Ақышев З. Бұршақ соққан жер

болып па сонда. ApaFbi тусю р iiuin ж 1бергенде буюл eiieuiTi, шек-карынды ертеп кетед1 дейш рой пнкендер. Ж ылкы ж ай ын ойлаганда Мэуия 6ipKen-6ipre ауысып, ойынып ушын кепке д е й т туйе алмайды. Ж огалт K03iii деген сез аузына Tycin кеткенде: «Keiuipe гер, кеЫрше ка- лар ма екем, каргысына ушырар ма екем жарыктыктьш. А та-бабам курметтеп еткен, шелдегенде сусын болган, шапса жуйрш, Mince 6epiK жануар едк Ж аугерш Ы к, шапкыншылык заманда халыктаи бата алган тулш тт кезш ж огалт деп кунага баттым-ау, кенире гер, тэш- piM»,— деп ж агасын устады. Биыл колхоздын erini де шыгымды. Кузге карай ж еш л машина келетш болыпты деп жур журт б1раздан 6epi. Онын д а талайын керген бул шал. К.арасы да, Kypeni де, сарысы д а, кеп де болады екем. Tinri аппак суттеш де, сепаратордан жана шыккан каймак, TycTici де бар. — Сонда мунда келетпп кандайы екен? — Кандай T y d i екешнде шаруам канша. Машина болса болганы емес пе. — Сонда KiM ж ур п зед 1 оны? — Ж урпзетж адам табылар. Тракторды кулагынан басып MiHin алган ж т т т е р сол канбактай ушып турган машинанын жанын коя ма. Ж еш л машинага Мэуия MiHin те керген. Осы былтыргы ж аз болатын. Машинасы куйындай агып Берд!бек жетш келдк Колхоздардып eriHin, шебш аралап Kepin ж ур екен. Ултуган сыркат деп ecTin дэл со куш Мэуия келе калар ма унге. — Ж у р м з , Мэуке, колхоздын Ж аймадапл erinin, Б т д е ш т е п малый Kepin, корыкты аралап шыгайык. — Атпен бе? Бэрш 6ip кунде ме? — Атпен емес, машииамен. EKi-уш сагатта кайтып келем1з. — Не дейд1-ау, уш куидж жердь.. — Отырыныз, отырыныз. ©3i арткы орындыкка Мэуияныц жанына отырды да, алдындагы орынды Э уж ан га бердь Агыза ж енелд1 ма­ шина. Ушып кетсрмш’ деп Мэуия ж ум сак орындыктык uieTinen устап алган. Э лпдей болтан жок, ауылга кайтл оралгап. Мэунянын жеш л, ж ум сак машинага мшгеш осы шыгар. — Иттщ ж ур 1а-а й . Жылмай агады-ау. Ш ара аякка ш уш лдетш куйып, к о л ь т а устап отыргаи кымызыц те- 150

лмес. Ш апш аидьты кандай. Ж ан-ж агы ма карауга муршам болтан жок, кез|'мдГ 6ip ашып, 6ip ж умганша ауылга келш калыппын. М ашина деп соны айт. Шалдыц аузыныц суы курып, сондай 6ip машина болса, деп кайткан. — К олхозга келетш машинага шм мшер екен? KiM ие болар ексн? К 1м керш ген отыра калып, ызгыта жэнелер ме екен? Кой, ейтпес. Б1здщ Уркия келш ие болатын ujbiFap. Басты к кой, сол мшетш шырар. MiHce lieci бар. MiHcin. Талай лар отыр рой, дуйрыдтары доз- ралмай, менш келЫ м шмнен кем. Бастыдтыкты эбден Menrepin алды. Буш л колхозды аузына каратады . Колхоз Выдай турсын, ауданнын 03i санасады мунымен. Уркия не айтар екен деп ж алт-ж алг карай беред1дейд1 Б ерд1бек пен Шяйкен. CoFbic кезш де улкен сыннан муд1рмей eTTi. Басты дты дтан босат деп талай айтты, босатпады. IciHiH унараны Foil. Осындай адам жещ л машина мше алмай ма? Сонда бурынры дысы-жазы кезек MiHeTiH аттарын кайтер екен? Ж ылдыра коя берер ме екен? ©йтпес. Аттын керек ж ер1 болар. Ж еш л машина т а у мен таска iHbiFa алмайды дейтш. Туе ауып, Kiiui 6eciHre таяран. М эуия Кызыладырдын иырына шыкты. Ж ан-ж арына коз салды . Батысында — А лаб ас тауы . Онын солтуст1гш де калы к шабындык, ми- дай жазы д кен д ал а жатыр. Онда «Тенд1к» колхозынын шешшлерк Шеп шауып жур, жинап ж ур, уйш ж ур. Кап- таган машина, ж аяу адам аз. Ар жаты — керегетас. Булдырап кершедн Керегетас лесе — дегендей, жана к о ш т , KepereciH жайып жаткан калып ауыл тэр1здк Кей жер! жакпар-жакпар каланган тас кабырра. Бул ж азы кка кар калын тусед к онын уетш е А лабасты к сай- саласынан аккан булак суынын 6api осы шабындыкка жайылады, сондыктан uie6i де калын. Ш ырыс жарына бурылып карады. Мына жаткан езшщ «Отанынын» ж е- pi. Бул да ушы-киырына квз жетпейтш дал а, тунып турган шабындык, кулпырран бетеге, жаркыраран Боз- шакел. — IIlipKiH, б1здш осы ата конысымыз эдеМ мал ecip- $ н деп жараты лрандай-ау,— деп атынан тустк- ауызды- рьш алып, шылбырынан устап уз д 1рш тур. Карай беред1 айналып, караган сайын туып ескен даласын ж ана кер- гендей суйсш едь кез1 тоймайды. Ауы л ж акка квз салды. Ауы л биесш aFbiTbin, квлге карай ерг1зген екен. Куш ($рйы байлауда турып, курысын калган денесш жазып

алписы ^келген болу керек, кулындар ойнак салып, жыл- кыш,' айнала шауып ж ур. Мэуия атына мшдк Эр жерде ym p-yiiip боп тарап журген жылкыны Кызыладырдыц баурына карай орайластырып, басын косып тастамак. Бытырап кетсе бакташы бала нирде кез жазып калады. Ж умы ска 6yrin жеплмей, тыныксын деп бос ж 1берген саяк аттардын аягынан шырып кететМ бар. Барана шай устш де ¥ркия пэлендей демеген сон ун- демегеж — келшкеш шьшар деп жатып калудыц ретш та- ба алмаган шал. Биыл да жылкыны жомга uibiFapyFa кам дану керек болды Foil деп келе.Д1 ш ш ен. Байпактыц окшесш ж ам ату керек. Былтырдан 6epi сойылган терт- бес койдыц Tepicin илетш, ni канган сон укалап, шелш кыру керек. Сем1з койдыц TepiciH бабына келлрсе кол- га пулыштай ж ум сак 61л ineai foFi. Эбден болган сон кы- намен бояп тон riKTipin кисем. Осындай тон киген адам- нын кырык кун боран сокса мурты кисаймайды. Кун бата уйге келш едц ауыл a6irep. Кешке колхоз- шыларды клубка жинап койсын, жиналыс болады, кепке бармайды, ж урт бытырап кетпесш. Ауданнан Берд1бек, Шойкен, Алпысбай, тары б 1ркатар адам барады деген хабар келштк — Ж умыстын осындай каурыт кезшде нерылраи жиналыс. Шеп тасылып, erin алынып бггкен жок. Не боп калды екен.— Ж актырмай жур Мэуия. — Канш а дегенмен эйел адам foh. Ж асы да елуд1 кусырып калды. Бастыктыктаи босат деп ¥ркия етшгш ж асап ж ур деген. Ж ан ад ан бастык келетш шыгар,— деп ж орамалдады 61реулер. — Ж иналыстан кейш Бктдешке, одан api IlIi.aepTire д ейill барамыз дептк Колхоздардын жондагы жылкысын аралайтын болган рой. Ж ылкы санайтын шырар. — Тагы да 6ip дом алак арыз жеткен екен foA. Кун KeuiKipin калган. А уданнан телефон сокты 6ipey, каз1р шыранын деп жатыр депть — Отыз шакырым деген машинага сез бе, кезд1 ашып-жумганша жетш келедк— ¥ркня мен Эуж ан колхозшыларды клубка жннатып жатыр. Мэукен де шыкты уГпнен. Шекпешн желбегей салып, e«i колын ар- тына устапты. Ж аз киетш ж ен1л е л й р 1 тымарын алшы- сынан салыпты. А ярын салмактап басады. Сонша болган жок. К уренбелдш асуынан ак сэры 152

«Победа» ж арк е т т uibiFa келдь Оныц артынан тары 6i;> машина керш дь А лдындагы «Победанык» шанына 6ip сунп п, 6ip ш ы ры п , ж уре алмай келед1 ол. Сонык арасынша «Победа» т!зп'нге бой бермей алым кашкан ат сиякты, екпшдеп келш токтады, Клубтын алдында nipiJiin турран к е п ш ш к маш инага Кйрай жур- дь Ж апырларан адам тусш жаты р. Ауданньщ баа- шы кызметкерлер| тугел. — Амансыздар ма! — Сэлэматсыздар ма! Келгендердщ ж узш ен элдекандай 6ip куаныш белг!- ci байкалады. Берд 1бек те, баскалары да 6ip адамды лздегендей, жан-ж актары на ж алт-ж алт карал, мойын- дарын соза бередй Клубтын apFbi бурышында таска куйрыктарын койып, терт-бес шал энг1мелесш отырран- ды. О рталарында А^эукен де бар-ды. IKip каранрысында оларды капел1мде байкаган ешкайсысы жок. Берд1бек- тщ квз1 соларра туст1 де, аягын жылдам басып, аяндай женелдь Онын сонынан бойы уш кез Шэйкён, д ен еа алпамсадай Алпысбай к е т т барады. Ж еткен бетте 6opi де ен алдымен Мэуиянын. колын алды. А удан басшыла- ры шалга эдетте ассалаум агалайке-е-ем дел сэлем бере- Д1, Мэуия соны унатады. ©3i уараланкелпссэлэ-э-эм, дел даусын созып, риза болранын 6iaflipeai. Берд1бек eciK пен тердей жер кал ган да-ак дауыстады. — Асслаумагалайке-о-вм, аксакалдар. — Уралайквм!ссэлэм. Сэлэмат бол, карагым. Берд1бек келе-ак Мэуиянын колын кос колдап кы- сып, босатпады. Ke3i кул1мдеп, куш агын жайып, Мэуи- яны капсыра куш актап алды. — Халыиыз калай, MaTiaFa? — Халым ж аксы, Берд1бекжан. — Ауырран, сыркаран жоксыз ба? — Мен бе? Мен ауырып-сыркайтын картайып калды д е г е н т бе? — «TinTi жылмандап KeTTin, меж алдап-ар- байын дел турсын-ау, э»,— деген ой келд1 шалга. Жылкы- дан шыгам дегенд1 Уркиядан ecTiren екен foh. TaFbi 6i- рер жыл 6aFa тур дел ж алы нбак екенсш foh. Ж алынбай- ак кой, ез1'м де камданып жатырмын. Колхоздын жайын б 1лмейм|‘н бе, эл! тыцмын. Сынагандай уйде огырудын peTi жок кой дел тур ойында. Шалдын калжынына 6api кулш жатыр. — Немене бул, журттык cin6ipyre колы тймей жур-

гп 'д е жиылыс ашамыз деп, д ур л кД р ш , жумыстарынан калдырып. — Ештеке етпейдц MaftaFa, квп устамаймыз. Bip-ак с' :'ат. А л ж урщ дер клубка.— Берд1бек Мэуияны кол- тыктап клубка беттедь К луб iuii лык толды. З алга сыймагандары eciKTi ашып койып, корндорда тындап тур. CaxuaFa аудан бас- шылары, Уркия, Эуж ан котор^ди Жиылыс бпжен сои шыг\\та оиай болады деп Мэуия Берд1бектщ колы- паи босап, арткы катарда. eciKKC жакын отырып кал- Уркия жиналысты ашты да, Берд1бекке сез бердь Берд1бект1Ц не айтатынын, 6api жиналып осында неге келгенш Уркиянын 63i де бьпген жок. Жиналысты аш та, маган свз бер, не туралы екешн сонда айтам деген Б е р д 1бек. — Ж олдастар,— дед! ол.— Аудан шаруашылыгынын еткен жылгы кортындысын жинактай келш, Партиямыз- дын О рталык Комитет!, Совет уюметц С С С Р Жогаряы Советж ш Президиумы (издщ ауданныи б 1ркатар колхоз- шыларынын едбёгш е лайыкты бага 6epinTi. Медальдар- мен.ордендермен наградтапты. Сонын iiuiiiAc осы «Отан» адамдары да бар. Еналдымеи Мэуия аксакалдыи атын атауга руксат етйшдер. С С С Р Жогаргы Советшщ Пре­ зидиумы бул Kiciiiin en6eriH аса жогары б а т'л ап , Мэу- кенс Соц иалиста Енбек Epi атагын берштк Ж иналгандар Берд!бект1н co3i аякталмай-ак дуыл- дан KeTti. Орындарынан ушып-ушып турегеллй Ай- — Ж асасы н 61зд1н М айагаи!.. — Ж асасы н Совет окметП — Ж асасы н б 1зд щ «Отан»!.. Мэуия алгашында тусшбей калган. — Не дейд1 ана Берд1бек, не дед1? Неге шулап кегп туге? Уркня томен карап калды. Кезшен ж ас тамып кегп. Куанышында шек жок. Э уж ан балдагына суйенш орны- наи турып, гынышталыныздар дегендей, колын котерд!. Д урм ек саябырлады. Берд1бек api карай сойлеп кегп. — М эукене Ленин орден! мен «Орак пен Балга»_Ал- тыи Ж улдызын 6epinTi. М эухеши куттыктап кол согайык, жолдастар!.. З алда сатыр-сутыр кол согылды. Ангай-шу тагы ,ку- 154

uiefmi, юмш к не айтып ж атканыи Tycinin бол маиди. Берд1бект1 сейлетпей койды. — Ж олдастар! Ж олдастар!— Берд!бек, бар даусы- мен айгайлады.— Мен cesiMAi б т р г е м жок. Э л 1 бар. it тына калды. эуия аксакалды президиумга шакырайык.— 0 3 i жуг!р!п т уст 1 де, М эуияиы к жанына к е л т , тары да ку- шактады, бетшен суйдк М эуия Б ерд1бектщ ж етепмеи президиумра котерЫгенде ж урт тары кол сокты, эр ж ер­ дей куттыктаган, м адактаган, суйсш ген дауы стар ши- Fun жатты. Берд1бек кайта сейледк — М эукенмен 6ipre б 1ркатар жыл жылкы 6aFbin ко­ ле жаткан ж ас ж 1п т К усб ек Рысбеков ж олдас Енбек Кызыл Т у ордешмен, ал бую л eMipiH колхоз й п л т н е арнаган Арыбай аксакал Ленин ордешмен наградталды. Баскаларды ц д а аттары аталып жатыр. Берд1бех, acipece, Ы скак пен М уратбект1 белекше айтты: — Kerneri майдан ардагерлерг — 6yriii енбек озат- тары. Ыскак, М уратбек сияктылар енбегше лайык бага алды: «Отаннын» 6yriHri табысына коплен 6ipre Мексш, Ракыш, Иматтар да ортак. Ж ур т тары кол coFbin, шуласып жатыр. — Оларра да Алтын Ж ул ды з берЫе ме? — Бэрш е б1рдей алтын ж ете ме. — М эукеннщ en6eri ерекше рой. — Осы колхоздын ею мын жылкысы сонын енбеН емес пе. — Ауданнан Алтын Ж улдыз алган Мэукеннен баска бар ма? — Бар. «Октябрь» колхозынын 6ip шопаны бар. — Бэрекелдк Айды acnaHFa 6ip uibiFapFan екен. — Ж асасын Мэукен! — Ж асасы н «Отан» мен «Октябрь»! — Бейсембек пен Телеген намыстаи жарылып кете жаздап жур екен рой. — Ж урсш . Б1здш шанымызга epeTin ж ан ж ок деп acnaHFa карайтын ед1сол ею бастык. Жиылыс аякталуга жакын. — Ci3 бф дем е айтпайсыз ба?— деп, Б ерд1бек жа- нында oTbipFan М эуияга сыбырлады. Сейлеп кетсе копке дейпн токтамайтын Мэуиянын мундайда ундей алмай калатыны бар. Уакытыныз 6iTTi, TytiniKTi Foil, жарайды, болды деген карытпаларды ол

Кызыл алганда Кулагина кыстырмайтын. 0 з! айтам генлз айтып болганша 6ip орында отырып алып, эрк|',., гс 6ip карал койып соктырта беретш. Bipan лэл ось >КП,-1Ы пс лес in бйтмей калды, жакып арада жнналыс бо ла калса айтармын дел жургеш жылкынын жайы бола тын. Бул ара оны айтудын орны емес. Аларыл Берд1бек ке парады. — Мен не сейлсшн? Сейлейтш се з1м жок. — YKiMeTKe, партияга рахмет айтпайсыз ба. — Айтып журлпз гой. Кунде айтамыз. Мэуиянын бул сез1н ж урт ecTin отыр. Сонын 03in кол сокты. Ж ур т тарай бастады. Бую л колхоз бупн тан аткан ша Моуля уш нш манында. Ауданнан келгендер ei<i уйлс кезек болып, так бЫ н е кайткан. Tyni бойы K83i Ы нбей шыккан Мэуия кун кэтерме сол безм ен атын ерттеп MiHfli де, Кызыладырдын сырты на карай аяндады. Онда жылкы жатыр. 1илнде енш м жок. Бакташ ы бала да ауылдагы дурмекте жур. Ж арайды, дед1 ол ауылдан алыстап кеткенде e.3ine 03i. К,ашан куа.тым кайтып, тосектен тура алмайтын бол ранга д е т и бага берейш. Ж ал ппркпш аяганмен, ол халыктан артык па. 0 3 ine бую л ел болып осынша кур мет к е р с ет т отырганда бэлсшгендей болмайын. Биь кыс жаман болмас, ауа райынын сынайы солай. Осы о кен eni-yiu жылдагыдай кыса бермес. Сейтсе де 11Мдерт1 бойындагы базга 6ip-eKi мая шеп уйпзейш деп, Te6iHi калды да, шетк1 шокынык басына карай кетерме бердк Н аграда алган колхозшылардын 6api аудан орталы гына шакырылыпты. Алматыдагы ул кен д ерд т 6ipi ке лш ордендер мен медальдарды тапсыратын болса керек Мэумя мел «Октябрьдш» Сатылгановын М осква га экете Tin шыгар деп дунюлдетед! ж урт. Олай емес, олар га да Алтын Ж улдыздарын осында экеп беретш бо лыпты. Bip топ адам колхоздын полуторкасымен ертен туе тен кой in шыкпак- Одан да атым тыныш деп, Мэуия ке ше салт кеткен. Оган мен М айагамен 6ipre барам деп Кусбек ердь Моулялар ж урттан бурынырак келш калган екен, бэ pi ж иналганша 6ip-ei<i кун к у т т калды.

