin, баласындай мэпелеген Талгат келе жатыр дегенде Уркия да шыдап отыра алма- ды. TyHi бойы уйыктамай шыкты. Танертен ерте турып, колхозга бастык болгалы такымы уйренген кер тебел 6neni алдырып ерттетш MiHfli де, ауданга карай олдын- Fbi кеткендерд1н сонынан ол да желе женелдк «Уйде кутем» деп Мэуия ешкайда шыккан жок. Бу- пн жылкыга да бармай калган. «Bapi Kerri, Улгуган байгусты калай жалгыз тастап кетем» деген. де ой келген оган. «Ауданнан шыкты, келе жатыр» деп Казтай жет-

1 пек. Сол ушш М эукен былтыр ж аз тойда озып байте ал- ган бурыл атты Казтайка мш пзш ж1берген. Ол келгамен- ак байлаулы туркан exi койдьщ 6ipeyiH ж аркыратып, |'шек-карнын аршытып, казанка салдыра бермек. Оны баскаратын да адам керек. Талгат ауданка кешке келш жеткен. Райпотребсоюз- дык 6ip жарым тонналык еск1 газиг! товар алука облыс- ка баркан екен, сонымен келштй Онан баска кел!к жок. Ол TycKipi ж олда бес кирап, он токтап, ауданка кас карая эзер жетш тк Ж уктш усгш де отыркан уш-торт адам ceKipin-ceKipin тускенде, «Отан» колхозынан кел- гендер де к у т т туркан. Ж апырласып, куш актасы п жа- тыр. Онаша жер болса cKi жекгеск де, жалкыз тэтес1 де дауы с кып Kepicin, iuiTeri шерлерш таркатар ед1. Аудан орталыкы. ж урт акылып жатыр, танитындар да, таны- мантындар д а бар. Сондыктан 6api де сабыр кылды, ун шыкармады. тек е г ш в , елж!реп карсы алды. Ж о л кажытты ма, ой кажытты ма, Талкат уй!не жу- декшреп келдк Д е н е а толынкыракан, шыныккан сияк- ты, 6ipai< e k i сынык, там а кка да заукы жок. Талкат келгенде Мэуия айналасы тойка уш кой, 6ip тай сойкан. Олшрдын eTi сол тойдын екк к у т и л е желш!п 6iTTi. Ж ур т а.якы басылкан сон «Талкат жесш» деп такы 6ipep мал сойыдран. Олардын ет1 де таусылука айналды. Сокым м е э гш де жакын. Кузден 6ep i колда, жемге бай- лап туркан Kapi сур 6neni сойып едк уш ел: шыкты жа- нуардан. Бугш сонын жылы-жумсакына коса, кэрк ж ш к - Tin 6ip басы мен узын омырткадан eiu тал салкан екен Уркия казанка. Ет желш дк сорпа 'цмлдк Д астар кан жи- ылкан. Мэуия терлеп-Tenmin суйек муж ш отыр. — Карагым Талкатж ан, тамакты апырып-жапырып неге ж ем ей сш . Ж ас адам емессщ бе. Ж ур егш е батпай ма? B ip жерш ауыра ма?— М эукене «осы балам келш- шепн уайымдайтын шыкар» деген де ой келедк — Ж ок, ака, еш ж ерш ауырмайды. Е т пен кымызды терт жылдай умытый кетп к кой, асказаным кендше ал- май жаткан шыкар.— Талкат сезш ш аякын калжынка Ti- реп койкан. — Тамэкты кеп ж еу керек. Эйтпесе шикоткеге шал- дыгасын.— Ж асы нда кымызды тегенелеп iiuin, erri та- бактап жеп уйренген Мэукен ег пен кымыздыи кызыкын айтканда ауэынан суы акып. кепке д е т и езш ез1 токта- та алмайтыи.— Ана 6ip жылдары шикотке деген кебешп KCTTi. Ол нелеп деп бы ссш дер? Тамакты аз iuiKen.iiKTCH. L

Е т пен кымызга к у т н е ei<i рет тойшы, шикотке тупл ма- ныцнан сайтан ж урмесше аргы колынды 6cpi экел. Bip кайнауы т ш д е , кан дэм1 татып турган ж ас erri шайиап- шаинап, е н е н т кере-кере ж уткан бар Fofi, бутики ауру- дыц eMi. Онын артынан 6ip аяк майлы сорпа m in алшы, муртыцды балта кеспейдк Мен кврген шикоткелер аузы- па дэрщ ен басканы алмайды. Тамак iumefi, мал болып катарга косылганын тары кергем жок. Ауы л уйдщ арасында «Талгат Ж амалды ойлай ма екен, оны 1здеп барар ма екен» деген сыбыр мен сыбыс кеп. BipaK Талгат бул жешнде сыр б м д 1рген жок, аузы- иа да алмайды. Ж амал деген адамды eMipi есНмеген, кврмеген тэр|'здь Бурын эркайсысынан хат алган сон, acipece Макпалдыц кешнп 6ip хатынан эбден канган сон Талгат Ж амалды енд! кайтып кермеуге, 1здемеуге, Tiirn ойына алмауга 6eKin келген. Терт жыл хабарсыз кеткен сон кудер узген шыгар, ж ас адам гой, шыдамаган шыгар... Экейдщ C63i дурыс, барсын, бакытты болеын. 1здеп барсам, жолыксам ез1 унатып конган уясын буз- гандай болармын деген де койгаи. Bip кун1онашада ¥ркия Макпалга: — Сен Kimi улдан сыр тартсан кайтед!, не дер екен, тетелес ж енгеасщ , екеущ жасыннан бала сиякты алы- сып-жулысып ойнайтын т эту болатынсындар, сенщ сезш- д1 ауыр алмайды. Баскамыз б1рдеме десек ж урепндеп жаранын 6cTin тырнагандай болармыз,— деген. Макпал ыршып-ыршып тускен: — Нем бар еш уге айналган ертке май тамызып, жат- кан жыланнын куйрыгын басып. ©шсж карасы. ¥мыт- сын Тетелес Ж амалды ,— дедк ¥ркия ундеген жок. «Осынын ойында Kimi улга кас- тык бар ма, достык бар ма?» деген eKiyurrbi оймен тын- гаи, онан opi терендеген жок-ты. Осы колхозда 6ipcy «Ж амал» дсп атын атаса, Макпалдын жауы сол. «Сол 6ip тураксыз катынды дэрштеп» деп булан-талан бола- тын. А л егер Талгат !здеп барса Ж амал кайтер eai? Kepi- не алар ма efli? Ж ур, мен KeuiipfliM, саган KiHaM жок, жассын гой десе не дер efli? Бул жайды Ж ам ал да ойламай конган жок-ты. Гал- гаттан хабар кслшН дегетш еспгеннен кейш^к Жамал- дын кабагы катып, уБлей беретш болган. Айткулга 61л-

д|рмейж дегенмен бш н б е й коя ма, ж урепн е ас батпай бурынгысынан да ж удеп кетп . Keft6ip тундерде K03i ш н - бей ш ьтады. — Сен немене. О яу ж атырсын ба?— дейд1 А йткул он- дайда. Ж амал не уйыктаган адамдай дыбыс бермейдн тана- уын пысылдатып, басыи ж асты кка тыга бередй Немесе «уйкым келмей, елепзшюре'п жатканым» дей салады. Ж амалдын бул жайын Айткул да еезедь Арамдьжы- на найза бойламайтын к у емес пе ол. Егер Талгат кайтып келген сон Ж ам ал оган кайта тимек болса, бул не ierey- ге THic? Б ул гуралы да ойлаган ол. Ж амалдын жолында не 63i елмек, не Талгат пен Ж амалдын 6ipiHin кезш жоймак. Анада 6ip М эстекбай маркумнын б е й т н е бар- ганда т 1зерлеп отыра калып езш е езш щ берген cepTi осы. Сорлы боп ж аралган улыннын осы сертш е куэ бол, экемнщ аруагы, деп бетш сипаган. Катыннан прщей айрылып журтка маскара бола алмайды, жер басып жу- ре алмайды Айткул. BipaK Талгаттан eni6ip хабар жок. Амандасам, айры­ лып кеткенмен 6ip кал ада 6ipre окыган курбы efli деп сылтауратып баруга, керуге Ж амалдын ж уз1 шыдамай- ды. «Отанга» барып кайтсак кайтед! 6ip куш деуге та- лай октанды А йткулга, 6ipaK бата алмады. Bip KyHi жалплз 03iM кетш калсам деп те ойланды. Ж ылап-сык- тап барсам, Keuiip деп аягына жыгылсам. Keuiipce жак- сы. Кайтесщ, бара бер, жылы орнынды суытпа десе не дейд!? Эжем мен атам не дер ед1? Олар куш актай алар едй ¥ркия да api ж ур демес едк Э а'р есе кез керген Р а ­ хима апай жабыса кетер едк М акпал кайтер едй Ж амал осыдан сескенедь Эуелден-ак свйлесе ш п-ш алы п, бетщ бар, жузш бар демей айтып салатын адам жэне буган дегенде тип кандай ащы. Бетшен алып ж урт алдында маскараласа не ктем ек? Ж эне онын кандай ойы барын KiM бшедИ?. Талгат келген куннш ертенжде, танертенп шай устж - де, Ултуган: — М е н т Твлеужанымнын агатайы келдь Агатай деп айт, кулыным. Е, тэубе кудай, буган да ш уш рш ш к,— деген. EHeciHiH сезш Макпал жактырмай калды, кабагын шытты. Муны Рахимадан баскасы байкаган жок. Р ахи ­ ма iuiiiieH Макпалдын 6ip тамшы суык су тамса шыты- най калатын шыны сиякты мшез1 де дей салган. 67

Yfiinc баргасын М акпалга: «Агатам демей, «папа» деп амт деп неге уйретпеГш екен бутан» деген он келдь — Папа деш1, Телеужан. — К алай ?— М амасынын ойына д а, сезше де бала ту- сшгеи жок. — П апа. Па-а-а-па. Папа де! — Папа... Папа... — Е, солай де. © зэкен ж ок, келмеске кегп. Кезге туртк1 болып, егей бала атанып жургешщи кергенше, елгешм артык менщ. Осы атам босагасында, Максуттаи калган туя к боп ж уре берсен KiM шертер дейсщ с е т и мандайыцнан,— деп, куш рент, булыгып барып токтады Макпал. Телеудщ келешегш ойлап отыр ол, жастайынан yrtpenin кал ган М эуия айналасын кимай да отыр, жэне._ пенде емес пе... Тер т ж ылга тая у уакытта еш юмд! папа деп кермеген баланын т ш папа деуге дагдылана алмай жур, жаныла береди Ол элдекалай папа деп калса, баскалар жалт ка- райды. — Не дейдг мына Тел еуж ан ? Кайдан тапты мундай сезд1? Кейб1реулер «баска балалардан еспгенг гой» дейдк Ултуган ш ш е н : «О, сэбш м менщ, айтканын кабыл бол- сын, кулыным аузына кудай салган шыгар»,— дейдй Осыны ол онаш ада шалына айтып едг, ол муртынан кулдй — Д ур ы с айтады бала. Ретг келедк 0 з ойым да сол. Телеуж аннан айрылып, бул уйде Tipi отыра алмас Мэуия. — Талгатж ан не онлайтынын кайдан б!лдш? — Не ойлаушы еди Эке-шешеден асып, агайын-туыс- тан асып, киюы келш турган шаруаны булд!рер дей- ciH бе. — Ж амалы н тауы п алып, кайта косылмас па екен? — Эй, ейте коймас. Ж ам ал карагым ж аксы-ак e;ji Foft. Кимаймын. BipaK муныц д а намысы бар адам Foft, акырын KyTin, шыдай турса кайтетш ед1 дейтш шьтар. Согысты н салган ланы екен деп кенпре кояр деп айта ал м ай м ы н . — Ж амалдай емес, окымаган деп журмесе. Мэуия Ултуганга алара карады. — Сен ш канша окуын бар eni? Окыман-ак он бала­ нын анасы болтан ж оксык ба. ОкытаН катыннан тугая

баланы ла Kepin журм!з. Кайсысы артык>солардын сон тапкан Доскейден, М аксуттан, Рахимадан, Талгаттан. — Баданы эйел адам таба беред1 де. Кудайдын буй- рыгы смес пе ол. М акпалды ез1мдей окь тан емес демесе дегешм гой. — М акпал окыган катыннын талайынын тонын ай- налдырып кнпзедк Сейлемесш. Bip айдай д ел алсын. Ж амал туралы не ойлайды екен. сынайын байкаймын. Сосын баска 6ipey басын айиалдырып коймай турганда ез1м-ак айтам. Ж 1бере алмаймын баскага Твлеужанды. Ш ыгара алмаймын оны енд1 колымнан. Ана у ш е у ш т к айfыс ы да ж етедь Айрыла алмаймын Tipiflett,— деп е»п- ршде кезше ж ас алмаган М эукен даусы калтырап барин токтаган. Ж ур т швпке шыгайын деп жаткан кез-дй Bip аягын- да колдан жасалгаи протез, 6ip колында таягы Эужан вте берД1 eciK алдынан. Мэуия дал ага шыгып, бел-колы:1 жуып жана турегеле 6epin едй — Bepi буры ла кетим, Эуж ан карагым. Эуж ан келш арбага куйрыгын койып отырды да, кал- тасынан кисетш алып шылым орай бастады. — Айта берпйз, Майага, кулагым пзде. — Айтсам тында.— Бурынгыдай емес, Мэуиянын кг.- багы салынкы, ж узш де 6ip киналгандык белп бар. С в и ­ лей бастаганда-ак даусы енеш ше кептетш п тургандай, уз ш п шыгады. Ерш кемсендегендей болды ма деп кал- ды Эужан. — C ofuc кой 6iTTi... — Из, 6iTTi гой, MaflaFa. — Б!ткенмен б 1рсыпыраны титыктатып кетл -ау, кара­ си вшшр... Кебенек кигендер келдк Ke6iH кигендер — жок. — Из, солай.— «Осы шал не айтайын деп тур!» Э у ­ жан Мэуияра тес1ле карады. — Сен, Эуж ан карагым. М аксутыммен 6ip жыл ту- ган тел едщ. Екеуш 6ip экс, 6ip шешешн баласындай ед1ндер... Енд1 ол жок...— Мэуиянын даусы калтырап. свйлей алмай тур. Эуж аннын ж уй е а босап кетл . — Мына Макпал келш ж еп р калды. Басы ж ас.— Элг1дей емес Мэуия буынын беюткен адам тэр1здй— Атам, енем. курбы -курдас улкенщ бар, кшпн бар, еш- кайсына вкпем жок. кудай мен Гитлерге вкпелемессм шмге вкпелешн, басыма р уксат бер1ндер деп 6ip Kyui алдымызга келсе не айтамыз, соны акылдасайын деп

ся|м сешмен. Сен канша дегенмен еркек юнджсщ. Ан улкен келш мен кызга айтып, солармен акылдасудын ре т;:| т а бй йлмадым. Олар да кай 6 ip кенелш жур дейсщ олар Да Макпалдын сынары... Эуж ан не дерш бшмей кысылып калды. «Сонда бу шалдын ойындарысы не екен!?» — Мен бу^ан не айта алам, MaflaFa,— дед! аздан сон. — Олай болса, мен саран ойымдарымды айтайын Ж астары н курбы, замандарын 6 ip. «Уй iuiiHen уй -лк орден айрылранмен, елден айрылма» дейтш ата-баба мыздын айтканы бар. Талгатка косыл десендер калай болар екен? Эуж ан бурынрысынан да кысыла тустк 9 pi шошып та KeTTi, ейткеш ол бул кезде колхоз партия уйымынын секретарш болатып. А л шалдын созшде журттын заре кутын кашырып тастаган эменгерлжтщ Hci шырып тур FaH Tapi3fii KepiHfli OFan. — Япыр-ай, муныныз калай болар екен, MaftaFa. «Ж1 лжтен де ш к (здейтш ж урт, мынау эменгерлж» деп, бэ р«м1зд! агаш аттын басына мш пзш журмесе... — Т уу, e3in бала екен ан гой, Эуж ан карагым, эл1 Егер М акпал уылжыган ж ас, Талгат алпыстан аскан шал болып, 6ipaK Макпалды н бурынгы байынан калган жер кайыскан малый, т 1релген дуние-мулюн баскага ж 1бер меймш деп зорлап алса, ол эменгерлж болар едн Ондай эменгерлж™ мен де жек керем. 0 зщ айтшы, мен М ак палдын М ак суттан калган малы мен дуниесше кызыры отырмын ба? Ж ок. Ал М акпал мен Талгат тек емес пе Мен caFan айтайын б 1лмесец: Талгат Макпалдан 6 ip-a ж ас улкен. М е н т кимайтыным ана Телеужан... Твлеу ж ан...— шалдын даусы тагы да шыкпай калды.— Сол ко лымнан ш ы ры п кете мс деп зэрем жок. Ондай кун тума сын де, туа калса 6 i3re М аксут 6ip емес, ею влгенме б 1рдей. Онда мен де елем, ана Ултуран шсшен де Tip калар деп айта алмаймын. EKeyi 6 ipiH-6 ipi катты к ад 1р леп сыйламды жэне екеуш де каймагы бузылмаран де алмайсын. Д эуренш квксер кез екеушде де жок. Мына алапат заман KiMHin тагдырын бнлемей жатыр. Жама б 1з уш ш енд! ел 1мен тен. Ал мен Kici танысам, Макпал дан втер келшшек туп'л кыз ж ок бул ешрде. Ш ал ce3iHiH кисыны бар сиякты кершд1 Эужанра. Не деп ж ауап 6epepiH б т м е й бвгелш калды. Д уры с кой. — Буран Талгат не дер екен, оны бш дШ з бе?— дед!

