Ақышев З. Бұршақ соққан жер

гем тукымды сеппей коймада ж аткызуга калай шыдай- сыз. Сондыктан мен мынадай усыныс енпземш: сепзш- mi, торызыншы, оныншы кластардын кунде.ш'кт) сабак самым аздап кыскартайык. Омын ececiMe сол нластарда куише уш-терт са гат трактор окуым ж урпзеж к. Б!здш Ka3ipri жастар мектептен 6iai.\\i алумен 6ipre технмкаиыц тЫ н де уйрену1 керек, технмканы nrepy.nepi керек. Мынадай ж аца nixipfli есНгенде ж урт шулап к е т . Петренко кол coFbin айгайлап та ж1бердг Талгат колын кетердц — Азырак... сабыр, сез!мд1 6iTipreM жок... Ол сабак- тар мектеп кластарында емес, гаражда, мастерскойда журим. Окытатын б1здш тарихшыларымыз, TLnuiLnepiMi3 емес, Михаил Петренко бастаган механизаторлар бола- ды. Ал фнзиктер, хммиктер, бнологтар, математмктер солардын арасымда болсын, керек ж ержде комектеспн, т т т 1 ездер1 де уйренсш тракторды. Сабактан колы бос кезде мугал1м трактор ж урпзсе, куз комбайнмен епм жммаса, бул да тын нгеру заманына сай тугаи жаналык болар едг — Программамы камтем1з?— мумы айткан багама- дам Талгатты ц сезш тыжырынып тындап отырган муга- льмдердш 6ipi. — Айтайын. Сабыр етпиз. Арасымда C03iM калым барады. CeiVrin eric жумыстарынын кектемп, кузп кауырт кезшде жогары кластардын окуын токтата ту- рамык. Окушылар тракторга, тукым сепкш ке, т]‘ркемеге отырсын. Программамы жыл бойы куып жетем|'з, косым- ша сабактар втк1зем1з. Колхоз басшылары, эЫресе, Закарпн, агрономдар, Петренко Талгаттыц сезш е туйыктан шыгатын жол тауып берд|' дегендей куанып отыр. — Бугам Районо не дер екен?— дед1 эл п Myra.mi. — Ж агдаймен, заман талабымен санаспайтым Рай- омо болмас дсп ойлаймын. Ерте кезде бригадалык оку ту pi де болтан. К,аз1'р сырттам оку бар. Мен in антып тур- гамым 6i.iiM сапасына солардан артык нуксан келт|'р- мейдм Баламын 6i.niM алуына мунын eui6ip беге™ болмас дем ойлаймын. О ку мен еибек араласса адам бойыма екеуi де жугымды болады дегенд! окыганым бар 6ip пе- дагогтын кггабынан. Ал ci3 айткандай Районо келкпесе, айтармыз, дэлелдерм1'з, тусп ш р е р ш з, огам да болмаса райкомга, Берд|'бек Нуралнчке, Шэйкем Сабаевичке ай­ тармыз.

— Б1здщ Талратжаннын сел' дурыс.— Dip бушрдгн Мэуня сейлеп коя бердк 6 з М н еж ел п дагдысына басып. кенш ндеп барлыч туйшдер1н аныктап алмак.— Осы балалар бар гой, окудан арып-шаршап шыккандай, жаз бойы сандалып бос ж уредг Ш ептщ басын кэтермейтш кездер1 болады-ау. Д ур ы с сез. By.aapFa трактор мен кем- байды уйрету керек. Трактор окуына мектепте биыл окып жургендер FaHa емес, мектепт! бурын 6iTipin api карай оки алмай. немесе окуды тастап кетш, не оку жок, не жумыс (стемей сан­ далып жургендер тугел келдк Буларды осылай карай тарткан еналдымен техннканын кызыры. Машинанын TeTirin yftpcHin моторына от алдырып ж ур п зу — ат ерт- теп мшудей емес. А т ерттеуд1 курстан окып уйренген еш- 6ip казак ж ок бурынгы еткен заманда. Ал тракторга мiny yiuiH кем болса е м ай оку керек. Техннканын терен сыры барын, ол 03 алдына 6ip кызык дуние екен1н жас- тар TyciHin келед>. Квктем туды. Кардын бер екеа кашып кобырай бас- тады. Кыстай ак керпеге оранып жаткан Ж айма, Муз- дыбай жазыгы, Ж амбас, Куренбел буйраттары алыстаи Караганда К у сб е к т т ана 6ip жылдары жылкыга Minren боз шубар 6Heci тэр1здк Куннен-кунге шубардын апл азайып, карасы кебейш келедк Аудан басшылары eric науканы басталар алдында колхоздар/а тарап жатыр. Берд1бек 6yrin т у т бойы уйыктаган жок, тан б ш н е турегелдк Гараж дан машина- сын шакырып алды. Уйщде ж атсак уйыктап каласын. тамарынды 1ште гаражра келш жат. Ерте журем1з деген кеше кешке шоферына. Машина келгенде Берд1бек кtiiмiн KHiHin, eciriHiH ал­ дына шыгмп турран. Кабниага отыра калып журш кетть — «Отанга» тарт. Кун ж ана шырып келед1. Аслан шайдай ашык. Кар кетш болыпты. BipaK жол жиепнде б1рл1-жарым кылти- ып кержген шай курай болмаса калын KeKTiH иышаны 93ip бййнбейдь Б1раз алыстап кеткен сон артына карал едк А кбет бш п мунартып тур екен. BypKiTTiHiH шыгыс ж ак б е т к е т кун сэулесше шомылып жаркырап келедг — Енд1 6ipa3 кун осылай турса жер дегдш калады екен э, Корабай,— дед! шоферына. — Дурыс айтасыз, aFa, жанбыр болмаса еп’н де тез аякталып калады гой. — Жо-о-ок, ка3ipri eriiire жапбырдын 6ereTi жок.

А тты н мойнына кам ы т тнедк ог!зд1и иы гы кетед! дентш емес. Ж ацбы р да трактор токтамайды. К анта анда-санда ссбелеп жауы п туртаны ксрск. — Оныны з дурыс, ага. Кырат жерлердш жолы тыкир. Машпнанын журк| б1лжбейд|'. м уз устж де сырганап бара ж аткан тлргздк О й паи жсрлер батпак. Ocipccc Kiiui-ripiM езендсрдс ма- ш инаны ц uierin кал у Kayni де ж о к емес. Берд1бскп'ц ор­ те ш ы гу ce6e6i де осы — каткакпен, ж ср ж1б1мей турган- да ж етж алу. Курсабслден 6cpri улксн жаэыктын шстжде карауы- тып, уйлыгып турган калин топ Kepiini. Ол — жсрге тусугс дайын турган тракторлар, ту к и м сспк|'штср, ту- кым таснтын жук машиналары. мсханизаторлар. колхоз адамдары. Колхозды к М узды бай бел1мшссждсп cric бригадасынык орталыгы осы арада. Аулам биылдмн >ипдс cni ж уз м ы» гсктарга ж уы к erin ere.ii. Оным отыз мынланы осы «Отам» колхозында. Осы жаткан Муэды- бай алкабында бныл алты мын гектар жср жыртылмак. Вригаланы н тусына келгснле машина ж олдан буры- лып тура тартты. Кабннаны н ccirin ашын томен карали Бсрд1бск. Б стж с мамы шыгып. туырмлып ж аткан кара 7 Ширак. Былтырдан калган o.ii кау уйысып калыпты. М ы н лаган жыл 1скс аспай, буза у. торпактын аягынын а стыкда ж аткан ж грд ж кыртысы бупмиси бастап терсн- iri Tiзелен аударылалы. сийтж халы к iirfairinc айналэ- ЛЫ ДСП КСЛГД1 ilUlHCH БорД|бсК Брнгала басына ж иналгандар бул келе ж аткан Бср- д1бск c k c iiIii танын тур. .Машина токтай бергенде ан ка бина ашылып. Бсрд1осх ш ыга келд!. Ж а сы служен асса ля ал! шнрак. А ласа бнйлы. Донес! шымыр. коргасын куйып. тлйкссжгн койган кн!ктж асыгынлай — 1ске с.зт. ж олдастар,— .Машннадан тусс бер!п дау- ыстады. — Слл.зматсыз ба. — Д сш -кар ы н сау ма. Ел -ж у р т аман ба. — E rin ш ыгы млы болсын. — Ен бе к ж е м к т! болсын. снякты эдеткс айна.илн li.icKTepal айтысып ж л н ы 6ipine-0ipi. — Ь.зр! дайын гой? — Бар! дайын Д ал аллынла Закар н н тур. E ric басында бес мннутт!к митинг батды. Бсрл!бек пен Закар н н кы ска кы ска о н с в й ю д г — М унан билли бупнплей митннгмеп. улап-шулап 204