Ж иналыс ертен ашылады деген куш М эуия мен Кусбек аттарын ерттеп Minin, Б iрта пау Эш ирейдп; уй ь нен аттанып шыкты. TayFa карай беттедк Мэуияныц бул калага кэптен келгеш осы. Д эл cofuc басталган ку- Hi жылкыга шауып, кулындайын деп турган кула ку- лыкты жарып кеткен каскырды урып жырып, кайткан бетте соккан. Содан 6epi коп жыл OTTi, каланы ко piл отырраны осы. С орыс кезш де калаш ы лауга мурша бол- ды ма. О л т у п л м езгш н де нэр татпаган, TinTi жасты кка бас тимеген кундер коп болды рой. К ала жудеп кеткен екен. Мынау ж ацадан салынды дейтж ештеке жок. Баягы eci<i агаш уйлер. Олардын 03i де тозып тур. Bi- peyinin шатыры ynipeflin, 6ipeyiHin какпасы кулап ка- лыпты. Бут!н терезе аз. Уйлердщ сыртына коптен ак балшык тимеген! беп-белгш , кара кож алак. Аздап бол- са да KyTiM KopreHi — орта мектеп пен райком кенсеск Мектепт!н курылысы согыстын алдында FaHa б 1ткен-дк — Кайтсш. CoFbic кезжде уйдш сырты тупл-, iiuiHe карай алды ма халы к. Тек баспана болота ж ар аса, кал­ ган ашык-TeciriHe шыдап отыра берд! рой. Е л eciH eaai- енд1 жиып келедк Колга алады рой,— деп е т п Мэуия клубтын алдынан. Бул согыстын нагыз кызу кезжде клуб болудан калып, баскака пайдаланылран. Бурынгы к!тапхана, шаштараз, артпсгер боянатын белме, клуб MeHrepyuiici отыратын уйде жаралы солдаттар жатты да, улкен зал асхан а болды. С орыс токталган сон клуб болып кайта ашылган. Ертен ауданды к жиналыс осын- да отпек, iiHi-сыртьжда ж урш -турган адамдар байкала- ды, дайындап ж аткан болу керек. Оман api етш едк ка- ланын сыртына карай е м улкен курылыс басталган екен. Ш акыр-шукыр еткен кызыл Kipniui, кабыргалары кетер ш п калыпты. — Бул не?— дед! Мэуия атынын басын тартып ток- тап, ©Tin бара ж аткан 6ipeyre. — Bipeyi — аурухана. Bipeyi — балалар бакшасы болады дейд1. — Д ур ы с болтан екен. Бэсе! Осыпдай уйлер ке- бейсе. Салт MiHreH е м адам кол ж иегж е келдг — Ж аным-ау, суы тартылып калган ба, мынаиын!? — Оны кайдан б ж е а з . Белгж еп койып па едпйз?— Деп кулд1 Кусбек. — Неге кулесж ? Белплеп койганым рас. Ана 6ip муМстен KepiHin TypFan у л к е н д т ceri3 канат кшз уйдей 157

к из гылт сур тас бар гон, соныц тебёс! согыстан бурым нелгешмде тенкерузп жаткам агаш тегенешц тубшдей гама KepiHeTin. ¥кты н ба! ©лшегешм сол емес не. V ktum , М эуке. Япыр-ай, соган дейш умытпайсыз. Ьснизде калай ж уре беред1 соныц 6api. — Туып-ескен ж ердщ тауы мен тасы, кел1 мен езен!, me6i мен суы адамнын кез алдынан кетпейдц шырагым. Умытанын десен де умыта алмайсын, ал оиы умыткан адам бар гой, адам емес. Адамды ада.м кылатын осы тугаи ж ер. Тугдн ж ерге ж ауга кадам бастырмаймыз деп кандай болдык, кеш еп согыста. Бэр1м1зге Tecin ашып ом1зген де, бэр1м1зд! мойнына салып аркалаган да, бау- рына басып мэпелеген де осы ата-бабамыздын ecin-ep- кендеген туган жерц жарыктык. Кел жиепне келгенде атынан Tycin ауыздыгып алды. К усб ск те т уст 1 атынан. Баласыныц баласындай болтан- мен кептен 6epi «Отан» жылкысыныц кызыгы мен бейне- Tiii кысы-жазы б1рдей Kepin, eTi уйренш кеткен ж И т кейде М эукецмен калжындасып та кояды, Онысы атага баланыи еркелегешндей KepiHin, унап турады. Мэуия оны к е ц ш п е алмайды. Калж ы ндаса екеи деп, е з1 плен, Tiiicin калатыны бар. Эй, ку бала деп, муртынан 6ip кулш, Кус- 6eKTiu кытыгына тиедк Бур а сейлеген кулуге жаксы. — Ж ога деймш, MaftaFa, ci3 wrepi жасап картаймас- сыз, кемin карай шепне жасап, 6ip Kyiii жнырма бестеп кунйизге кайта келераз деп ойлаймын. — О да болар,— дей салады Мэуия, Аггары н суга бактырып едц ею аттын eKeyi де еккей- генмен т ск ел еп , оскырынып, 6ip-eni рет жалмап тепп тастады , iiunefli. — Ж ерйи, жирет'п iuineii койды. 0 з 1м1здщ Бозшакел мен ИПдертшщ, Ж ылысай мен Тущ ы булактыц суындай кайдан болсын. — С.пбыидыкел дейтш осы ма, М айага? — Осы. -- . — Ендеше суыпан сабын дэм1 бш н ген Fofl. Сосын iuie ме. — Мунын не ссбептен Сабындыкел атанганын бкпмей- JII CKCHCiH гой. — Суы нда сабын болгандыктан емес. Сабынсыз Kip ашатын болгандыктан аталган. Суыныц тазалыгы кум1с- тен мелд1реп, ен терец деген ж ерш е тастаган 6ip тиындык бакыр акш а KopiHin жатушы едк Суы бузылып, лайланып

кал гаи екен. А ттардыц жерш 1шпей турганы сол. К у п и жоп кой. — Квлге де кут1м керек болушы ма efli? — О, пэль О л не д е т и н , К усб ек карагым-ау. Кут1м керек емей. Т а у мен т аска да, кел мен езенге де, орман мен TOFaHFa да, TinTi айта берсен, к е р ш п , жайылып жат- кан далага да куп м керек. Жуыиды-шайындыны, есю- ускыны, малдын каны мен жыныи, жидшен rep ici мен сасыран етш тастай берсен квлдщ суы бузылады, K03i 6iTefli. К ут1м деген сол, эне, квзш ашып, тубш тазартып отырмаса бола ма?! — Кудыктын квзш аш у дегещц ecTin ед!М. К елдш квзш аш уга кандай куш ш ак келедк — ПэлП ©3iH эл 1 бала екенсш гой. С вз ба екен сол. О сы заманньщ enepi мен куш! не ж асамай жатыр. Осы квлдщ квз1н ашып, Ty6iH тазартпаса бар foA, мен саган айтайын, К вебек карарым, бул Сабындыквл емес, Сасы к кел боп кетейш деп тур. Муны мен мына Берд1бек пен Ш эйкеннщ кулагы на салайын, олар туеш едк штейдк ic- тетед!. Ж ур , агаш арасын 61'раз аралайы к.— М эуия аты- нын ауыздыгын салды.— Шонай булагын врлеп кетерь лейш. Ж алантвс асуына барып кайтайык. Бурын бул араны аралап керш пе едщ 03iH. — Ж ок. Керген ж ер1м емес. — Туу-у-у, бул таудын iuiiH керген де арманда, кер- меген де арманда. Астарындагы аттарына ж уре y3flipin, ак кайын мен Кызыл карагай аралас вскен калын орманнын жиепмен врлеп келед1 ею адам. Мэуиянын да, Кусбектш де ею квз! ею жагында. Карай 6epruiepi келед!. — Не деген калын орман. Арасы нан кол втпес,— деп танданды Кусбек. — Пэл)', муны айтасын, бурынрысын керсен рой. О сы 613 ж урш келе ж аткан жол бурын ж ок болатын. Калын вскен ею тогайдын арасындагы ашык аланкай ед! 6 ip кез- де осы ара. Бертш келе балапан кайын вскен. А ры меи Карасы, шубары мен б в р т е а аралас ж айылатын ешю Сиякты кершуни едк Оларды кыркып тастап жол uibiFa- рыпты Foil. Ж ол болганда салт атты рана емес, арбалы адам да ж у р и т . Машинанын д а i3i жатыр. Бул жол кай- да барады екен? А суд ан асатын жол салынды ма екен?— Атын теб ш п калып, желе аяндатты Мэуия. Ж ол калын орманнан шыккан сон таусылады екен. Ж ан-ж ак аяк алып ж у р п а з , кескен ,Ty6 ip. Улкен адамньщ куш агы 159

жетпейтш жуан карагайдын, карарыштын, еменнщ тубк леР1 жеРДен 6ip кез, 6ip жарым кез ш ы рып, тенкшп-теи кшп тур. Жол жиегшен ат аягын алып жург1с1з. — mipKin-ай, ннркш-ай! Элп торэйды калын де СД1И. Мына аранын агашы онан да калын едк Бутары ме жапырарынан тубше куннщ K03i кысы-жазы Tycin керге. емес-Ti. Осы соры стык алдында 6ip келш кеткетмде сын сып тур едк Киратып тастаган скен орман жарыктыкты Калай рана K03i киып кест1 екен аспанмен тклдескен кып Кызыл, сап-сары карагай мен кумштей жаркырарам а>- кайынды. — Отынра алран foi'j. —О тынрэ алса анау беткейдег1 ерт шалып куарган туб|' тамырына дейш куйт, осуден калран арашты алмай ма. Сап-сау, жайкалып турран орманра калай рана коль батып шапты екен десейшк Дэл тубшен аямай калай га на ара салды екен дегешм рой, карагым. «Жср корю — мал» дейтш казак атам. Жердш ез Ka.iipm (Нлмейтш кез- де оны эулие сезшден керунп едш. Мал рана емес, ормаг мен тогай да, тау мен тас та, езен мен кел де жердщ кор i<i, олар да жердщ coni. Суы жок, me6i жок, агашы жок камысы жок, кумктей сылдырап аккан булагы жок жер^ де сэн бар ма, KepiK-бар ма. Осы аппак кайын, ушар басы аспан жерге Tycin кетпесш деп Tipey сияктанып тур- ган карагай, жапырагы жайкалып, жерге тегшп тургаи емен сулу бойжеткеннщ омырауындагы алкасы, сауса- гындагы сакпнасы, б1легшдег1 6me3iri, шашына таккан шашбауы десен болмай ма. — Уа, Майага, кайда смтеп барасыз 03ini3.— Карк- карк кулд1 Кусбек. — Неге кулесщ? ©TipiK денл, кане, езщ. Канкылдап ушкан казы жок, суында жузген yiiperi жок келде не сэп бар. Ел жлгалай конбаса, Бетегсл! бел гарып. Каз-yfiperi болмаса, Айдын-шалкар кел гарып, демеп пе cai Асан кайты аксакал. Егер осы аранын жуан- жуан карарайын Kecin апарып, тактай тшп уй салса емшим болмас едк Bipaic калаиын ускынына Караган­ да жана уй салынран кершбейдк банкадын foii жана 03in. Кешеп' еткен сурапыл заманда мм уй сала алды дейсщ. Рас айтасын, Кусбек. Отынга алган рой. Алмаска шарасы да болды ма. Халыкка кша да жок- Алыстан

Тяртатын азамат кайда. Катын-калаш, кемт'р-шал жа- кын жердеп шамасы келетш агашты жьта берген foA,— деп, бос калган орманнык орнында аттан тусш, атынын ауыздырын алып биенin 6ip сауымындай отырып калды шал. — Анау арыстан сиякты керййп жаткан Акбет жота- сын керш пе едщ бурын? — Жок. Бул жакка аяк басып турганым осы дед1 м той. — Кермесен жур. Сол жотага шырып байкайык, не картер екен. Акбет бшпне кетермген сайын Мэуиянын кезше жас келш, журег1 елж1‘рей бердь Таудын бурынгы корю жок, агашы ортешп, кара кем1р боп курап тур. — Осы таудын тасына да жара тускен сиякты керте- fli маган, Кусбек карарым. Ана 6ip жылы калын ерт бол- ды деп журунй ед1, сонын ктеп кеткеш-ау мынау. Акбет жарыктык шашы кыркылып, сузектен жана турган су- лудай. Ана 6ip турган кос шокыны кердщ бе. Осы арадаи се.\\ш тайлактын кос еркенлндей кершуин едк Агаты ер- тенген сон кыстан кетерем шырып, ж ут жулынран арык туйе сиякты. Бурын еркеш тэр1зд1 кершетш шынына де- шн шыккан карагай екен Fofi. Солай, балам, солай. Сол eprri ж1берген адамнын колын шапса foA. Обал жок. — Эдеш ж1беред1 дейаз бе epTTi. Байкамайды да. «От пен су тышз жау» демейтш бе едк — Сез емес.— Колын 6ip с1лтед1 Мэуия.— Тасыган суга да, жанган ертке де токтау салура болады. Неге бай­ камайды. Кудайдын 63i колынан экеп берген мынадай байлыкты байкамай ертед1м дегенге мен муриымды Kecin берегмн — сенбеймш. Байкамагандык — жаны ашымаран- дык. Ондай адамга обал бар ма. — Эл1 -ак жетшп кетер, екМп кайтеаз,— деп Кусбек орнынан турды.— Атка конайык, MaftaFa, тздеп калар. — Консак конайык. Сонда ертен жетшед1 деп, GyriH жетш турган дуниеш ертеп ж1беру дурыс бола ма? Ертен орны толады деп, бупнгМ такырлап тауыса бере ме екен. BipiHe-6ipi косылмаса ел дэулет1 молая ма, айтшы езш. EKeyi таудан Tycin келед1. Кепке дейш ynci3, Мэуия ашулы, ызалы. Тамарын кенеп, аузын тамсана бсредь Бул онын i<eni.niHc 6ip жайсыздык орнагандары эдеть — Муны мен Берд1бек пен Шэйкенге айтайын. EriH мен малды гана ойлай бсрмендер, ойлайтын баска да 6-121;

шаруаларыц бар дешн. Ел eciH жинады, куш бар, кайта- дан KcviFa алсын муны да. Bcp.ai6eKTin кабине-пне Мэуия ecii< алдында ку-ri отыргандарды баса-кектеп, кабагын туйш юрдь Шайке cKeyi рана екен. Мэуия Kipin, тымагын колына алып, тор­ ге карай аяидаранда eKeyi де орындарынан турды. — Mayi(enHin кабаля катып тур, уйкысы канбай шык- кан-ау Teri,— деп кулд1 Шэйкен — Бротановтыц yifti —- бала-шарасы квп, мазанызды алган Foft Teri. — Б1ртанаудын уйшде конып шыкканым 6yriH рана Дейсщ бс. Оман баска уйге жатсам уныктан алмай шы- — Енд1 неге ренжшшз? Сыркаттандыныз ба? — >I<0 Fa,— Мэуия ала кез1мен 6ip карап втт1 де, тау- га барранда кергеиш айтты,— Осы тау, орман, езсн — 6api де байлары эскерге кетт жеар калган ка- тындан, баласынан карали кагаз кел1п анырап калган кемшрдей, жудеп тур. — Дурыс айтасыз, MaiiaFa, айтканыныз орынды. 1с- TCiiMi3, бэрin де орындаймыз,— деп, Берд1бек ебелек к гып свйлеп жур. — Согыс кезшде сай-саланын да, орман мен тогай- дын да, квл мен взеннш де караусыз калганы рас. — Келдщ суын ластаган адамга айып салу, api кстсе жауапка тарту туралы аудандык Советтт каулысыи алу керек,— деп Шэйкенге карады. — Бэсе, ездерт солай колга алмасацдар квл суалып, орны как боп калатын. Мэуия улкси 6ip шаруа тымдыргандай, квпш котерй л т шыкты райкомнан. Озат колхозшыларга ордендар мен медальдар тапсы- pyFa арналган салтанатты жнналыс кеш 6irri. Алматыдан келген улкен адам квп свйлеген жок. Бэрiне белгш п руаны 6ip сагатка созып, журтты жалыктырып кайтем деген болу керек. Азгана Kipicne соз айтты да ■ тады. Ертеш'нде журт тарап жатты. Аудан орталыгы бупн элдеб1р Май мейрамын втшзгендей, кызылды-жасылг\" шат-шадыман. «Отан» колхозынын адамдары да каладан шыгып ба- рады. Орталарында Мэуия. Туйе жуш шекпешн желбе- гей салган скен; жанада TiKTipin киген курен баркыт камзолыныц омырауында Алтын Жулдыз жарк-журк етедк, 1G2