аздан кейш.— Ж аы алды н квз1 Tipi foh эль Алые та емес. — Талгат Ж амалды аузына алмайды, ойламайды-ау деймш. Олай болса, Талгатпен ©3iM сейлесейш. Эй, м е н т ce3i№ai дал ага тастай коймас. Ж эне осы eneyi жастары- нан 6ipiHiH жолына 6ipi жанын y 3in туратын тату-тэгп едь Кет api дей коймас. — Ж арайды,— дед! Эуж ан.— Ойланайык, бшешк. — О йланганда, б т ге н д е менщ осы ойымды ана ¥р- кияга, PaxHMaFa 6uuiip. YiueyiH акылдасып барып, бас- тарынды косып отырып айтындар. Мэуияиын. бул ойынын ушыгын Э уж ан , ¥ркия, Рахи ­ ма ym eyi М акпалга туспалдап жетшзген екен, ол ашып ештеме айтпапты. — Телеуж ан екеум1з д т басымызга кудай не жазып койганын кайдан б т е й ш ,— д е г т тек. Бурынгыдай enipen жылап коя берген жок, 6 ip кызарып, 6 ip куарып, ойлан- Fan адамдай (йркыдыру отырыпты. Онысын булар: «Б у­ тан Талгат не деГш екен!?» дегсш деп укты. Шал осы ойын Талгатка айткан, орагытып, мэймен- келемей-ак турасынан кетть — Шырагым, Ж амал келшнен ойын бар ма, элде кудерщд! (Иржола у з д т бе?— дед! ашыктан-ашык. — Туу! C i3 де ж октан езгеш сурайды екен аз,— деп сырт айналды Талгат. — Ж октан езген не, ей, балам . Сопястан, кудайга шуюр, аман келдш. Басын жас, катын ойламайтын кар- тайып TypFaH жоксын... Талгат к у л т ж 1бердь -1- Эне, айттым foi\"i , к у л д т . Мен адам баласына жа- мандык ойлап керген жан eMecniH, шырагым. Сонда ез балаларымнын тш еуш ттем ей , жамандык ойласам ару- ак тапсын. Енд1 калгандарыннын, мына Толеужаннын куйИ н керсетпей алса, кудайга ризамыз. Мен турасын айтайын, Талгатж ан, саган. Осы М акпал келшмен косыл. Бул баска жакка кетсе Телеужан да кетедь онда бул жалганнаи мен де кетсм, шешен де кетед1, айтпады деме. Талгат экесше ажырая 6ip карады , ундеген жок. Ж у- pin KCTTi. К у л т бара жаткан сиякты керпии Мэуияга. Мэуия мен Эуж ан, Мэуия мен Талгат арасындагы онпмелер колхоз eriH, шеп жинап ж аткан кезде болган. Осыдан KefliH де терт-бес ай erri. Кырык алтыншы жыл да аякталып келедь Телеу- жаннын туган Kyui жакындап калды. М акпал жататын белмеде сонык тойын ж асап, оган декей апасын (Уркня), 61

улкеи тэтесш (Р ахи м а), папасын (Талгат), Kiuii тэтес1 (А йж ан). ж ездесш (Аманж ол), жиен агасын (Казтай шакырмак. Ойы — там ак iniin, ойнап-кулш отырып 6 i сездш шетш шыгармак. ©йткеш ж аздыгунп Эужаи, ¥р кия, Рахим а yuieyi 6 ip ойды айтты да, содан кей!н еш кайсысы лэм-мнм дсп сыр биш рген жок. Qcipece Талгат тын ойы 6earici3. Неден бастауды Макпал кеп ойлаган «К,у жетт'м* деп Телеуге тшссем бе екен. Элде елппн бет api. т'-piHin 6 eTi 6epi дей келш, басым ж ас, картайыг отыргам жок. Атам да, енем де, енемдей болтан абысы иым да, к.аиным да рснжл.мес. М аксуттан кара к а г а а келгел1 бес жыл болды. Телеуж ан беске келдк Буган ендц тумаганмен тугандай болган оке табылар деп ойын-шьм иы аралас айтып-айтып ж^берсем, сейтш ездерше ой сал-| сам деп 6 ip туйген. Не дер екен? Содан KeftiH 6opi бас ко- сып, акылдасып, « б еттнен жарылгасын, 613 риза, кудай' риза. Багыкды б а й л ат и д ай болганымыздын реы келмес»! десе оны кэрермш. «Ж ок, ешкайда кетпейсш, Телеужан- ды K63iMi3 Tipi турганда ешкайда ж 1бере алмаймыз» десе оны кэрермш... М акпал квптен 6epi астын буы бш н беген отауына бауы рсак nieipai, шай койды, ет асты. — Ертен мына Телеуж ан беске толады. вл ген оке кайтып келе ме. жеымшретпеймш. Ырымын жасаймын, келщдер,— деп 6 ip кун бурын e 3i ойлаган адамдарга коса Эужанга да айткан. Б уп н М р д е, мал жайлап болган сон, 6opi осында жииалмак. Тетелес пен Эуж анга деп 6 ip жарты ак, езь мiзге деп ею шыны кызыл вино тауып алган М акпал. Дол Gyrin осы уйде М аксут кайтып келш, сонын тойы боп жатканнан кем емес. Онын, кулю, калжын. Ет желшш, ластаркан жиналды. М акпал шай э з1рлеп жур. Ет устшде iuiKOH 6ip-ei;i рюмканын куш! ме, элде осылар кешлдерш кетере туссга aeai ме, Талгат Айж анга карады. — Айка, 6ip эн салып ж 1берип. Аманж ол гармонь тартып, Айжан Абайдын «Кез1м- нщ карасынан» бастады. Шай жасалды. Стол уст!не ак бауы рсак, ею жерден койылган ек! тарелке сары май, бауырсакпен аралас кант, кампит, каймак куйгаи, дэл согыстан бурынгыдай куда каска шай келгенде. Айжан ею-уш эн айтып ток- таган Тэты десе ай-туйге карамайтын Телеу^кан даладан Wyripin Kipai де, khimiii де шешпестен, столдын шетше 62

отыра калып кэмпигп жинай бастады. М акпал оган ала кез1мен карады. — Тимеил, тимеип, алсын, бала емес пе,— дед! Ур- кия.— Ала рой, мэ,— деп столдын арпл ш етш деп кзмпит- терд! Телеужаннын алдына карай ысырды. Бала тугжын- дап кэмпитке калталарын тырыздап жатыр, сыймаганыи койнына тыкты. Осынын ез1 отыргандарга, acipece, Ур- кияра кызык керш едк Uleri катканша кулд! ол. Макпал баланын колын кагып калды. — Ындызы жары маган, оке кершей ескеп жет!м, кер- генсмз! Тук калдырмадыц foA дастарканда. Отыргандаряын б э р М н 1шкеи-жегендер1 мурындары- нан шыккандай болды. Колдарындагы кеселерш столга коя-коя сэлып, 6 opi де Макпалра жалт карады. Уркмя- нын кезшен ж ас б ш н е калган екен. — Ойпыр-ай, не д е д т , М акпал? Сонша не жэзыры бар efli Телеуж аннын Бала емес пе. Макпал кепке дейш ундеген жок. Б 1рдене деГпп деп едк алкымына тыгылып тургаи жудырыктай туГпннен дыбысы шыкпады. Б1раздан Kefiin: — Кайдан бмемш, aKeci отырганлай тайтандайтынды шыfарып ж ур,— деп куб1рлеп калды. Басталган шатакты шепне жетмзейш деген ой келген болу керек М акпал- Fa.— KiMre дэр1 муиыи epKeairi. Барсын. Теркнпме апа- рып гастаса кынк етер1м жок, эй, Толеу, аларынды ал- дык, шык ендк Бала орнынан козгалган жок, Уркияны жамбастай, ныгарлана TycTi. М акпал орнынан турды да, Телеуд1 жа- гасынан алып есжтен шыгарып ж !берд1. Бала еш норсе сезген жок, калтасы мен койны кэмпитке толгаига куа- нып шыгып кетт1. Уйдеплер не iuiin, не жегендерш бктген жок. Уркия- нын ойы кеш лд1 басталган кеш аякталганш а, кайын ке- Mipflin кызуымен уйге кужкплеп Kipreii ак самауыр тау- сылганша, Айжан мен Рахиманьгн эшн, Аманжолдын гар- монын, Эужаннык домбырасын тындай отырып, кою шайды тартпак ед1. BipaK Макпалдын жанагы астары калын, З1л1 ауыр сезшен кейш аузыныи дэм 1 кет|‘п, ене- ипнен там ак етпей койды. E ki кесс imTi де meriiiin барып, аркасып iprere суйеп отырып калды. Талгат та он колы- мен кесенщ бетш 6 ip басып койды. Онысы болдым деген!. Рахима мен Айжан да сей гп . Баскалар томсырайып ты ­ на калган сон куйеу басымен шайды еорагу'ай беруге Аманжол да уялды, ол да токтады.

— Неге ш п е д а д ер ?— дед1 Макпал. ¥ркия да, баскалары да ундеген жок. Тек Талгат кап; «болдык» деп дыбыс бьвдрдн Адамнын кез1 мен кабагына карап шЫ де не боп жат канын булжытпай ангаратын Макпал «аткан огым ни canaFa тн д Ь дедГ шпнен. Бую л Мэуия айналасын биле; отырран улкен к е л ш , уш улдан калган кенжеа, ушеушп ортасында буландап ескен жалгыз кызы, тула боны'тун- fu iu Hewepeci — бэр! тусш дк Ауыздан шыккаи сез жу- рекке жетпей, кулактын iiuiwie калса онын 93i 6ip eKiHiiu. BipaK Макпал кысылып та калды. Каттылау Kerri ме, калай. Эдеш шакырып алып, 6iTin калган жаранын аузын тырнагандай болды-ау. Ж арайды, болары болды. Ж ан а гы сэзш де з1л ж ок екешн б1лд|рпа келгенЫп, Kipin-шыгып маза бермеген сон жыным устап KeTTi де- reHcin, элдекайдагы б1рдемелерд! айтып, жаркылдап, жадырап куле сойлей отырып, бэрше «сый аяк» деп кайтадан 6ip-6ip кесе шай куйды, зорлап 1шк1згендей болды. — М аган куймай-ак кой,— деп ед1 ¥ркия. — Ибай, ci3 1шпегенде мм imefli мынадай шайды?— деп кейдепсшдей еркелеп к у л т алды. Кеселер 6ocaFan сон «келер аяк» деп TaFbi куйды. Ол таусылган сон «ке- тер аяк» деп те куйды. Шай шплдн 6ipaK у н а з шьлдь — Еркежан, елен айтсайшы, Аманжол каргам, гар­ монь тартшы, Еркежан екеум1з эн салайык,— дед1 Мак- — Heiii тартайын, тэте? Аманжолдын сезше жауап берген жок. Аккумды ез1 бастады да, сен де косыл дегендей Айжанга карады М акпал. Жиын кайтадан жадырагандай болды. Макпал- дык жанагы Толеуж анга айткан боп 6ip боратып еткеш, езШ н Mine3ine бггкен куйыны шыгар деп ¥ркия да басын котердк Мунын MiHeeiHiH куйыны турса уй жыгады дей- тш ол. Онысы абысын адам болып жек кергеш емес, ойы- на келгенш iume букпей, айтып салатынына суйсшгешпк- тен едк М акпал кейде куле сейлеп, кейде бура сейлеп отырып, т ук болмагандай, 6aFaHaFbi эзьп мен калжынды кайтадан калпына келДрдн Осы отыргандар шетшен энин, домбырашы. Айта бер- ceni3 «Отаннын» жастары да, кэр1лер1 де сауыкшыл ке- летш. Ал Мэуия балаларынын шлнде колына домбыра алмайтын, а у деп эн салмайтын ешкайсыс'ц! жок-ты. Дос- 64

кемлйк ©3i ж ас кез1нде осы onipfli аузына караткан aumi болатын. Ж ары лрапбердж т «Ардагын», «Шамасын», «Топай neriH» Доскейден баска нэшше Ke.iTipin айтатын ешк!м болмапты. О ган ¥ркия косылды. Ол да oiiuii. Бул екеу1нен туган Айжан кур ал акан кала ала ма. Ол coFbic жылдарында А лматы да окып ж урген кезшде, опера эн- 1ш лер1 болмаса басканы алдына салып керген ж ок десе- дк Госпитальда ж аткан ж аралы солдаттарга коятын концерт Айжаи болмаса отпей калады екен. М аксут та он ш ыккан жерде аузын бурандай карап калтаи емес. Ал Рахима айтулы эннл. Оныц эшн тындаран жора-жолдас- тары сенш орнын опера театры екен дейтш. Калжыкы емес, шыны олардыц. BipaK ол кезде Бозтайы окуга бар- глн жок-ты, Казтайы аягын ж ана рана апыл-тапыл басып журген. Балага карайтын уйде ешюм жок. Балабакшара бала орналастыру согыстан бурын да киын ед1, согыс кезж де мулде кмыпдап кеттй Осы баланы кутемш, ocipe- MiH деп уйден шыга алмай калган Рахима. Талгат та кара ж аяу емес. Макпал анау. Кыскасы, Мэуия айналасына он аруагы конган. Bip топ адам бас ксскан жерде Мэуия кш д ти ен 6ipey болса, кызык-ду- манга жетедй кешке дешн эн салура 03i де жалыкпайды, тыцдаура басканы да ж алыктырмайды. Э л п эз1рде туй- 1ле калган кабактар жадырап, тунжырай калган коздер котерйчт кайтадан калпына келдк Кыз куншде даусы кум1стей сылдырайтын Рахиманыц энш Уркия сарынып журген-дй Ана жылы кошш келген- нен кейпн эн салдырайыншы деп 6ip октанган. BipaK мы- налай заманда эн шыркайтын не 6e m i бар, женеше, лесе екеуш ш де кап баскан ж уректер! жарылып кетер деп койган Соныц сэт1 6yriii тусзт. — Сен 6ip эн салшы, Ботагез,— дед! Уркия Р ахи ­ ма га. Рахима 6ip курсшш томен карады . Аздан кейш басын котерш Аманжолга «гармонынды тартшы» дегенден рай б!лд1рдй — Кандай эн тартайын, тэте? — Т^тарша. Аманжол Ралиябануды куйкылжытып, тамылжытып коя бердй Рахиманын репсртуарында Ko6inece татар зн- дер1 болатын. Онан кала берд1 Разнз, Балуан Ш олак, Естай, Б1ржан, Ж аяу М уса... Рахим а мен Айжан оздер1 айтып болтан сон Уркияг. жармасты. 3— 1217

