К.Баялиев Ар жазасы

деп сурады прокурор.— С а г статистикасында да осындай арнаулы тармак бар. — Статистиканын ондай багасынан repi меж Сания сежлд1 эйелдж коз ж асы кеб1рек толрандырады. ОТ БАСЫНДА Командировкалап ж ур ш , Эбеннщ ез отынын басын кеп кундер кермей кететж кездер1 болады. М ы н а катерл1 посылканын эуреамен журген 6ip айдын ш ж д е ол уйже келе алмаран. Б у гж астанадан танертенп поезбен кел- генде де уй-1шждеплермен шуж ркелесш сейлесудж peri болмаган. Ж уб а й ы М эн си я мен кенже улы Tayip мек- тептег1 с абактарьж а асырып бара жатты. А л улкен улы Дэу1р сонау Томск каласындагы институтта окиды. Эбен де жуы нып-ш айыны п, кенсесже кеткен. О ны н семьясы П у ш к и н кеш есш деп ecKi онаш а уйде ту- рады. O Fan ж а ч а салынран кеп кабатты уйден патер де белген. B ip a K ездер1 кешпей кой ран. Эрине, ecKi уйде коммуналдык кызмет жагы жетжлжаз, ыстык су да жок. «EcKiHiH HeciHe кызырасын, сен канш а жерден атакты тергеуил болсан да П уш кинш н атын алып тастап, бул кешеге сенж атычды коймас» деп те эзкпдеген жолдас- тары. Сон да да Эбен жан.а пэтерге кешпеген. «Таби- FaTKa, к е н ш ш к к е не жетсш!» деп ecKi уйд1 ауласы мен онда есетж азы н-аулак жем1с агаштарын, жуз1м мен булд1ргенд1 кимайды. Осынын барж 63i отыри>13- ран. 9cipece ж азд ы гу ж р а ка т-а к, у й -iiiji б ау мен жуз1м- HiH саясында ас iuuin, сонда тунейдк О сындай кезге ыстык, жанра жай лы аула бугж иесж тосыркарандай, ж елм ареген дей KepiHicneH карсы алды. Куздш сэры алма тускен-тускен жержде шашылып жатыр. Булд1рген де Жиналмаран, сабары сэл козралса, узш п туседк Элдекашан шскен жуз1мде аралар кужынап жур. А га ш пен булд1ргенжн, тубждег1 шептер де жулынбай, каулап кеткен. А улад ан бурылып, уй кабыррасына кез1 тусш ед1, к е н Ы одан сайын кулазыды. Сылактар шытынап, анау газ кубы ры ететж туе мулде жарылып кеткен. Ж азда жендеп а лм ак едк ж а з ту р м а к куз eTin барады. Уй баскармасы ндары ларды н бул уйд1 курдел1 жендеуден етж- зем1з деп уэде бергеж кашан?! К ж м д е р ж ауыстырып ш ы ры п , аула imiH 6ipa3 тар-

TinKC кел-ripyrc KipicKen Эбен re мектептен оралган жубайы М энсия эуелпде актала сейлсдй — Ею аптадан 6epi мектеб1м1зде каптаган комиссия. Мектеп реформасын жузеге асырудын барысын Tencepin, уйге караура шамамыз келмедь Tayip де баскетболшылар- дын керил калада еткен ж арысыи аи кеше оралды. Б yriii мектептен кайтысымен алма мен булд1ргенд1 жинап, ш ебж ж у л м ак едй aai келмепт1 гой. 0 3 i ж арыстан унж ы ргасы Tycin оралды. Б1рдене болды ма деп сурасам, e3i ештене айтпайды. Сен секы ш сырын iiniHe буккен намыской гой балаларыц да... 9iiriM eciH актала сейлеуден бастаган М эн си я б1рте- 6ipTe уй T ip u iin iriH iii келен аз жайлары н ш агы на баян- дады. Тэу!