Той таракан сон б1ркатар адам Шэйкеинщ кабинетже жиналып, табигат коргау жайында шаралар белплеп жатты. НАН «Отанныц» улан-байтак даласында жаратылгалм малдын туягы болмаса, соканык т ш тнмей, тын жаткан жер коп. «ИПркш-ай, осы 6ip бетже майы шыгып, кысы-жазы борсып жататын жердщ бетж тырнап тастап бидай егср ме едь Кандай шыгар едг Халык нанка кандай кенелср ед1,— деп Мэуия наннан таршылык кергеп шактарда ау- зын тамсанатын. Bipaic оган куш кайда, куат кайда. Сауын сиыр жепп, жер жырткан заман да болды. Оны да кердж. EriH шык- ты-ак деген жылы бар жиганы кыс ортасыиа жетпейтж. Bip путтын орны, жарты путтык орны дейтж erinre жарып Kopfli ме журт. Б13Д1Н аргы аталарымыз нан кер- мей-ак OTinTi деседк Ол бекер емес. Bip Т1лд1 тем1р сока* нын 03i бертж шыгыпты гой. Жерд1 курекпен казып eriH салды дейсщ бе? Ел колхоз болраниан 6epi гана гой, аз болсын, коп болсын нанга Tici тигеш. BipaK нан элЕтап- шы. Bipae жетш, 6ipne жетпей отыргамыз жок па. Астын асылы нан екен Foil, цйркш». Мэуияга осындай 6ip онлар келш, анда-санда еткеи- кеткенд! тодоап алатын. Кыс OTi'n, кар epin жаткан кез-дь Жер коксокта. Ма­ шина батпактап журе алмайтын болтан сон ауданнаи уш, адам салт шыккан. Аттарынын куйрыгын шолтитып ту- iiin тастапгы. Bopi де кыстан сем1з шыккан, булары бур- кырап, тапши коя бер дегендей кургак жерге келгенде ала-ала женеледь To6eHiH кунгей бетжж кары epin, бок- тердеп жол Keyin калыпты. Терккей беттщ кары cenci- ген жок. Балак жаты журпзбейш. Берд1бектщ астында райкомнын кара аты. Журк! жайлы, желт кетсе жердш апшысын куыратын, узыи туркы ecii< пен тордей, жатаган келген мал. Кыс болса luanaFa, жаз болса арбага жеттретип осы кара ат. Уш Kici м1нген женм трашпанканы жалгыз ез1-ак кустай

ушырып отыратын, сондыктан шетше ат жекпрмейтш. Бул мезпл не арбаиыц, не машинанын кез1 емес, салт uiuFybi содан. Берд1бектщ ерткеш — аудаидык жер бели- Minin бас агрономы. Алматыдагы ауыл шаруашылык ннститутын алдынгы жылы 6iTipin келген жас ж т т . Хат- шынын байкауынша, осы ж т г п келешектс 6ip жауапты орьшгп коюга жарайтын адам. Ойы дурыс. Ил де бмедь : :о!! де бмедк BipaK шырт етпе, шапшацдып,1 бар. Мун- ; .!й алып-кашпа, сынар езу мшез кейде жарга жыгып кстул де мумкш. Бiрак. эл1 жас кой, басылар, тузелер, еш узка емес. Алгаш келген беттепдей емес, басылып ке- ,ii. Туб1 иде орныкты адам болып кетер. Былтырдан 6epi eric жумысына, астык жинауга байланысты елге шыга калса, Берд1бек оны жанынан тастамайды. Агрономнын астында жал-куйрыгы теплген, басы 6ip кез, кулагы жырта карыс ак жал шабдар ат. Кеуделк си- ракты, деиеа тутас келген мал, камшы салдырмайды, жургенде алдын бермейдк Н зг1 нд1 карыстырып, ылги i.’irepi умтылып отырады. YuiiHuiici — аудандык аткару к 'MiiTeriniu нускаушысы. Булардын бет алысы — «Отан», <1 Май», «Кызылту» колхоздары. Ауданныц шыгыс жагындагы терт-бес колхозынын жерш аралауга Шэйкен бастаган 6ip топ адам аттанган. — Ертен туе ауа «Отанда» болындар деп,—<;1 Май» мен «Кызылту» бастыктарына хабар жШермген. Колхоз басшыларын, агрономдарын, жер жайын бметш карт колхозшылардан epTin, осы колхоздардын жерш арала- мак, кай жер жыртылады, кай жердсн коные салынады, соны белплемек. Берд1бсктер уйден аттанган бетте желе женелш сд1, каланып шетше шыккан сон жур1с киындап кетп. Жер батпак, езшп жатыр. Кары кетш болмаган ойпаттан, .сайлардан айналып етпесе, журпзбейдй Ат аягын байка- май басып калса, муз ойылып, жыгылып кету де онай. Алгашкы бетте сымпылдата женелгенмен кепке бармай аяндап, карлы, суды, батпакты жерлерд1 айналып е тт, журК в!шмей келедь Тебешн кургак беткейлерш, киыр- шык тас жолдарды куалап, 6ipece ойга туссдн 6ipece те­ бе басына ермелеп кстед1. Куренбел жазыгына жеткен- ше жолда eni терен сай бар. ExeyiHiH де кары тугел epin, музы тускен жок. Кыстай белмен б1рдей боп толып тур- гап кардын жиеп Tycin, езен арнасы томырылып, 1рк1л!и тур. Куренбелге жакын Еспе езеш кары epin, су тасыган кезде еткел бермейдй Агыны катты, api терен. Ymeyinin

алдында ауатком нускаушысы, москал тарткан адам, e3i осы аранык), жер жайын жаксы б1лед1 деп ертш шыккан. Онын астында ашыкты-жабыкты eTi бар, боны зор бол- ганмен туркы кыска торы тебел ат. MiHe3i ушкалак емес, байсалды, осы тощректщ ойы мен кырында туягы тиме- геи жер жск жануар болса керек, Нзгпии вз еркше коя берсе орга жыкпай алып шьтатын мал. Тулкш жазьтын- дакы 6ipiimii сайдан бвгелмей eTTi булар. Сайта 6ip ша- кырымдай калганда алда келе жаткан нускаушы атынын басын бурып алып, киялай тарткан. Берд1бек артынан айгай салды: — Кайда барасын? Bip жерде атын батпакка батып, бауырлап калып журме. — Тулкш сайы ждашке болганмен, шунгыл. Кормей- ci3 бе, кары квпсш жатыр, асты су, ат туягы тисе-ак ойы- лып кеткел1 тур. Басын айналып етейпк. Бул жакта ат батып калатын батпак жок. Нускаушынын айтканындай болды. Сайдын бас жары opi аттын Ti3eciHeH рана келетш саяз, opi кары epin, суы жылымшылап aFa бастапты. Кумттей сылдыраган суы- нан жаз болса езеннш Ty6i KepiHin, кызылы, эры аралас киыршык тас кез тунжыратар едй — Енд! Еспеден аман-есен отсек, аржагы Кызыладыр жазыры, бегет жок, 6ip-aK жуг1рт1м жер. Кар жука тусш, ерте epireH жер дегдт калыпты. Тек эр жерде уй орнындай, тау беткейлер1нде Kimi-ripiM ауыл- дын котанындай кар жатыр. Кун ертен де бугшгщей ек* пек жел сокса, жер карайып калатын Typi бар. Берд!бек жан-жарына карап келел!. Атын Te6iHin нускаушыны куйыскан т1стесе куып жеттй — Осы жазыкка бурын eriH еккен ешюм болды ма екеи, кергешн бар ма? — Квргем жок. Осы жаска келгенше осы манайдап узап шыккан жан eMecniH. Сока туст1, жер жыртылды дегенд! ecTireH де жокпын. Берд1бект1н сонында келе жаткан агроном ж1г1т жер- ге енкейт, тес1ле карады. — Жок. Бул бурын жыртылран жер емес. Нагыз тын! — Осы apaFa eriH шьта ма, калай ойлайсык, агроном жолдас. — Неге шыкпасын. Шыгады. BipaK бап керек. Бул нарыз борпылдак кара топырак емес. Аздаран киыршыкы бар кызгылт топырак. Жаз жанбырлы болса, жыртуы Kenicce, тынайткыш тогшсе, вз1не лайык тукым себ1лсе 165

crin шыгады. Бул колхоздарда будан элдекайда кунарлЫ жсрлср бар. Нагыз кара топырак. Ауданнын картасына бф карап efliM, солай кершедк — Оларды да кврем1з.— Атын камшылап алга туей де, кьфаттагы курган, жолмен тебеш бектерлеп желе женелд1 Берд1бек.— Осы белестен ассак «Отан» керше- fli. Еспеден втш алсак ар жагы 6ip-aK жупрлм жер, нускаушы жолдас дурыс айтады. EcneHiH eici жагы жарлауыт келетш. Муздын шеН cpin, жнектщ кемершен кызыл су журш жатыр. Аттар оекырынып, кепке дейш туспей шепне бердк Нускаушы астындары атына «осы арадан етесш» дегендей жиекке renflipin келт Te6iHin тур. Ат аягын салып байкап едк муз кыстыгунпдей cipecin жаткан жок, борпылдак ке- pin/ii. Шепнуге шара жок, жука шапка камшы барып шарт еткел1 тур. Соны билет okki жануар куплмен адым- дай езенге Tycin Kerri. Муз ойылып, су аттын. капталды- гынан келдк Eni аркан бойынан аспайтын езеннен етш шыкты да, аргы жиекке жетк^нде ейлкшт, уетшщ суыи сарыкты. Нускаушынын сонынан Берд!бек те, агроном да erri. Енд1 богет жок. Аттарынан Tycin, бой жазып алып, кайтадан журш Kerri. Кептен атка мшбей шау боп калгандыктан ба, Берд1бектт вне бойы ауырып калыпты. Адамнын да, малдын да кыстан жукарып шыккан кек- тем кезк Жолда бегел1п тыныстаган да жок. Жол да ауыр, журш те енд1мед1, кажытып тастапты. «Отан» кол­ хозы квршгенде атын тебше туст1. «Не де болса бьр-ак керейш». Ана eKi колхоздын адамдары 6yriH келсе, кешке Мэуиянын ушнде конып, тыныгып алып, танертен ерте- рек атка конбак. Аралайтын жер коп. Уш кунде корin шьта алсак деп келедк Колхоз аулына жакындаганда алда келе жаткан нускаушы артына карады. — Кексеге тартамыз ба? Берд1бек кулдк — Ресмилшт! негыласын бупн. Карнын ашты, взщ шаршадын. Тыныгып шьтатын жайлы орын керек емес пе. -— Сонда кайда тусем1з? — Мэукец ушне тарт. ©3i уйшде болу керек, жакын- да жоннан кайтты деген. Yiii кец, жайлы. Kici келд1 деп ренжш жаткан ол жок, куанбаса ренж1мейдк Bip рахат- танып калайык.

Мэуиянын eciriniH алдына келш кун бата уш адам аттарынан Tycin жатты. Ултуган картайган. Шаруадан калган. Изеден келетш жумсак тесектеи бас кетермейдк Баягы уш белмел1 уйдщ терезеа кун жакка караган ен улкеншде Мауия мен Ултуган жатады, онымен кабыр- галас Kiiuufey б1реушде Телеужан жалгыз. Ол ер жетт, азамат боп калган, осы арадагы орта мектепте окып жур. Талгат пен Макпал, кешн тукан eKi к1шкентайы белек белмеде. Enecin Макпалдай кутетш келш осы тешректе 6ipey болса, сонын e3i, екеу болса-б!реуь 1шшен шыккан ез анасындай айналып, толранып, «эже, шай imeci3 бе, эже куймак куйып 6epefliH бе» деп елт-енлп жургеш. Макпал эуелде' Талгатпен уйлескеншс куанканмен, Мэу- ияныц да, Ултуганнын да штершде «тубшде калай болар екен» деген кудш те жок емес-Ti. MiHe3i шадыр, eTeri ашылып eciK керген адам. Окыган жшт дегенмен кыздай сызылып туркан Талгаттын желкесше MiHin алып, басын кетертпей коя ма, аярында бэр1м!здщ басымызга энпр таяк ойната ма деген туйтшл 6ip жылра дейш ойларынан кетпеген. Жок, олай болмады. Жасында мшезшщ ша- дырлыгы еркелю екен. Акылы бар, адамгершЫп зор адам боп шыкты Макпал. Корж десен KepKi бар, сейлеп кетсе еншмге акысын да ж1бермейдк ШаруаТа келгендс апырып-жапырып, астан-кестенш шьтарады. Талгат му- ны кыз куншде кумартып косылган жарынан кем кер- мейдк Осы уйдщ бар б и л т Макпалдын колында. Барлык шаруага сол кожа. Дуние мол. Мэукеннщ жылкыдан алатын табысынын e3i ушан-тешз. Оны есептеп жаткан шал мен кемтр жок. Аз деп азсынып екпелейтш, кеп деп кепсшш кеуде кетеретш Мэуия емес. Колхоз бухгалтер! есептейд1 де, бэлен акша тиед1 дейдк оны барып Макпал санап алады. Талгаттын табысы да аз емес. Бес жуз ба­ ла окитын орта мектептщ директоры, онын устше сабак бередь Айына уш мыцга жуык акша алады, — Шал кысы-жазы тузде журедк Уйде картайган ауру енем бар, ол Kicire кулм керек. Тэлеу оку окып жур. Кешнп туган eni бала, 6ipeyi тамак деп кынкылдайды, 6ipeyiH мезгшнде жуындыру, кищд1ру керек, кел!мдЬ KCTiM.ai жаден де уз!лмейм1з, уй iuiiHiit шаруасына киын боп барады. MeHi жумыстан босатындар,— деп Макпал 6ip KyHi терт кездер1 тугел отырганда баскармага бар- ган. Уркпя уидеген жок, ал онын орынбасарынан бастап, калгандары 6ip ауыздан: 167

— Макпаллын ce.3i брынды. жеш бар,— деген. Содан 6epi аса 6ip кауырт кезен болмаса, колхоз жу- мысынан Макпалдын колы бос, кебшесе уйде, Бул уй шаруасына айналысканнан 6epi Мэуиянын yni мунтаз- дай, Kipce шыккысыз. Bipey-Mipey ойламаган жерде келе калса деп, Макпал эркашан дайын отырады. Астыц nici- ci-mHKici, шай-кант сиякты лар, т т т ! шкафтын 6ip буры-t шынан !Ш1мд1ктщ де зр Typi кетпейдк Мэукец арак керш- геи жердсн сырдактап журедь Шкафта нанмен 6iprc арак туратынын шал бмедк 6ipaK ундей алмайды, амалы жок. BiiAi муны да кердж, буган да кендж. Заманын осы бол­ тан сон амалын бар ма дейд1 де кояды. Ол жагымен Тал- гаттын да заукы жок. Сосын ешк1м тимейдн тура бередк Сельпонын лэпкесже арактын бурын журт кермеген тансык Typi тусе калса, 6ip шынысын алып кеп коса са- лады Макпал. Сейтт жииала бередк Бул уйдщ конагы да коп. Ауданнан, облыстан келетж еюлдер бастык екси деп Уркиянын уГп'не туспейдй осы уйге келш т1реледк Уш салт атты адам Тущыбулактын басын айналып е т т осылай карай тартканда, булардыц Берд1бектер екенш журттын 6api б|‘лдь Барамыз, жер аралаймыз. Ат- тарын камдап дайын турсын дегсн хабар Kearc.ii eKi-уш кун болтан. Олар осы уйден баскага туспейд1 деп Макпал да, Мэуия да кешеден дайындалган. Айпалысы мен бурылысын косканда кемшде кырык шакырым журш, киналып, оный ycTine судан OTin сумек- теген аттар уйден аркан боны жердей мама агашка келш токтаганда, куйрыктарын сипандатып, бушрлерше карап, 6ip-6ip курсждк Ауатком нускаушысынын астындагы то­ ры ат K03iH 6ip ашып, 6ip жумып басын кетермейдк Рай- комнын кара аты содан баска жер1 кышымагаидай, ус- T in ri epHin мамагаштыц кыжырлы жерш эдеМ тауып алып уйкелеп тур. Берд1бек атынан тусе калып, шылбырын жанындагы агроном жжггке устата берд1 де, 03i уйден шыгып, аяндап келе жаткан Мэупяга карай журди — Ассалаумагал айко-о-ем, Моукс. — Уагалайкомшсэлам, Bepai6eK карагым. Жылкышы шал мен хатшы жольжа калганда сездер! эуелден осылай басталатын. Ана екеу-i де аттарын банлап келш, Мэунямен аман- дасып жатты. Уш адам ауыл шейиен Kipin, Мэукен уйше карай беттегеш'п KeiiceniH терезес1нен Уркия мен Эужан I6S