v )iu i эуелде 6 i3r e уйреткен о з т с т . Бю дщ келшнщ даусы алты кырдын асты па кетед1 деп коймайтып атаы. Енд1 езш айт. Уркня д а 6 ip курсш дй Артыиан мырс етш кулдк — «Таздан тар ак калгалы каш ап» дегеи екен 6ipey. Сол айткандап б 1зден эн калгалы кашам. Умытым та кеткен шыгармын. Bipan бэрщ анталай калыпсын, айт- сам айтайын,— деп, У к ш ЫОырайдыц «Макпалын» акы- ратып коя бердй Yfiipi кысырактыи макпал кара. Шашынды кунд1'з жуып. туиде тара. Алыстан ат торлеп'п келген-мде Ей, Макпал, бурандамай бермен кара. Эшпн алтын шыркап-шыркап, же™ кат кокке жетюзш салгандай боп токтаганда, отыргандар шу е т т колдарын сокты. А йж ан пелin апасынын мойнынан куш актап, бетй нен суйдй Рахим а кезш щ астымен М акпалга карап едй ол ж уз! ж айнап, K03i кул1мдеп, Уркиянык эш дэл 6ip езш е арналгандай толкып отыр екен. Расы нда Уркияда ол ой ж ок та емес-тй М акпалды н отауы ндагы ойын, кулк1 копке дешн ба- сы лган ж ок, келгендер тун ортасы нда тарады. Егер А манж ол танертен сабакты кайтелпз деп Айжаннык ку- ларына сыбыр етпесе, тан атканша отыра берср ме ед1 олар, элде кайтер едй Ж урттын 6api турегсп кише бас- тады . Та л га т ш егедеп Мул! тур ган шинелше умтыла бер- генде М акпал оган куле карады. — К елгел! атам мен эж емш н жанынан 6ip шыккан емессш. Мына Толеужанынды кушактап, аганнын ути л е 6ip тунемейсщ бе? Муны Tepic деген ешкайсысы жок. Уркня Талгатты н уйде жатып калганын тйпеп отыр. М эуия айналасы- нын улкен-ш нпсш щ бэр ш щ ойындагысы осы. А на ксздер- де М а к сут 6ip ж ерде конып калса, Талгат келш М акпал­ дын жанына жататын. Мунын с е ке гп п жок-ты. Талгат д ал ага шыгып, уйге кайта к1ргенде М акпал не ierepiH 61'лмеген адам дай белм енщ дэл ортасы нда калшнып тур екен. Толеу уйыктап калыпты. — T o cerinai ж ерге салайын ба, элде аганны н орнына, креустке жатасын ба. — Мейлт. \\ М акпал креует ы стык жэне Толеуж ан Tyi\\i бойы теп- Сб

юлеп шыгады, уйыктатпайды деп кептен 6epi жерге жа- татып. TeceKTi ж ерге кен Fbin салды. — Ж ата бер. М ак сут пей М аклал 6ipiMCH-6ipi кездесш, унатыскан сон М эуия жанына уш адам epTin, ecxi дэстур бойынша Кайы ргелдш щ уйш де куд а тусуге келген. С о жылы Тал- гат'.'аудандагы орта мектепл 6iTipin, Доскей оны Алма- тыга onyFa ж1берыек боп ж урген-дк А л М аксут тепсе Tewip узетш ж ас ж ш т . Облы ста еш айлык курс 6iTipin, осы елге алгаш келген грактористердщ 6ipi. Оиын ерш- бейт! ш, енбек с у п п ш т т кандай. 03ine жуктелген жумыс- ты тындырмайынша уйкы да ж ок онда, кулш де жок, ас iuineyre бар. Bip жылы кектемп eric Keai едк «1 Май» колхозынын тракторы токтап калыпты. Тракторшысы олай айналды- рып, булай айналдырып, кзшрш таба алмай-ак койыпты. Eric жоспарынын м езгш н д е орындалуына кауш TOHinTi. Сосып колхоз бастыгы Бейсенбек Доскейге келш жалы- ныпты. — IniKiii 6ip кунге ж!бер, тракторымды Kepin 6epciH. Ж алганда жаксылыгынды умытпайын, жаным мурным- нын ушына келin тур. «Отаннын» x<epi жыртылып болтан, тек 6ipa3 жерге тукым ceyin, тырмалайтыны калган. Бейсенбектей досы киылып кеп сурап турган сон сезш д ал ага тастай алма- ды Доскей. — Кираган тракторды тузетем деп уакыт боска отер. Кешн ездер1 жондеп алар. Сен эз тракторынмен бар да, калган ж ерш жыртып бер,— деген М ак сутка.— ©3iMi3- дш жумыстын калганы кеп емес. Bip трактор да жетедь Тукым себшген жерд! ат маламен-ак тырмалаймыз. С о жолы М ак сут «1 М айга» келш, терт-бес кун к ал­ ган жерш жыртып берген. Бейсенбек оны «жайлы» деп Кайыргелдшш уйше жаткызган. Ж умыс кезшде М аксут уйге тунеп, ж ум сак тесек )здейтш ж 1пт емес. Ж атты де­ ген аты болмаса, куш -туш дал ад а. Кейде TinTi там акка д а келмей калады. Сондай кездерде Кайы ргелдш ш бой жетш калган кызы — осы М акпал М ак сутка асты дал ага экеп 6epin ж урдь Тан б ш н е козгалган трактор шанкай туске дей!н 6ip токтаган жок. Епстш exi басы — алты шакырым. Аргы басына жеткенде трактордын даусы естшмейд1 де, 6epi

келгенде дэл ауылдын (ргесшен гурклдеп, бук!л елд! ба- сына кетередк М ак сут «1 Майдыи» калган ж ерж бугж жыртып eiT ipin, ертек кайтпакшы. Токтамай >Kyprcni сел. С о куш кун де ыстык едк Трактор ауылдын жанына ке- л ' п> кайтадан opi буры лганда, Кайыргелдшщ даусы ш ы к ты : — М акпалж ан, баптап шай кайнатып койшы. Еши оралганда апарып бере foA ана хо и тке, тандайы кепкен шы гар,— д ед1. М акпал кек шайнект! кайнатты, кою гып шай салды. Ш айга катып imciH деп 6ip тостаган сут, шуберек калта- Fa салып кантын, майын, бауырсарын алды. Шай суып кетпесш де, шэйнекп орамалмен орап тастады. Трак­ тор 6epi карай бурылып орта жолга келгенде Макпал жу- rip c басып yftiHeii шыкты. Бул д а ж е гп , 6epri баска шы- рып М ак сут та токтады. — Tycin шай iuiini3. Шай кайнатып окелд!м. Шолде- ген шыгарсыз,— кыздыц ж уз 1 ж айнап, даусы санк-санк етедь Кайы ргелдш щ уш не алгаш келген бетте-ак М аксут М акпал га кезш ш астымен карай берген. Онысын 6ipep рет М акпал да байкап калган. Uleiueci сиыр саууга шы- гып кетт! де, Кайыргелд1 мен М ак сутка шайды Макпал куйып бердо Ш ынаякты устата 6epin карап калып ед!, М ак сут кв31и кадап отыр екен. М акпал кып-кызыл боп к е гп . Кезш ж ал т етшзш тецкерш ж1берд1 де, мырс eTin томен карады . Содан былай 6ipine-6ipi карсы к е л т кал- са, квздерш кадасып тура калатын. BipaK М акпал кеп бегелмейтш, зып eTin ете шыгатын. Сол кезде М аксут элд еб1р ыстык ж алын шарпып еткендей, д ен е а дуылдап кететш де, кыз кагып еткеи жер1 колдырап куйш калган- дай болатын. М аксутпеи бетпе-бет кездесуд1 М акпал да i3.icn туратын сиякты, неге булай екенш 03i де бшмейдп Барана Кайрекец: «Лна ж1г1тке шай апарып бернп, Мак- палж ан» дегенде куанып кетш, «жарайды» деп орнынан лып eTin ушып турраны сол. Бурый б!рдемеге ж ум саса кепке д ейin бурандап калатын ерке кызынын осы жолы неге курактай уш а калганын Кайрекен байкагаи жок, байкаса да сезштенген жок. М ак сут трактордан ceKipin т у е п де, жуг4ре басып ба- рып колын жуып ш айга отырды. Кыз М ак сутка он жак жонын каратып, еш аягын к в еш п ж 1берш шай куйып бе- pin отыр. М аксут шайдан 6ip урттап калды.

— Шайыц ыстык екеи, карындас. — 'П лпш куй in калмасын, байкап урттацы з,— Кыз томен парады. Жымиып кулген T3pi3Ai байкалд'и /Лак- сутка. — Куйсе жазып беретш ем бар шыгар. — Кандай ем болады осындай куба жонда. — 0 з Нлщмен KyiireniH басарсын. — ААенщ т ш м кайнап турган шайдан да ыстык. Ti.ii- ili3 мулле кулд1реп калады ,— Кыз М ак сутка тура карал K03iH алмады. Ж узш д е коркыныш па, куаныш па, эйтеу1р 6ip кобалж удьщ б е л п а б ш н е д к Д е н е а д1р-р-р ете к ал­ ган тэр!здь М акпал сол жылы он ceri3re шыккан. Ауылдагы бас- тауыш мектепп б тр геш н е б1ркатар жыл болыпты. Со- дап 6epi э к е а де, uieuieci де ж алгы здан коз ж азса айры- лып калатындай, кызы ауданга барып окимын десе де колдарынан шыгармай койыпты. BipaK осы KyHi Кайыр- гелд1 де, iuemeci де ж ат ж уртты кка ж араты лган бала, жасы ж етш калды, 6ip куш б 1реумен кетш калса не !стей- ciH. О куы на-ак ж 1бермеген екем1з деп ею нетш керш едк Ш ай irniain болды. М акпал ыдыс-аягын жинап, орамалына кайта орап алды да, кейлепнш етепн алаканымен 6ip сипап, орнынан тур а бердк Онымен ine- се М ак сут та турды... — Bepi карашы, карындао. М акпал ж ал т карады... М ак сут сол жак, колын кыздын колтыгынын астынан етк!з1'п >Ki6epin, он колы мен еш жауырынымен мойнын коса капсыра кысып алганын e 3i д е бы мей калды. ДАак- сутты ц тем iрдей катты, етектей улкен алаканынан босап uibiFy окай ма, 6ipaK кыз булкынган болды. Б1рдеме дедк Не дегенi ваше де, ж т т к е де есплген жок. Ж 'п т куш- TyHi жумыстан кырынуга да колы тимей, т у к басып кет- кен бет1н кыздын мактадай ж ум сак бет1не, иепне, жумы- лып калган K63ine басып, ершмен т ш н 1здедк жабысып калды. YcTine ыстык су куйран кыстыгуыг! муз тэр1зд1, epin барады, eci ауып ундей алмайды... — Т ш н ыстык екен, Макпал. Макпалдын кез! шатынап, жасаурап калыпты. Ж алт eTin тагы 6ip карал калды да, ата ж внелдк Ауылдын алдындагы денге шыга 6epin, артына карады. М аксут сол орнында, кагып койгандай, 6ip колымен мандайын басып кыздын артынан кадалы п тур едк Кайтып келген сон, осы ж айды к бэрш М ак сут жецге- 69

cine Уркияга айткан. Болтан fcriu 6ip.ae-6ipiu жасыр- FaH жок, калдырган да жоп, тугел айтты. Осы сез эуел! Д оскейге, одан Ултуганга, аягында Мэупнга жеткен. Ж т т к е калын Oepin катын эперетш замен емес, ка­ лан болар екен деп, М аксут ержеткен сайын Мэуиянын тынышы кете бастаган-ды. Муны Мэуия рана емес, Улту- ган да, Доскей де ойлайтын. М аксут Кайыргелдшщ бон ж етш отырран кызымен сез байласып келшт1 дегенд! ест1генде Мэуия айналасы тугел куанды. Ш аны ракка шанырак косылады деп Мэуия куанды. Баланы н аягына т уса у тусед 1 деп Ултуган куанды. Ini уйленсе epic кенид1 деп Д оскей куанды. А рада 6ip ж ум а еткен сои колхоздыц желдеп uibiFun кеткен саяк аттарын (здеген Kici боп Мэуня «1 Манга» барран. — Б13Д1Н 6ip бес-алты ат кершбейдк Некен-саяк мал тускен ж ок па кезщ е,— деген Елубай жылкышыга кез- десш. — Ж ок, кергем жок. BueciH косактауга Кайрекец ерте туратын, со Kici кермесе... К ай ы ргел дш н уш не барып тусе калу ушш де 6ip сыл- т а у керек-ау деп келш efli Мэуия осылай карай. 1здеген1 алдынаи шыга кеттк Елубайдын ce3i деп келдк Астында- Fbi курен 6ecTiHi сипай камшылап, ж еле аяндап келш Кайыргелдшщ уйппн сыртына тусе калган Мэуия. Ею кар т бас косса сез таусылган ба. Bipece малдын жайы- лымы, суы, куш сез болды. Бэршен де биылгы eriniiin шыгымы. — C i3flin бала ж ырткан жердщ erini ересен,— деп Cip KeTTi Кайрекен.— Ж асы уза к болгыр, журд!м-бардым емес, жумысты тиянакты 1стейд1 екен. Сокасынын турешн жерге т1зе бойы К1рг1зед1 екен,— Максутты жер-кекке сыйгызбай мактап отыр. Мэуиянын eKi K03i уйге Kipin-uibiFbin, ш аруага айна- лысып журген М акпалда. Tayip бала екен дейд1 imiHen. М аксутжан тапкан екен тенш. М ак сут пен М акпал екеуш ж арасы туралы сыбырла- ган сез бен сумандаган есек М аксут мундагы шаруаны 6iTipin, yiiine кайтысымен-ак пайда болтан._ — Бурын д а аксары бала efli, онан сайын бозарып, жудеп барады ,— деп 6ip катын куншлдедк — Ас-судан калыпты дейдк— деп TaFbi oipeyi сокты. — Т у т бойы уйы ктаы ай уйлеп шыгатын болты. — M ciiipey адам снякты, айтканынды ес\\1мейдк

— Б1рдеме болтан foA ... сода и кейш-ак кыз баланыц журепне кобалжу юрмейтш бе едь Бурын келмейтш Мэуия Кайы ргелдш щ yiii:;c rycin, 6ip туе отырып аттанган сои катын есектщ ipreci CcKin, epici кепи т у с т 1. Осыдан кеМн 6ipa3 кун откен сон М эуия касына ею- уш адам epTin келш, 1\\айыргелд1 мен эйелппн алдына мэселеш кабыргасынан койган. Сонда М эуияга epin кел- ген уш адамнын 6ipeyi Талгат-ты . Макпалды алгаш кер- reni сол онын. — К,айыргелд1 калыц мал сурайтын, ci3 байлап-матап калын мал беретш заман емес. К уд а т усуге барып кайте- ci3. С езге калармыз. Е ю ж ас ездер'1 келккен екен, 6ip icyHi М ак сут жанына Эуж ан мен Айткулды epTin барып, esi-ак алый келмей ме.— Мэуияныц кудалы кка баруыи Доспей жактырмаран. — Сейлеме,— деп зеюп тастаган Мэуия Д оскейге.— Не сейлейсщ басымды катырып. Кайыргелд1 калыц мал сурамайды, корыкпа. Ол онын адамы емес. Кыз сатып байимын деген ойын сезгем жок. Мен калын мал бермей- MiH. Б|'рак ата-анасынын алдынан е ту казакты н ертеден келе жаткан дэстур ь Е ю ж акты 6ipiHe-6ipiH жакындата тусетш жарастыкты нэрсе ол. Бирде ж упртш барып, ен- repin ала кашатын токты-торым емес. А дам ол. Оны да курметтеу керек. Мен керген Кайыргелд1 мен KeMnipi: ба- лан балама тец емес деп айта алмас. М аксутж анды аузы- нан тастамай мактап отыр, сокасынын туреш ж ерге т 1зе- ден Kipeai екен деп. Бермеймш десе оны керермш,— деп Мэуия Доскейге буркы рап-буркырап атын ерттеткен. — T iaeya i сапарга ж уреш н деп отырып ренж1меин, шал, кабагынды шытпашы. Онан да 6ip токтыны сойрыз, ырымын ж асап улкендерге дэм татыр. Ж олдары н боли­ д ы ,-д ег еи Ултутан. — Aline, бул сез дурыс. Псю.'ик деп, басымды каты ­ рып. Осында турран кандай е с к ш к бар. Bipeyain элпеш- теп отырран K03inin aFbi мен карасындай ж алгы з кызын, кызы т уп л , колындагы камшысын сурамай алуды н оз! соракы емес пе. К айы ргелдМ мен курметтесем кейш ол Meni курметтейдь EKi куданын арасындагы татулы к ке- шлдеи басталады . Баягы да кырык жетнп 6ipi матап бе- pin, 6ipi матап айдап кайткан екг куданын арасы жил толмай-ак ырбай-тырбан болганын талай коргем. Куда мен Куданы, куйеу мен калындыкты ж акы ндата TyceTiii 71 1