жатпайсыз. Алдагы кундердщ ауа райы женшдег) ха- Сарга Караганда кун жылынатын тур! бар. Тракторлар- ды куш-туш токтатпаймыз. Сменамен жург1зем1з. Ал, icne сот, козгалындар!— ¥шына кол орамалдын улкен- Д1'1мидсй кызыл ж алауш а байлаган шыбыгын кетерш калды Закарин. Осы арада турган оннан астам трактор- дык даусы б1рден гур-р-р ете тустк BipiHin сонынан 6ipi каздай Ti3uiin кетш барады , бет алысы М узды бай жазы- FbiHbm ар ж ак басындары Шэймерден кыстауы. Ж ер боп ж араты лгалы тым-тырыс ж аткан кара топырактын ас- ты-ycTiHe ш ы ры п, аударылып тусш жатты. Мэуия былтыр куз жылкыдан б)ржола шыкканда колхозга ciiiipreH енбепц деп, 6ipa3 жылдан 6epi е зЫ н такымы уйренген торышарыр дейтш атын басы бутш сыйлыкка берген. А я к лауга сонысы бар. М аган келж бер деп сурайтын емес. Ж ылкы дан калганмен уйде отырран KyHi жок. Ж ат а берсем тез картайып кетем деп аттан туспейдк Ешшм айтпаса да жеке меннпктщ сауын биесш, колда усталаты н куш келж тк TinTi болмаганда ауылдын бузау-торпарын карайды. Закарин, Э уж ан , Петренко yiueyi кеше кешке eric ба- сына кеткен. Т уш бойы кездер! 1Л1нбесе керек. B yrin жерге трактор тусед1. Мундай кызыкты кермей уйде жатып калуга Мэуия шыдаган ж ок. Тунде корага бай- лап койган торы шагырды ерттеп мшш, тан б1л!не eric басына ол да келген. Ж алгыз емес. Салт атпен эр жер­ дей келген 6ip топ адам жерд! теккерш тастайтындай боп бара жаткан тракторлардан кездерш алмайды. Ор- •таларында Шэймерденнщ Сапарбайы да бар. О л осы арадан бес шакырым, К аракуы стары сиыр фермасында бакташы-ды. 03iHin ата мекеш жыртылранын ecTin кел1п тур. М уздыбай — Сапарбайды н терт!нш1 атасы. Мын ай- даган бай адам болтан екен. Одан уш ул — Мыктыбай, Таттыбай, Бакты бай туыпты. Yuieyi де бай болыпты. Шэймерден сол Бактыбайынын баласы. Муздыбай бул арага сонау Абылай хан заманында кел|'п коныс тепсе керек. BopiHiH cyfleri осы арада. Ел колхоз болтан жылдарда Муздыбай алкабы сез бола калса, Сапарбай бас болып, М уздыбайдан калган урпак ере турегелет1н. Ана б»р жылы Шэймерден кыс- тауынын орнына колхоз мал базасын салып, кара мал Коймак болран-ды.

— Ата-бабамиык су fieriн котыр тайымшага бастыр- г'.пймын. Bip Kyiii барамын да ертеп ж1бсремш. Бабам- 1:311 калган венет ушш жаным курбан, басым кетсе риза- - ы н , - деп afiFafi квтерген. Содан кеГи'и од apaFa ферма орнатамыз деуд1 койгаи баскарма, жер жетпей жаткан жок, негысын жокка та- ласып. Шэймерден кыстауы neci3 кал галы кашам. К,ора- ларыныц кабыргасы баягыда кулап, жер боп кеткеи. Ауылшаруашылыгын коллектнвтенд1ру басталганга Дей1н Муздыбай урпагы ecin, enin, отызга тарта тундж болтан деседй М уздекен кезш жумар алдында вз кшдн пнеп тараран немере, шеберелерш тугел жииап алып,— балаларым, мен болсам ана дуниеге кетш барам. Кез1м- пin TipiciHfle ез1мдМ деген жерден бетен жанра тезек Tepri3in керген ж ок ед1М. Журген-турган жолаушыга атыныц ауыздыгын алдырып, ецкейтш су iiuTipin керген жок ед1м. Осы жер1мд1 к!м кершген таптап корламасын. Мен1ц apyaFbiM тыныш жатсын десецдер осы жазыкка, басканыц аягын кия бастыра кермецдер. Айтарым осы, легенде т ш курмеле бастапты. Атаныц аманатын кешнп ypnaFbi пайгамбар C93ifren кем кермейд! екен. Бул тень ректе Муздыбайдан калган урпак осы Сапарбай. Астын- да жал-куйрыгы кузеул! арык кек байталы, жасы елуден аскан, кпсыктау келген мурнынын дэл уетшде колмен орнаткандай томпак бар, сопак бет, шушрек коз, кызыл шырайлы адам екен. Шэймерден адыры деп аталатын буйратка карай дуркпдетш бара жаткан терт трактор- дан коз алмай карап тур. Олар кыстауынык орнына та- яиган сайын танауы кусырылып, eni каша бердк Дэл жакыпдаганда байталын 6op6afiFa 6ip салып шаба Ж9- нелдк — Анау кайда барады? — Eci дурыс па езшщ, бутын потере алмай журген арык банталды сонша тыртындатып. — Ол KiM 93i. Ол кiм?— Юм екенin байкамай кал- рандар да бар-ды. — Муздекен урпагы. Шэймерденнщ Сапарбайы. — Ол не !здеп барады? — Кайдам? Сапарбай шауып келш, ecni кораныц ориыиа жеткеп- де байталынаи тусе калды. Ж ер кыртысын талкандап келе ж аткан'т ракторга карсы карап, камшысын бьпеп турып алды. Трактор жакындаган сайын «токта», «бы- лай бур » дегендей белп бердй Тракторист ж М т Tycin-