да керген. Олар да шыгып, осылай карай алидады. Шал конактарын эуел1 93i жататын бвлмеге алып келген. Берд1бектщ ойы асты ерте iuiin, ерте жатып, уйкыны кандырып алып, тан бшне журш кету едь OFan ¥ркня мен Эужан келкпедй Bip KyHHiH apici не, 6epici не. Ат солып шаршап келд1- шздер. ByriH жатып тыньтыдыздар. Аттар да тыныксын. Bi3 дайынбыз. «4 Май» мен «Кызылтудын» адамдары да келдк Ертен туе ауа журпйздер дескен. Оларды Мэуня да костады. — Из, жазрытурымры жур1с адамга да, атка да ауыр болады. Канша дегенмен жшшкенщ узшп, жуаннын созылатын кара езек шак емес пе. Мундай кезде 6ip кул- дырап, кулап кеткен мал квк шырып, аузы кекке толFaн- ша басын квтере алмай титыктап калады. Жэне жол да жаман, 6ip жер epin, 6ip жер катып жаткан кез. Ай жа- рык, 6ipaK тунде журуге болмайды, туншн аты тун. Мэуня айтса Берд1бек так турады. Онык сезш далала тастап керген емес. Б1зд1 Н ауданнын академиг1 дейд1 оны. Хатшынын бул сезш баска журт калжыц деп тун­ нель Ал Берд1бектш ез ойында калжын емес, шыны. — Ал ендеше айтканыныз болсын.— Сырт кшмш ше- uiin, жешлденш, жайланып отырды Берд1 бек. Ертсшнде туе ауа бес-алты адам Мэукен уйшен ат- танды. Уркия мен Эужан 6i3 де ерешк деп eni, Берд!бек ол екеуш калдырып Kerri. Олардын орнына Мэуияны алды. — Екеушнщ орнына 6ip шал жетед!,— деп карк-карк кулд1 атына мшш жатып, iiuineH эйел деп Уркняны, 6ip аягы кем деп Эужанды аяган. Bipaic онысын б1лд1рмелн кулюге айналдырып Ж1бердь «1 Май» мен «Кызылту» колхоздарынын бастыктары, агрономдары ерди Булар бугш-ертен буюл колхоздардын iiui-тысын, Жайма мен Б1лдеш бонын, Куренбел мен Муздыбай жазьтын тугел аралап шыкпак. — Кун кызбай Кызыладырдан етш алайык,— дсп атын Te6iHin калып алра TycTi Мэуня.— ©зен Tycin кетсе еткел бермейтш жерлер кем. Айткан алкаптын 6apine барып, кезбен керетш болсандар eKi кун жетпейдк Кун кетерьпгеише уйыктаранымен, кеше ат coFbm. калжырап калыпты Бсрд|'бек. ©небойы козралтпайды. Уйцысы да канбаган тэр|'зд1, маужырап келедп

Орине, Оэрш де KepeMi3. Кермей болмайды,— де Мэуиямен катарласты аудандык. жер бвл1мжщ агроно — Мэселен, агроном карагым, осы apaFa епн шьт ма, осы ара жыртыла ма,— дед! Мэуия, Кызыладырдьи шыгысындары улкен беткейден ете бсргенде. Агроном^1 здеп шыкканы аягынын ас^ында жаткандай оны ез1 байкамагамдай атынын басын тартып токтаг калды, томен карады, Атынан тусш жергс енкейдк ко лымен Kocin wi6epin 6ip уыс топырак алып корейш дег едк тоцазып жаткаи жердщ 6cTi онысына кенбедк Кам шысынык сабымен шукып босатты. — Кешеп' Курецбел бойындай емес, киыршыгы коп- тсу.скеи. BipaK егуге болады. Терек жырту керек, тынайт- кыш беру керек. Агроном атына MiHfli, Мэуия онын жанында калган. Баскалары озып KeTinTi. — Егуге болады дейсщ, э, балам. Осы apaFa жер боп жаратылгалы соканын xiлi тнген жок. Бул жерге епн шыгады деп мм ойлады дейсщ. Жэне eriH салу ата кэа- бiмiз емес ед1 гой. Мал жайылатын боз едкбул жазык. Сонда бул жер жыртылса осы елдщ малы кайда жайы- лады? — Оны менен сурамацыз, аксакал. Колхоз бастыкта- рынан, мал шаруашылыгына жауапты адамдардан су- рацыз. Менщ мшдеим осы apaFa eriH шыгады-ау деген жердi тугел жырттыру. Мэуия здеш бурылып arponoMFa карады. Ke3i алара калыпты BipaK, ештене деген жок, 6ip тамсанды да кой- j ды. Агроном ce3iH Мэуия жактырмай калды. Оны агро­ ном сезт келедь Булар анда-санда 6ip карысып калып, желе жортып отырып, Кызыладырдык иьтына шыгып калган. Агроном артта келе жаткан. Жан-жагына карады. КерЫп жаткан дала. Кем болса бес жуз гектар. — ©згеш бьлмеймш, ана жаткан улкен жазык жырты- луга Tiiic. Erin шьтатын жер.— Атын Te6inin калды агро- — YiT ipreciHfleri мал epici едк бузау-торпакка кныи болады екен,— aeai де койды Мэуия. Акырын кутейin деп онан api соз K03F3FaH жок. — Мэукен ce3iHin де жаны бар. Маляа да жер керек. Сиыр фермасы турган Коскопа бойы жыртыла коймас. Шнлеуи, ащылауыт, сортан жер foA. Жакын арада ша- 170

•бындыгы жок демесеН) сонык жусаны мен шиМн малга журымдылыры да жаман емес. Сорыс жылдарында кол- хоздын сиыр фермасы сонда кыстап шырып журд! foh,— деп, мал ушш уайым жемешз дегендей Мэуияга карады Берд1бек. ,йв> — Ондай жерге шеп erin, екпе шабындыкка айнал- дыру керек кой,— дед! агроном. — Пэлт Колдан шабындык ecipy дегенд1 осы жасым шжде ecTireH емеспш. Олай болранда бурын кайда жур- ген осы ел. — Е-е-е, аксакал, бурын кез корш, кулак еспмеген талай керемет туып жаткан жок па. Слз жас кезпизде электр, автомобиль, трактор дегендерд! eciTin пе едййз? Моуия солайы солай екен-ау дегендей, басын изед1 тек, ундеген жок. Bip желт, 6ip аяндап отырып булар Алабастын сол- TycTiK бектершен асып туст1 де, Караащы жазырына ка­ рай кулады. Бул — «Тетин» колхозынын жер!, калын шабындык. Саркамыс жарынан Tycin Жыландыра карай бет алып келедк Жер1 ой-шукырлы, жарык ед!, аттар да ке ал т кете алмады, 6ip cypiHin, 6ip токтап энг!ме де ер1стемед!. Шетке шьта баганадан 6epri тым-тырысты бузган тары Мэуия. — Осы кец алкапка eriH шьтар ма едк агроном жол- дас,— дед! «Жана Илек» колхозынын жанадан болган бастыгы, тутыкпалап С0йлейт!н жас ж т т . — Жок, бул жерге erin шыкпайлы. Шымдауыт, то- марлы жер,— деп агроном кест айтты. — Бэсе. Жер атаулынын бэрш дал-дал Fbin айыра 6epin. Осы жазыктын шеб|'н тугел шауып алса, осы ма- найдары уш-терт колхозга жетед1. Адамга нан керек бол- са, малга шеп керек емес пе. Етаз, майсыз, eyTci.3 кур нан ас бола ма. Солармен косылса рана тамак. Тын игеруге, eriH егуге эуестен!п, жерд!н 6apiH жыртып тастап, малды аштан кырып алып журмендер. Наннын ел ырысы екен! рас кой... — Олай болмайды, Мэуке, партия оган жол бермей- fli. Erin шыгатын да, шыкпайтын да жерд! айыра беруге Кумар болмау керек деп жатыр жогарры орындар да, ма- мандар да. Малдын камын ойлап, журен кобалжи беред! Мэуия- нын. Б1рак жана басталган жумыска кедерг! болрандай KepiH6efliH деп, сез!н жай бастады. — Мына агроном баланын айтканы бола берсе Боз- 171

шзкел манын, Кызыладыр баурындапл кен жазыкть^ 1илдештщ буират-кыратын тугел жыртамыз дейдь Сол жерлсрдщ борте eriu шыгады дейдк Ал мен айтар ед1м, сонын 6apiHe eriH шыга бермеГш деп. Неге десен, Боз- шакел мацы кумайт, Кызыладыр бауры кара топырак емес, киыршык тасы аралас, сургылт топырак, кеп бол'& \\'ш жыл егуге жарар, сонан кепin кул боп кетедь Жел Kc.Tepi.ice кез аштырмайтын кум боран согады. Бетшдеп копсыган топырагы ушып, жып-жылтыр такыр калады. Ь'лдеш дегенщ дурыс. Bipait оныц да енебойына eriu шы­ га бермес. Тык нгеру дегеншц атакына кызыгып, дуниенщ жуз1н жыртып тастап, астык ала алмай, енбек далага кстпесш. Жайылымыан 6ip, шабындыктан eKi айрылып, малды кырып алып, eKi колды танауга тыгып калмайык. Мал да керек. Осы елдщ ел боп, журт катарына косылып келгеш малдын аркасы. Бие байламай, кымыз imneft, сиыр саумай, каймак жаламай отыра ма бул ел. Мэунянын сез1 жас агрономга жакпай келедк Тын нгсрьяед!, eric колем! кебейедк астык мол болады деген —Аар алгаш есНлгенде, бутан карсы шыгатын адам бо­ ла;) деп еншм ойлаган жок-ты. Окуды жана 6iTipreH албырт жтггтщ 93ip беН кайтып кормеген. EriH жайынан-езшен баска жан еш нэрсе сез- бейд|' деп санайтын. Ол Мэунянын жасына да, атагына да караган жок, катты кеттк — Мына аксакалдын айтып келе жатканы тын коде­ ру саясатына барып турдан кедерп,— деп бастады ол coaiH. Берд1бек атынын басын тартып, агрономмен катар- ласты да, тескпе карады. Агроном да «мына еркелеткен шалыннын сезш еепд т бе» дегендей, хаттьта TOHin кел- дк— 0Mipi мал сонында журш, малмен 6ipre оскен казак шалдары тын игерудщ мацызын, пайда-зияпын Tycine — Акырын, акырын, агроном жолдас, байкап сейле, асыра с!лтеп кетпейт,— дед! Берд1бек. Агроном жанагыны айтканда Мэуия басындагы ты- марын жулып алып, 6ip кулагын imiHe карай жымырЬш канта киген. Атын борбайга 6ip салып, Берд1бек жактан келш катарласа Kerri. Ke3i аларып, аузын тамсана бере- дц сипекейш жутынып, сакалы селшлдеп кетттг Агро­ ном жтгг ernai 6ip нэрсе десе, тобелесе кететш адам тэр1здг ' _ ., — Мал сонында журш, мал мен 6ipre octi дегенщ не, эй, шырагым. Мал бакпаган казак бар ма едк Сонда со- 172

нын 6api мал болтаны ма? Юмнен кор боп ecin ед1 бул казак?! Юм озып кетш eai будан?! Уялсайшы оз ата-ба- банды e3in корлаута, корыксайшы ата-бабанныц аруа- рыиан... — Мэуке, Мэуке, к!шкене, шшкене, сабыр ет!ш'з,— Берд1бек эзер токтатты шалды. Жас агроном мен карт жылкышынын арасынан ши шыгып кете ме деп келе:и' ол. Ай далада арашашы болудан жаман не бар. ExeyiHe ке- зек парады кул!мареп. — Е, иэ, сен айтшы,— деп Мэуия бэсендеп калды. — Сен жассын,— хатшы агрономга карады.— Ал- быртсын. Ал, ci3 картсыз. — Е, оны юм бишейдк— дегенде, катар журш келе жаткандардын. 6opi кулдь — Ei<eyiHHiH TyciHiriH ею турлк сондыктан ею жакка тартасындар. Bipax eKeyiHHiH ойын да, арманын да 6ip. Екеуinniu де ойлайтынын — ел камы, ел игйпп. BipaK сол нгшкке калай жетудщ 6ipine унаган жолы 6ipiHe уна- майды. Эркайсын ез тургыннан карап, осыдан дурыс жол жок деп келесщ. Агроном жолдас, сети сезщтн дурысы кеп, 6ipax агат кетш, асыра алтеп бара жаткан жерлерш де бар. Мэуке, аздщ ce3iiii3 де жен, 6ipaK жасыныз ул- кен болтан сок белден басам дейтшщз бар кейде,— деп карк-карк кулдк — Жерд1 нетурлым кеп жыртайык дегешк дурыс, аг­ роном жолдас. Жер кеп жыртылып, тукым кеп себ1лсе, астык мол болады, отан дау жок. BipaK кершген жердш бэрш жырта бермендер, eriH шытады-ау дегендерш Fana жыртындар деген шалдык ce3i де дурыс. Оган мм карсы болады. Барлык жерд1 жыртып тастасан, малта жайы- лым мен шабындык калмайды деп шыжалактауыныз ду­ рыс, Мэуке. Оны колхоз малына, халык иплшше жаны- ныз ашнтындыктан айтып келеаз. BipaK олай болмайды. Отан жол берменм!з. Мал да керек, мал^а жазты жайы- лым да, кыскы азык та керек. — Мше, бул сез1н миFa коиады. Муныннык жеш бар.— Мэуия кетерйаш калды. Агроиомныц 6eTi кайтты. Канша маман болганмеп хатшыга карсы келуге шэркеа шыдамады. Мэуияны шал деп, KapaHFbi деп 6ip тукыртып тастамак e,ai ойында. Ке- шеден 6epi аузы балпылдап, баскага сез бермейтш, осы даланы ез колымен жайтандай, осы тауларды ез колы- мен суйеп тургандай, мактаншак, беспе KepiHfli oFan. Бурый салт атка коп мшбеген жшп1 ею куннен 6epi 173

аттаи тусиен жок, шаршады, эиебойы cipecin, козгалтпай келедк К,арын да ашты. Сейтж, cipKcci су кетермей кеде жатса, аузын 6ip жаппайды, кулактыц мазасын алады. Соз как жержен шыга беретики бьлмейсщ. Онын созЫ Ьерд1бек мэз-майрам бон рахаттана тындайды, ксйде шек-смеа катып, атынан жыгылып тусе жаздайды. Аг­ роном Бер;ибектж мунысын жактырмай келедк Элйдён Heflin соз наткан жок, атыныц басым тартты, енкешп жер карагач болып жолдан шыгып, окшау кетть — KeftiH кврехйз, Мэуке. Осы бес-алты адам гана ше- iueTin шаруа емес бул. Ашуды таркатыныз. Булар осы уш кунде осы макайдагы колхоздардыц жер1ч тугел аралап шыккан. Агрономныц айтуы рас бол- са, бул твшренте жыртуга жарамайтын жер аз. — Осы араларга бидай ат боны бон шыгады. Эл1 жи- най алмай, жинаган астыкты коярга жер таба алмай ка- ласыидар,— деп K93i кумнмдеп, Мэуияга каралы агроном. Iiiiiiieii антканыц келсж дед1 де койды Мэуия. BipaK сене койFan жок. Кез1мен керш, колымен устаганша сен- бейтМ бар опык. — Журншер, балалар, квз барда ел шетже Kipin ка- лайык,— деп астындагы атын тебшж, дырау камшыны KOMin ж1берд1 де, алга Tycin желе жвнелдь Аркан боны wrepi жортып келедк Жайкалып турган eriH мен жайы- лып журген жылкы катар елестеп, кезжж алдынан кет- nefl.ii. «Бэр! жыртылады дейдк Б.эрже бидай еплед1 дсй- Д1. Сенсшн бе, сенбейж бе? Жыртылсын. Айтканы келж, астыктын астында-ак калайык. Сонда 6ipaK малды кайла жаямыз? Alenin бар уайымым осы» деп, e3iMen-93i Ky6ip- 1:уflip сейлесш келедк Жер шолушылар кайтып келген кунi кешке шакырыл- ган колхозшыдар жиналысы кепке созылды. Тын игеру туралы партия мен ужмет каулысын тусжд!рген БердБ бек-Ti. Одан KefliH кеп адам сейледк Акыргы сойлегендердж 6ipi Талгат. Ол орнына отыра бергенде кэшшлжтщ калын ортасынан экеа айгай салды оган. — Эй, балам, осынша молшылыктын келер жерш 6iae отырып, осы куиге дейш кайда болганбыз? BepnifleKTin кемейже б!ркатар сез келж п'релщ турып алды. Айтпаска коятын емес. —...Э, Мэуке-ай, ангалсыз-ау. Кайда болганбыз дей- 174