калы ц мал дсгенге эуелден сенгем жок, эл\\ де сеибей- мш. Доскей ундеген жок. Токтыныи erin жен отырганда томен карап куле берген. — Д оскей барм ай -ак койсын. Сен ж ур,— деген Тал- гатка. Е т жеп болтан сон М эуиялар аттанып кеткен. М акп ал Т алгатк а алгаш коргенде-ак унаган. Бул кез- де Талгат кы зга кырындайтын ж аска келген. Соцгы 6ip- eiii жылда талай су л у кызбен 6ipre окыган. BipaK 6ip.ae- 6ipeyiH не колтыгынан алып yfiine ж еткЫ п салган емес, кино, театр га апарып керген емес. Oyeai оку 6 iripin алайын да дейтш ол ш ш ен . Эйел алу деген онына uipin шыккан емес-Ti. Макпалды коргенде есейш калган боз- баланы ц ж урегш кыз сую , кыз куш актау деген 6ip ссз1М туртю леп тур а калгандай болды. Мына кыз К,айыргелд1 мен ана отырган сэры бэйб1шеден тугаиы бекер uiuFap. Аспаннап тускен 6ip асыл шыгар деген iminen. Не деген KopiKTi! К ала кызы дейдн Солардыц арасынан мына М акпалды ц коленкесше туратын 6ipfle-6ipeyin fcepin не efliM? Ж ок , кергем жок. О т кой жанып турган. М аксут негып ортешп кетпед! екен мынаган ж акы ндаганда. Ме- нен 6ip-aK ж ас Kimi екен. Келешекте осындай 6ipey кез- дессе!.. Кайыргелдппн уГмне келш тускен сон aye.ii кымыз iiu ^ n i, аздак кейш шай кслдн Булардын шаруасы не екешн айтпай-ак сезген Кайыргелдн Bip койын алдырып, сойдырып жатты. E n i-уш шал мен к е м ш р д т кысыр анп- Meci кулагы на ж акпай Т а л га т далаиа шыккан. Ас уйдеи келе жатып, Макпал кездесе кетть Талгат Макпалдыц алдына кал а ж т т ш ш салтымен шлгендей бон тура кал- — Сэлем етаз бе? — С эл ем етаз бе,— ж узш де жымигаи кулю ш н isi 6i- лш генш М акпал 03i де байкамай калды. — Талгат.— Колын созды Талгат. — М акпал,— Колын созды кыз. Кулагына дейш кы- зарып шыга келдн М акпалды ц колын кысып калганда денесше электр тогы таран жвнелгепдей, Талгатгын бойы шымыр ете калды. Колы кендай ыстык. Кандай жумсак. Журю-ту- рысы, MiHC3i каланын окыган кызынан 6ip кем емес. М аунялар «1 Майда» уш кун жатты. Ауылга кайткан- ша Талгат пен Макпалды н Ж1П жазылган жок. Ойыны мен пулKici болаш ак жеиге мен кайын арасы сиякты

емес, GipiH-6ipi суйетш , курметтейтш , 6ipine-6ipi ыстык, низ. бсн >i<iriT арасы сиякты Kepineai ж уртка. Содан бастап Талгат пен М акпал татулыктын, дос- тыктын, су ж с п е н ш и ш т н у л п с ш б 1злен алындар деп тур- гандай ед1. М акпал осы уйге келш боп тускел1 Э31л1 мен калжыкы ж араскан осы екеушдей жан болтан ж ок дей- Tin ауыл уйдщ арасы. Д униеде ек1 адам тэ ту болса, Т а л ­ гат шыгар дейтш. Макпал Талгатты М аксутка тетелес кайным деп сыйлайды, курметтейдк ж аксы кере.и, ал Талгат М акпалды суййкп, Kepiicri, акылды жецгем деп сыйлайды, курметтейдк жаксы кередь К азак арасында жаманшылыкты жердш ж ет'1 кабат астына KOMin туишыктырып тастау га болады. Bipaic жак- сылык жатпайды. М ак сут келш, «1 Майдыц» ж ерш жыр- тып 6cpin кеткен сок таран женелген соз, К айы ргелдш ш - не жанына уш Kici epTin Мэуия келш тускенде, жана турге eHin epiuin Kerri. Е к М н 6ipiniu аузында «Отаннын» Моуиясы келш, б!зд!н Кайрекекмен куда тусш жатыр де­ ген лакап. Кайыргелд1 де акылды адам. Коп керпген жок. Мэун- яны сртеден бкпедь Д оскейдщ жайым еститш. Kiuii улы мынау, улкен окыган азамат болайын деп тур. Уш улдыц ортасында буландап ©скен ж алгы з кызы А лматы да, ypin iuiin, шайкап Terin шалкып отыр. М аксуты энеугь Осы колхоздын жаны мурныиык ушына келгенде бес кунге жетюзгеи ж ок, бар ж ерш тас-талкан Fbin жыртты да тастады . Осындай улым болса деп арман кы латы н-ак ж1- riT. M inesi кандай. Кулш TypFan 6ipey. Д енес! шойыннаи куйып шьшаргандай, туп-тутас, тур ган бойы кар у мен канрат шьшар. — Келгешн дурыс, Мэуке. Ата-бабадан калган жол гой. Бу заманда 6ipey,ii 6ipey сыйлайтыны, курметтейтпп болмаса ата жолынык 6api дуры с ед1 деп ешюм айта бер- мейдк Ж астарды н тагдырын уысына кысып алып шыгар- майтын екеум1з де ескш ш адамдары eMecni3. Ж астар ездер1 унатысса 6i3 карсы бола аламыз ба? Ж эие бала- лардын eiceyi де ез келешектерш болж ай алатын акыл- дары бар. С оларга карсы турмаспыз,— деп ж аксы свз- бен шьшарып салган Каныргелд1 Мэуияны.— Bipaic ме- Hin 6ip Fana тш еп м бар. Оны ©3ine кешн айтам. Калын мал сурайды екен деп корыкпа,— деп калжыцдап та кал- Faii дэл аттанарда. Осындай сезбен шыгарып салып турган адам га ол тшегщ не деп кудаламады Мэуия. Эдеш келген шаруа- 73

ныц басы ашылды. Ti.neri одан зор дейсмц бе. Кадык мал су'рап ж аткан жок. ¥сак-туйек б1рдеме шыгар. Kaaip кайтем казбалап дел аттанып кетксн Мэумя. — Е, мен кайда кетер д е и с т , боладьГгой,— деген дэл журерде. К уз айналды. Талгатты к окуга ж уретш кез! таянды. Kimi балам окуга журмей турып, келш Tycipin, той жасагы м келедк— дел Мэуия Кайы ргелдте Kici салды. — Бнылша шыдай турсы и,— депт1 барган адамга ку- дасы , неге екенш антпапты. — Мунысы neci?— деген Мэуия тусш е алмай,— Bip тьпепм бар, кешн айтам деген! осы ма екен? 0 з1м карты- ма келмей асыктырма дей ме екен? Кайыргелд! картты ойлап журген жок, 63i де, neMnipi де api улым, эр! кызым дел элпештеп отырган Макпалды колдарынан uibiFapyFa кимайтын. Макпал кетсе у иiнiи 6ip кабыргасы опырылып, шанырагы ортасына тусетш- дей кер!нет!н. Кейде екеуден-екеу отырып кезек курсш- генде жер кун!ренгендей болатын. Мэуия кел!п кеткел! уйкысыз атырган тандары коп бул eiteyiniH. Bipine 6ipi б!лд!рмей жылап та алатын. Мэуия ек!нш1 рет Kici ж!бердк -у Баламнык жасы занга толган жок,— дел кайтар- ды Кайыргелд!. Одан баска сез айтпапты. Зорлык жок. Той келес! жылга калды. Талгат окуга журуге кам жасап жатыр. С ез п!скеннен кешн Мэуия Кайыргелдш! эдейп арнап Талгат барда конакка шакырган. Кайрекен «1 Майдын» уш адамын epTin к е л т 6ipep кун жатып кайткан. — Макпалды н тойын менс!з ж асамандар,— дед! Тал­ гат, ж уретж куш танертен. Калжыны емес, шыны. — CeHi куп'п, мундагы ж урт катынсыз карал отыра ма,— дел са к-сак кулд! Максут... A'lyHiid калжын. Тал- гаттын кытыгына тию. Эйтпесе жанындай жаксы керет!н iHiciH ренж!т!п керген жок, ренж!тпек те емес. Талгат ту- cin.ii. Ky.iin ж!берд1. Тустен кешн Алматы га жур1п кетт!. К узге карай, егш шепт! жинап болгаи сон Доскей ба- рып Кайрекене сэлем берш, кудагиын, KefliniH Kepin кайт­ кан. Кыс туст!. Сотым сойылды. Мэуия KaiibipreafliHi омырткасын жеп кетс!н дел кыс ортасында тагы шакыр- ды. Кайыргелд! бул жолы да ею-уш адам бол келген. «Отам» yiTnepi дэм татсын дел кезек шакырган сок жуык- та кайта алмады, 6ip жумадай жур!п калды. ByriH кай- там дсп отырган куш танертен Ултуган Мэуияга карады.

— Кайрекен куданын буйымтайы бар шыгар? КайыргелдШ н ойындагысын дэл тауып, устшен тус- кендей болды. Осындай 6ip сез шыкса деп ж уретш шал ойында. Мэуня алгаш барып, куд а тусш кайтканда 6ip FaHa T^eriM бар, кейш айтам дегеш и айтура р еп келмей журеин. — Айтсын,— дед1 Мэуия. Кайы ргелд1 тамарына б 1рдеме келш туррандай кеней бердк Моуия мен Ултуранга кезек карап козгалактап отыр. Кудасыньщ ойында б1рдеме барын Мэуия да, Улту­ ран да сездк Уйде кеп Kici ж ок едк О наш а болатын. — Айтсам жасырмайын, Мэуке, Ултуран екеущнен. Ж урег!мд1 KynTi Fbin журген 6ip соз1м бары рас. Былтыр езщ1зге де шет ж агасы н ce3flipin ед1м Fort,— деп бастады Кайыргелдь Мэуияга карап едй ол не айтар екен деген- дей кулагын Typin, енсесш KOTepiHKipen отырран екен. Кайы ргелдж щ даусы д!р1лдеп, кез1 ж асаураган дай бай- калды оран.— Мен баска ж арымаган адаммын.— Кайыр- гелд! даусы кум б1рлеп сейлеп кетп .— Улым д а осы жал- Fbi3 М акпал, кызым да осы. Б ала тумады емес, туды, 61- рак осыдан баскасын 03i берген кудай e3i алды.— Кайыр- гелд1 apFbi-6epriHi орагытып коп сейледк Не айтайын деп отыр осы дегендей Мэуия да, Ултуран да кудасы на карай береди С езд щ аягында Кайыргелдй— Мен баламды сен- дерге киранда сендер маран кимайсындар ма? М аксутты маган берщдер, колыма келсш, елмел1 кемшр-шалмыз, 6ip KyHi ауырып-сыркай калсак басымызга ж асты ккой- сын, аузымызга су тамызсын, буран не айтасындар? «М эссага-а-ан! Bip гана п л еу !м бар, кейш айтам де- reHiH осы екен foA». М эуия сакалын сипап, муртын шира- тып отырып калды. Кепке дейш ундеген жок. Ойланып отыр. Ултуран кезш щ астымен не айтасын дегендей ша- лына карайды. «Кайыргелдшщ сез! дурыс. Аталы сезге арсыз таласады деген. Буран не айтура болады. Азамат- ка 6api6ip емес пе. Туты рда отырып калган б у р ю т тыш- канга да туспейга дейтш ед1 fo ii ата-бабам ыз. К ай тан . Шынын айтып, мунын ш аккандай боп отыр» деген ойлар Мэуиянын енебойын арал ап жургендей болды. BipaK М аксуттай улды «мэ деп 6ipeyre бере салу да онай емес Мэуия мен Ултуганра. Ж эне, канша дегенмен, eneyi де есюден калган кез. М аксутты Кайыргелдлнш уш н е «ку­ пли куйеу» Fun Kipri3in 6epyfli намыс кередй «Болмайды» деуге аузы бармайды Мэуиянын. «Айрылар дос ердщ арткы касын сурайды» деунл ед1 деп сез ба стауга 6ip 75

окта иди да, К айы ргелдией адамныц кв ц ш калып кетер деп токтады. Дурысын акту керек, Мэуия адам таниды, келешек к елМ м деп М акпалды Fana жаксы керш кой- майды ол, spi сабырлы, opi акылды К айы ргелдМ де сый- лайды, курметтейдк Ж эне элп сиякты сезд1 жакыным деп uiaFbiM есебш де айтып отырранда онын бетш кайта- РУга Мэуиянын д аД шыдай ма. Болмайды десе Кайыр- гелдш щ бойындагы ж арасына у сепкендей болмай ма. Б1раз отырды да. — Свзщ нщ ж еш бар, К,айреке. Еналдымен осы бала- ларды к амандыгын тьпейж, кейш керерм1з,— дсп токта­ ды М эуия. К удасы ныд сез!не жаны разы болып атка конды Кайыргелдк К ыс OTTi, ж аз шыкты.. Талгатты к каникулга келетш уакыты таяды. М эуия мен Ултуган кудасына Kici салды. — Ж арайды ,— депт! Кайыргелдк— болсын. Bipaic кыстыгун! барганда айтканыма не дейд! екен? — Тойды етю зейж . Содан аргысын керерм1з,— депт1 Мэуия. — Осылардын эне-MiHe деген се з ь а к таусылмады- ау,— деп М ак сут келген сайын М акпал асыга тусетш .— BiTKeH шаруаны енд! несше соза беред1 екен,— деп М ак- сутты ц мойнынан куш актап, т е с т е тумсыгын тыгып ту- рып ынтыга т усет1н. — Асыкпайык,— дейтш М аксут.— И г ш к т щ ерте- кеш! жок. Bip ай, eni ай деген немене. Сол у uiiн улкен- дерд! р е н ж т п алмайык. Алда эл1 уза к eMip бар. Т а л га т келдь Мэуиянын eni yfii келш т у а р е тж той- га дайындалып жатыр. М эуия мен Ултуранныц Уркиядан кейш келш TycipreHi осы. Элде сонан ба, элде Макпал га шын ы кыластары Tyfrri ме, алгашкы жылдары eneyi де ж ас келшд! еркелетш коя бердк Шал мен кемшрдщ ка- барына карап Доскей де, Уркия да Макпалдьщ бетжен как кан жок. Соны с м е т кып, алып-жулып бара жаткан М акпал емес, зады эрмен ойлайтын, акылды адам рой, М эуия айналасына унады да, билеп алды. Д оскейдж колхоз баскару шаруасында да, атасынын алдына салып 6aFbin ж урген жылкысында шаруасы жок, ал уйм'шппк озге шаруасына араласпай калган емес. Ойына келгенж улкен отыр, к|'ш1 отыр демей, кымсынбай, жасканбай ай­ тып тастайтын мшёзш кейде Ултуран жактырмай да ка- лады. Уркиямен е кеуж щ арасы жаксы. Kiuii абысынпык Mine3iniii шапшандыгын, шадырлырын байкайды да, Ур- кня ундемейдк Э л! кунге д е т и М акиалж ан дегеннен