бед!, TOKTaFan жок, Сапарбайды басып-жаншып кететп:- дей ентелеп келедк Сапарбай «келсен кел» легенде’: орнынан козгалган жок. Байталы уркш, шыбын-iuipKe.i боп жан ушырып тур. Трактор жакындап келедк Рурьл1 кул ак тундыратындай eciH iiibiFapFaH сайын шылбырыи ала-ала женеледк B ip a K кыстан арыктап шыккан байтал Сапарбайдын мыкты колынан алып кете ал- майды. Тракторист токтады, керш е кезге жолда турган Tipi адамды ат-матымен басып-жаншып кете алсын ба. — Что такое!? — Кет! Бурыл! — Почему? Неге? — Мынау жаты анау турган кара агаштын Ty6ipi, мына жары эне 6ip темпейдш асты. Осы екеушен 6epri жерге тракторыннын TiciH типзбейсщ! Трактордын токтаганын керш , Берд1бек пен Закарин осылай карай аныратып келедк — Не болды? ■— Неге токтадын? — Трактор сынды маУ Тракторист колымен нускап Сапароайды керсегп. — Бул не!— дед! Закарин. — Б ул мешн ата мекешм. Ана ж аткан apFbi ата-ба- бамнын суйеп ке м тге н жер. Осыдан баска жер жетпей ме, жыртпасын, жырткызбаймын! — Сонда калан? Т утас алкаптын дэл ортасынан ауыл котанындай жер жыртылмай кала ма. — Калсын. Атамнын cyfleri жаткан жерд! корлата алмаймын. Берд1бек эуелде тусшбей калган. Сапарбайдын кал- жыны шыгар деп турган. BipaK Сапарбай калжындайтын адам емес. Байкал караса шыны. — Осы не айтып тур езк Eci дурыс па езЫ н . Тын игерем!з, молшылыктын 6iTin жаткан кезш ашамыз деп, бую л халык козгалып ж атканда мынау кызык болды- ау. Ест!меген елде коп деген осы екен-ау.— Кулерш де, ашуланарын да бтм ей тур Берд1бек. Сапарбай жыламсырап кеп Берд!бекке жалынды. — Беке! Садаганы з кетей)н, осы 6ip алакандай жер­ ге трактордын TiciH типзд1ре кермен!зш(. Конысымнан котыр лак шеп жулып жемес!н деп есиет кып кеткен екен аргы бабам. — Койыныз, Сапеке, мунын не, баламысыз. Баланын 207

icin icTereHiKi3 (жыиды адамнын деген ж ок), турыныз. Жумысты богемешз,— дед1 Закарин. — Турмаймын. Турап кете in м е т де тракторын. — Х алж ы ны шыгар десем e3iHi3 шын айтып турсыз ба? — Шыным. Козгалмаймын! — Ж арайды,— дед1 Берд1бек,— тын игеру жумысына карсылык б1лд!рд! деп акт ж асандар, сотка бершдер. Ж ауапка тартсын. Трактор токтамасын. Муздыбай 6eiii- TiH калдырып айнала жырта 6epciH. Сапарбай Берд1бекке жалт карады. Шын айта ма осы!? Ke3i жыпылыктап, бет-аузы жыбырлап кстп. «Ж ауапка тартсын» дегенде-ак ж уреп зу cTin, oiii ка­ ша калган. Берд1бектщ кабагы тушлш кеткен екен. Са- парбай катын-калаш, бала-шаганын алдында пысыксып- ганымен, батырсынганымен зады коркак адам. 0 з aneci колхоз курлысынын алгашкы бетж де кулакка тартылып, жер аударылып кеткен. Бул онда эр жерде, тау пшнде, алыстагы суйек-шатысында бой тасалап ж у р т аман кал­ ган. Содаи былай бетегеден 6ihk, жусаннан аласа, как- сокпен жумысы болмай, тыныш, «бадырак коз сен тимесен мен тимейпн» деген коянша, бутып журс беретш. Эсксрге барып, же piл жаралы боп кайткан сон даусы да шыкты, кеудесш де котердк Б1раз жылдан 6epi кенш ие 6ip нэрсс ж акпаса, мен де азаматпын, правом тен. ¥лы Отан coFbicbiHa барып канымды тепп келген адаммып деп, жалын куд1рейте калатынды шыгарган. BipaK бул жолы 6ipiHiui хатшынын кабагынан cecKenin каллы, суйрстш п турегелдк — Былай шык,— дед1 Закарин.— Трактордын жолып босат. Ж ан а гы KiflipicKe не боп калды дегендей, тракто- ристср де, Дркемеинлер де кабнналарынан Tycin жуп- рш-ж упрш ж епп келген. Олар да кайта кеттк Сапарбай байталын жетектеп, шетке шыгып барады. Ж огары ка- рамайды, enceci Tycin кеткен. MiHe3i канша ауыр бол- гаиымен Закарин онык артынан карап, кезжен ж ас ак- капша ку.мп тур. — Мына Kici кызык адам екен гой 03i. Cyfteri курап калган бабасы Д рш п келш, осы араны кайта иемденер дед1 ме екен. Сапарбай байталына Minin алып К аракуска карай кс- Tin барады. Артыйа бурылып карап кояды. Деннен асып карасы коржбей кеттк — Булар осы заманныц жайына, тын нгерудж иайда-

сына тусшбейтш, артта калган адам дар гой. Ш амасы келсе казак даласы на техниканын аягын бастыратын тур- лер! ж ок-ау, теп . Мундайлар да бар-ау ani,— деп, Бер- д1бек те кулдь Закарин не AepiH бьлмедь К у л ю а эл1 басылган жок. Кезш cypTin аузын тамсана бередк — Козгалындар,— деп белп бердк элпден токтап калган тракторларга. Олар дурждете женелдк Ана 6ip ж ы лдарда Шэймерден кыстауын колхоз бу- зып, корага жапкан агашын, icne татыр KipniiuiH орт<1- лыкка Kemipin экеткен. Коралары анырайып-санырайын кепке дейш турды. Сосын кун жеп, жел жеп, жанбыр мен кардын суына езЫ п, канкайып калган кабыргалар ку- лаган. Енд1 сол бай ауылдын журтына он, он CKi туреннен пркелген бес трактор 6ipiMeH 6ipi куйрык пстесе илш барады. Eai айналып еткенде Муздыбай орнынын астак- KecTeiti шыкты, карайып бешт кана калды. — К ара топырагынын калындыгы метр бар екен. — Осы арага епн шыгар-ак,— дед1 Закарин, тенкерБ лш , 6ipiHiH ycTiHe 6ipi кисая жыгылган кара курен шым- нын устшен ж аяу ж урш бара жатып. — Канша астык аласын осы жерден?— Берд1бек кэ- зш сыгырайтып, сынай карады оган. — Канша дейшз бе? Есептеп керейш.— А з уакы т ой- ланып калды Мукан Закарин.— Муздыбай аксакалдын бие epiciHiH e3i ж уз гектардай жер. B ip жылгы eriHHiii eniMi уш aiiFbip yflipi жылкынын. кунындай болмаса, сэ- лем1мд1 алманыз. Бурый май бойы аз eriHHiii езш 6iTipe алмай малты- гып жататын колхоз биыл жылдагыдан он есе кеп епн дг майдын басында-ак 6iTipin алды. Б ую л Куренбел, Ж ай- ма, Муздыбай жазыгы, Кызыладыр бауыры тугел ауда- рылды. 03ipme кап-кара бои жатыр. Ертен кекпенбек боп жайкалып шыга келсе тешздей толкып кетпей.ме. Колхоздын бурын келш жеплетш 6ip т и ш сокалары сарайдан да шыкпай турып калган. Сок ага ж еплетш ат- тар мен епздердш мойындары босады, камыт киген, жарма салынган 6ipeyi жок, сем!здштен жондары жа- рылатындай бос жур олар. Айткандай-ак, 6ip ж ум а етпей жер бетш е кек жасыл бояу жаккандай кулпырып шыга келдк Колхоздын баска ж ердеп eriHi мал аягынан алые. Кы­ зыладыр баурындапя eriH уй ipreCiiiae. Мэуиянын ма- засын алатын осы.