пз. Осы 03iMi3flin орын-орында-ак болдык. Казак, жершщ ушан-тешз екешн пермей, бшмей отырды дейаз бе? Бш- дш. Бшгенмен не 6iTipe алар едш? Жырта алар ма едш? Жок, жырта алмас е'дш, ал1 ертерек едк Алры кунге сен- дш, куатты техниканын, трактордын дамуын куттш. Ада 6ip заманда Ресейден кара шаруалар кешш келш коныс- танды. Шамасы келгенше жер жыртты, erin екп. BipaK олар канша мандытып тастап ед1? Ен мыкты дегеш, кел1- ri бар, куш-куаты бар, курал-сайманы бар деген! он деся- тинадан артык eriH сала алды ма! Казак жер! мол еке- нш, кунарлы екешн олар да бшп келген. 13iрак муртын да сындыра алган жок-ты. Казак eriH eryfli солардан уй- рендй Алгашкы бетте eriHi шыгымды болып, наннын до-. Min таткандар, пайда кергендер жер жыртып, eriH егудЬ ата кэабше айналдырды, аз жылда байып алды. Алгаш­ кы eriHi шыкпай, шыгынга батып, тауы кайткандар eriii- нен тушлш, баягы малый айналдыра бердь Мал жайы белплк Жаз жанбырлы, шеп шыгымды, кыс кар жука, кун жылы болса, кыстан аман шыгады, кыс борандатып, аяздатып кысып кетсе, жаз жанбыр жаумаса, су тасыма- са, шеп шыкпайды, мал жутайды. Аксирак болады. Вален кос жылкыдан айрылып, сабасын босагасына ijiin, колы- на жуген устап калган талай байлар болмап па едк «Бай — 6ip борандык» деген сез содан калган. Казак даласынын миллиондаган гектар бос жаткан тыцын иге- ру бар Foft, мен ci3re айтайын. Октябрь революциясы демейш, кешеп дуние жутше ерт салып тугел жайпап кете жаздаган согыстагы б1здщ улы жешшмшДен де демеймш, сонан кешнп, TinTi солармен пара­ пар ipi жумыс бул. Егер казактын улан-байтак жерше erin ексек, оныц астыгы ат кулагынан; келмей-ак, етзеден асатындай болып шыксыншы. Со- нын езшде байлыкка шаш етепм!зден малынып, ырыска кенелем1з. Эрине, осынша жерд1 6ip жылда, ем жылда Hrepin бола алмаймыз. Ойлаган ойымызга бес-алты жыл­ да жетсек, соныц e3i аз емес. Ол ушш де кеп куш керек, сырттан кеп кемек керек. Bi3flin осынша жер1м!зд! игеру ушш курал-сайман беруге мемлекетт!н дс муршасы келген жок. Алгашкы согыстын зардабы 61зд1К ел!м1з yiuin он жылга созылды десешз де болады. Сол он жылда шаруашылык куйзелмесе, кирамаса, булшбесе естем!з бе! Сол булшген шаруашылыкты бурынгы калпына кел- Tipin, кайтадан бас кетеру ушш тагы он жыл керек бол- мады ма. Жака-жана, енд! гана eciMi3fli жия бастаганда 175

кешнп сотые кнin Kerri. Бул алташкыдан элдеканда су- рапыл болтан жок па. Кнраган, вртенген, булшген за- водтар мен фабрикалар каншама! Солардын барлыгы <йздщ куш-куатымыз eai гой. Б1здщ ел нагыз ер ел! Бет1 кайтпады, шыдады, оны айтасыз, сопша киыншылыккй TociH тосып карсы турды. Буршак сокканда тобылты мен караганнык тубше тытылатын жунж жана кырыккан арык койдай, эрк!м ез басынын камын ойласа не болар eai. BipaK 6ip пенде coftrm ме? Жок. ©йтпедП Ж ент шык- ты. Сол coFbicTbiH 63i 6i3flin Lirepi баскан аятымызды терт капа жыл бегеп койтаи жок, он жыл, TinTi, он бес, жиырма жыл капп шегпш'рш тастады емес пе. Ендк Mi- не, сотые 6iTKeai де он жыл болып калды. Ел eciH жнна- ды, куш-куат молайды. Баярыда колга алатын жумыска муршамыз жана Fana келт жатыр.— Kepeci3 a.ii eiui он жылда не болганын. Халкымыздыи басына бурым eiii туг1Л тусже де енбеген молшылык, бакыт орнайды, мол- шылыкка кенелеммз. Мэупя басын 6ipece изеп, 6ipece шайкап кояды. КезР пен кулкш куджтж i3i байкалады. — Айтканын келсш. Болсын молшылык. Аузыка май. Бос жаткан жер халыктын басына осынша рахат орна- тып берет1н болса, одан аяп калатын не бар. Bip улкен шаруа екен бул,— дед1 де, шалкайып, аркасын кабырта- Fa грей отырды. Бул жиналыстыи еткенше де eiti жылдан асып ба- Биыл марттын орта шеншде KiiiKTiH ойнаты буркасын- лг.тып басталды да, кепке созылды. Осындай карбалас кундерде аудан жержж шетж басып ететш тем!р жолмен тын пгеруге кемек берем1з деп, сонау-сонау Украинадан, Белорусспядан, Молдавиядан, РСФСР облыстарынан жастар к е л т станцпягя Tycin жатты. Олар ондатан, жи- ырмалаган емес— мыплатан, он мыцдаган. Bapi де сен тур, мен атайын, тепсе тем1р узетш ж1г1ттер мен кыздар. [штержде б!рлгжарым семья кургандары, TinTi бала-ша- галы болтандары да бар. «Отан» колхозына exi жузге тарта адам белжтен. Келешекте жыртылады, erin еплед! деген Жай.мага, уз­ дыбай жазыгына, Куренбелге, Жамбаска таратылып жа­ тыр булар. Bip жаксы жер! станцнядан Tycin, баратын жерше жету удин келж !здемейдк эркайсысынын ез ке.'п- ri езжде. Жэне ешб!ржде акау жок, заводтан жана шык- кан 6eTi, заулап тур. Жайдак вагоннан тускен сон «бы- 176

лай карай» деген жакка торта бередь Трактор болганда кандай. бнкей 6ip алып! «Отанга» белшгендердщ шшде уш семья бар-ды. Олардын 6ipi Петренко. ЭйелЫн аягы ауыр екен. — Мына кушмен далага жаткызуга болмас,— деп юны Мэуия мен Макпал ез уйше алып келген. Иван Дол- говтын келшшеп жолшыбай сыркаттанып калган екен, олар Агыбай шалдын уйше орналастырылды. Рысбектщ терт белмел1 уш бар. Кусбек болса кысы-жазы далада. Мундагысы терт-ак жан — afleai мен езТ келЫ мен неме- peci. Баска лайыкты уй болмаган сон Демитрукты эйе- л1мен осы уйге енпзуге тура келдь ¥ркия эуелде «Рекек кене кояр ма екен» деп куджтенш ед1 , Рысбек сезге кел­ ген жок, 6ip белмесш босатып бердь Бул колхозга келгендердш басшысы Петренко. Булар- дын 6opi Украинанык онтустш облыстарынын 6ipiHCH шыккан екен, содан 6epi жштерш жазбапты. «BopiMi3 6ipre болайык» дескен кершедк Bepi карай журерде сол аранын партия, комсомол уйымдарынын басшылары бас- каларынан аз да болса улкен, жас коммунист, сабырлы, байсалды жшгг деп, Петренконы басшылыкка белплеген кершедк Петренконын колынан келмейтш enepi жок. Ол — ме­ ханик, ол — слесарь, ол— электрик. Осы жумыстардын бэрше коса есеп журпзуге жарайтын сауаты да бар. внеркэсш техникумын бтрген жшгг екен. — Агашанын кандай бшм1 бар. Ол не icTefiAi?— дс- ген 6ipae Талгат. — О-о-о ол мына деген шебер,— деп Михаил Петрен­ ко бас бармагын керсегп.— Ол — сыршы (маляр), ол — сылакшы, ол уй де калайды, шыны кесш, терезе де орна- та алады, пеш те сала алады. Иван Долгов пен онык Машасы да, Семен Демитрук пен Альвинасы да сол. Булар ел аралап, конактап, сай- рандап журген адам емес, келе салысымен шеилнш тас- тап, бшектерш сыбанып жумыска KipicTi. Петренко был- тырдан 6epi орнынан козгалмай турган полуторканы дол­ га алып едк eKi кунде журпзш Ж1берль Семен Демитрук пен Иван Долгов eKeyi колхоздын eci<i тракторларын, ту- кым сепшштерш жендеуге KipicTi. Маша мен Альвина мал кораларын тазалауга, малга швп беруге, cyapyFa араласты. Буларды квргенде журт кешеп Отан согысы- нан кайтпай калган азаматтардын орны кепке дешн тол- ыас деп едш, онымыз бекер екен, мына мын болгырлар 177

жумыстыц opi киын, api кауырт кезшде соларды жоц. тагпады-ау деп куанды. Осылардын келуше елдщ бэршен артык куанган Тал- f j t . «5i3;iiu казак даласына техникалык прогресс келш жепч» дейдк Келгендерге ел тарихын, ауыл жай-жапса- рын, халыктын мшез-кулкын таныстырып, баяндап жур. Апрельдщ ортасынан аса энеупден Gepi кабагы ашыл. май, тунжырап турган кун жадырап, жылынды. Кар агыл-тепл кете бастады. Сай-салага су толды. Акырында екпек жел coFbin, 6ip кун, 6ip тун жылы жанбыр куйды. Шыгысында Буркггтшщ, батысында Кызыладырдын кыс- тан 6epi cenciMen жаткан кары Жылысай ойпатына агы- лып жатыр. 0зен суы шенбершен асып шушлдеп тур. Жср >:<i6in кетт1. Эл1 epin болмаган кар мен муз, батпак пен жагада былтырдан калган ку кеде араласып мн- палау. Exi жактан куйылган Судан ipreci certain жылжи же- г.елген муз езеннщ аяк шенше кептел'лш турып калыпты. ©зенн1н арнасынан шырып кеткен су буюл жалпак ко- рыкка жайылды. Жылысай тасыса бул enipfleri ауылдар эуелден ра- хатка бататын. «Буйырса, биыл шабындык калыц uibiFa- тын болды» ;iecin, 6ipiHeH-6ipi шуйпшп сураскандай 6ipi- HC-6ipi >i<yripicin мэз-майрам болысатын. Оныц жен! бар. Су тасыган жылы жалпак корыктын шабындыгы ат кулагынан асатын бшк, арасынан ит тумсыры ете алмай- тын калыц шыгады. Саргалдак, кызгалдагы, шалгын жуасы мен жау кияры жарыса ecin, жаз ортасы ауганша кез тунжыратады. — Биыл молшылык болар. Бурын осы журттыц eni fryrta Tycine KipMeren рахатка батар,— деп Мэуия K63i ну.^мдеп, сакалын тарамдап, муртын шнрата бердц уйш- де отыра алмады. Корасыныц ycTine шыгып карады, аты- па Minin, корыктын суы жайылган жерш аралады. Жы- лысайдын жиегше такап барды, «кой, ыбылжып жатыр екен» деп tarepi баса аламды, журексшдц кайта кайтты. Кун кыза TycTi. Кыстайгы жаткан калыц кар мен Жы- лысайдыц музы 6ip жумага жетпей epin, жер карайып калды. Аяк басса шылкылдагаи су. Жайыла-жайыла Кызыладырдын салпысында, денде жаткан ауылга жа- кындап келдк LLIeTKi уйлерде «судыц астында каламыз, уйд1 су алып кетед!» деп зэре жок. Кун жылынрэн сон жыл кусынын алды кершш e.ai, cKi-уш кун етпей-ак кумырскадан каптап Kerri. Алыска, 178

жылы жакка кетуге epinin, осы арапы кыстап калган 6i- рен-сараи ала карга, сауыскан, суык торгайдан баска кус жок-ты. Кар алатегенек боп, бел жшси бастаганда узак к а р т келт жеткен. Каз бен уйрек, каскалдак пен безгелдек, балыкшы мен балшыкшы 6ipiHeH сон 6ipi агы- ла бастаганда, кыс боны «Отанды» мекендеп, эжептоу1р иемденш калган карга мен сауысканда маза жок. Адал кустардын келгенше куанып журген жок олар, жекпме ортак болды деп «Отанды» кызганып, ушып-конады, да- мыл таппай каркылдап, шикылдайды. Корыкта адал кустын уясыиан аяк алып журпаз. Эр кияктын, эр кедеши тубшде кез1 жылтырап, жан-жагыиа урлана карап, жан ушырып, уя басып жаткан уйрек. Дэл жанына келгенде дыр-р-р етш уша женеледк орнын- да аппак, жып-жылы 6ip уя жумыртка калады. Ауылдыц балалары жумыртка тере>пз деп жупре женелсе Мэуня оларга акырып, айгайлап кайырып алады. — Уйректт бас бармактай жумырткасын уясынан алып nicipin жемесен елесщ бе, калай дэтщ шыдайды? Жылда жер кеппей келмейтш куладын мен коскуй- рык та биыл ерте жетть Мэуня булардыц да сырын б\\ле- дь Жыл жаксы боларда кезкуйрык, куладын, куйкентай, жагалтай тэр1зд1 тышкан аулап, калган-куткан жемтж жеп кун керетш кустар су кайтысымен Кызыладырдыи шьтысыидагы жалпак жазыкка каптап кетедь Мэукен булардын кебекнн биыл ырым Kepin жур. Бурюттшщ шаткалдарында каршыт, ителп, лашын уя салатын тастын куысы, агаштын басы бар. Оларды бул ешрде Мэуиядан баска бьпетш жан аз. ©3i ем1 ржде колына кус кондырып кврген жан емес ол. Кус устауды, кус салуды кенМ каламайды онын. — Бурк1т салып, тулк; алгызбаган сон, каекырт туармеген сон берекеаз uiapyaFa уакыт KeTipin, эуейле-' Hin не бар,— дейдь BypiciTTinin ей биж шынында бурют- Tiii уясы бар. Оган 6ip бурк|т eiri жылда, уш жылда 6ip келш жумыртка салады, балапан шыгарады. Ол шыцт осы кунге дешн Tipi жаннын аягы жеткен емес. Ерте за- манда осы елде Kyc6eri кос Эбдк Бугытай cepi дейтждер болFall екен. Шыкнык басына аркан тастап, 6ip ушын таска !лaipin, сонымен ермелеп, 6ypKiTTin уясына солар ж сттл , балапанын алыпты деп журетш эрюм. 0з кез1- мен кврген жок Мэуня, pac-eTipiriH мм бжеш. GflTeyip онын суйепне cinin калган 6ip эдет1 — кус баласына тн- меу. «Кус жердщ керш, куты» деп аузынан тастамайды 179

ол. Уиректщ жумырткасын алган аламды керсе,— бой- жсткеннщ екшесш coFun, сылдыраган шолпысын уысына сынмайтын бурымы мен коса кесш алса кайтер eai ол? Каз бен уйрек жер жарыктыктын омырауына таккан ал- касы Tapi3.ai емес не,— деп жер-жеб1рше жетет|'н. Су тартылды. Жер дегдш. «Отан» колхозы ертец-бур- ciryni eriHre шыкпак, куш-туш дамыл жок, эз!рл!к кушть Игер1лед1 деген жер биыл тугел жыртылмайды. Огам ша- ма келетш емес, колхоз басшылары мен мамандары тын игеру жоспарын eHAiri жылы орындауымыз да ею талай деп жур. Куш косылмаса 6ip-eni жылда онай емес. «Осы ара игер!лед1» деп белплеиген жерлер тугел' жыртылса, колхоздын eric келе\\й бурынрысынан он есе артады. EriHre шыгатын куш митинг болмак. Оран аудандык басшы кызметкерлер! келетш кершедк Мунда кайсысы келер екен. Берд1бектш 63i келсе дурыс болар e;ii десе.'и. Осындай улкен езгер1с Алматыдан ауданга дейшН басшиларра да ой салды. Колхозды бурынгы карадурсш жолмен баскарып келгендер мынадай жана, мынадай улкен жумысты баскара ала ма, оган epeci жете ме? Тын игеруге шеттен келш жаткан жана адамдармен tui табы- са ала ма. BipiniH ойына 6ipi тусжбей, 6ipeyi «мен осы колхозды бэлен. жылдан 6epi баскарып келем» деп, 6ipeyi «кырык жыл баскарсан да техниканын тЫ н бйпмейсш» деп керюлдесш кала ма, деген ой туFail. Анау суду мурт Бейсембек, узыны мен келденеш б!рдей Телеген, эйел де- месен олардан 6ip кем Tycin кермеген Уркня. Cofuc кезж- де де, онан берп жылдарда да колхозды аксатып керген жок, обалы нешж, оларга юна KOiOFa болмайды. Bipaic Ka3ip жумыстын Typi бурынрыдан мулде жана, коп адам- нын кушагы жетпейтшдей аукымы улкен. Энеуп озiрде Уркияны аудан шакырткап. — Неге шакырган екен, шырарым?— дед1 Мэуня ке- лinine, Уркия кайтып келген сон. Бул Kici бурын да мазасыз адам (кейб|'реулер оны ка- зымыр деп жактырмайды да), картайран сайын аярын кия баскан адамнын не icTen, не койганын б1лг!с! келш турады. Араласпайтыны жок. Оган кейде Уркия да, Тал­ гат та ренжш калады. Жатсайшы ана пеш тубжде апам сияктапып дейд! олар штсржен. Не жетпей барады екен. Шаруадан калдыныз, жасыныз болса келin калды, ка- кандап Gepin кайтеаз дей алмайды олар. Дей алмайтыны картайса да осы шалдыи айтканы терic кетпейдн Шаруа