баска айтып керген емес. Б1рдеме деп калсам кайным- ныи кенкпше келер, суттей уйып отырган 6 ip эке, 6ip т е ш е балаларынын арасына ipi-nri салгандай болармын деп бой тартады ол. Макпалдын атасынан кеш нп сыйлайтыны — Талгат. Макпал тускен сон 6ip айдай уйде болды да, окуга ж урд! ол, Макпалды н Талгатты ж аксы KepeTiHi сондай, дэл ар- бага мшерде ж упрш келш, бетшен cyflin калган. Ж аз Талгат каникулга келерде М акпал oiteci мен шешесшен кем куанбайтын. Уйд1н iuii-тысын тазартып, Kip-конды жуып, астын AOM.aiciH «Тетелеске» деп баптап зыр ж уп - ретш. З лдекалай М ак сут б!р ж акка кете кал са, ж алгыз коркам деп Талгатты шакырып алып жанына жаткыза- тын. Бурын осындайда туш бойы кушактасып жататын Айжаи келсс, сен бара бер, кенже aFan жатады деп уял- май-ак кайтарып Ж1'беретш . Мэуия айиаласында «муны- сы неЫ» деп ж урегш е туйтккя алатын еш мм ж ок, ейткеш М акпал мен Талгат арасында ыстык туы сканды к пен тату-тэттш ктен баска еш нэрсе ж ок екенш 6opi б 1ледь Шынында, солай едп Талгат пен М акпал 6ipi бар куаты бойында журген ж ас жшгг боп, 6 ipi м ахабб ат кызуы Сасылмагаи ж ас келшшек боп караган емес. Согыстан 6 ip жыл бурын Талгат Ж амалды алып кел- .\".i. О ган ж урт катарлы М акпал д а куанды. Дегенмен ж у- регшде Талгатты Ж ам алдан кызганатын Tspi3fli 6ip се- 3iM бар, 6 ipaK сыр бйад'рген жок. Бертш келе Ж амалды кекетш, мукатып сейлейтшд1 шыгарды. Ж ам алды н ке- зжше Талгатка калжындаган болып, осы елден кыз та- былмайтындай, кайдаты 6ip ши аякты кайдан таптын дейтш. Ж ам ал ундемейтш, жЫмиып кулетш де коятын. Ондай сез Кулагина тисе осы екеуппн арасы ашылып ке- тер ме екен деп ¥лтуганда зэре калмайтын. — Койшы, карагым. Калжыннын. д а калжыны бар емес пе. К алж ы нга туе inсе ж аксы. Тусш бей не кайнын- ды, не абысынынды р е и ж т п алып журме,— деп акылын айтып, 6ip жагынан ж алынатын ¥лтуган. — Уа, мейлй Ашуланса кетеш, барсын. Тетелеске мына деген кыз тауы п берем е з 1м,— деп ¥лтуганды онан сайын коркыта тусетш . Макпал баласын куш актай кысып, шеп1'л дет1’п суй- reni кепке дейш естипп жатты. Талгат та уйыктаган жок, денбекннп кояды. Макпалдын Телеужанды айма- 77

лаганын, тупмелерш огытып, киi\\iiti шсшкенш eciin жатыр. Тун ортасы ауып барады. — ¥йыктадын ба, Тетелес?— дед! Макпал. — ¥йкым келщюремей жатканы. — Неге? — Неге дерщ бар ма. Акыл алтау, ой жетеу... М акпал ундеген жок. — С аган Эуж ан мен ¥ркня, Рахима ушеу! не айтты? ; — Не туралы?— М акпал Талгатты к ойына ryciuAi. BipaK ашынкырап айтсын деп эдеш сурап жатыр. — Екеум1здщ алдагы TipuitoiriMi3 туралы. М акпал кепке дей!н сез каткая жок, тек уйыктап калган Телеуд1 кетерш ipre жакка салды да, Талгатка карай аунап т у т . Жш-жш' курсш е береди Б1раздан ке- й!н мурнын тарткылап, дем!н тамагынан алган дыбысы бЫ ндк — Макпал, сен немене, жылап жатырсын ба? Макпал Талгатка жакындай т у т де, ек ст -е к с т жы­ лап Ж|'берд1. — Макпал-ау, мунын не жылаганын? Неге ренжшн, айтшы? — Еш нэрсеге д е ренж!меймш, Тетелес... Тек Телеу- ж ан келешекте кандай куйге душар болар екен деп, соны ойлаймын. Bipeyre кезге туртю бола ма, жеНмдж кэре ме деп уайымдаймын.— М акпал eKciriH баскан жок, сол- кылдай тустй — Койшы, М акпал, кайдагы уайым кайдан тусед1 ойына. Мен Tipi ж урсем ж еНмдж кермейш Телеужан. ©3in 6epipei< жакындашы. Аналардыц айтканына не дейсщ? М акпал кепке дейш ундеген жок. Аздан сон: — 0 з ш б|'л,— дед! тек.— Мен атам мен ожемд! рен- ж к ю м келмейдй Олар ренж1месе Телеу де peniui кер- мейдк BipaK езщ 6iл, кейш eKiHin журме. Сен не десен сол болсын. Талгат Макпалды куш актап езше карай тартты... , Талгат Макпалдын белмесшде жатып калды легенде М эуня мен ¥лтуган imTepiHeH «я TanipiM, бере гер тшек- Ti» деп туш бойы тнпеп шкккан. Басы ж ас, эл i отызга да толган жок, деш сау, жолбарысты жугендеп Minciin куа- ты бар. Keiueri карасы ешшр согыс болмаёа, жалганды 78

жалпагынан басып, санрандап ететж -ак адам -емес пе. Картайганша Tisetutf куш актап е т деп KiM айта алады бугаи. Bip nyHi езш е лайык 6ipey ке з д е ст , мен осымен кетем лесе не icTefi аласыц. М аксут, Доскей, Ж андос ушеу inin куй!г!н1н устш е тары 6ip куй!к жамалмай ма. Телеужанды 6ip eai калдырар ма жанынан, ала кетед1 гой. Ен ауыр KyfiiK сол болар 6i3re. Ондай куши корген- ше кудайдын алганы артык деп шал мен кемшр екеуден- екеу оцаша отырранда сырласатын да, кушренетш. Осындай ой келгенде ¥лтуран агыл-тепл жылап алатын. Gyiieri канша катты болганмен Мэуия томен карам, та- мары 6iTin, ундей алмай, бор кемшшс eruiin калатын. Бупн тан атканша Мэуия юршк каккан жок. Мезг1л- мезг!л далара шыккыштай бердь Орта уйдж eciriHe ба­ ра 6epin, аярына iaren кёбкпнщ тыкырын бйшрмей, Макпалдын белмесше «бвтен дыбыс бш н бей ме екен» дегендей кулагын Tirefli. Бш н бейдь EciKTi лштен б е к т п алыпты. Ертеншде Макпал oni Kipin, кез1 жайнап, кур атка мшгеидей кулпырып шыра келдь Ж урег! луш'лдеп, Тал- Far eKeyiHin вткен туш танды кодмен атырраны жайында далага жуг1ре шырып, ж уртка ж ар салатындай аягын каздац-каздан басады. Мэуия айналасы ушш Талгат пен Макпалдын косы* луы улкен куаныш болды. Осыны 6api де т1леген, 6api де куткен. Мэуиянын да, ¥лтураннык да журектер1 орнына туст1. Доскей мен М аксут eKeyi б1рдей амаи-есен кайтып келгендей куанды. Твлеужан колдан шырып кетпейтГн болды. Талгат кызмет бабымен баска жакка\" ауыса кал- Fan кунде, Телеужанды ж1бермейд1, бауыр.парына басып калады. Мэуия тары 6ip TofiFa данындалып ж атыр.... К8К Т0БЕТТЕР Талгат эскерден кайтып келген сон мектепке мута- л1мджке турган. Бурынгы орнына тур, директор бол деп райком айта коймады, Талгат сурамады. Осынын 03i дурыс. Директорлыктын машакаты коп. Мурал!мджтек тыныш жумыс ж ок дедк Торт жыл кыл успмен журш, ажал аузына талай Kipin, талай шыккан Ж1пт, 6ipao ты- ныштыкты ойлады. Кызмет кайда кетср дейсж. Берер б1рдемесш. Бермесе та гы оздер1 бклсш. Осы да жетедк 79

Талгатты н сорыстан бурынры ойы осы арада б'рсп жыл кызмет ж асап, тэ ж '1рнбе жинап, денсаулыкгы и:ы- ныктырып алып, Алматыра кайта кстпек болатыч. 0Д де туспек аспирантурара, Ж амалды да туар м ек. Иисти- тутты eueyi де ж аксы 6iTipreH. Токтаусыз алады. Оуелде ссылай карай журерде б 1рл1-жарым адамдарга барып акы лдаскан, ойындарысын айткан. Олар эбдсн дурыс деп макулдаран. Eni-уш жыл кызмет жасап кайтып кел- сендер, кемектесемi3, деп уэде де Gepin калган. 03i эс- керге кеткенше олармен хат-хабар уз!скен жок-ты. От­ тек не керек, сотые басталып к е т де, барлыгынын тал- каны шыкты. Сорыстан бурын «Отан» колхозыпдагы он жылдык болатын. Ересек окушылар да, жогары кластарга сабак беретш мурал1мдер де армияга кеткен сон жет! жылдык боп калган. Былтырдан 6epi бурынры калпына кайта келе бастады. Мурал1мдердщ де 61'разы кайтып оралды, балалардын да табаны орныкты. Сосын ауылдык Совет пен колхоз баскармасы коярда-коймай журш, кайтадан он жылдыкка айналдыртты. Биыл ceri3iHiui класс ашыл- ды. Институт 6iTipin келген уш-терт ж ас м угалш бар, онын екеуi — Айжан мен Аманжол. Талгат эскерден кайтысымен-ак Берд1бек райкомнын кадр бел1М1'н1н нускаушысы мен РайО Н О бастьты н ша- кырып алып, Талгатты н кызмет1 туралы айткан. Бердь бек Талгатты мектепке директор коюга, TinTi ауданда 6ip жауапты жумыска алура сенбей отырган жок. Жездес1 туралы сез ауданга тарап кеткенджтен, артын багады. Ж андос туралы осек таратып журген — Рысбек. Со­ на 6ip кезде «yflipiMen айдап салган» белсенд1лерд1н Gipi ед| бул. Со кезде халыкты куйзеуш1л1кке ушыраткандар- дын Gipi осы деп орнынан алынды, жауапка тартылды. Онын орпыиа колхозга бастык болып Доскей сайланды. ДоскеГки дол 6ip орнын тартып алгандай керед1. Содан 6cpi атарра OFbi жок. EciriHin куршегш irnTen i.nin алып yfiiHen шыкпайды, 61'р ак бук1л колхозды, TinTi б у к т ау- данды булд!р!п барады. Алгаш Koujin келген бетте Ж андос туралы Алматыда не ecTin, не койганын айтып келген Рахима, жасырган жок-ты. Аздан сон Уркня oFan аузына не бол, KiM 6iaefli pac-OTipiriH, шок-шок деп поле тй1ейтш душпанын жок дейс1н бе, агаш аттык басына Minrisin opmiTin экетер дс- ген сон, Рахим а да, баскалары да жумран ауыздарын ашкан жок-ты. BipaK оты а Ticreu шыккан сез отыз рулы

елге тараман коя ма, емю -ем к Ры сбектщ д с Кулагина ж сткен. К ок.ен i.uereiii жерден табы лгандай куанган ол. «Ж ау жагына on in ксгкон офнцердщ эйел i «Отан» кол- хозындагы теркпнне кэилп кел!п паналап отыр» деп, аудандык партия комптетшш 6ipinuji хагшысы Берд1бек- тщ атына арыз женелткеп. Енд1 6ip данасын аудандагы бакылау ориынын ен мыкты дегенж е япбергем. Онысы «Берд!бек сескенсж » дегеш. Арызынып аягында «Мэ- уия балаларын аудапда канатынын. астыпа а.пып кам- корлык жасайтын, жактайтын мыкты адам дар бар» деп жазган. Рысбек майдандаг.ы «6ip танысынын» жазган хатын калтасынан тастамайды. Жольша калган адамнан май­ дан хабарып сурагансып, 031 еспген-бкчгснш айткансып отырып осы хатка 6ip сокпай кетпейтш. — Ж ан uiipxin т э гп гой. Аж алы TycKip аузын унР pefiTin ашып кслin калгзнда ет ж урек шыдай ма, Tipuii- aiKTi ойлатады гой. Ж андос кандай жннт едк Ж аны кы- сылгап соц сол да ар ж акка етш кетш тк— деп KOiiipci- TeTiH. Бекер шыгар дегендсрге:— Меи ойымнан шыга- рып отыр Aeftciu бе, Mine,— деп калтасындагы хатты кврсететш. Рас, «Ж андос Рахымбековпен 6ip полкта болдык. Акылы да, кайраты да бар ж !п т едк 6ipaK не керек, 6ip шайкаста батальонымен ж ок боп шыкты. Аздан кейш сстййк ж ау жагына шыгып кеткенш» деп жазыпты анау. — Агайын араеы ашылып кетер, менен осындай сез cctU im, кагаз корд!м деп аузыпнан шыгармай-ак кой,— деп ескерткен болатын Рысбек, Осы кагазды анада ау- даннан келгсн 6ip еккпге де керсеткен. Талгатты п келешек кызмеН туралы, оны кандай жу- мыска пайдалапу туралы Берд1бек те, ауданнын баска басшылары да ойланбай журген жок. Университет б т р - ген ж ас коммунист, кеш еп улы ш айкаста О тан yniiH жа- нын шуберекке т у й т , сыннан муд1рмей еткен адам. Мун- данлар кэп емес, огап кызыкпайтын юм бар. Bipax, осы- лай болсын деи, б1рсыпырасы макулдап келгеиде тагы 6ip нэрсе кеш'рдектен отпейтш суйек тэр1зд1 кэлденец тура калады. Ол байты Ж андос жайы. Талгатка Берд1бек сенедк «Неде болса» деп 6ip кун 1 Талгатты райкомга шакыртты. Ресмн кагаз ж1берген жок, колы тисе кел in xe icin деп, со ж акка баратын 6i- реуден айтып xtiOtpimi. 81

Б ерд1бек кабинетшде жалгыз отыр едк — Р ук сат па, Беке,— деп Талгат Kipin келдк У а, Талгат, кел, кел,— Берд1бек орнынан турып карсы алды. Ауы з белм едеп кемекип кызды шакырып алып, ешюмд1 ю р пзбе деп ескертш койды. Yii iiuiH, шал-кемшрдщ амандыгын, колхоздын шаруа жайын сурап б1ркатар отырды. «TeriH шакырган жок- сын-ау» дейд1 Талгат iuiiHeH. Берд1бек Талгатты и жанына кел in отырды да, тепле карады. — Сеш шакырганым 6ip нэрсё сурайын деп eflit.i, Талгат. — Сураныз. ' — Сен совет азаматысын, к о м м у н и с т . Университет б т р г е н ж тггсщ . Осыныц бэр iне коса б1здш еи курдел!', ен жауапты, ен катерл1 жумыс — барлау мектебшен ет- кенсщ. Ж эне аткарган жумыс ынгайьша Караганда б1лу1ч эбден мумкш. Ceni бекер айтады деп ойламай- мын. — Эрине, оган свз бар ма. — Осы Ж андос дейтш жезден туралы журт аузында 6ip жайсыз веек бар. Сонан не б т е п н ? Талгат мырс eTin кулдк Берд1бекке карады. — Ол жайды менен ж аксы б т е т ш ешюм жок. Ci3 ауданды к партия унымынын басшысысыз. Туыстарыма' б 1л д '1р е алмадым, ал п зден жасыруга менщ правом жок. Сенсешз айтайын... — Айт. Айт, С аган сенбегенде! Семьясына дабыра- сыз ж етю зу жагына немектесейш. — Онын жайы былай... Талгат эскерге шакырылып, облыс орталыгына бар- FaH сон, согыс комиссариаты терт-бес адамды ipiKTen алды д а, арнаулы мектедке аттандырды. Сонда окытып, парашютпен майданнын алдынгы шебше тунрдк ...Б!з ею адам едш. Bipeyi — мен; «экеп жиырма ceri- зшнл жылы кэмпескеленш, Совет еюметшен зэб1р кер- ген, 6ipHeme рет «сотталган»— Э беу Кулахметов». Енд1 6ipeyi — HeMic ж т т — Вильгельм Курт. Онын д а экеп «кулакка тартылып, колхоз курылысы кезшде Совет ею- мет!не кастанды к ж асаганы ушш жазаланган Вильгельм 63i жол тонаган, Kici влюрген». Сол жазалары ушш со­ вет командованием буларды майданнын алдынгы iue6i- не — айыптылар батальонына ж1бердь P eri келе калды да, eKeyi де нем ктер жагына шыгып кеттк Алгйшкы бет-