Ж млдагы уйренш калган epicine мал тап-тап бередь Kopin турып жайкалып келе жаткан егшд1 бастыруга Мэуиянын дата шыдай ма. Еншм айтпай-ак езшен-ез! eriii корушы болып кегп. Епнге карай 6ip бузау аяк бас- са, байлаулы турган торы шагырга Mine шабады, айгай салып, камшысын таралгыга урып сатырлатып, корага куып тыгады. Кейде ж аца ж1бер!лген, жайылымы канба- гаи бузауларды Тущыбулактан, Жылысайдан асырып айдап тастайды. — Айтып ед!м foi\"i осы apaFa erin екпендер деп. Мал- дын аты мал емес пе. Erin еккен скен деп жаны аши ма онын. Bip дэндеп алса соны ансайды да турады. Мал дегенде акыл бар ма. Айткан у г т и е Tycine ме ол. — Осы епннщ ауыл жагын шарбакпен коршап, не- месе терец Fbin op казып тастакдар,— деп те айтты Мэуия. Шын ce3i осы.— Аякты малды камап KoiOFa бола ма. Ал мынадай erinai козщ киып калай таптатасыц малга. Кейде уйге ренжш недель Не уйкы кермейдь не ты- ныштык жок, мезгипнде асын да ime алмайды. — Жылдагы жылкыньщ e3i тыпыш екен,— дед1 6ip куш шай iiuin отырып Ултуранга,— Мынау не! Куйрьны- на к*1л баткандай. Ал erinre мал тусД дейдк тура ша- бам. Осы кыстан 6epi ¥лтуганнын сыркаты мендей тускен. Шалыныц жанында отырганын Tepic те кермейтш. — KiM зорлады сень .Отыр уйде. — Поль EciH дурыс па езшнщ, алжырансын ба. Ка­ лай отырасын колхоз eriniH мал жеп жатканда. Койга каскыр шапса ш отыра алатын ед! ушнде, тайлы-тая- гына дешн калмай жуг1рмейтш бе едь Бул да сол. Ана жаткан erin мал Tycin жайпап тастаса, оны Kspin ААэуия- нын тыныш отырганынан елгеш артык емес пе. Жэне eriHHiH шырымы керемет, карасан кез турмайды, т т-а у - зым таска, оттан, Судан аман-есен жиып алса'биыл осы ел астыктыц астында калады. Мунша астык алып кер- меген ел кайда кояр екен. Кебшщ ушнде койма да жок. Ke6iHin деймж-ау, оларда нем бар. Bip айла табар. Кол­ хоз кайтер екен. Кайда сыйгызады сонша астыкты. Бас- кармалар соны ойлай ма екен, есше салайыншы. Шайын imKeH сон далага шыккан. Кецсеге кслсе 6ip топ адам жиналып отыр екен. — EriH шьтымды, 6ipaK кара куйе Tycipin алмайык. Арам шеп бар, кеп емес. Дэр1 себст«н самолет барады де- 2Ю

гешне уш кун болды ауданнын. Эл1 жок. Берд|бек Нура- личке айтпаса болмас.— Кынжылып отыр Закарин. Мэуия танданып калды. — Eriimi самолетпен дэрш ейтш шырып па ед1? — Ed iM en пе едвдз, шыккан. Егш ге ауру тарататын шыбын-нпркей, кур т кум ырска, ала коржын, сарытыш- кан, кер тышкан атаулыны куртып ж»бередь — Астапыралла. Мынау да 6ip керемет екен. Аспанда ушып журген кус кайтер екен. — Оларта да жаксы болмас. Мэуия ундемей 6ipa3 отырды да, ж акты рм аган рай б1лд1рш Tepic карады. — К ер тышкан, cap тышканнын K93i кури берсш-ак, уш кан кус, JkyripreH ан жер керм ед1, кусты н курып ке- TeTiHi жаман болады -ау. — Ж ам бастагы егш нщ шырымы баскалардан те- мен.— Закарин Мэуия келген сон у з ш п калган сез!н кайта жалрады. — Темей?— деп тары б е л т ж!берд1 шал онын се- 3iH.— OFaH' не боп калды. Ж ам басты н жер1 бэрж ен ж ак­ сы емес пе. Осы ел барлы-жокты е гш н сонда салатын бурын. Ег1стен KefliHri калын жанбырдын ол ж акка uieTi гана жеткен. Д эл бугж -ертен, ен узаган да осы ж уманын iiuiH- де 6ip несер тегш етпесе, ешм баскалардай болмайды... — Эй, карарым Муканжан, Мекэил,— Мэуия кеудесж кетере бердй М укан тары бегелш калды. Bbpi жалт ка­ рады шалга.— Осы жанбырды аспаннан кутш отырасын- дар ма? Машинаныц колынан келмейтш шаруа жок, бан- каймын, осынын KyflipeTi куштй Машинамен жакбыр жаудырура болмас па ед|? Bapi д у кулдп — М эукекнж киялы зор. Фантазиясы куш ть Ондай машиналар бар. Сонын барын ecTin айтып отырсыз ба, ойдан шыгардыцыз ба? — Ж ога-а-а. Каплан ecTHMiH мен. К)м айтады дейсш маран жанбыр жауды ратын машина шыкты деп. Улкен шаруаны акылдасып отырганда шалдыц келж келдененнен килжкенже Закарин iuiTeft ренж1мей отыр- ган жок. Тура турынызшы, Keperi не бос се зд ж деуге абыройы Алатаудай шалдык кен ш н е келж кала ма дейд1 де, ол кашан токтаганш а е-е деп тындай бередТ Bipaic Мэуия- нын айтып отырганы бос сез бе? Е пн ш к камы емес пе?

Шаруа жайынан баскаиы айтпайды ол. Епншн камы Зг. карпншн де тамагына ас батырмайды. — Эйтеу1р бар foii сол жацбыр жаудыратын машина? — Бар. Бар. — Е, бэсе. Басканын бэр! болганда ол неге болмасын. Жарайды, шырактарым. Ж амбастапл епши кергешм жок, Куренбел мен Кызыладырдын eriHi керемет, тунып тур. Осы жасымнын ш ш д е мундай епщй керген емесп1н. И л, суктан, апаттан сактасын тек, тфэ, тфэ. Халыктыц ризыры гой. Ал енд1 сол erin орылар да, бастырылар да, сонда кайда коясындар. Колхоздык бурыння коймасы осы астыкка орын бола ма. Соны ойладындар ма? — ©3iMi3 де соларды ойлап, акылдасып отырмыз. Ж аксы келдпиз, отырыныз.— Эрине, бурыигы койма биылгы астыкка журым да болмайды. Закариннщ аузы сезге саран ж !п т. Сезд| кемейшен зорлап, суырып тарткандай сейлейдь Тындап отырган- дардын imiH пыстырады. 9cipece аузына келгенш тепп- тепп ийберетш, кейде тандайынан шан будактайтын Мэуиядай емес. BipaK аз айтса да ce3i дэмдй — Айтсайшы, балам, узш созбай. Сонда ненстейсщ- дер? Энпмеш н 6eTi бурылып Kerri. Ана TepTeyiHiK айтып отырганы е н д т дэр1леу туралы едк Мэуия жана шыгып келе жаткан кек eriHHin астыгы кайда коюды уайымдап отыр. . • — Айтайын, тынданыз. — Ал. — Комбайннык бункержен тускен астык машинамен экелжед! де, кырманга тепледй — Сонсын. — Сонсын ол кырманда тазартылады, кегтржедК Сосын кайтадан машинага тиелш ужмет коймасына женелтмедь Мэуия тагы KHin Kerri. — Мына турщмен мунша астыкты ендМ жылы осы уакытка дейт жиып ала алсан мурнымды Kecin 6epefliH. Туп-тура сол комбайннан ужмет коймасына токтаусыз женелтетш неге жасамайсындар. Мунда экелш, оны те- rin, тазартып, KenTipin, машакатын кебейтпей-ак. Сол комбайннын 03i неге тазартып, KenTipin шыгармайды. Саран адамнын ici сиякт'ы, кайыстай созбай. Мэуиянын eciHe сыгып алса су шыкпас саран туралы ел аузында журетж epTeri тусе Kerri де кулш жтбердк