жайын будан артык б1летш им бар? Жэне онымен акыл- даспай, улкен шаруаны ез беНмен бастаган куш жок Уркиянын, еи ceHepi де, ен акылшысы да осы шал. — Кш(шмд1 шешешн, уйге Kipin сусын imin шырайыи. Сосын ез1м келш айтам, улкен эщпме бар.— Атын бай- лады да, ушне Kipin Kerri келжь ¥ркиянын >Ky3ineH, кезшен элде 6ip куаныштын i3i бшнедк — Е, жарайды.— Бурылып журш кегп шал. «Не бол- ды екен? Улкен энпме бар дейдк Е , жарайды»,— дей сал- ганмен улкен энг1меищ мэн-жайын бжгенше, еепгенше мазасы KeTTi. Сорыс 6iTin, азаматтардын алды кайтып келе баста- F3H кезде-ак Уркия ауданра 6ip барранда Берд1бек пен Шэйкенге б1раздан 6epi ойына келген 6ip сырын айткан: — Меш' енд! колхоздан босатыныздар. Баска 6ipeyin койыныздар. Канша дегенмен эйел адамга онай кершбей- дЕ Жас та келш калды. Журектщ де жарасы жазылатыи жара емес. Он жылга таяу баскардым «Отанды». Сол жетедЕ Ушмет те, партия да, халык та риза. Ж элрыз кызымнан TyFaH жиендер1м бар, соларды барып-карып еаремш... Уркиянын айтып отырганы орынды-ак кой. Оран Бер- д1бек те, Шэйкен де не дей алады, ундемей отырып кал­ ган. Жэне дэл бугш Уркия мэселеш осылай кояр деп ой- лаган жок-ты олар. Берд1бек 6ipece Уркияга, 6ipece Шэйкенге карап кеп отырды. Акырында: — Сезщ орынды, Уркия,— дед!.— Колхоз баскарга- нына б!ркатар жыл болып калганы да рас, жасыннын келш калганы да, немереши барып-кагам дегенш де орынды. Орынсыз 6ip-aK жерщ бар. «Канша айтканмен эйел адамга онай кершбейдЬ дегеши. Эйел болып кол- хозды аксаткан жерш жок кой. Ашык, жайдары мшезд1 Шэйкен каркылдап кеп кулдЕ — Буран не айтасыз, женеше? Уркиянын 03i де кулдЕ Берд1бек те кулдЕ — Тары 6ipep жыл штей тур. Кешн кзрерлш,— деп кайырган ол жолы. Содан 6epi де талай жыл еттЕ Тын игеру басталганнан 6epi Алматыдан бастап ау­ данра дейшг1 басшы кызметкерлердш жеке бастарынын арнаулы папкалары сапырылыска тускен. — Жумыс ауырлады. Бурын ауырдын уеп'мен, же- шлд!ц астымен журуге eTTepi yflpeHin калган кейб1р бас- 181

кетпеуше бас-кез болды. Ыстырына куйдк суыплна тонды. Осы елдщ эйел1 босанса, жаныиа барып толгаткан БерД1 бек болыпты 6i3 жокта деп кал- жындайтын бертш келгснде Ракыш. Ол Бер/пбекпен кур- лас едй Сейткен елдщ тын игергеннен кешнп куанышын кормей кету бутан катты батып отыр. Берд1бектщ ойлай- тыны мансап емес, атак та емес,— ел бакыты, ел байлы- ш . Сол байлыкка халыктын колы осы тын игеру аркылы отстшше эбден сенген ол. Bipinuii хатшы да келкшть Берд1бек аудапра кайт- — Колхоз бастыктарын кайта 6ip карап шырындар. 1рщтендер. Жана жумыс ауыр тнер дегендерш босатын- дар.— деген тщелей нускау болды жакында облыстан. Кетнп жылдарда колхоздар iр1ленд1. Бурын жиырма бес колхозы бар ауданда, каз1р оннан аз-ак асады — 6i- рiмен Cipi косылды. Жерлер! орамдас «Отан», «1 Май», «Кызылту» yiueyi 6ipirin, «Отан» болтан. Сол жпылыста колхозшылар 6ip ауыздан бастыктыкка ¥ркняны калдыр- Ауданнан осы жолы Уркиянын куанып кайтканы рас. Уйше Kipin дайын турган шайдан екьуш кесе урттады да, далага кайта шыкты, улкен уйге беттедй — Иэ, келш, жур1ст Ширак, кезщ кулш тур, 6ip жаксы хабар ecTin канттын ба ауданнан. — Бастыктыктан босатамыз дедк сорэн куанып кел- д1м. — О, тоба, бурынры заманда бастыктыкты ат 6epin, атан 6epin сатып алады деунй ед1 . Бул заманда бастык- тыктан кашатын болды-ау адам деген. Онын да жеш бар, журт тардыры, жауапкерннлщ деген онай ма? бзде- pi айтты ма босан деп, взщ сурадын ба? — 0з1м ертеден сурап журетш ед1м foA. Эие-мше деп кенбеп койган. Ен;и мына жана жумыс келген сон ездеpi ойланган болу керск. — Сонымен орнынды босат леген екен foi'i. — Олай деп тура айткан жок. Эл! де icTcii бергщ келе ме, жана жумыс кпын тимес пе екен деп 6ipa3 жагалат- ты eiteyi. Кепке дейш тура айта алмады, мет ренжш калар дс;и ме, юм б1лсш. Акырында Шэйкен калжын- дарансып, эбден шаршадыныз-ау, женген, аттан туспей кектакым болып дедк Жанын ашыса осы кызметтен бо- сатындаршы дед1м. 0здершщ ойындарысы сол-ау деймш, менш элг1 c©3iMe жарайды дедк

— 9fiTeyip таратын юнасы жок па екен? — Жога-а-а. Не деп Kina тагады магап. — Кеп жасасын Берд1бек пен Шэйкен. Кеншн ты- нышталып, уйкы уйыктайтын болдым десейшЕ Басе, уш колхоздын халкын баскару, кыруар малта шеи шапты- ру, кора салдыру, бактырып-кактыру онай ма. Онын уеп- нс, бурынтыдай да емес, жер бетш алып кетейin деп отыр eriH. Осынша жумыс эйелге лайык емес-ау деп мен де ойлаушы ед1м. 03in не дедщ? — Не дейш. Рахмет дед1м куана-куана. 0з1м талай сурап кутыла алмай жургенде ездер! айткан сон олай демегенде не дейш. Жарайды дед1м. — Баскара алмадын, imin койдын, жеп койдын де­ мосе болтаны да. — Неге олай десш. Кермей отыр ма бую'л ел. — Э, юм бьпедЕ айта салады кеншне жакпаса. Эйте- yip аман-есешнде, жаман атка шнбей кутылтанын жак- сы болтан екен. Аянтан жоксыц шаман келгенше, ез ша- руан сута агып бара жатса караматан кундерш болды. Кан майданта аттанып кеткен азаматынды ойлаута да муршан болтан жок. Эйел адам болып, керсе кызарлык жасап, б1 реудш 6ip сабак ж1бже кызыккан жоксын. Ел де сатан тэшр жарылкасын дейтш шьтар. Журттын 6spi халкына сендей енбек ете берсе жаман болмас едЕ Ор- нына KiM бастык болады екен. Осы арадан коя ма екен, сырттан келе ме екен, бшдщ бе. — Суратам жок. BipaK ойлаймын, бул арадан кой- мас. Жаиада оку 6iTipin келген жас мамандарды жотары- лату керек деп жатыр той. — Сол дурыс. Жшер-кайрат кайтпатан, бшм бар. Кашангы жас бола беред1 бул илрюндер. Осы жиналыстын e3i «Отан» ем1ршде естен кетпес 6ip oKHFa болды. Жана бастык келед1 деген хабар тараталы 6ip айдан аскан. Эне келсдЕ Mine келед1 деп жургенде 6ip топ адам сау ете тустЕ Орталарында аудандык жер бо- .niMiHin бастыгы баяты алпамсадай Алпысбай бар. Кай- сысы бастык болзтынын aai ешюм бшмейдЕ Туе ауа колхоз клубына буюл колхоз жиналды. BipiKKeH колхог,- дардан, фермалардан, eric брнгадаларынан кеп адам келдЕ Жиналыс ашылды. Сезд1 Алпысбай алды. Ол ¥ркия- нын кептен 6epi босат деп ©Tiitin журетшш, орнына ла- йыкты адам табылматан сон ауданныи босатпай келге- niH, ¥ркия былтырдан 6epi кейде ауырып-сыркап калатып 185

болып жургешн... (жумыс ауырлап кетт!, шамасы кел- мей кала ма деген кауш те бар деген жок) айта келш: — Аудандык уйымдар онын -плегш канагаттандыру- ды колхозшылардын алдына кой деп Meni ж1бердк— дедк — Б!лем1з, 6iaeMi3. Дурыс, дурыс. Карсылык жок. Сонда к!м болады? — MeHiH жанымда отырган мына ж т т — ©З1мен epin келш презндиумнан орын алган Мукан Закарннге ец- кенд1 Алпысбай.— Алматынын ауыл шаруашылык инсти- тутын 6iTiprc.ni терт-бес жыл болыпты. Содан 6epi кол- хоздардын 6ipinfle бас агроном болган. Bip Fana 61зд1н аудан емес, бузил облыска данкы жайылган «Отан» кол- хозына бастык болуга осы ж т г п усынып отыр аудан. Кепшшк оны 6ip ауыздан колдады. Жана бастык кеинкпей жпналыс ашты. Осы жиналыс- та бастыктын уш орынбасары сайланды, олар мал ша- руашылыгын, механизация, курылыс жумыстарын жеке- жеке баскарады. Колхоз-колхоз болгалы мунша коп орынбасарды KiM керген. Механнзацняга Михаил Пет- ренкодан лайык euiKiM жок, курылыс жумыстары Иван Долгопка жукхелд!- EriH шаруашылыгы Муканнык ез1н- де. Мал шаруашылыгы женшдеп орынбасарлыкка Уркня калдырылды. А\\ал шаруашылырына, онын )Ш1нде жылкыга банла- нысты мэсслелерд! Мэуиямен акылласпай шешпейд1 жа- на бастык. BipaK мал тукымын acipece, сиыр мен кой тукымын асылдандыру, малды колдан урыктандыру жа- гына келгенде Мэукецн1н алпыс жыл бойы окыганы мен гокыганынын Tyoi кершш кала беред1. Шабындык пен жайылым жайы сез болса, Мэуия сейлемей калмайды. Ал малды колдан урыктандыруды жактап сойлеген адам- га ала коз|'мен карайды да, колдан кашырган малдын айызы канушы ма ед1 деп 6ip кунк eTin калады. Бурый колхозда сиыр фермасы мен кой фермасы бо- латын. Жылкы вз алдына ферма болып керген емес. Bip жиналыста Закарпн жылкыдан белек ферма куру тура- лы усыныс енп‘зд1. Муны журттын, бэр! куаттады. — Сонда запперме KiM болады?— Уш колхоздын сор- naFa шыгарлары тугел Мауияга карады. — Мэукец болады да,— муны айткан бурынгы «1 Майдын» атакты жылкышысы каба сакал Елубай. Мэуия oFaii жалт карады. — Ззщнщ ден1н дурыс па. Жстп1ст!н желкес1не шы- Fbin отырып пермеге бастык болушы ма ед!м мен. Оны 186

айтасын, биыл жылкыдан босатындар деп сурамакшы боп журсем. BipaK герой басыммен мына жаца келген Муканга соны айта алман уялып жургем жок па. — С1зд!Н курыгыныз кутты. Сосын айтканым Foft. — Курык, кайда кетер дейсщ. Кутты болса 6ipeyi ус- тар осындагы жастардын. Сен e3i эуел1 жетшске жетш кер, сонан кешн мен де керешн сенщ онерщдь Жнналып отырган журт ду кулдк Кеп кулмейтш Му- кап да кулдк — Мэукеннщ ce3i дурыс,— дед! ол, зал тыныштала бергенде— Мэукенд! енд1 зорлауга болмайды. Баскалар алпыска келш пенсияга шыгып жатыр. Bi3fliH Мэукец алпыс жыл енбек erri. BipaK ЭЛ1 шаруадан калган жок, аттан тускен жок. Бул Kicire буюл колхозшылар атынан рахмет айтып, TeceriH калык салып 6epin жаткызуымыз керск. — Ойбуй, Мукан KapaFbiM-ай, бул KiciHiH сырын 6ia- мей/ii eKenciH Fofi, жата алмайды бул, жатуды бьлмейдк — Жатуын жатармын-ау, 6ipaK eni колым алдыма сыймай, мазамды ала ма деп коркам.— Шалдын сезше журт тары кулдк — Басе, айтам гой, уйшде тыныш отыра алмайды бул. — Ойын мен калжын вз алдына. Мэуияны колга ала 6epin кайтеандер. Онан да жылкынын камын ойласан- даршы.— Мэуиянын жылкыдан шырэтыны бэршен бурын сулу мурт Бейсенбекпн жанына батып отыр. Ол каз1р сиыр фермасынын бастыгы болган.— Бос сездш не ке- peri бар, онан да шаруанын камын ойлайык та. Жылкы- ны белек ферма рып шыгардык. Сонда оны KiM баскара- ды?— Ол отыргандарды 6ip шолып erri де, ен аягында «ез!н айтшы» дегендей Мэуияга карады. — MaFan салсандар, Кусбектен лайыкты адам жок. — М...м...м...— дед1 Бейсенбек.— Рысбектт Kyc6eri РОЙ? — Иэ, Рысбектш Kyc6eri. Неге такдандын? Рысбек баягы Рысбек емес. Кусбек те баяры Кусбск емес. Акырында Кусбек осы жиналыста жылкы фермасы- нык MeHrepyuiici болып тарайындалды. BipaK Бейсенбектщ журегшдег! туйтюл ол1 кеткен жок. — Жарайды. Бул осылай болсын. KeniuKniriR унат- тындар. Ал Мэукещи жылкыдан босатамыз. Сонда оны KiM багады? 187

— Оган уайым жече, Бейсенбек карагым, Оз1м табэм, Erin, шэп жиналсын. Кар уш жауганда жылкыны жонга айдаушы едж кон. Сол ксзде кел маган. 0з1м тауып бе­ рем,— Орнынан турды да, uibiFbin бара жатты. \"Казтай жис1п туралы кептен 6epi ойында журген туйпниш ушын б1ржола 6eKiTTi ол осы арада. 5ipa3 жылдан 6epi жылкынын багуы кнындап кетть ©йтпегенде ше! Жылкы кебейдк жер тарылды, мал жа- йын бметш, малмен 6ipre вскен Агыбай шал сияктылар уйдс отырып калды. Осы жаз жылкыда Кусбек eKeyiiien баска ешюм болтан жок. Сондыктан Мэукен жазгыту- ры.чнан 6epi жанына Ke6inece Казтайды ертш шыгатын. Ол колра тусе бермейдн Машинанын даусы шыгып, жас- тар трактор, комбайн окуын окып жаткан жерге кете бе­ реди _-*■ Уа, кайда кегли, Казтай сен,— деп айкайлап жур- reni. Шал эз1р жылкы соцынан калган жок, 6ipan осы куз жылкыны жонга шыгарысып, Казтайды Кусбекке тапсырып, курыгын жнешнщ карына ш п 6epin, G3i уйде калмак. Онын осындай ойы барын журттыц 6api бйледк Онысын Tepic деп жэне еншм айта алмайды, «Отаннын» жалганда риза болатын адамы 6ipey болса, ол осы Мэу- ия, екеу болса, сонын 6ipi. Осы бныл жазгытурымгы кез болатын. Эужанмен она- ша 6ip жолыгып калган. Ойындагысын coFan айткан. — Сен парторгсын гой, Эужан карагым. Жылкынын жазгы карауы болмаса, кыс жонга айдау ewii маган ки- ын тиер. E iiji осы малды оздерще тапсырсам деймш. Ке- лшге айтсам ундемейди журе тындайды, не жарайды демейди не Topic демейдк Жакын адамга осыдан кнын не бар. — Созинз орынды, Майага. Осы колхоздын ci3re ек- пес: жок. BipaK сонда жылкыны кайтем13? — Эне, сей дейтшдерш бар. Жалганда 03ine салган- нан ауыры бар ма осындай салмакты. Мен, Mine, жасым жетшстен асып барады. Алпыс жасым ат устшде, жылкы сонында еткен екен. Енд1 канша журе берер дейсш. Bip nyiii аттын жалын кушып, устшде турып елгешмд1 кер- плерш келе ме. Ашу кысса Мэукен создщ шетше 6ip-aK шыгатыны бар, сол сырын б1летш Эужан жасканып, сасып калды. - Жо-о-ок, М айат, ол не дегенпйз. Жылкыга KiMfli жЮсрехиз деп акылдасканым гой. Майданнан мугедек бон кайткан Ракыш, Бэкен сияктыларды былай кояйык,