рд1ц ж арыстан капаланы п оралу себебж 6ipre барган балалардан сурастырса, езгелердж 6api джинс и KHin барыпты. Олар Т oyipAin уст inд еп кене трикосына кулген бе, туге. Дэу1рдщ ecKici ед1 гой. Тетелес б о л ­ тан сон Toyip кебже езжен улкен Дэу1рге сыймай к а л ­ ган кжмдсрге не болады. М энси я кептен колы жетпей журген кыскы пальто женждс айтуга батпады. Еш бол- маса cKi балам ж ур т катарлы KHince екен деп ойлайды. О ку детеншн де ж олы киындап барады. М ек теп л «терт» пен «беске» б т р е тура институтка тусе алмады. Bopi- нен дс eKin iu iTici мектепте Дэу1рден кеш кейж окы ган балалар институтка Tycin Kerri. Абырой болганда, эйтеу1р, биыл ол сонау ш алгайдагы Т омск каласы идагы инсти­ тутка барып TycTi. А м анш ы лы к болса, келеа жылы мына Tayip аттестат алады. М ун ы н да сабактан ул гiр iм i жам ан емес, оныц ycTiiie разрядты спортшы. Е ш болмаса сол каладагы институтка туссе ж а к сы болар едй Bip a K мына Эбен езге экслер кусан институт теш регж ториды дей- Micin. Кун-тун тек ж ум ы с-ж ум ы с деп жургенй Эбен танданды, М энси я 6yfiTin таусы ла сейлемеуил едй Ол KyfieyiniH 6ipeyaiit ала ж'|бж аттамайтын адал- дыгына эбден eTi yfipenin, кендirin кеткен-дй Ертедеп 6ip окига ерлйзайыпты екеуплн де ecineH шыкпайды. М арт айындагы кектемш н кекезек кундерж щ б1ржде тан алагеу1мде аса KaAipAi конактар ойда ж о кта сап ете калсын. Сонау Ташкент облысындагы Тойтебеден кслштй Ол жердс Эбеншн арайындары бар. Эбен кезекД демалысын уй-iuiiMen кебже осында келш етюзедй Тойтебелж агайындар шетжен бауырмал, ак квн1л, жомарт жандар. Б ip жолы олар Эбеннщ yfii-iuiin мына жагы Сырдын бойына, ана жагы эйгйп Курама 99

асуы аркы лы сонау Ф ергана ангарына дейш серуендет кен. Эбен ею улы нын булд 1рилн шагы нда телегей тежз дарняны , 6Hii< куздарды, Ф ерганадай жай наган жасыл елкеш ез кездер1мен кергенше iujTefi катты куанган. Н еге десен1з' , ж асты к ш актагы алган эсер адамнын кия- лын ем ip бойы тербейдг М ун ы Эбен ез басынан (Иледк Бала кезшде э к е а оны Ф ергана акгары ны н бас жагын- д агы 6ip таны стары на ертш барганы бар. Сонда кврген аскар таулар, онын сайларындагы ж а н га к пен алма ара- ласа ескен ормандар, Сырга келш куятын Карадария, Нарындария, Курш апдария секй ш асау езендердщ кебж ш аш кан агы сы эл1 кунге дейш Эбеннш eciHen кетпейдь Эрине, ол асау езендердщ кебше б уп н д е бугалы к тус- кен. Сол кезде тасып еткел бермейтш Сырдария каз1р моп-момакан болып агып жатыр. Kenip астында баяу аккан Сырдариянын тасыган кезде ондаган шакырымга жайылып, журтты эбнерге TycipreH шактарын балаларына энпмелеп едк олар сенщю ремедг Э р ю м н щ e3i кергенш- дей бола ма? К ы скасы , Эбеннщ 03i де, улдары да Тойтебеден ете риза болып кайткан. О ндагы агайынлар Тойтебенщ та- рихи жер екен1н де еске салган. К а за к ш еж !ресМ н б1рсыпырасында уш ж уздщ баласы багзы заманда осы жерде енил алысу тойын етюзген деп айтылады. Содан Тойтебе аталып кеткен деседь Ше- ж1ре аныздын ш ы н ды кка канш алы кты жанасатынын KiM б1лс!