— Ыр сараи адамнын yfiine салт а п и уш жолаушы келш тусе калыпты. Кун ыстык екен, шолдесе керек. Туе боны отырыпты. Э л п уйдщ су ауыз тнг1збейт1н!ие коздер1 жеткен сон камшыларыи колдарына алып, козгала бас- тапты Баганадан томага-туйык отырган уй iieci бэйек болып, жалпылдай калыпты. — Неге асыктыныздар. Кун ерте эль Эй, катын,— лепт! жун тут1п отырган катынына.— Жунщд]’ таста. Мына ауылга барып 6ip табак бидай сурап экел. Сосын KenTip де, тжрменге тарта кой. Камыр ж аса да ашытып Ж1берш бауырсак nicip, мына к ю л ер шай iuiin кетеш, д е г т . Сол айткандай... Баганадан 6epi конторга б1ркыдыру адам жиналып калган. Bapi ду кулдп Кулмеген тек Закарин. Ол шалдыц C03iH сын леп жактырмады ма, козшщ астымен карады. — Енд1п жылы емес, 6ip айга жетк1збей-ак yflin, жи- ып аламыз. — Пай-пай-пай, кызыл тш дщ батыр-ай. Осы колхоз бурын да аз болганмен eriH еккен. Барлык eriHi осы кун- ri Куренбелдщ епншдей де болмайтын. Сонык взш жинап ала алмай, кар 6ip ж ауганш а былыгып жататын. Ауызга оп-онай. — Машина-машина дей акд ер . Сонда барлык жумыс- ты машинанын 03i icTefl ме? 03i ж уре ме? Астыкты вз1 тией ме Оган адам керек емес пе. Ол адам кайда? — Сабыр етМ зи л , агеке. М укан айтып болсын, тьщ- дайык,— дед1 ¥ркия. ■ 03iniu асып кеткешн ж ана TyciHAi шал. — Айтсын, айтсын. Койдым. Айтайын деп келе жаткан сезшен Мэуия киш кет- кенде айрылып калган Закарин. Ойын кайтадан жинады. — Иэ. Элеваторга женелте берем1з. Б1р ай бойы уш тонналык жуз машина кунше торт барып, кайтып оты- рады. — Tyh. Ж окты айтады екен,— деп келе жатты шал тагы. Канша сыйлаганымен, канша уялганымен жактыр- маран сыкай б1лд1рд1 Закарин, теейле карады шалга. Шал оны байкап токтап калды, эйтпесе сонша машина аспан- нан тусе ме? Бас-аягы он шакты машина бар, онын кеб1 6ip кун журсе exi кун турады. Ж эне атпен жургенде ара конып жететш жерге калайш а терт барып, торт кайтады. Машина тем1р болганмен шофер TeMip емес кой, ол уйык- тамай ма, тамак 1шпей ме демек едк 213

— Облыстын, ауданнык айтуына Караганда бпдш колхозга эскери бел1мдерден уш тонналык, бес тонна- лык жузден астам машина келедк Эркайсысыпла e«i ялам болады. Bipeyi жук Tiieyiui, 6ipeyi шофер. Закарин свйлеген сайын Мэуня басын кетере бсрдЕ Ke3in алмайды. Р ас айтып тур ма осы дегендей ынтыга туседк — OFaH коса калалык мекемелерден, оку орындары- нан уш ж уз адам ж!бередь Мэуия отыра алмады, тары Kiiin кеттй — Ж уз машина, eni ж уз солдат келед1 дегснгс куанып калып ед1м, мынау уш жузше сенбеймш. Кагал жазып, к1таи KeMipin журген внкей ши борбай, ак саусак канша жарытар дейсщ. Олар кайда жатады сонда, та- макты кайдан imefli, KiM штеп беред1 оларга сол та- макты? — Ею жуз солдат жатар орын сурамайды б1зден. 0з орындары ездершде. Ал каладан келетш уш жуз адамды конторга, клубка, мектепке жаткызамыз. Тамак icTen беруге 6ipa3 ойел бел in берем 13. Осынымыз дурыс бол- май ма, е з М з айтынызшы.— Закарин Мэуияга карады. — Д уры с болмайды. Tepic. — Неге! — Неге десен айтайын. Ym жуз адамга тамак icTen беру ушга елу катын керек. Солай дешй — Солай болсын. — Сол ез1м|'зд|'н TeciK екпе болтан елу катын бар гой, карагым, каладан келетш уш жуз адамнын жумы- сын ездерКак, icTeAai. Менin тш м д1 алсандар, сол уш жуз адамды ж1бермей-ак кой дендер. Олардын да атка- рып отырган icTepi бар шыгар. 0 з куншш д1 пайдалана- — Бул да ойланатын жай.— Закарин кайта сейле- дк— Енд1 комбайн туралы... — Е, сонынды айтшы?— Мэуия ентелей тустй — Бурыигынын ycTiHe колхозга биыл жанадан елу комбайн келедк Сонда барлыгы сексенге тарта комбайн болады. Ж ака комбайндар езнпн 6ip-6ip комбайншысы- мен барады дед1 облыс, солай бола калган кунде де сме­ на керек. Д ем ек eric науканы басталганша ез1м1з кы- рык-елу комбайншы 03ipAeyiMi3 керек. — Каладан келетш уш ж уз адамды жекпейсшдер ме ксмбайга,— мырс eTin кулд! шал. — Олардын 1шшде комбайншы жок,— Закарин де

кулш янберлГ Шалдьи( кекесж ойын тусж д1 ол. Осы Kid каладан кемекке адам келуж е карсы эйтеу|'р. — Иэ. Айта бер. — Айта берсем,— деп Закарин орпынан кайта тур- ды. Баганадан 6epri сезге корытынды ж асам ак болса керек.— Бул еш р мунан бурын мундай кеп астык алып керген жок. Ж айкалып турган erinre журтты к карай бе- peTini, караран сайын кезж алмаП, ж ур еп лушлдеп внебойын куаныш к е р н е й т т сондыктан. Ал ертен Кызыл бидай кырманра тускенде, онан коймага куйылганда кандай куанатынын тусжес1здер гой. Биылгы eriHHiH 6HiMi колхоз шаруашылыгы 6ip бшкке шыгарып тастау- ында свз жок. EriHiiiH жыл сайынгы шыгымы биылгыдай бола берсе, колхозымыз бшктен бшкке кетерьпе береди Б1здш максатымыз да, мждет1М1'з де осындай мол eriH ecipy. Оны орындаймыз, ейткеш агротехника да ж епсе бередк тынайткыш та келедк жер ендейтж машиналар да кебейеди.. Закариннш сезж Мэуия тагы белж ж1бердк — Кап! Ерте туып картайып калганым-ай. Мына за- манныц кызыгын каре алмай кетем-ау теп. Ж ур т тагы кулдк Олар Мэуия ce3iH калжын деп ту- сждй Калжын емес, шалдын ойындагысы, шыны осы. — Неге кулеандер. Кулед! туге. Р ас айтам. BipaK арманым жок. 03iM кврмесем Keftinri урпагым кереди Канша екжгенмен ж асты к кайтып келе ме. Б уп н п жиналыста колхоздын болашагы туралы ай- тармын деген 6ipa3 ойы бар ед! Закариннщ. Мэуия келдененжен Kiiin кети де, жацылып калды. — Ж арайды, осымен токтатайык. Майага, азд ен 6ip етш1ш. 03ip д ен ш з cay, астынызда атыныз бар, епнге карай журж1’з. Кызыладыр жазыгындагы eriH мал аяил- на жакын, мал тусш кете кермесж. Сол уш ж енбеккун жаздырайык. — Эй, карагым. Енбеккунш езше. Колхоздан жиыр- ма бес жыл енбеккун жед1м, ол аз ба. Осы епнге 6ip бу- заудын аягын кия бастырсам маган сэлем берме. Мына- дай епнд|* малга бастырган адам кудайдын ж узж кермес. Колхоз биыл бурынгыдай емес, кун сайын кешкен ел сиякты, ию-кию, айгай-шу. Сонын Ke6i машинанын жу- pici, гу р ш . Bip жагынан избектелген машина келж жа- тады, 6ip жагынан кетж жатады. Куренбелден 6epi к а­ рай он т а к т ы комбайн 6ipiHiH сонынан 6ipi асып тускен­ де, бум л Б ур кпт( козгалып келе жаткандай кершд1 215