те немid e p бул екеуine сенген жок. Тексердд сынпан етжздь Ж ауапты кызметке коймады. Колдарына кару- ж ар ак бермедк Eiteyi де лагерь кызметше ж1бер1лд1. Эбеу Кулахметовке лагерьдег1 мусылмандардан Советке карсы батальон уйымдастыру тапсырылды да, Виль­ гельм К урт лагерьде унтерарбайтштурмфюрер! болды. К урт та, Кулахметов та ездерше тапсырылган аманатты «м ултж аз орындап» журш жатты. Bipep айдан кейш бу- ларга нем1ст,ерд1ц ceniMi де кушейдк Eneyi 6ipiHe-6ipi келш-кетш те журетш болды. Эбеу 6ip келгенде Курттыц кол астында жумыс |'степ ж урген Ж андосты корди BipiH- 6ipi таиыды. Ж андос ум тила жаздап токтап калды, ко- лындагы кайласы т у с т кеттк 0 зж е ез1 сенбейдь «Жа- ным-ау, шынымен сол ма^ Ол емес шигар. HeFbin буйте- Tin болды. Тепн емес екен!» Кадалып карап тур. Tui катпайды. — Неге карайсын? Таннсын ба?— дед! Эбеу орыс- шылап. Д аусы д1р1лдеп шыкты. — ...Мусылман ба деп турмын. — Иэ. Иэ. Ж умы сты ж аксы icTe фюрерге.— Э беу ка- багын туйген болды, б iрак кез1 ж асаурап, epHi кемсеидеп кеттк Бурылып журе бердг Ж андос тусшдк — Ш аман келсе осыны куткар,— дед1 Э беу Куртка. — Таннсын ба? — Танимын. — Ол kim? . — Ту Fan жездем. — А !— деп ж алт карады К урт Э беуге,— Tipi жур- сем ант етем|'н. Tipi ж урсем айтканыцды орындаймын. . М аган сен... Ж андос eni иыгына exi Kici м1нгендей, д ен е а сымбат- ты. булшык errep i бултындап туратын карулы , кайратты Ж|'Г1Т едг Осы жасынын 1Ш1нде «басым ауырды» деп 6ip жатып керген емес. Бар ойы, бар арманы — кашып куты- лу. Б iрак калай кутылады мынадай тозактан? Л агерьдщ жан-жагы т1кенд1 сыммен коршаулы, онан электр тогын ж урпзш кож ан, жакындап 6ip ж ерщ Tiiin кетсе шаруан- иын калан бггкенш 03in де сезбен каласыц. Сымнын сыр- тында автоматтарын квлденен устап сапырылысып, ci- pecin кузетнллер ж уредк Kipnii; какпайды. Kefi6ipeyinin жотегжде улкендiri купан епздей кек тебет. Жумыс басшылары кандай ашулы. Аямайды-ау адамзятты. анмайды. Калжырап, oai курып отырып кал­ ган туткынды CTiFiniii окш еам ен тешилеп тургызады.

О ган да бОлмаса пистолетпен басып салады да, аягымен орга кулатып тастап журе бередк I3ipaK солардык iiuiHen де 6ip «адамшыдыгы» бары табылды. Ж андостар бвл!мшесшщ устшсн карайтын дембелше келген талдырмаш нелп'с ж к т м д е баскалар- Дай емес, адамшылык. белп бар. Онашада кездесс калса жылы шырай 6i.nд!р!п, кейде Ti.nre де келш калады. Не- Micme он сэзге орысша эуелде 6ip свз, бара-бара ei<i, уш соз косып, былдырактап, эйтеуip ойындагысын жетк1зс- Д'- Ж уз! жылы, iui тартып туратын адам тэр1здн Тагы 6ip тан каларлыгы — e3iHin устшен карайтын жотаргы бас- тыктар келгенде каИарып Tirin, акырып, кейде колында- гы арасына сым ж упр тш ерген тем1р сапгы камшысын Y'lipin, тартып-тартып калатыны бар. «Каталдыгымды керд1н бе» деп бастыгыныц кезш е тусуд1 кездеген адам ба деп каласьщ. Ж аидос оган api сезйстене, opi кудштене карайтын... Bip куш Ж андос курылыска кныршак тас казып ала- тын ашык карьерде кетпен шотпен кулаштап согып жат- кан-ды. Унтерарбайтштурмфюрер мырза жанына келдЬ Манайда ешшм жок, онашалау едк — Ж умыс унай ма?— дед! Жандос, сез тартпац болып. — Иа, на,— деп кулд1 анау. Тусшдк ¥найды дегеш болу керек. Э й теуф осы адам туткын лагершде аз да болса адам герш ш п бар бастыктардыц 6ipeyi. Онашада кездесе калса ойнап-кулш, ыржыцдап калады. Туе ауып бара ж аткан кез-дк Ж ур т обден титыктап, калжыраган. Kefi6ipi сулап жатыр, Kefi6ipi колымеи мак-, дайын Tipen отыр. Отыр дегеш болмаса, Tipi e.niK. Кунде осы мезплде там ак келетш. Бугш Keuiirin жатыр. Тут- кындар K03iHiH астымен ас уй ж акка карап кояды. Ж андос кептен белепрек, KeTneHiHin басына суйенш турегеп турган. Ж анына HeMic бастык келд1 де, тап-таза орыс тш и де саулатып коя бердк Бул — Курт. ¥лты HeMic. Туып ескен жер1 Волга бо­ ны. Согыстан бурын он жылдык 6iTipinTi. Онан кейш эс- керге алынып, офицерлер дайындайтын eKi жылдык учи­ лищеш 6iTipreH. CoFbic басталган сон «ана жылы кулак- ка тартылып, акырында советке карсы ок атканы уш iн» атылган э к е сЫ н кепн аламын деп, оз ерюмен фашистер ж агы на етш KeTinTi. Содан 6epi «фашизмге MiHci3 кыз- мет» керсетш келедг. Сонгы кызме™ туткын лагершде кол Fa тускен совет солдаттарынын устшен карау. Курт

мананына б1ркатар адам жннап фашизмге карсы топ курган. Бундай топ осында Fa«a емес, лагерьдщ баска бо- л1мдершде де бар. TinTi баска лагерьлерде де бар. Олар- дыц кейб|'р1мен байланысты. Ж аидоспен азы н-аулак сейлесш , ойын бкпген сои, т.у- расына К0ШТ1, сыр ж асырран жок. Bipaic Ж ан д ос аса актарылып кетпедк K im б 1лед1 нйркш дк сой м бар ма бу- aapFa. Ш ама келсе кутылып, ж ары к дуниеге ш ы ры п, ер- кiн журуден артык не бар дед1 де койды. Онын тм ушындарысын гана айтып турранын немгс ж т т те тусш- дк Bipaic казбаласам шошып кетер деп онан api барган жок. Ж андостын т уп м ойын тусш ш тур. — Кашып шыккын келе ме, кемектесейш,— деп кул- д1 нем!С, тары 6ip келгенде. — Кой, ойнама. Мен сенщ какпаныца тусе коятын аш болсам да анкау каскыр емесшн. — Тусшем. Кекжал екешщц ерте сезгем. Ж андос ойланып калды. Не деп тур осы? Шыны ма, OTipiri ме? Кунш е мындаган адам ел in жатыр, онын ор- пына мындаран адам келш жаты р. Квбеймесе, азаятын емес, ез1ммен 6ipre тускен ж олдастарды ц Tipi калганы кадау-кадау. Сол аж ал буран д а алые емес uibiFap. Осы ит сыр тартура журген тьщшы болуы да мумкш. Мейлк oiiTeyip 6ip ©л1м. B yrin .елдщ не, ертен елдщ не. Не болса да тоуекел деген ой келд1 Ж андоска. — Ж арайды. К уткар а алсан куткар. MeHin саган бе- pepiM жок. Тек еле-олгенше рахмет антам,— деп еккуш- тылау жауап кайырды да, кул!моред1 Жандос. — Корыкпа менеи. М аган сен. Bip жерден келген коп адамсындар ма? — Квп емес. Эуелде ожептэу1р ед|'к, Ke6i op ж акка тарап-тарап Kerri («атып тастады », «кырылып калды» деген ж ок), баска жумыстарра ауыстырган болу керек. Калганымыз он т а к т ы адам TinTi онан да аз-ау деймш (шыиында Ж андоспен 6ipre колка тускендерден мунда журген 6ipAe-6ipeyi жок-ты.) — CcHin барагы н бел п л к Дайын ж ур. Х абар esiMiien болады,— дед! де, кетш калды нем т. «Жарайды. К ут п к . К ендж не туссе де баска» дед1 Ж андос 03iHe-©3i ж|'пт кеткен сон. Осы жанды 6ip-6ipAcn 6iprc жаткан cepiKTepine айтып едк олардыц K©6i кобал- жыган жок. — Bapi6ip eaiM,— дед1 олар да.— Кашып ж урш , кол- га Tycin елдш не, мунда ж ур ш аштан елдш не. 85

Тун ортасыиа таяу кез. Ж андостар жаткап барактыц eciri кагылды. — Шыгындар. Ж умыс бар. Ж ук келдк Ж ук туа'ре- шцдер. Мундай дурбелен кун де болып отырады. Журттын ет1 уйренш кеткен, атып-атып турегелдь Ж андос eciKKe барды. — Ken Kici керек пе?— Босагадан сыгалап карап едк таныс neMic. — Ж ок, кеп KiciHiH Keperi жок. Ж еН -сепз адам же- тедь 0з1н бас боп шык, Рахымбеков. Ж андос не ierepiH б1лмедг Есшен адасып калган адамдай 6ipece жолдастары жаткан TyKnipre, 6ipecc eciKKe ж упредь — Ж урш дер,— дед! акырында сержтерше,— жумыс- ка шакырып жатыр.— ©зЫ и кез1 аларып шыгып кеткен. Ж урегш щ д у р с ш 6ypicin-6ypicin, iprefle жаткаидарга да ееплгендей. Олар да мунын кнмылынан, кезкарасы- нан 6ip сыр барын сездк Ж уп р е-ж уп р с далага шыкты. Ай батып кеткен екен. Тун булыппяр. CipKipen жан- быр ж ауып тур. Ж улды з атаулыны 6ipey сыпырып алып, жердщ астына тыгып тастагандай, 6ipfle-6ipi кершбейдь BipaK лагерь iuii кунд1зпден жарык. Кос аттам жер сайын жаркырап турган 6ip шам. Ине ж огалса табылган- дай. Мынадай тозактан кутылып шыгу да онай болмас. Ж андостын ж ур еп турийгедк «Баскаларынын обалына калдым ба? Не керсем де 03iM жалгыз кврмеген екем. Ж арайды. Болары болды». — Ж урйшер! Ж ур 1ндер!— деп HeMic ж ш т де тыкыр- шытып тур. О л осынын 6apiH жасалган жоспар, айтылган кел1шм бойынша icTen ж ур. Л агерьдеп фашизмге карсы эрекет жасайтын топтын 6ip Myuieci тем1р жол станцня- сында диспетчер боп icTeftTin. Ол осыдан он бес минут бу- рын лагерьдщ 6yriHri кезекинлершщ 6ipi Вильгельм Куртка,— ж ук келе жатыр, Tycipin алуга Kici ж1берщ- дер,— деп телефон соккан. — Болады,— дегеи Курт.— С епз адам алып барам. Алдымнан шыгып, кабылдап алатын Kici ж1бер. Бегелуге уакытым жок. Ж андостарды айдап ж енелдь Л агерь мен станция арасында терен сай бар. Соган келгенде алдарынан бе-, лш де пистолет! бар HeMic солдаты шыкты. — Тапсыруга руксат eTini3.

— Меше адам? — Сепз. — Былай шыгыкдар. — ТапСыру кагазына кол койып 6epiiii3. Офицер жарты т ар ак кагазды окып шырып, кол кою- Fa еккейе бергенде ж екш е тырып TypFan TeMip сайты бал- рамен каракустан nepin Ж1берд! Курт. Офицер л л ге де келмедц стпетш ен кулады . Кол-аягы cipecin калды, тек кор е т к е т б1л1нд{. Капы кетпесш, ш аруасы б 1рж ола бгг- ciH дегендей, т а с тебеден сокты. Осынык 6api кезд1 ашып- жумранша басталды да, аякталды. — А л зытыкдар! М э!— елген офицердщ пистолет! мен езппк колындары балраны 6ep,ai Ж андоска. Туткындарда ес жок. Кушакгасып, коштасып жатыр. — Сен iciMcin 031? Ец болмаса соиы айтып калш ы ?— дед1 Ж ан дос. — Ш аруац болмасын. Tipi болсац кешн б1леЫк. Тез ж огал!— ©3i документш реттеп алып, аяндап келш орны- на отырды. Екбектеп ж у п р с женелд1 туткындар. Eid казак, 6ip татар, тер т орыс, 6ip немic. К адык орманнык iuiine юргенде бастарын кетердь Bipin-6ipi куш актап су- fiicin, куаныштарында шек жок. Тары да ж уп р е женелдь Аузын ашып, TiciH акситып Tonin келген аж ал енд1 асай бергенде кутылып шыккандарына оздср1 де сенбегендей, арттарына жалтак-жалтак карайды. Ei<i куннен кешн станциямен с м арадары сайда елш жаткам офицердщ cyfteri табылды. Л агерь бастыктары тебелершен жай тускендей болды, Туткыннан айрылып калу жазасы opi кетсе аты лу, 6epi болса айыптылар ба- тальонына ж енелтш у. О л да атылумен б1рдей. Л агсрьдш астан-KeCTeni шыкты. BipiHe-6ipi кабаган нттей арсыл- дайды, 6ipiHin-6ipi кешрдегш жулып алатындай боп жур н ем к офицерлерк 1здеу куралдарыны к 6opi колга алыи- ды. Солардык ш ш д ег! ен се ш м д ю , ен KyuiTici уйретшд! нттер. Л агерь караматында эркайсысы 6ip-6ip купан ег1здей жузге тарта как тебет бар. К ездер! жайнап, лл - дерш салактатып лм кш лей женелгенде ж ел кат жер астындарыны табады . Кекпенбек кар у асынган терт офи- цер мотоциклге отырды да, алдарынан тер т и гл ж1бердк Иттер кепке дейш ш с ала алмады, 1зге тусе алмады. Станция мен лагерь арасында ср сш -карсы л ы ж уп р е бер- дь Соске кетерме улкен кек тебет жер шскелеп, калыц орманнык iiuine карай ж орга женелдк 87