н? Кала ш етш деп Тойтебе аталатын ш агын тебе- 11in басы на ш ы кканд а Эбеннщ кенйп катты толкыган. TeHipeKTeri жасы л желекке беленген кешелер, асфальт жолмен зуылдаган автомашиналар, макта плантациялары мен баулар 6ipep минутка булдырап кезден гайып болып Kerin, олардык орнында кек шалгынды кек дала, мына тебенщ баурайынан анау Ангрен езеншщ жагасына дейш каз-катар Нплген ак отаулар, сонау Сырдарияга карай кесьпген ж азы к т а кекпар тар ткан кеп аттылар елестед1... Енд1, Mine, сол тойтебелш бауырмал агайындардын 6 ip i Эбендерд1 тесектен ж анадан турайын деп жатканда орындарынан басты. Эрине, сол жолы Эбен агайындарын конакка ш акы рып кеткен. B ip a K алдын ала хабар айт- пай, буйтш тебеден тускендей сап ете калады деп юм ойлаган? Эбден жуаннын ж М ш керш , ж щ ш кенщ узмер maFbi. Кектемн1н бул аласапы ранында сою га ж арар ет1 бар кой табу онай ма. О ны н устш е 6 yriH ri бейсенбще мал базары да жок. Эбендердщ 6ip кнналган Kyui ед1 ол. Сасканынан 100

Эбен осындайда кол ушын беред1 деген_адамдар же- н1нде ойлады. ©з аулындагы ж акы н агайы ндар imiHfle де бул уакытта KiM кой байлап отыр дейсщ. .© 3iiiiii ен жакы н агасы энеугуш базардан сою га ж арайтын мал 1здеп журген. Е-е, «Актас» мал бордакы лау совхозы- нын директоры Эбд1рак осы таяуда _еана: «Эбеке.* не б1здж ауылга келмейаз, не ш аруа айтпайсыз. К,алада турасыздар, капуста сорпадан шыгатын кездерЫз болады гой» демеп пе едь Бул совхоз калага алые та емес. Эбекен амалсыз телефонга жармасты. Директорга^ те- тенше жагдайды тусжд1рш, 6ip кой сатуды етж дь Сейтсе, бул совхоз бордакыланган койларды декабрь айында етке тапсырып б1тед1 екен де, кой бордакы лауды н жана маусымын май айында бастайды екен. «Дегенмен, адам жгёере койсаныз. совхоз тургындарынан карасты рып ке- рей|н» деген директорга «©йтш эуреленгенМ з жен бол- мас» деп Tepreyiui ризалы к б1лд1рген. Енд1 кайтт1м деп отырганда, стол уетжде ж аткан облыстык газеттеН «Мал бордакылаушылар» деген хабар кезже оттай басылды. Онда кала ту б ж д е п «Теккер1с» колхозынын токтыларды кыс кезжде бордакы лау тэж1- рибес1 жазылыпты. Эбен шайга отырган конактардан руксат сурап, э л п колхозга тартты. Председатели) сырт- тай танитын. О ны кенседен тауып, суыт ж ур1сж ж сырын тусжд1рдь Председатель сезге келген жок, зоотехник жб riTTi шакырып алды да, мыиа конакка бордакылауда- гы токтылардьщ ен сеш зж беруд1 тапсырды. Эбен акш а- сын бухгалтерияга телемек едк председатель шыр-пыр болды да калды: «Эбеке, 6ipiH mi етнпшниз екен, онын e3i де токты жешнде болса, сонын кунын ез1м1з де б'фдене етерм1з»,— деп конанил, кэне. М ун да й га еш каш ан келюпейтж Tepreyiui 6yriH ri абыр-сабырдын эсержен бе, эйтеу|р, председательдж дегенже кенуге м эж бур болды. CoFan кун1 бугж ге дейж екж етж ж М эн си я га айтып оты- рады; «Сол председателыи кездест1ре калсам, бет1мнен отым шыгып, ез1мд1 кайда коярымды бьпмеймж. Кай- та-кайта сэлемдест, ж албактап каламын. ©йтж Kici акы- сын жегеш курысын». М энсия: «Председатель ол ток- тыны е н д т умытый та кеткен шыгар, одан анау-мынау сурап алатын жалрыз сен дейсщ бе» деп ж убаткансиды .