журтка. Женделген тракторлар Рараждан шыгып, епепк- теРге карай тартьш барады. Олардыц рулшде жакында курс 6iTipreH осы аранын жастары. Гараждыц iuiine Kip- гем адамнын кулагы б1тедк Б>рак мехаимзаторлардын eTi унренш кетксм, елек кылмайды, эркайсысы ез жумысын б!ледк Петренко Kyiii-TyHi осында. К ат ан кореек не 6i- реуге уйретш жатады, не шешпп'п тастап, макдайынап соргалаган Tepine машинаныц майы косылып, енсбойы кап-кара, трактордын моторын жвндеп жатады. Каруы кандай жэне. Ею адам колдасып козгай алмайтын шойын TcMipfli жалгыз 03i KOTepin а л ь т журс бередк Кептен ун 6cTin керген емсс. Тамакты Агаша осында экеп береди Кашан уйыктайтынын бьлмейсш.. Эбдеп калжырагандн астына фуфайкасыи тесеп ж ата калады. Кор-р-р ете ту- сеД'. уйыктап кетед1, 6ipep сагат коз шырымын алады. Атып турады. Кур атка мшгендей тыныгып калады. Ж ал ­ гыз бул смес. Механнзаторлардып 6api осы. Трактор, ком­ байн журпзуд| уйрешп шыккан ауыл жастары да, мугал1мдер до осы, механизаторлардан калыскан жок. Bip Kyui жылкыда журген Казтай ушне келдк Машн- наларды, гараждагы кызыкты, ондагы жолдастарын кер- Д1, 6yflipi кызды. — Мен де механизатор болсам кайтедк— дед! Рахи- — Нагашы атак нс дер екен. ЭдеГн ырым Fbin куры- гын карыца 1ЛД1. MeiiiK жасымды 6epcin, данкымды бер- сш деп Tiaey Tiaefli, тастап кетсен ренж1мей ме. Отыз TicTen шыккан евз отыз рулы елге жетедк Шеше мен баланын арасында болган осы 6ip ауыз сез Моуия- нын кулагына ж егп. Inip арасы болатын. Астында 6ip ж арау 6neci бар. сыпылдатып жсл1п келд1 дс, у-йi11iн сыртына тусе каллы Казтай. Атын байлап, ушне карай ж упре басып келс жатты. Оны eciK алдына шыгып турган нагашы агасы Kepin калды. — Казтайжанбысыи! — Из, ата. — Bepi кел, кадкам, малый аман ба? — Аман. — Сен 03in ауылга келпштеп кегли. Шаруан бар ма? — ...Келш кайтайын деп...— кемейше- келш турган C63in айта алмады Казтай, атасын р е н ж т п алам ба деп кысылып тур. — Сен жылкыдан шыгам дедщ бе?— Шалдык-даусы

зи ш р ек ссп'лдк Ашулы ма, калай. Кайдан б ш п койды — Ж о к ,— дед|' жиеш твмен карап, куб1рлеп. — О куга барам деген ойын бар ма? Казтай кепке дешн ундей алмады. «Ио» деуд|‘ де. «жок» деуд1 де бымей турган жок. Ш алдын ез1 айтсыи деп тур. Бул да ку. «Бара foA »десе куба-куп. «Барма» десе «барамын» деп тал а са ала ма. — Сыртынан окитын боп кайтам десен, барсан бап. Ж ылкынын жазры багуы онай рой. Е м бакташы карай турар. T im i керек боп бара ж атса епн ге орак тускен сои мен караса турармын. ЕИрак б1ржола кете алмайсын. Колхозрэ мал д а керек, ол малды багатын адам да керек. Ж астардын кеб1 тракторшы, комбайншы боп Kerri, ол да керек. Ж олдары болсын. Ал енд! уйщ е бара рой, апан сарынып отырран uibiFap, барып маукын бас, акылдас. Кун KeTepine атына Minin, егш ар алауга шыгып e;ii Мэуия. EriH сарбалактана бастаган екен. Калын д а 6nix шыккан жерлерде уй орнындай, дастаркандай бидай жы- рылып калыпты. Муны кергенде Мэуиянын ж уреп тур- iuirin KeTTi. 0Heyri 6ip куйып еткен несерден foi'i .aefli e::i- не ез1. Енд! ж аумаса екен жанбыр жарыктык. Bipa.3 куп шэрыл болса nicin калады екен. Муны Закаринге, М ек> илге айтайыншы. Атынык басын бурып алды да, желе женелд1 ауылра карай. Комбайн шетшен келш 6ip тисе ж ы тылу-суршуге муршасын келт1рмес, дур|лдете, сырыл- дата, буркы рата женелер. Баскаларына Караганда Кы- зыладыр кыраттау, мунын eriHi ерте niceai. Онан кейж Куренбел, Ж ам бас, Музды бай жазыры... Ал Ж аймндагы eriH бэршен кеш nicep. Ж азы салкын, 6ip шыбын бол- майтын. Жер1 жанбырсыз жылы да дымное ж атады . Он- дары епннщ шы ры м ы мынанын экесшдей деп жур барып кергендер. Кеш nicin, жеты мей, у а к к е шалдыкпаса жа- рар едк Ултуган байгусты н сыркаты куннен-кунге мендеп барады. Осы кызыкты кере алмай кетер ме екен. Ж ок... керер. Ултуганды кынкыл-сынкыл былтыр кыстан 6epi 6ip босатпай-ак койган. Осы 6ip-eKi айлан 6epi тесек тартып жатып калган. Алгашкы кезде никен-жегеш бойына cin- бей ж у рiп едк аздан 6epi тамагынан мулле етпей койды, сут куйган шайдан 6ip-eKi кесе ш кен болады, сонын 63iH белш-белш, озер жутады. Э неуп 33ipne Уркияны, Макпаллы. Рахиманы шакыр- тып алып ecueriii айткан. Зады акылды KeMnip, ел!мнсн