он CKi Myuiecj cay жастардын iiuiiwe жылкы жайын б1лс- т1 ндер1 бар ма? Слз жылкыны тастай салып, ал, ана мал- ды 0 здерin жинап алындар демейаз гой. Осы малдыц камын ойламай журген жоп шыгарсыз. Лайьщты i<iM бар дегеш'м гой. — Бул сезш дурыс, Эужан карагым,— дед1 шал аз- дан сон.— Осыны мен де ойламай жургешм жок. Кептен ойландым. Каиша ойласам да ез1'мшн Казтай жиешмнен баска колайлы адам таппай койдым. Эгэрда, кастарына 6ip ересектеу адам косып берсеидер Куспек eiccyi осы малга не бола алар едк Бул ойымды мен онын озше де, кызыма да айтканым жок. KiM б1ледк калалы жсрде ту- ган, кала турмысынын да шет-жагасын керш калган ба­ ла. Рахима болса колхоз жумысына лажсыздан кондж- кен адам гой. Онын не ойы барын бкчмеймш. Былтыр 6ip Ж1берш Kepiri eai, окудын дэм! жазбаган шыгар, тусе алмай кайтып келдк Кайта Ж1 берем ден ме элде, им 6iAcin. — Кайта ж1бергенмен тусе ала ма, он жылдыкты бтрген бетте болмаган сон киын гой. Жылдаи-жылга тосыркап, умыта беред1 адам, аздан сон карайып кала- ды. Казтай сияктылардын сырттан окып жургендер1 кеп кой. — Соны айтам-ау. Осы куш нустит 6iTipin, калтасына кагаз салмаса, кешлдер! квннпмейтшдср кеп. Бшм де­ ген, адамгершшк деген эрьберщен сон кагазда тур ма. Кудай адамнын KeKiperiHe бермесе, кагазды калтасына кабаттап салса да тук болмайды. Кешрекке туа конбаган бшм шелектеп куйсан да сшбейд1 бойга. Калтасында кагазы жок, 6ipan нустет бтргенд1 он орап алуга жа- райтын адамдар жургеп жок па. Окнмын десе сыртынан окысын дегеш'н дурыс. — Эбден дурыс айтасыз, Майага. Казтайдын ез1мен, Рахимамен сейлест керу керек. — Жок. Сендер сейлеспендер. Рахиманы шамданды- рып аларсындар. Байдан жастай калган, журепнщ ака- уы бар адам FOii, 6ipeyine б1рдеме деп катты айтып тас- таса кещлдерщ калар, пенде емес пе. Куйеушщ казасы журепне кан катырып тастаган ба, aiheyip, мжез1 шай- пау кызымнын. EHeci тепкен кулыннын eTi ауырмайды дейтin efli улкендер. Кулыны тепкен енесшщ де eTi ауыр- майтын шыгар. Bipan экеге кыздан жаксы ат жок. Неге коибеген бул бас. Не керсем де мен керейш. 0з1мен де, жиешммен де оз1 м сейлесейпн. 189

Эужаи Мэуияныц келешекте не 1стемек ойы барын Ciiirici келд1. — Ырак ат ycTiпде ескен адам, ознйзге киын болма- са. Уйде отыра аласыз ба. — Ей, LUbipaFUM-aft, Ултуганнын аркасын сипап пеш тубшдс жатар денет бе. Бфдеме табылар, ауылдыц бу- зауын баксам да,— деп кулд1 Мэуия. Эужаи да кулди Колхоздын жана салынгаи механикалык. шеберхана- сыныи 6ip жагында Петренко бастаган мсханизаторлар сабак ж урп зеди Казтай куралыптас жастар танертеииен кешкс дейin сонын тешрепнен шыкпайды. Курска алгаш ту ск е н д е р д т алды тракторды олдекашан оз безмен жур- ri3in K e rri. Казтай да coFaH таяу. Bipep рет оны Петрен­ ко жанына отыргызып, руль устатып едн икемдеп ба­ рады. — Молодец, Коля,— деп аркара какты.— Почти уй- рендш. Кузге карай комбайндар келедк Машннанын те- peci сол. Соны уйренулерщ керек. Осы eriimi шырынсыз жпнап алсак, «Отан» колхозы мунан бурынгы он жылда тапканын бпыл-ак табады. Сен мына деген комбайнер болаеыи,— дсп бас бармап.ш керсеткен. Казтайды Пет­ ренко баскалардан repi тоннын iuiki бауындай кередк У:раинадан келген бетте Мэуия yiiine орналасты да, Мэу- 1м айналасымен 6ip эке, 6ip шешеден тутандай араласып ■■ттj. Алгащкы козле Рахимага тетя Рая деп, Макпалга Маша деп, Талгатка Анатолий Михайлович деп ат ко- — Ой, Мешке, мая-саяцды кой. вздерМи аттарымсн г.та,— деген 6ip KyHi Мэукеи. Шалдын мунысына Михаил туешбей калган. Буран ренжи ме екен, элде езшш тЫ келмейтж болран сон айткызбай ма екен, деген iiuineH. Содан былай шал отырган жерде ешкайсысынын 03i кой- ган атын аузына алмайды. Былай шыккан сон Казтайды кейде Каска деп, кейде Коля деп тарта береди сол онай коршед!- оран. Казтай жаз ортасына дешн автомашинаны да, трак­ торды да жург!з№ кетет|н болтан. Енд1 комбайнерлпт ойланып жур. . Б1раздан 6epi Мэукеи жылкынын тунп кузетшен ка- лып, Kyu.aiari карауына барып журген-ди BipaK суйепне эбден c iiiin калган дагды жаткызбайтын. Алакебемнен 190

турып аркандаулы атын экелетш де, ерттеп мжш жыл- кьжа кететж. Були тесегжен эл1 турган жок. Сэске ке- терЫп калды. Устш калын жамылып, шымкана туседь Анда-санда ынырсып, ыкылдап кояды. Kipin-шыккандар ауырып калган ба дейд1 де, кез1 жумулы болтан сок уйыктап жаткан шыгар, мазасын алмайын деп шыгып журе бередь Мэукек ауырып жаткан жок. Эдеш 1степ жатыр. Уй iiuiHin кулагына жакпас-ау деген 6ip сез ай- тарда осындай кыры болатын онын. Алдын ала кара бо- рандатып, балаларынын, келiнл.ерiиiи урешн ушырып ал- са ешкайсысы аузын ашып карсы келе алмайды. Шалдын бул сырын ¥лтуган гана сезетш. BipaK 6yriH туш бойы денбекшш, тынышсызданып шыккан сон KeMnipi де шын ауырып калган екен гой деген. Казтайга турадан-тура жылкыга шык десе Рахима- нын да, Талгаттын да, TinTi Айжан мен Аманжолдын да кеншне жакпайтынын сезед1 шал. Анада 6ip жукалап, сез тартып Kepin ед1, Рахима тулап тустк Талгат та унат- пады, не дурыс демей, не Tepic демей, ун катпастан шы- гып Kerri. Унатпаганы емес пе ол. Мэуия каз1р уйыктап жаткан жок, Кулапл уй imiHe Kipin-шыккандардын ce3iH,ae. Б1раздан KefliH турып, шай iuiin отырганда Казтайга. «Сен, балам, машинанын астына 6ip Tycin, устше 6ip шыгуды кой. Жылкыга барасын, мен ауырып отыр- мын»,— демек. Не дер екен. 0cipece, Рахима не дер екен. Талгат не дер екен. Онын да ойын бшп алу керек. Сонан кешнп'сш кере жатпак. Кенбесе айгайга баспак. Ол кез- де балалары жым болатынын б1лед1 . ¥ркия ауылдан шыгып, ферма жакка карай журе берд1 де, эдей! атынын басын бурды. — Агекем ауырып калган ба. Аты эл! аркандаулы тур. ¥лтуган eciriHin алдында, кимешепн!н алдынгы етепн мойнына асып, шет(мен гана тебесш жауып, беН-колын жуып отырган. — Б|лмейм1н, карагым. ¥йыктап жаткан шыгар деп ундегем жок, дэрет алуга шыгып кеткем. ¥ркия енесшщ кептен кермеген шашына кез ж1берш ед>, акбурылданып, Tycin 6iTyre таяу екен, кей жерМн куйкасы жалтырап тур. ¥лтуган дэрет алганда болмаса, эйел адамнын бетен еркекке шаш керсетуш куна деп са- найтын. Макпал шайды агызып, самауырды еселеген. Кайта- 191

дан шок тастамасам буы басылып, шай суып кала ма деп жур. — Аттан TyciHi3, шай iuiiKi3. Мектепте сабак басталган. Талгат коридорда б!раз журдк eciK алдына шыкты. Сабактан кешшш калып, eciK артында тыяылып турган уш-терт баланы коридорга алып Kipai де, кластарына енпздь Кундепсшдей шай кайнады-ау деген кезде уйге келдк Рахима eciriHiw алды­ на шыккан. Шешесш, женгесш, келшш, iaiciH керш ол да аяндады 6epi карай. — Неге жиналып турсындар? — Аты эл1 арканда турган сон агекем ауырып калды ма деп бурылып ед1м,— дед! ¥ркия. Талгат елен ете тусть — Ауырып калды ма!?— ceflrri де аягын жылдамда- та басып уйге беттедк— Ата, жай жатырсыз ба?— Мэуи- яны Доскей мен Уркиядан баска балалары да, кел(ндер1 де ата дейтш. Доскей — ага, Уркия агеке деп этап кеткен. Мэуия K031H эзср ашты. Кабактары 6ipiHe-6ipi жабы- сып калгандай, айрылмайды. — Жэй, эшешн... — Жэй болса ештене стпес.— Экесшт жэй, эшешн дегенше сенбей турган тэр1зд1 Талгат. Онысыиын жош де бар. Ауырмаса буйтш сэске кетержгенше жатып кер- ген жан емес кой экесй Уйге Ултуган К1рдг. —- Турмайсын ба, шал. Шай да кайнап тур. Сен кун кэтсрмгенше жатканга ауырып калды ма деп балалар да ypnnicin калды. Мэуия басын кетердь Бул Kici кысы-жазы твсекке кейлекшен жатый керген жан емес. Жас кезшде жалгыз кейлек тозып калмасын деп аягандыктан-ды. Бертш ке­ де сол одет боп Kerri. Аяз ycKipin турса да жонда жыл- кыда жургенде коста бар KniMiH uieuiin тастап жалакаш жататын. Танертсн баскалар бурсендеп жургенде, бул рахатка 6ip баттым-ау деп туратын орнынан. Сол эдетг мен жатарда кейлепн шенпп, жукт!н устже тастай сал- ган. Оны алып Kiwi, кешрдек баркыттан TiKTipreH саба- дай кен шалбарын, тымагыи Kiwi, шапанын жамылып, балык ауыз га.пошын аягына коцылтаяк •win тыска шыкты... <;терт Ke3i тугел жиналган екен» дед1 1 ипнен. /Кок. Ауырган Tapi3fli емес. Кундеп калпы. Уркия байлаулы атына карай бурыла 6epin ед1 , Макпал алды нан кес-кестеп жабыса Kerri. j 192

— Кайда барасыз, женеше, шай дайын тур. Тапер- тенл ас... — Танертекп дайын астан ауыз тимесен куйеуш тас- тап кетед1 дейтж бе едк— деп кулд1 Уркия. Макпал кысылып калды. «Танертенп дайын астан ауыз тимесен куйеущ тастап кетедЬ дегендей болыппын- ау. BipaK ондайда жол таппайтын Макпал ма. шек-шлеа катып кулд1 де, Уркияны белшен кушактай кысып уйге карай суйредк — Жур,:— деп жолда турган Рахиманын колынан тартты. Шай жасалып болды, 6ipaK дастарканга отыртан еш- кайсысы жок, 6api де Мэуияны кутш тур. Бетьколын жуып шал Kipfli уйге. Галошын 6ocaFaFa uieuiin тастап, тердеп вз орнына карай келе жатыр. Кай- дан шыкканы белпаз, уйге Агаша Kipin келд1 де, дас- таркан устшдеп бауырсакты, майды, кантты рет-рет1- мен, орын-орнына койып, шаруага араласып кетгi. — Агайша, отыр, карапям, шэй iiu,— деп калаы Ултуган. Онысына караган жок, жупрш барып шокта TypFaH шэйнекп алып келд1 Агаша. — Телеужан кайда, Казтай кайда?— Шал жан-жа- flih 6ip шолып ©TTi. — Телеужан сабакта.—«Казтайдын кайда екенш езщ айт»,— дегендей Рахимага карады Макпал. — Казтай багана турып мастерскойга кеткен. — Айжан мен Аманжол кайда? — Олар мектепте, сабагында. — Ын... м... м,— дед! Мэукен, солай екен гой деген­ дей.— Казтайды шакырындаршы. — Оны кайтеЫз, сонау мастерскойда журген баланы. — Керек. Атасынын 6ip айтса айтканынан кайтпайтын м!иез!и бтлетш Уркия Макпалга карады.— Менш атыма мшпз де, 6ip баланы ж1бере гой, шакырып келсш. Казтай келгенде шай орталап калган. — Айналайын. Кел мына арадан.— Мэуия 63i Уркия- Fa карай сыргып, Ултуган екеушщ арасына отыргызды. — Соктадай ж т т п эл1 сэби санайды,— Уркия кулдн Шал Казтайдын басынан сипап, мандайынан шскед|. — Кайдан келдщ? — Мастерскойдан. — Онда не 1степ журсщ? — Комбайн уйретш жатыр. 7-1217 193

— K im? — Дядя Миша. — Осы ез1м1здщ Мекэйл ма? — Иэ. Мэуия 6ipa3Fa дейж ундеген жок. Bipece Казтайга, 6ipece баскаларына кезек карайды. — Сен кембайды кой. Ж ылкыга барасын. Мэуиянын ce3i осында отыргандарга шагым айтуга болмайтын, тужырымды у т м сиякты естж дь Bopi 6ip- 6ip рет ж алт карасты да, кездерж тайдырып иибердь Ешкайсысы ун mbiFapFaH жок. Аздан кейж Рахиманын гана кунк еткен дыбысы ееплдь — Механизатор болам деп ж ур foA. Мэуиянын !здеп отырганы осы. Баскаларына» бурын Рахиманын ойын 61'лсем деп ед1 ол. Д эл алдынан ш ьта келдь Bipa3 сейлеп, Рахиманын бетж кайырып, тойта- рып т астау керек. — Болмай-ак кой миканизатор. Сенс!з де жетер. Мен осы кузден бастап жылкыдан шыгам. Осы ауылдын ма- нынан ермек болатын б1рдеме табылар. Сонда жылкыны KiM багады деп ойлайсындар? Коя берем1з бе далага шубыртып и е а з малдай. Эуелде м е н т алдыма тускенде осы жылкы 6ip-aK aflFbip yftipi болатыи. CoFaH жиырма бес жыл болтан жок, енд! мже, кулаГта ш ум р, уш мынга таяды. М актанып отыр демендер, ол мына менж енбег1м.— Осыным eTipin пе, сен айтшы де- гендей, Уркияга 6ip карап койды. Шалдын осындайда аузы Kenipin, даусы курклдеп кететЫ бар. Мундайда онын бетж е карсы келсен онан сайын дэу1рлеп, кепке дейш басылмай коятынын 6api бж едь Ундемей отырган- дары сол.— MaFaH ук!мет пен партия геройлыкты текке 6epin пе. Енбег1ме бердь Сонша кур м егп аякка бас дей- тж дер ж бар ма. ДоскеГш ж1берем бе мен жылкыга, М аксутка бар деймж бе? Муны ест1генде Ултуганнын кезж ж жасы кимешеп- н1н омырауына тамып-тамып кеттк Уркия да жыпылык- тап калды. Мэуиянын е з ж ж де даусы калтырап ерш кемсендегендей болды. — 0 з KiHfliriMiieH тараган еркектж ш ж д е м ен т орныма ж ы лкьта uibiryFa лайыкты адам осы Казтайжан. К узге карай жылкыны LUmepTire дейж шьтарысып са­ дам да, курыгымды карына Ы п 6epin, ез1м уйге кайтам. О ган кенбейд! екенсждер, жылкынын сонынан калмай- мын. Сол жонда ж урж елемж . 194

Мэуияиын шыны да осы, сезмпц ш ел де осы. Од icrefl- Ai муны. Д алада елуге бейкл, б iрак. «Отан» малый и еаз ж1бермейд1. Сез токтады. Б у Fan не деуге болады. Талгатты н ке- мейше техникалык прогресс туралы талай сэз «меш айт, менi айт!» деп кептетш п келш тур. B ip a K ундей алгаи жоп. BipiiiiuiaeH, экенш картайганда к е н ш калмасын деп сыйлап отыр, екжилден, мунын сезш М эукен он есе кушт( дэлелмен талканлап тастауы сезаз. Расында жылкы жаман ба, онын заманы кетл ме, енд1 Keperi жок болды ма? Ол колхоз д э ул ел емес пе? Мэуня Казтайды кыздан туран екен деп Талгаттан немесе Телеужаннан кем керген « cp i жок. К айта олар- дан repi буран 6yflperi бурынкырайды, ейткеш эке жок, ж елм, экеден ес бйпер-бмместе калды, ж урепнде каяу бар деп аяйды. Талгат болса 6ip елд1 баскары п отырган азамат. А л Телеужаннын тук 6eTeHairi жок, эке-шешенщ ыстык кушагында. К азтай он жылдыкты б т р г е н д е Мэуня тебеа' кекке жеткендей куанган. Алматыра OKyFa кеткенде калтасына акша ла салып берген. OxyFa тусе алмай кайгып келд|, OFaH да кабагын шыткан ж ок шал, жаксы болды, ез1м- мен 6ipre жылкы багасы н деген. К айта, Бозтайды кезР мен керш кайтты. Ол 6ip заводтын тандаулы жумыскер1 керш едь Bip-eni рет демалыска да келген. Мэуиянын жаксы керелнш Казтай да сезедй аталап, еркелеп турраны. Алраш кешш келген кезде Казтай кеп­ ке дейж атасынын койнында жататын. BepTiH келе, ез т1зпнж e3i алып ж уретш болганда жылкы кайырысып, жаздыгуш тунде жылкы кузелсш журдк BipaK дэл каз1р К азтайда ун жок. Шай im m n болды, уйдегьпердщ алды тарай бастады. Еналдымен Уркия ке- Tepi.ifli орнынан. Ол Мэуиянын сезж зады Tepic керген жок-ты. Агекем жатып калса жылкырэ к1м барады , ку- дай-ау деп, Эуж анга 6ipep рет айтканы да бар-ды. BipaK сен жылкырэ шык деп К азтайга тура айтута Рахиманын кен ш н е келш кала ма деп бата алмай журген. Тек шы- гып бара жатып, кунк eTTi. — Арекемд! ренж ипеш к те. Казтай отырып калган. Шьжып кетудщ рет|'н таба алмаган. Рахим а да ундеген жок-ты. М эуия мэселен1‘ дэл осылай, туткиылдан, кабыррасынан кояр деп ойлаган жок efli Рахим а да, Казтай да. Мойындарын бурдым де- fli Мэуия |'шжен.