Ж андостар узап кете алмаган-ды. Алрашкы кашып шыккан туш калын орманнын iuiiMen бiраз ж у р т отыр- ды, 6ipaK бэр! де аш, калжырап калган, ж урК en6eai Аякты 6ip басып, eai басып келе жатады да, 6ipeyi элЫ- реп жырылады, со жерге 6api де жата-жата кетедк Ж у р т келе жатканда сыбдыр бш нсе, тун карангысында кара уыткан Ty6ip кершсе 6yFa калады. Ж уг1ре ж ен ел т, жер утып алатын канша куа т бар, кур сулдер, i<e6i ку суйек Ек] кун 0ТТ1. YuiiHiui Kyui кас карайып, квз байлана орып дарынан козрала 6epin едк арттарынан жаркырагян жарык керш дь Bipey емес, б1рнешеу. Мотордын rypi.'ii Ci лш дк Ж акы ндаганда иттщ абалаганы да ееплдк Каш кындардыц бар каруы — алдыцры кунг1 елИрш кетксн немК офицершщ пистолет! мен Курт берген TeMip сапты улкен балра. Балра Жандостын колында. Пистолетте . терт-ак ок бар. Калгандарында карагандын, кайыннын сындырып алган бутары. Кугыншылар жакындап калды. 1зге эбден Tycin алган сон шснлл иттер алдындагы каик кынды Kopin туррандай арсаландап, арсылдап умтылады. Мотоциклд!н 6yflipiiweri корапка ныгарланын отырып, TeMip шынжырдыц б!р ушынан устап босатпай келе ж аткан офицерд! жулып экете жаздайды. Ж акындап ке- лш калды. К арк-карк кулед1 фашистер. Bipine 6ipi да- бырлап сейлейд!. Олардын не айтып келе жатканын iyci- ' HeTin кашкындардын iuiinaeri HeMic. — Не дел келед!? — Атпандар. Tipi устайык дейдк — Не icTefiMi3, ж!г!ттер?— дед! 6ipeyi, енебоны .lipun- деп, калшылдап. Ж андос OFan ала кез1мен карады. — Tipifleift колга туспейлиз, жолдастар, 6api6ip e.niM. — Ен болмаса жастыгымызды ала елем!з. — Серт осы. Tipi калгандарын Отанга сэлем айтын- дар. Жетк1з1ндер KefliHri урпакка, умытпасын 61здП Кашкындар 6ipiMeH 6ipi куш актасып коштасты, кезБ не ж ас алган 6ipae-6ipeyi болтан жок. Булардын iiuiaaeri тындауы Ж андос болатын. Оныи колында TeMip балра. Калгандары келтек агаштарын ынгайлап, каскайып кар- сы карап турды. Курыншы немютер ж уз метрдей жакындап келгенде, иттерд1 коя бердк 0здер1 баяулап, шегшшектеп тур. Кол- дарында мылтыктары болып, атып ж1берс ме деп корык- кан болу кеуек. Yui квк тебеттщ ек ipici алдынан келш ape erin умытылранда, осынын боларын ерте 6iairi,e3iHe 03i кайрат бергендей, баскаларынан 6ip адымЛлгер1 тур-

ran Ж андос саскан жоп, алдынгы eKi аягымен шапшып кслш, аузын алкымга сала бергенде, колындагы балга- мен к е к т е б е т л кара тумсыктан tiepin калды. Е н о са л же- piiien катты тиген темгрден ит 6ip кан к e rri де, сулай кет- Т1. Енд1 6ip iiTTi тагы 6ip кашкын ж'ан ушырып, колында- Iы сойылмен ал тей сокканда, арткы аягына барып сарт стп-, шоикиып, кансылады да калды, сирагын сындырып ж1берген болу керек. B ip аягын салактаты п, уш аякпен шонкандап, артына жалт-жалт карап, жасканшактап ка­ ша женелдй Eni cepiriHen дэрмен кеткен сон yiuiHiuici де алгашкы беттепдей емес, денесше сойыл типзбей, айиала ж упрш арсылдайды. К уты н ты л ар мотоциклдарынан Tycin ж ая у ж уп р ш келед|‘ , автоматтан патырлатып атып келедк BipaK каш- кындардан 33ip ж ыгылган ешкайсысы жок, колга xipiaeft туарм ек кой, acnaHFa ататын болу керек. Бес метрдей келгенде «Хальт! Хальт!» деп акырды. Кетерш ген кол жок, кайта жудырыктарын туйедк колдарын шыгарады, аркайсысы ез тыпнде боктайды, алыста турса да бетте- piHe тушредк — Гитлер капут!— дед1 кашкындардын ш ш д е п жал- гыз HCMic. Сол кезде «Гитлер капут, Гитлер капут!» деп, бэр> шуылдап коя бердь Буларды н туткы нга тускеннен бер п уйренген neMicuieci asipuie осы FaHa болатын. Ку- гыншылардын 6ipeyi «Гитлер капут!» деп айгай салган «кашкынды» атып ж !бердь Ол басы кекен ете Tycin, Ke­ rin жумып калды, колындагы сойылын окы с Tycipin, ман- дайын сипайтын адамдай, колын кетере 6epfli де, шалка- лап барып кулап TycTi. Оны керш калгандары автомат- тарын кезеп турган HeMic офицерлерше лап койды. Тер т орыс ж т т ш ш 6ipeyi артына устап TypFaii пистолетпен бар oFbi таусылганш а басып,басып ж!бердк А гаш сойыл- дар д а сштенш жаты р. Кугыншынын скеу! жьшылып калды. Bipaic автоматтарды н даусы зырылдауыктай сар- нап кетт!. Ж андостар 6ip-6ipacn uierin, кисайып, жыгы- лып кала бердп Кашкындарды колга пр щ ей Tycipe ал- мады. Ол ол ма, 6ip теб ет пен eni солдаттан айрылды. Bip iiTTiн. aaFbi сынды. Басты ктын алдында не ж ауап берерш бшмей, кугыншылардын калганы корка-корка кейш кайтты. ...Жандос жайындагы уза к энпмесш аяктады Талгат. Берд1бек баганадан 6epi сезд1 белген жок, ун -тун аз тын- дап отырган. Талгат эн пм есш 6iTipreH сон да кепке дейш ундемей калды.

— Муныц бэр in кайдан б1лдщ?— дед! тек. Муны MaFan cofuc эбден басыдрап сои Курт айт- кан, aiibiFbiHa эбден ж е тт т Т Сенбеуге болмайды. Талгат OTipiK айтпайды. Ол э-ipiK айтуга Tiiic емес. Ол Отан ушш жанын курбан Fbin, пар- тиянын, ую меттщ , халы ктык алдында ант берген адам. — М ... м... м, солай ед| де. — Солай, Берд1бек aFaft. Берд1бек 6ipa3 ойланып отьфды да, Талгатка ка- рады. — Ж арайды. Б ул знпме осы арада калсын. Кеши тагы сейлесерлпз. 03ip бара тур. Мэукекд! оз1м канык- тырармын. Талгат кош айтысып шыгып кетть С о KyHi тустен кейш аупарткомнын 6ipiHmi хатшысы ауданды к эскери комиссар мен ирокурорды райкомге шакыртты. Олар eciKTen Kipin орындыкка отырар-отыр- маста, Берд1бек сойлеп кеттТ — «Отан» колхозындагы Мэуия шалдын Kyfteyi тура- лы б1летш д ер т бар ма? — Кырык 6ipiHiui жылдыц авгусында эскерге алын- ган, 33ipuie 6iaeTiHiMi3 сол гана,— дед1 комиссар. — Сол FaHa ма? — Сол Fana. — Ж а у жагына шыгып кетшт1 деген сыбыс бар, — Оган документщ бар ма, прокурор жолдас? — KoaFa тускен ресми документ жок, 6ipaK 6ipeyre келген хат бар корш^дк — Сол хатты вз к езтм ен кордin бе? — Коргем жок, 6ipaK корген адам бар. — Неге кермедниз, неге тексермедМ з pac-6Tipirin? — О ган аса зор мэн бере койган жок ед1м. — Ci3 бен 6i3 мэн бермейм1з, сонда KiM беред1? Ол коммунист дейдь Кеп жыл Алматыда ж ауапты кызмстте болтан. ¥ркня — колхоз бастыгы. Мэуия — аудан бетке устап OTbipFan адамымыз. Талгат сиякты университет бт р ге.н адам осы KyHi ауданда саусакпен санарлыктай. Осылардын. колында ж ау жагына шыгып кеткеи адамнын aflcvii мен баласы отырады. Оган мэн бермейЫз. Муны- цыз калай, прокурор ж олдас?— деп оган ызбарлана ка- раган Берд!бек. Прокурор ундей алмай кысылып отыр. — ТексереМк. — Т ексерМ здер,— деп екеуше кезек карады хатшы.

— ТекееремЬ. Е кЦ ш куплен калдырмай хабарлай- мыз.— Комиссар мен прокурор шырып кетп . Ертеишде таисртеи Рысбек аудандык прокурордыц Кабылдау белмесш де отырды. Неге шакырды екен деп ауылдан шыга ойланып едк эл1 таба алган жок. Колхоз- дын coFbic кезшде ж огалы п кеткен eki 6necinin жумысы канта козгалды ма екен? Злде ж ум ыска неге шыкпайсын дей ме екен? — Отырыныз,— Р ы сбек еак т ен Kipin келгенде, 03iHiH столынан ei<i адымдай ж ерде турган агаш орындыкты нускады прокурор.— О з д е 6ip ха т бар дейд1 гой. — Кандай хат?— Ры сбектщ ж ур еп су ете TycTi. К,а- лыц ки1ммен отырган адам тер буып, буыны калтырап кетт1. — Сол колхоздагы М эуия шалдын Kyfteyi, А лматы да кызметте болган Ж андос Рахымбеков дегешнн ж ау жа- Fbrna eTin кеткеш туралы. — О ндай хатты керсем кез1м шыксын. — ©3ini3 туг1Л баскака д а к е р с е т т а з . Рысбек онап сайын кысыла TycTi. BipaK талай жылга- дан аман етш уйренген жырынды, кутылудын жолын i3Aefli. — Зскерге кеткен 6ip ж олдастын ж азган хаты нда со- лай дегеш бар Tapi3fli едк pac-eTipiriH бишеймш. — Ол хат кайда? 1— Баярыда жыртылып калган шыгар. Сол 6ip жапы- рак кагазды к1м сактап ж ур дей аз. Прокурор кеудесш KOTepin, орнынан козгалды. — Хатты табыныз. — Кайдан тап дейаз? Кызык екеназ. — Ж ок, табасыз! — Таба алмаймын. О л уш ш MeHi ж ауапка тар та ал- майсыз!— Рысбек куш ке кетп , прокурорды 6ypiCTipin барады. — Кашан жыртылды? — Баягыда. Хат келедк Окылады, эр жерде жатады, сосын жыртылады, отка тусед1. К азак кагазды кунттау- шы ма едй Онда TinTi coFbic токтаган д а жок-ты. — Оны жазран KiM дейтш ед1? — Ол каз1р жок. М айданда каза тапты. — Сонда да. KiM дейтш едк Осы ауданныц адамы рой oi'iTeyip. — Жок. Акмола жарышкк — О л ci3re кандай жакын? Кайдан б1лед|? 9J

Жисннен тугаи жиеншар едн Анда-сапда култ- кетш журетш. — ЛТЫ-Ж0Н1 ki’ m? Р ы сбек элг1ден repi сасайын дедк Бултартар емес мы- на к у муй1з. Атын умытып калдым.— Д аусы куб1рлеп калды. Томен карады . А лгашкы 6eTinen кайтып калды. — Бул калай, азамат Мэстекбаев. Жиеннен туган жиеншарыныз болады, уйййзге келш ж уредд аты-жешн бкчмейаз. Сезод з ойга конбайды. К,нюы келмейдк — Келмесе езвдз бш ш з. — Х ат калтанызда oneyri 03ipre дейш бар сд1 Fom — Оны KiM KepinTi?— Басын жулып алды Рысбек. — А уданнан барган 6ip ж1гНке к е р с е т т а з рой. Сол »iriTTi шакыртсам кайгеоз. Ры сбектщ шаруасы б!рж ола 6iTin калды. Мыкшиып KeTTi. — Ш акыртпай-ак койыцыз.' — О лай болса...— Прокурор кемекнлсш шакыртып ал д ы . — Мына KiciHi ана болмеге апара турыцыз. — Ж у р т 1 з ,— деп ертш алып шыкты Ры сбекп ка­ мский. «Ана бол м ет» тем1р торлы, сьты раГтан т ер е зеа кора- нын iiurne караган, кунг1рттеу де салкьш дау екен. Eciri- нщ сыртында мылтык acuHFan кузетий жур. Прокурор ж упре басып райкомга барды, Рысбекпеи ар ада болтан oiiriMeni Берд1бекке баяндады. — SceKiui, ж алакор деп ж ауапка тпртыцыз,— дед1 Берд1бек. Рысбек сол болмеде кешке дейш отырган. Бастыктын алдында алгашкыда «батырсынганмен», усталып калга- нын ce3in, 3apeci ушайын дедн Не icTey керек? Бекер ед1 деп мойындасам. Кеннрпиз дсп аягына жыгылсам. Неге ейттш десе не айтам. Мзуия балаларымен бас аразды- FbiM бар efli дермш. Кандай деп тагы сурайды рой. Онша д а мунша ж урш осы 6ip Tycnipre ипнш калмасам жарар едн Кайдан ойлап шыгардым со 6ip полет. Талай кауш- хатерден ycriMe су ж уктырмай шырып ж урш ед1м, мына прокурор кадалды. К улы к пен сумдыктыц неше атасын басынан еткерген Рысбек, жаны муриыиын ушына келш, кысылып отыр, E<03i бакырайып, танауы кусырылып Kerri. Кутылудын кандай амалы бар деген ой мазасын алып, iuiiH ертеп

барг1ды. Кун к и ск а .кез. ©3i де кун п р т уй, кеш батып, карацгы тустп 1н!рде прокурор Р ы сбекп кайта ша- кырды. — Тар аткан e ce riim GTipiK боп шыкты. Ж алакор, ecenmi ретшде тш сп статьямен жауапка тартыласыз. 03ip бара турасы з. BipaK еш кайда узап кетпёйаз. CoFaH колхат 6epeci3. «MaccaFa-a-aH. Курыган ж ерш осы, Рысбек. Icriu тубг nacupFa шабатын болды. М уныц аягы ату жазасына ба- рып т 1релу1 де мумкш». Рысбек буынын баса алмайды. Алдыцгы болмеге барып, ешкайда кетпейтшш е кол хат жазып берд1 де, тэл- TipeKTen басып д ал ага шыкты. К ас карайып, кез байла- ныпты. Э р уйдщ терезесшен сысырайган ж ары к кершедк Рысбек TyceTin уй ureTKi кешелердш б1ршде болатын. О ган жеткенше козге туртсе керш бейтш карангы Tycin Kerri, Р ы сбек 6ip cypiHin, 6ip жыгылып ж ете алмай-ак келед1. — Йемене. Ауырып калгансы н ба?— дед! уй неси — Ж ок, куш бойы бармаеан жер1м жок. Катты шар- шадым,— деп тонын шешш алып басына ж астады да, жантая кетп. — Там ак болды,— дегснге де, «6ip уйден т ам а к imin ед^м», деп басын кетерген жок. TyHi бойы K03i ш н бедп Т а к алдында ертен барып бэрш мойындаймын да, кеш ь piM сураймын деген корытындыга келдп Ke3i 1л1и1п Kerri. Bipan туилрксшп уйыктаган жок. Конып жаткан уйдщ aiiejri басын кетергенде Рысбек те турегелд! дс, ei<i кесе Fana шэй iiuin, наннан 6ip т!стемей, шыгып кетп . Еш кай­ да бурылмады, Keiueri кецсеге кайта келдп Прокурордык кабылдауын етшдп Бар шынын айтты Рысбек. Ж асы рган жок. Ceri3 бук- теп калтасына салып ж урген хатты да алып бердп BipaK ез1не ©3i ж ара салганы туралы- TiciHeH шыгаргаи жок. Оны айтса Ty6i жамаи болатынын б1лед1. — Муны жазган KiM сонда? — Балама жаздырып efliM. — Буран кандай себеп болды? — П ендеш ш к кой. Доскей кеткен сон колхоздык бастыктырынап дэмеленд1м. Ол ойым болмады. Сиыр фермасын сурап ед1м, оны да бермедк CoFan epericTiM. Сайтаннын азгыруы foi'i. Eimi не icTeceimep де ездерщ 6i- л1кдер. Бар шыным осы. 93