кпркып жаткан жок, ешкнмНш кашып кутыла алманты i. uh бмп'п жатыр. — Бугш кетсем де арманым жок, карактарым,— Дау- ■ м эзср есДледк Калжырап калыпты,— Номере суйдкл, шобере кер;им, кудай маган ужмактын ecirin o:ti ашып |.ояр. Доскей мен Максутты, Жандосты кепке дейш ой- лап журд!м. BipaK кайтып келмейтшше кез1м жсткеи сон койдым, Ky.aepiMfli узд1м. Ж энс согыстыц таксыретш тарткан жалгыз б!з бе. Карал отырсам, осы ауылда аза- матынан айрылмаган уй ж ок ексн. Тек кана Мастек шал- дыи шанырагы. Кундегешм емес. Олар да кайтсын. Аян- ды дейсщ бе, кашып калды дейсщ бе. 0 з кш/игшен шык- кандары сыркат болды, HeMepcci жас болды. Аман болсын, байгустар, журе берсш. Сендерге айтайын де- rcniM: ана аталарьщды кез1 жумылгапша ренжпс кор- мендер. Ата-бабасынан 6epi мандайына шыр б1тпеген сорлы e.ai. Sfrreyip адал енбегМ н аркасында, умметтщ аркасында журт катарына косылды. Бала ecip.ai. Кызык кердк Колхоз жумысынан 6ip кун калран емес. CoHiKi шырар атак алып, еркелеп жургсш. Ол да жетшстеп асып Kerri, каншага барар дейсщ. Аузында тетщ жок карт адам гой, сэзп! к ш алмацдар, ундемей коя салындар. У'лкен адамды курметтесендср, аясандар онан ештемелс- pin кетиейдп 0здер|'н де сондай боласындар эль Ссидер/и ocipren, ерб1ткен сол карттар, шырактарым.— ¥зш-узш озер сейлсп отыр. Айтарын айтса да шаршап калды. Мак- пал басын суйеп, ¥ркия мен Рахима аузына сусын тосып eai, ime ал.мады, 6ip урттады да, коя салды. Ke.Miiipi темендеп калган сон Мэуня 6iраздан 6epi Yпiней шыга алмай отыр. Эйтпесе, Бщдеште жаткан жыл- кнга барып, 6ip-eni кун imin/ie болып кайтсам деп жур e.ai. BipaK уТпнде де кеп отыра алмайды. ¥лтуган K03iH жумып тынышталса-ак, уйыктасын, мазасын алмайын деп далага шыгады, eprreyai турган атына MiHin не мал карайды, нс мал тусш кетпеаи ме ексн деп епнге барады. Туе ауа ¥ркня енесжш жанына барып 6ipa3 отырып шыккан. Bip жумадан 6epi М акпал, Рахима yiueyi кс- зск-кезек жанынан кетпейтш. Inip злей едк ¥ркня мен Айжан кундеН куйтщ шаруасын айналдырып журген-дк Телеужан ж упрш келдк — Дексй ана, тэте. Эжем катты ауырып калды. Ci3- дерлл шакырып жатыр. ¥ркня мен Айжан жуг!ре-жуг!ре шыкты. — Сен мыналардын касында отыра тур,— дед1 ¥ркия

Твлеуж анга. Улкен адам жан тэеЩ мге келгенде жанын- да ж ас бала болмау керек дейтжд1 еститж ол. Багана таяусын-ау деп ед1М iiuiMHeH.— взж е-езькуб1рлейдк асы- Fa басып келс.жатып. Ж ан берудж киыны-ай. Ke3i шушрешп irnine Kipin кетжть Бирден 6epi 6ip ашкан жок, 6ipaK таре жумулы да емес, сыгырайып жатыр. Бурынгы етженд1леу мурны кусырылып, дэл ушы шошайып калыпты. Аягы муздай. Талгат пен Айжан ею жагында. Eneyi ею колынын тамы- рын устап отыр. Баганагы эз1рде тамырынын жыбырла- ганы эзер бж ж етж . Бара-бара coFybi баяулай бердь Bip сэтте токтап калгандай болады. Е кеуж щ де кезде- ржен ж ас ыршып кетедк Ана foi'i , кнмай отыр. BipaK аздан Keftiii денесж козгалткандай болады, тамыры кай- та согады. Тун ортасына деГпн естш уш -терт рет кинал- ды. Акырында колын, аягын cipecTipin кержгендей болды да, кептен 6epi ж умулы ж аткан epHi мен кез1 сэл ашы- ла калды... Тан бж ж е ¥лтуган уз1лдь Ултуганнын вл1мже катты куйзелген Айжан. Мэйтт1 £' уйден шыгарып бара жатканда шырылдап, зарлап, жи- • налган журттын сай-суйегж сыркыратты. Ею келМ мен кызы да жылап ж ур. Агаш а олардан кем уайымдаган жок. Кыс iuii, 03iHiH аягы ауыр кешж келгенде койнын ашып. баурына баскан осы кемшр едь Агаш а босанган- да Ултуган мархум озж ж eKi к елж ж ж 6ipeyi ул тапкан- нан кем куанган жок-ты. Кейж ол ж умыска кеткенде баласын жуындырып, юпширш, тамактандырып коятын. Агаша: «Ой, бабуш ка!»— деп солкылдаганда керген жан- нын кезже ж ас алмай калганы жок. Мэукен сыр бермедк баягысындай свйлеп жур. Ша- руа жайын да сез кылады. Кейб1реулер капел1мде осы Kici куанып ж ур ме дегендей рай байкатады. Эй, кайрат- ты-ау Мэукен. BipaK iuii ертенж -ак тур. Бар ewipimn елу жылдан астамын 6ipre етюзген адамнан айрылу онай ма. Сол елу бес жылдын ыстыпя мен суыгын да, 6efineTi мен рахатын да, кайгысы мен кызыгын да 6ipre nepai гой. Осындай ойлар келш, внебойын epiTin, елж1ретж Ж1бср- ген кезде Tepic айналып кетед1 де, K03iHiH жасын баскага керсетпей сыгып алады. Канша бшд!рмед!м дегенмен K03inin кызарганынан сезж жур журт. ¥лтуганды жерлеуге манайдагы колхоздардан, аудан- нан квп адам жиналды. Bipac-6ipi калмай бею т басына дейж жаяу барып, ардакты анага топырак салды, кур- мет KepceTTi.

Ултуган жабдырын баскарган Мукан Закарин мен Оужан eKcyi. Ж иналган халыкты уй-уйге бол in TycipTTi, /ucpiid каздыртты, конакасысын asipaeiri. Бешт орна- татын тасын тасытты. Erin орагы жакындап калгандык- тап Петренко бас болып уш-терт HiiriT Kyiii-Tyiii жумыс icTefli, ¥лтуганнын басына тастан кшоластырып, цемент- теп, бшетчгше салт атты адамнын боны жетпейтш кумбез орпатты. Макпал, Рахима, Агаша ymeyi барып, сыртын ок пен цемент косып сылактады, ол кепкен сои ак сыр- мен сырлап тастады. Ана кумбез1 Тущыбулактын басын- да, тобен1н беткешнде, куш бугшге дейш кеш жерден коз тартып жаркырап тур. Кемшрдш ж епсш бсргем куннщ ертеншде колхоздын Кызыладыр жазыгыидагы erinine комбайн тустй Муз- Дыбай, Курснбел, Ж амбаска да женелтымп жатты. Мэупя комбайнныц 6ipineH сон 6ipine барып, кызырына карап, жаныиан шыкпайды. — Керемет! Керемет!— Аузын тамсана береди Кол- хозда бурын да бар-ды 6ip-eni комбайн. Олар кайда! Мыналардын келенкесшде жатуиа жарамас. Ei<i кун журсе 6ip кун туратын. Не подшнпннг1 агып KeTTi. не кайысы шыгып Kerri дсп, кембайшы ж!г!т куфэйкесш тесеп тастап, астына ж ата кететш. Колхоз бастыгы мен мехаииктш 6ipi келш тур дегенше козгалмайтын. Мына жана келген комбайидар сыну, бузылу, туру nereiui бы- мейдк Мандайындары табактай шамын жатым алып. ду- ние жузш жаркыратып тунде де токтамайтынын кайтер- ciii. Ж ур ю н с де, жумысына да жан шак келгрм сГтн 6ip алып. Dip журш еткенде келденсш аркан бойындай жерд1 жайпап, тып-типыл Fbin ете шырэды. Егшшк са- банын эр жергс 6ip кусып калып, актарып KCTin отыра- ды. Кып-кызыл бидайды e3inin куймесже куйып ала бе­ реди Астыкты шабатын да, жинайтын да, уйетж до. бас- гыратын да. тазартатын да езп Осынын 6api ат пен eri3 жсксс кем болса 6ip жумалык жумыс. ЦБркж, 6i3/iin осы заман-ай. Осыны керген жанда арман бар ма екен. Кер- ген де арманда, кермеген де арманда. Erin орагы калай басталды — солай, колхозга маши­ на каптал кетгт. ©нкей 6ip уш тонналык, бес тонналык, заподтан ж аца шырып сыры да кеппеген машнналар. Шоферлары да журш келе жатып уйыктайтын б1здж ау- ыллын шоферлары сиякты емес, ceKipin, каргып турган кырщын ж ас ж1г1ттер. Bopiniii устж де солдат KiiiMi, эле- кедсй жаланады, журш-турыстарына коз йлеспейдп Жане