Ж аз жзйлангаи саяк ат, жеке мешшктш сауын биеле- Р1 Кызылалырдыи куыс-куысында, Бозшакелдщ сага- сында, Куренбелдщ буйратында, Жылысай бойымда шашылып кеткен екен. Кеше атка Minin, осылардын бас- тарын косып жимап алган Мэуия. Сэске кетер!ле салт мшгеи ом шадты адам ауылдам шыгым бара жатты. Бу- лар колхоз басгыгы Мукам Закарип, оныц мал шару- «шылыгы ж еш ндеп орынбасары Уркия, парторг Эужан; Моуия, Кусбек, Казтай, тагы CKi-уш жылкышы бар. Ерте кездерде Мэуия жылкыга шыгарда камжыгасы- на коржыннын eai басын толтырып курт, ipiMuiiK, сэры май, кепкен сур ет байлап алатын. Казтай олай емес, калт е т т колы босаганда окитын ютабын, жазатыи ка- газын, сурет туш'руге KepeKTi заттарымен фотоаппараты» алды, жылкыга шыгуга бел байлагаииан 6epi Казтай- дык ойынам раднокабылдагыш кетпеген. — М ама, долга алый ж уретш радиокабылдагыш шы- гыпты, газеттен керд1м. Транзистор дейтш кершедк Лл-. матыга, Бозтайга немесе бурынгы квриилерд!н 6ipine хат жазып, а к т а ж!берщ!зил, 6ipeyin алдырып 6epini3- iiii. Д алада ж ургенде дуниеде не боп жатканын бЫ п журу кандан тамаш а,— деген Казтай, осыдан 6ipep кун бурын. — Ж арайды, жарыгым, алдырып беремш,— дегеи Рахима. — Ж ылкы га алгаш шыкканында езш ушкан уяниып саган тарткан сыйлыгы,— деп Айжан мектептш физка- бинетшде туратын терт-бес Анероид барометршщ 6ipin берген. - — MiHe, осы заманнын жылкышысы мен. койшыеы осылай. Баягы 6i3 сйякты емес, жаз корыктык кызды- рып, койыртпак ш уд ен , кыс болса каткам erri кажалау- дан басканы бм м ейтш ,— дейд1 ААэуия. Жылкыны Кы- 31.1ладырдан шыгарарда, езшен тараган Урпак улкен ciii айгыр yflipi болтан кэр! курен бнеш’ устап алып, сауыры- на айран тамызды шал. Бул онын ертеден келе жаткам Ауылдам шыккан куш жылкышылар eKi аГтырдын ушршдей жылкыны айдап, Бкадешке беттедк Онда ж ат­ кам кеп жылкыга косып ИНдерт!- тартпак. Калгамдары туе ауа кош айтысып елге кайтгы. Мэуия yfiiiieH жылкыны Шшерт| бойына деши жет- к!з1сем. Bipep кун Казтайдын касымда болып кайтам,— деп аттанган. Со белм ен бул opi карай жур1п KeTTi. 196

LUUepTi бойына женд|‘ кар туспепт1, кара баркында- нып жатыр эль Ж ылдагы уйренгеи MeKenine жеткеп сои, сагынып кер1скен жарындай куш актасы п, кушысып, epiiiAepi жабысып, жердей басын алмайды «Отан» жыл- Бныл кыстын сынайы жаксы. Ж ак а жыл жакындап калды, эл1 шыбынсыз жаз. К ар калын, 6ipaK каткан жок, буркырап жатыр, кун жылы. С а к а бие алдынгы аягымен 6ip тартып калса, кузп жылы жанбырдан кеге* pin калып, куармаган калын кау Оурк eTin iiibiFa келед|‘. Мэуия мен Казтай аттарынан Tycin, ауыздыктарын алып, шылбырдын ушынан устап оттатып тур. — Эгэрда, Ерейменнш басына тудай желб!реп булг байлапса, кун бузылмай коймайды. Онда жылкыны бы- тыратып жйЗермей, басын косып уста у керек. Ал эгэрда жел катайып, боран согатын сыпай б ш н се , ана 6ip кара- уытып жаткан улкен ойпатка ж абасы ндар. О ни Шур- илткырган ойпаты дейдк Буран Ереймен жотасы кубы- ладан соккан екпек желд1 ж1бермейд1. Онан еткен ж аяу борасын езеннш eni жагындагы 6niK ж ар кабакка -прел in, жатып калады . Эгэрда, жел мынадан сокса,— деп, кам- шысынын сабымен Ерейменнш т устж ж ак салпысын керсегп,— жылкы анау бозарып кершген улкен жазык- ка Карай UFa жайылады. Ол да жаман емес, 6ip жаты Терткуды к буйраты, 6ip жаты Ж ангабы л жазыгы. Ен эр i кетсе Караш атка барып преледк Онан асса алды калын ши. Ш идш iiui кыстыгуж малга пана да болады, азык та болады. Ш идш басын жулып жесе де езеп талманды. Онан былайырак, арасы 6ip кеш ж ер, ай­ сор, Ж арсор деген eni сор бар. Булар малдын нагыз соры. Алдынгы аягын copFa 6ip тыгып алса, ж аздай кур жур- ген ат суырып ала алмайды, бата береди бата береди Оган тускен жылкымен коштаса бер. Костаган жылкы сорта батып кырылып калган жылдар да болтан. Осы eni сор жылкыга курып койган какпан снякты. Сирагы- нан 6ip капса босатпайды. Ж оп жылдан-жылра тарылып барады. Ана 6ip жылдары б|'здш ауданнын осы бетке караген колхоздарынын жылкысы тугел осы ИПдерп бойына шыгатын, сонда да алты мыннан аспайтын. Онын ар жагында, согыстан бурын, TinTi сонау отыз eKiumi жылдан былай бос ж ататын. Енд|' мше, бныл куз он ек| мын жылкы карга салынды. Ж ылкы кебейе берсе бара- бара жазгы, кыскы жайылым жетпей кала ма деп коркам. 197

— Ничего, ата. Жылкыны кыстыгуж колда устайтын боламыз, леи orbipFaH М укан агай мен нагашы апам. — Эй, бьлмеймш. ©йте алса жарар едь Осынша жил- кыга кора салу, оган шоп дайындау... онай сокпас. Кур бос сез болып журмесе. — Неге! Бос сез болмайды. Bip трактор ж уз аттыц жумысын 1стейдь Терт ж уз аттык кушшдей куип бар трактор да шыгыпты. Солардын зркайсысы неше ада.ч- нын орнына тура алады, е з п ш ойлакызшы. Ал сондай тракторлар, маишналар, бульдозерлер, экскаваторлар кебейсе ше. Шал рас айтасын, балам, дегендей басын нзедь — Болар, болар. Оган мен снякты картайган адам- нын акылы ж сте бере ме. Ауылга машина келе бастага- лы аз-ак жыл болды. Карап отырса кыруар жумыс icTe- лш калыпты-ау езк Жылысайдыц аягындагы кактыц астын казып терендету, жан-жагын таспен кемкерш бшк- тету, су агызып океп колдан, кел ж асау... кiмнiн. сжима келген. Осынын 6api ofiFa келер де ед1-ау, колдан кел- мейд1 гой, сосын ойламаган да шыгармыз. Bip жаздын езж де канша уй тургызылды, канша кора салынды! Ана 6ip корэж дей мс, мэспрскей дей ме, оны ез|' улан-байтак б1‘рдеме. Керсмет! Мал колда усталса кандай жаксы бо­ лар ед1 шiрк iи. «Машннанын осынша куд1ретш б1лгенде GaftFyc ба- ланы жылкыга шык деп бекер кинадым ба, калай болды ез). lUciiicci де, ез1 де мен1н сез1мд1 кимай кежп калды- а у теп . Обалына калдым ба баланьш, ез заманына ла- йык жумысына коя бермей» деп, Мэуия б1раздан 6epi 1 штей ойланып журет1н. Калсан кала Foft, баска 6ipeyi багар деуге жылкынын камын да ойлайтын, езшш ата K3ci6iHin аяксыз умытылып калмауын да ойлайтын. — Ж ылкыны Gipep жыл багам да, трактор мен ком- байнга ауысам,— дед1 Казтай. атасынын ойын б1лгсндсй. — б й тсен ейтерс|'н, карарым,— дей салды шал. Ж ан а жылга 6ip ж ум а калды дегенде, жал-куйрыгын кузеп, кар суымен согымга ж1берген тобаяк кек атты жетелеп уйге кайтты Мэуия. Ж етегш деп малдын жоны- на карап, жалын устайды да, кем болса eKi e.ii, знтпесе бармак Gepepciu деп Ky6ip.iefiai жалгыз келе жатып, «Со- циал» кол.хозыныи Бораншокы сыртында кыстап отыр- Fan кой фермасына конып шыкты. Ертен|'нде кун бага Кызыладырдьш тер1скей ж ак иыгынан желе аяндап ку- лап Tycin келе жатты шал. 198

.WAlDKbl МИЛЛИАРД Биылгы кектемде 6ip гана «Отан» колхозы г пн eriHfli бурынгы жылдары букьл аудан erin корген емес. Онын б1ркыдыруы куздж eric. К уз п жумыс кезш де За- карпншн 03i де, агрономдар да, бригадирлер де eric ба- сында болтан. Ж ердщ жыртылуында, топырактын май- далануында, тукымнын дэрм енуш де, себм уш де eiu6ip капы жок, 6api де агротехниканын айтканындай. Куздж eric б1ткен кезде жылы жанбыр уш кун, уш тун теп л ет- кен. «Отан» гана емес, б ум л аудан жершде су тимеген алакандай жер калган жок десш жур журт. Жанбырдан кейж eriH квктеп шыга келген. BniKTiri аттын шашасы- нан асады деп жургенде, калын кар жауып, епннш 6eTiH буркеп тастаган. К узд ж eriH жаксы деп Закариннщ де, б у к м колхозшылардын да куаныштары койындарына сыймаган. Кектемде еп летж eriH кузджтен элдекайда артык. «Отан» колхозынын тын игержгеннен 6epri eni жылгы eni.Miiien уж м ет коймасына мардымды астык куйылган жок. Колхозшылардын енбек кунже таратылып бермш, калганы тукымнан аспады. Kefi6ip колхоздарда тукым жетпейтш болтан сон умметтен карызга сурап алган. Онын алды келш, TeMip жол станцияларына Tycipi.iin те жатыр. Колхоздарга тасылып та жатыр. Ж эне ылги жо- гары сортты тукым. — Трактор ремонты аякталып калды,— деп жур Петренко. Бурынгынык ycTiHe осы кыс жанадан жузге тарта трактор келмек. «Трактор жетер-ау, тракторшы жетсе»,— деген кауш KymTi Петренкода. С езж щ жаны бар. Айта берсешз, тракторшынын жеткпейтнп тын игеру басталганда-ак байкалган. Сырттан келген ж|'пттер мен кыздардын эркайсысы 6ip-6ip трактордын кулагыи ус- тап келд1 гой. BipaK кезек жок. Олар да адам емес пе, тыныкпай ма, там ак iuineft ме, уйыктамай ма. Сол кезде трактор токтап турады. Колхоздын эр турл1 жумысында журген ж кггтер трактор окуын окыды, трактор ж урпзе алатын болды. Bipan ол аз. Оган да Мэуия ce3i TypTKi болтан Topi3fli. Трактор кебейгенде ол 6ip кунi: «Ертен мына келгендер ел ж е кайтамыз десе тракторга eri3 же- гесщдер ме?»— деп кулд!рген. Ол Terin айткан жокты. Келгендердж б1рен-сараны бул араны жерсжбей кайтып та кеткен. Буган колхоз

басшылары емес, аудан да кынжылды. Ж ан а басталган 11ri жумыс токталып калатындай nopiiifli. Kerin калма- сын дел не KepeKTin бэр|'н жасап бакты оларга. Ж аксы icTereHflcpine бэйге деп бузаулы сиырдан бастап жетек- т ет п (кейб1реулерде бул колбайлау болсын дсген де ой болтан). Сейтсе де Закаринш'ц да, Эужаниын да, колхоз- Fa жаны ашитын агайыннын бэрш ш ойлайтыпы — меха- низаторлар жаны. Закарин осы жайды акы лдасу yuiiii колхозшылардын жалпы жиналысына салган. Оган «осы акыл айтар-ау» дегендердш 6api шакырылган. — Не ютейлш?— деп мэселеш бэр1нщ алдына салган Закарин. — Ендг'бг'зге сырттан келетш ciuki'm жок. Bip адам ек|‘ трактор ж урп'зе алмайды. Келгендерден айырылып калмасак жарар едк Колдаты куш жоспарды орындауга жетпейдн Эрюм эр турл1 жол керсегп, усыныс жасады. . — Осы ауылда уйлершде бос отырган бой жеткен кыздар, ж аца тускем ж ас келшшектердщ талайы бар. Соларга да трактор уйрету керек. Heci бар. Уйрешп нете­ ли Солар мына келгендерден жаман ба, жур гой, бкпек- TepiH сы банып, еркекше Kiiinin алып талайы,— деген, жаны кысылган бригадир Бейсенбек тэр1зд|'лер. — Д уры с, neci бар,— деп, отыргандардын Ke6i куат- тады оныц сезш. Bip шетте отырган Мэуия томен карал сакалын та­ рам дады. — Болар, болар. Не килы заманды кердш. Талайлар oTTi басымыздан. Ж аксы ны да кордж, жаманды да кер- дж. Сонын 6ipi шьтар. — Сонда кыз, келш ш ектт трактор айдаганын жак- сылык деген пш бе, жамандык дегеш ю з бе. Мэуия OFan алара 6ip карады. Копке д е й т ундеген жок. — Машина ж ур туд г' уйрснген жамандык болады деп айта алмаймын, ана келген кыздар мен келшшектер жам анды к 1здеп ж ур ме. Солар акымак емес. Солардан ул п алса, б1здщ балалар да жаман болмайды. Сезд1 Талгат алды. — Тынмен 6ipre каза к даласына коп жаналык келin ж аты р.— Ол орнынан турып, сейлей бастаганда журт- тын 6opi соган карады .— Сол ж ацалыктын ен зоры — техника. Бул б|'здш ауылга гнна келген жаналык емес,— заман жаналыгы. Техника Оолмаса тын игеру, минадай 200

eriH салу, асты к шырару, кала салу, турмы с т узету — колдан келмейтш жумыс. — Мундай жагдайда 6i3, мурал1мдер, мектепте ертл заманнан 6epi калыптасып калган оку процесше езгер!.' енпзбесек болмас. Мектеп жумысын колхоздын жанл eMipiHe, тык игеру муддесше бей1мдеу1м1з керек. «Сонда калай?» дегендей, 6ipep адам Талгатка када- ла тустк ЭЫресе осы жиналыска шакырылкан мурал1м- дер жары бастарын жулып-жулып алып, кездерш жыпы- лыктатып, шуйме калды. — Ты к игеру казакты к турмысына, квзкарасына, са- на-сез1м1не бурынрыдан мулде баска ж акалы к енпзетш , заманымыздык улкен 6ip окигасы болып тур. Салынып б1ткен, салынып ж аткан, эл! де салынатын зэул1'м тур- гын уйлер, мэдениет сарайлары, шеберханалар, зат кой- малары, Kipnim зав од ы — осынык бэр! тыннын жем1ск TinTi ан ау А кку келш тынга келген тык куш болмаса, 6i3 курекпен казып ж асай алар ма едш. Ж ылысай жагасынан колхоздын машина-сайманы туратын улкен баз салынды. Bip шет!мен 6ip meTi ат шаптырым. Т р ак­ тор да, автомобильдер де, тукы м сепк1ш, топырак майда- лагыш машиналар да осында. Ke.'ieci ж аз елу комбайн келед1 деп отырмыз, олар да осында болады... Тымарынык куларын Typin койып, кез алмай тыкдап отырран Мэуия орнынан козгалып калды. — Басе, жер жузш алып кеткен егш, оны орып, жн- нап алура б1здщ бурын вп з жегетш он шакты лобогрей­ ка макына да бара алмас. Карагым-ау, осынша eriH к а­ лай жиналады деп акылым таусылып кысылып жур ед1м. Кембай келед1 десейшЕ Келсш. Онык да кызырын нерешк. Талгат бегелш калды. Сезш белгенге ренжш тур. «Токтай турыкыз» деп катты рак айтып калуга о к е а ­ не бата алмайды. Айтканмен OFaH токтап жаткан Мэуня жок. — Биыл куз еплген, кектемде еплетш епнд|' ойлап отырсакыз бурын eniMi3 т уп л TyciMi3re енбеген жумыс. Ал онын eniMiH жинап алуды ойлайсыздар ма. Егер erin ойдарыдай шыга калса, ж урт ш ьтады деп те ж ур, ешмд1 далага тастамаймыз, екбектеген жастан — еккейген ка­ р т е дейш баска жумысты койып соны колга аламыз. Ж айкалып турган бидайдын орыямай, кардык астында калуыиа калай шыдар едщ1з. Сол сиякты, келген трак- торды журпзбей, пайдасын кермей каратып коюга, кел-