Рысбек ж ауапка тартылган жок. Прокурор ic козгап едй Берд1бек оран жол бермеде Мойнына алды — Keuiipiiu. Мунан былай ондай ic- темес, icTecc б1зден жаксылык кутпесш. C ofhc кезшде налер болмады, 6ipan сол уйыткудын 6ipi uibiFap. Аузы алты карыс ж ауды да талкандадык. Бул ж ау емес, ecni «шылыктын» шылауынан шыря алмай адаскан адам. Рысбе_к ауданда 6ip ж умадай болып кайтты. Бурын- гыдай ушнде бугып ж аткан ж ск, Kipin-шыгып, 6ip улкен шаруа айналдырып журген адам тэр1здё жешл кшнш, белш буынып алыпты, аяк басысы Ширак. Коп узаган жок, Рысбек кошетш болыпты дегси кук- юл тарады. — Кайда Keuiefli скен? — Неге кешед1 екен? Бул созге Мэуияньщ кулагы елен етте Канша деген- мен талай жыл Kepmi болган, opi 6ip эке, 6ip шешеден ту- маганмен жамагайын. Р ас, сотые жылдарыида iniciMen eKeyi колхозга да, Мэуня балаларына да колдарынан келген жамандьшын icTen бакты. Б1рак ойлаганына жете алмады. Бар арманы бастык болу еде бола алмады. Ол ymiH ауданга екпелемесе KiMre екпелейде оны кейш e3i де Tyciiiep. Ал Рысбектщ Ж андос туралы домалак кагаз жург1згешнен хабары жок-ты шалдын. «Елден ел кетсе — жут, елге ел косылса — кут» деунй ед1 бурынрылар. Балшыктан адам жасай алмай отыртан- да мунысы neci, бшешннй жайын»,— деген он келд! Мэ- уияга. С о куш тустен кейш атыи ерттеп мшш Кызыл- адырда ж аткан жылкыга беттеп шыгып едё eciriniH алдында шаруа iCTen журген РысбекН корде ЭдеШ бу- рылды. Бурын Мэуия кершее Рысбек iimiH аузында отыр- ган суыр сиякты, ж алт 6epin уйше Kipin кетет!н. Бул жолы уйткен жок. — Салаумалиюм. — Элшсалам. Мал-жанын аман ба, Рысбек? — UlYKip. .. ' — Сы ркаттана беред1 деунй еде калаисык? — OfiTeyip, калкактап журм1з Foft. — Bip ж акка кошетш болыпты деп естййм. Р ас па? — Е, сондай 6ip ойга келш...^ — Кай жакка? — Оны эл! шешкем1з жок. — Айткулмен 6ipre болайын дейтш шыгарсын. Ду- рыской. 94

— Ж ок, ондай оным жок. — А-а-а,— д«й де ж у р т кегп Мэуия,— Жарайды. Амандык болсын тек. iHip шайынын устш де шал Уркияга барана Рысбеккс жолыкканын, онын, кешетпп рас екешн айтып отыр ед1, уйге Э уж ан Kipin келдь — Bipin бастыксын, шырарым, 6ipin парторгсын. A f3- йыи екпедесетш, коятын. Согыс басылды, 6api тыныш- талды, заман'тузелдЕ Сол жалгыз Рысбек не кпратып тастар дейшндер. Туысы 6ip. Агайын аткан тасынан де- неге жара туспещй дейтш бурынрылар. K ici салындар, кошпесш, кетпесш. 03ine лайык жумыс берпшер. — Оган «кеш», «кет» деген 6ipey бар ма. — Баласы 6ipre кеше ме екен? — О л арасын сурагам жок. BipaK мен б1летж К усбек болса осы арадан кете коймас. Кетпейдь — Рысбекке согыс кезшде де, кейш де жумыска тур деп талай айтылган. Талай жумыстын, аты д а аталран. «Аурумын» деп жатып алатын. — Элде болса айтып керш дер. М енщ байкауымша, сол Рысбскт1ц KeuiKici де келш тур ган ж ок па деп кал- дым. Кайда кешетйпн e3i де бжмейтш керш едь Typi жа- цадан жайлы коныс !здеп ж урген адам тэр 1зд1 емес, бас­ ка 6ip ce6e6i бар ма деймш. — Колынан келсе штемейш деген! жок, 6ipaic ойла- ганына жете алмады. Сосын осылардын арасында кезге туртк! боп отыра бергенше, карамды епирешн дегеш шыгар. Уркиянын бул ce3iHin жаны да бар-ды. Ры сбск пен Айткулдыц осы ларга ойламаган касты гы жок. BipaK 6opi зая болып, д ал ага Kerri. Оны бж мейтш ¥ркия да, Э у­ жан да бала емес кой. Енд! осылардын кезш е Kepinin, карабет боп жургснш е квнпп кетейш, карамды енпрешн дегеш рас-ты. Осы «Отан» маган т у п к ш к п коныс бол- мас деген. Осы ойын 6ip келгенде баласына д а айткаи. — 03Щ13 б ш ш з ,— деген ол. — Сен каласын ба? — Мен кайда барам. Бос отыргам жок. Ж умыс бар, табыс жаман емес. О зд щ де кешем дегешщ зд! унатып отыргам жок. Баласынын ойын бай каган сон кешем деп эуелде 6ip ойлаганмен, жиылып-тершп, буынып-тушнш кешш тс кетксн жок, кешуд1 б1ржола койып орныгып т а отырган ж ок Рысбек. Егер 6ipeyi 6ip жылы eMeypiH б!лд!рсс ток-

тап калапын-ак деп жур. Сонысына карай ертеншде Vi кия оны кексеге шакырткан. Кыска-кыска ecenaiK-caN лыктан Kei'iiH сезд1 ¥ркия бастады. — Bip ж акка кешед1 деп естш м , рас па, Реке? — Е, сондан ойым болып... Pbic6eKTin кемеМ бос. Кешуге белш бекем 6yFa адам смес. — К усбек те кеше ме? Ж ок, ол осында калады. (Айтып ед1м, кенбед1 де ген ж о к ). — О з г е кемек 6epiHi3 деп айтам т й деп жур е;йм. — Менен кандай кемек болады, ¥ркия-ау,— деп ку aiMcipefl карады Рысбек. — Ол не деген ш з. Bip колды екв ете алмай ж урм1з Колхоз шаруасы ecin келедй Ж умы с кеп, адам жетпей Д>- 0 з ут'ш зд ш ар жагынаи, Тущыбулактын аягына ка рай нефтебаз салынады. Енд1 6ipa3 куннен кейш жана| май, ж агар май келш куйыла бастайды. Завбаз Fhm юм Д1 коярды бммей журм!з. Мен ci3fli coFaH ойлап ед1м Баягыдай енбек кун емес, акшадай акы телейм1з. Рысбектщ ойлаганы осындай 6ip жайлы орын бо латын. К ен ш н е кона Kerri. BipaK б1рден жырыла салма- йын дед! ол. Ойланган болып, ундемей б1ркыдыру отырды. — Ойланайын, акылдасайын, хабарын езще айтар-| мын,— деп тымагын колына алып, 6ip си ш п калып кид1 де, шыгып Kerri. Екьуш кун еткен сон Уркиянын кенседе онаша отырганын андып журш кайтып келди — Ж арайды, айтканын болсын, ¥ркия. 9p i ойлап, бе- pi ойлап, эйел1ммен, баламмен акылдасып кешуд! ток- таттым. Benin калган ipreni K03Fan кайтем дед1м. Бала жасымнан 6ipre ескен агайыи-туысты, ата мекешм/п кимадым. — Ci3re киянат ж асаган euiKi.M жок ед! Fofi, Реке, со- лай емес пе?— деп ¥ркия тура карап калды. Ж уз1 шыдамагандай темен тукырып KeTTi Рысбек. — Р ас айтасык, 6api ез!мнен... Кешке карай баскарма мушелерк Эуж ан кенсеге ша- кырылды. Рысбект1 нефтебазага Menrepymi рып кою ту- ралы каулы алынды. Колхоз да бул каулыга наразы болгандар кеп. Неф- тебазды Рысбекке ки.чагандыктан да емес, осы жумыс- ка кызырып журген де е ш тм жок. ОныН сорыс жылда-

рындагы игпгш бкпетшдер, каны карайгандар, ocipecc, майданнан мугедек боп кайткандар. — Не бар бугаи сонша жалынатын, кешпе деп анги­ на жыгылатын. М уж ш тастаган cyfierin ток. ит туг1л, аш ит те кажаламайтын адам емес пе Рысбек. Барсын. Осы болмаса колхоз ойсырап, кабыргасы се гш п калушы ма едк — ©TipiK ж ал а жауып, дом алак кагаз жуг!рткендер- д|'н жазасы б !р е у -а к — соттау. — Койманы бензинге толтырып алып, 6ip cipiuKeni тастап ж1беруден тайынбайды ол. Сонда Kepeciii ага- йындыры мен туыстырын. Бук1л ауыл-аймагыннан тук калдырмай, т у т ш т д 1‘ acnaiiFa 6ip-aK ш ыгаради эли айтпады деме. К аскы р мен кой куда болса, койга жай- лы Tiiiomi ме еди Муны ест1генде ¥ркия мен Эужаннын журектер! тур- miKTi. «Расында сейтш журсе не штейлн'з» дегендей коз- дер1 ажырайып, exeyi 6ipine-6ipi карайды. Осы ойын ¥ркия атасына ce3flipin еди ол колын 6ip-aK скзтедь — Олай етпейди Корыкпандар. Осы аранын суын imin, нанын жеп ескен адам ондай сумдыкка бар- майды. Шынында, солай боп шыкты. Рысбектш ауырганы да сез1лмейд1, ж алкаулы к ж асап, уйш де жатып кал Fan 6ip кун1 жок. Колды-аякты баладай зыр ж у г1рсди б 1рдеме айтсан «хуп» деп турганы. Осынша шугыл бурылуы- нын себебш -Мэуиядан баскалары толык Tycine алмай жур. Ш1ДЕРТ1 БОЙЫНДА Сотые аякталган сон аз уакыттан кейш, жазга са­ лим, бие кулындай бастаган кезде, коярда-коймай жу- pin Мэуия сиыр фермасын тапсырран да, жылкыга шык- кан. Оган колхоз басшылары да карсы болтан жок. Содан 6epi Мэуиямен 6ipre жылкы багатын — баягы Агыбай шал мен Кусбек. — Кусбек ж ас, аттыц кулагы нда ойнайды, осыдан лайык адам жок,— дед1 баскарм а д а, Эуж ан да. — А хан аксакалдын каруы тимегенмен карап кел, кайырып келге ж арай т ур ар ,— деген А гыбай шал ту­ рал и. 4— 121

Ауылда мшер ат пен жене меншштщ сауын биесш гана калдырып, езге жылкыны 1Шдерт1 бойына, жазгы ж айлауга бугш айдаймыз деп отырган куш танертек, шай устш де, Рысбек баласына кептен ойында журген сездерш айткан. — Он жылдырын да 6iTipe алган жоксык. Окудан кол у з т калганына алты -ж еп жыл боп Kerri. Бурын- рынды умытып та калган шырарсын. Денщ сау болса кал ранын еыртынан окырсын. Ондайлар аз емес кой,— деген aKeci мен meuieci Кусбекке. 0йткен| Keflinri кезде К усбек окн алмадым, тен-курбымнан калып койдым, мендейлерд1н 6api окып жатыр, оку GiTipin келш жа- тыр деп анда-санда екМ и л барын 6taflipin коятын.— А дал енбекпен тапкан буйырран дэмд1 татып TipiuuiiK етейш, балам. Канша талпынранмен, канша казганмен дуние mipi<iHHin шынына да шыра алмайды скен адам баласы, Ty6iHe де ж ете алмайды екен. Койдым ендь З а­ май езгердь MeHiu туярымды кыбыр етюзетш кершбей- д|'. К енд1'м. 1Ш дерт1 бойына «Отан» колхозынын Рана емес, осы TOHipeKTeri бес-алты колхоздын жылкысы жайылады. Bip шеН — Ерейменнщ Бозталы, бл ен т! бойы, Аюлы — Нияз, К аракел. Бер жары — Бораншокы, Кандыадыр, шырысы калын Канжыралынын А к к а ш — айналасы айшылык осынша жерде жаз бойы ине шаншар бос орын жок, кыбырлаган мал. Мал болганда тек кана жылкы. BipiMeH 6ipi косылып, мидай араласып, кумырс- кадай каптап кетедй Квк шыра эр колхоз осы алкаптык суы мол, aie6i шуйп'н шурайлысын камтып калуга умты- лады. ©Mipi жылкы сонында вткен Мэуия жердш де жа- йын, елдщ де сырын бшедй Малды кар суы тартылмай айдап, ЦЛдерН бойына ерте барып конып алу онын 6ip бушршен кетпейдй Ж эне ол бул ойын ешшмге б1лд1р- мейдь Сорыстан бурын колхоздарда жылкы да кеп емес-Ti. K,a3ip жыл сайын кебеш п келед|'. Баска колхоз- дар ырралып, жырралып, найкалып болганша, Мэукец жылкысын каптатып апарып, Шуршггкырган буйра- тына каптатып коя беретш болды. Осы теш рсктщ ен шурайлысы осы. Шурнпткырран бойына жеткен сон 6ip ж ум адап кейш-ак кыстан арыктап шырып, жайлауга озер жеткен кысыр бие кулпырып шыра келетш де, ай- Fup ж акы ндаса кулагын жымитып, куйрырын сипанда- татын.

Ж ылкы квбейген самый колхоздардын ж ай лау тала- ■ сы ресмп дауга айналды. Bipm e-6ipi сойыл ала шабатын замам жок. ж айлау м эселеа аудандык мекемелердщ алдына барып шешшетш болтан. Сонда колхоздардым бррЫ н наразылык б т д 1ретш 1 Мэуия. — B i3 жайлауга мал шыгаруга камдана бастагаида «Отан» колхозынын ем мын жылкысы Шурнмткырган- ды барып басып алды. Бул калай! Зорлык емес пе? Шурмнткырган солардын мандайына баскам менилп ме екен... Биыл осы свз шиыршык атып, шырканкырап кеттЬ О тан Мэуиянын «Отан» жылкысын к у ш -т у т тынымсыз айдап отырып Ш урнлткырган алкабына жайып ж1бер- reHi себеп болды. Осыдан кейш ауданды к жер 6eaiMi букьп в л е н т к Ш|'дерт1 бойыи колхоздарга мынау с е н т , мынау ceniKi деп б е л т бердь Сонда Ш урнлткырганнан бастап, ЦПдертшщ аяк жагындагы Караш ат шунпялы- на деш нп туп н тартса майы шыгатын жер «Отаннык» улесш е тиль ©йткеш, «Отан» жылкысы кебеш п, Мэуия жылкы сокына кайта тускеннен 6epi жазпл жайылым осы ара. Осы арадан к етер т тастамаса Мэуия козгал- м ак емес. — Э гэрда, к е т е р т тастасаи дар курен тебелмен аян- дап отырып ауданга, Берд1бек пен Ш эйкенге барам,— деген шал. Ж ер бел^мшщ адамдары М эуия ауданга барса, Бер- Д1бек те, Шэйкен д е мунык сезш сейлейтшш б т е д к Сон- дыктан олар мэселеш шиелешст!рмей, Мэуиянын айтка- ны болсын дей салды. Осыдан кешн баскарм алар да, жылкышылар да, жылкы д а тыныш болды. «Жер1ме туст1, малынды api кайыр» дейтш еи ш м жок. С у тапшы болса колхоздар ез жершен шынырау кудык казып ала- ды да, суды тереннен, мотормен тартады. Ж азгы жайлаудын кызь№ы кыза бастаган кез. Мал ceMipni. К,ыстан ары ктап шыккан тай, кунаннын ел! жуш тусш, жунттай болып кулпырып келедк Кун жылы, жер кара. К ар ау кун ш , 6ip кулын шетшеген жок. Scipe- се «Отан» жылкысы дш аман. Ерте туып, кар ак улакта- нып калган кулындардын ж алы кулагы нан асады. Куй- рыгым Tirin, жылкыны айнала шапкылап ойнак салганда куйынга жетш'збейдг Ж ылкышылар 6ipiHeH 6ipi калмай бие байлап, кы- мыз ашыту басталды. Мэуиянын жылда байлайтыны кер айгырдын yftipi.