кандай кшлпсГпл uierincii, танысын-танымасын, здрасти дси сэлем бсрмей егпейдЬау. Bipiniu сокынан 6ipi, маши- насыи бэйге атындай ж аландатып, ж у й т к т п келin. ком- байннын ш ум егМ н астына тоса кояды. Кып-кызыл бидай машинанык корабына бшк жартастан кулап аккан судай куйылады, кезд! ашып-жумганша бе зм е н б1рдей Fbiri толтырып алады да, сып eTin uibiFa келед!, кырманга карай aFa женеледк оныи орнына екшнл машина кел in тура калады, дамыл жок, кез ьчеспейдй Кызыладыр баурындагы улкен ж азыкта он шакты комбайн ж ур, оркайсысынын сонында тврттен, бестсн машина. CoFbiCTan бурынры, acipece coFbic кезшдег! встык жи- наудын азабы Мэуиянык кез iне елестейдй.. Каптаган ж аяу адам. Bipeyi астыкты кол оракпен орып, ертеден кешке дешн бас котермейтш. А гаш курекпен астык ушыр- F3H шалдар, кап аркалаган катындар, к е л ш т т басыиа Minin, астык бастырган балалар. 0ri3 жсккен, ат жеккен арбалар. Орылып кеткен eriHHin орны кыбырлаган адам — масак Tepin жур... Енд1 6yriH осынын 6ipi жок. ¥шы киырына коз жетпейт!н ж алпак сгшнщ бетдйде ком­ байн мен машинадан баска Tipi жан кершбейдй Тек кыр- ман басында Fana он шакты адам жур. Олардын да 6ip- де-61'peyiHin колында курек пен кап жок. Bopi механиза­ тор. Комбайннан машинамен кырманга жстю'зьпгеи астыкты колма-кол кеплрш . тазартып шыгарып жаткан да машина. 0 f3h 6ip жагыпан кёлщ куйылган астык екш- uii жактагы шумектсн ж ук машпнаныц корабына тегш п жатады. Кызыл бидайга. 6cTiMen б1рдей толган машина- лар п'збектелш, TeMip жол бойындагы элеваторга агы- лып KeTin жатыр. Ж ур т астыктарын токпсй, шашпай жннап алсын де- гендей, кун де кептен 6epi шайдай ашык, 6 ip тамган жок. Айдын да кунд!згщей жарык. Ke3i. Онын ycTinc комбайн- дардын прожскторлары мен кырманга орнатылган бес ж уздш ша.млардын жарыгынан, калын шептщ арасына cinin кеткен сабаксыз ине табылгандай жаркырайды. Ж умыска жараганмсн 6ip колы екшндшщ eTeriHC жармасса, 6ip колы жалкауды к жаурынына жабысып, ксж егеа кснin тарткандар, биыл енбек кунше алатын астыгын Kyui бурын акш ага шагып, бурын колы устап, K03i кермегсн акшаны iuiTefi молшерлейд! де, куанган- нан жымыц-жымын етедй EriH орагы басталгалы Мэуия бел шеш|'п ж аткан емес-.

Кырманнып манында. Куньтуш жумыста, кялжырап журген нлркшдердщ Oipeyi калгып коп'п, машниасын булд 1р т а.чар ма екен, (Мрдемеге жазым болар ма екен деп, солардын манынам шыкпайды. Оган осыны тапсыр- ган ешк|'м жок. Ж алгыз бул емес-ау, тау-тау бон уйш п жаткан Кызыл бмдайдан коз ала алмайд’ы, карай Ceprici — Корэмат!— дейд1 кейде езше 03i.— Бала кез1м1зде ауыл uieTiiweri 6ip уй бауырсак nicipin жатыр дегенд1 остзеек, сол уйд! тешректеп шыкпай ж у р т алатым едж. К.ойдын куйрык майына к у р е к т п nicKcn бауырсакты кэк- nipMeii cy3in алып, шайкап-шайкап, майын саркып отыр- ганда, K03iMi3 жыпыктап, аузымыздан алекейжнз агушы еД1'. Bip бауырсакты устата 6epin, бар енд1 легенде жер­ дей ж е л коям тапкандай куанып, ж упре жвнелуин едж. Ол да 6ip заман екен рой, оны да замам дедж-ау. Ал мына астыкка карасаи, кез тоймайды. Карагым, ие-ау, осынша бидайды кайда сыйгыза берер екен бул журт. О рак науканы кыза тускен кез-дь Комбайн баршен бурын тускен Кызыладыр астырыныц акыры бугш тустен нейin жоиелллмек. Туе ауьщ барады. Астык тиелген эркайсысы бес тонналык машина ж ер-кекп сьпкпш1'рш, даланы д ур тде- Tin, жолдын шанын аспанга KOTepin козгала бердк Ма- шинанын си сонрысы Кызыладырдыц жамбасынан асып, козден райып болганша карап турды Мэуия, орнына козралган жок, кезш де алган жок. — Кэрзмат! Кэрэмат!— дед1 бурылып журе 6cpin, ллусы кублрлеп.— Арманым жок. Мундай заманлы да KepfliM. Бул Казакстанныц Отан камбасына алрашкы мил­ лиард пут астык куйгаи жылы болатын.

МАЗМУКЫ Куд1к пен куйй< 3 Кебенек кигендер келд!..................................................17 Жулде ................................................................................. 29 Макпал............................................................................1’ Как тебеттер . ............................... 79 IUiflcpri бойында........................................................... 57 Мэстекбай урпагы . ............................................. ' ' 4 Енбек д а н к ы .............................................................П t Н а н ...................................................................................... 154 Алгашкы миллиард . 1 93

ПОСЛЕ ГРАДА Редактор Г. Тлеухаиов. Ху1пеКохожнр..рреркеетддоааркктто/ор/р. СИС..змДMасaипiлсuсоpовaеаnи.o.a. еттапо в маС°р 2/VIl,76 г. Подписано к п< = 70 п л -И 76М 1,аШ'мел' «4X 1087.1= 12.55). УГ0Ы)7У11кр?ж ^ « w ' aKaf ' сИя?кДл?о.т,еп\"ьрсо1свпоек«тЖКаозмумшуыпи»с, тпг.чсАслкпмЛа.-А1т0а5., Заказ Л» 1217 Фабрика книги лронзпол обт-единенни полнграфнчс комитета Совета МинистровГоКсуадзаархсстквоепн\"ноого издательств, полиграфии и кт