Т 6 Т Е Н Ш Е ОЦИЕА Д улы суга облыс орталыгынан тунге карай оралган Эбен конак уйде уйктар алдында ертенг! ic жоспарын ойлады. Ертен К араж ановты н сурап алган «демалысы» бп-едь Bip есептен сол алрашкы айып та к к а н куш одан жауап алмаганына еюнбейдь ©йткеш 6ip апта ш ш д е жагдай мулде езгерд!. Енд1 кылмыскерге б аска статьямен айып тарылады, бул женш деп бурынгы каулыны да кайта ж азу керек. Е н болмаса 6ip апта ты ны ш ты к беруд1 етш дьау сонда К араж анов. Бул оран не y ujiii каж ет болды екен? Тер- reym i осы су р ак к а эл1 ж ауап рздейдь Караж ановты акыл сыз деп айта алмайсын. Э р нэрседен TyciHiri мол. Солай бола тура, ол езше тарылран айыптан кутыла алмай- тынын тус1нбей ме? Ж и н алган дэлелдер бултартуга жь бермес. Егер ез! айткан «тыныштыкты» тарылран айып­ тан коррану уш ш сураган болса, К араж ан ов тергеуге карсы не усы нбак? Осы — «тыныштык» аптасы шлнде Каражановтын пайдасы уш ш , оны н езжен repi кайта тергеуил улкен ic тындырды емес пе? Енд1 ол ол!м жазасына кесетш статьядан кутылды. Ертен тагылран айыбы ymiH не 6api у ш -ак жыл ж аза алатынын ест1рткенде Караж анов кандай куйде болар екен? Куаны ш ы н ж асы ра алар ма? Айт- пакшы, бул жана статьямен айып TaFy yrnin каж егп нэрсенш 6api жеткЫ кт* ме? Катерл1 посылка деп урейле- нin ж у р ге 1пллз мулде к атер аз болып ш ы кса кайтем1з? Оны эскерн белiMнем алдырып, т ш с п мамандардын жэне айыпкердщ катысуымен тергеу эксперимент^ журазбесе болмас. Посылканын жарылар-жарылмасын аныктамай турып ic б1тпейдь Е ртен колга алатын басты моселе- нin 6ipi осы. Уйктап бара ж аткан Tepreyiu iiiiH кезже тырсылдаган телетайптан уздж аз шубатыла шыккан телеграф лентасы елестедг Ол лента Караж ановтын кара ктм д ! денесше барып орала бердК орала бердь «Осы лента гой сеж ел|'м жазасы нан араш алаган» дегенд|' тергеуил енжде емес, тусш де айтып жатты. Караж ан ов e3iHin осы басты KopFayiubicbin тергеуден неге жасырды? Ce6e6i ол ка- тсрл1 посы лканы н кандай куйге уш ы раганын бмген жок. Посы лка е н д И e3inin мждстнг орындап улгерш деп са- наган шыгар. Эйтпесе тергеу орындары буйтж шала булж ер ме едь.. Эбден у й к ы га кеткен Эбен ж ауап 6epin отырган Кара- 102

жановтыц табан астында каркылдап кулгенше танданды. «Tepreyiui азамат, мы науы кызды айып та гу дейаз... Одан repi бул айтканы кыз ауыр кыдмыстан к у ты л д ы к деп менен с у йi иш i с у р а у емес пе? Ра км ет саган, тергеуии- нin 6api сендей болсын!» деп Кара ж а нов ж аркы н ж уз- бен OFan к у ш а к ж ая орнынан турып келе жатты... Осылай уйкы куш агы нда ж аткан Ер1мбетовт1 тун жарымы нда 6ipey ж ул кы лап оятты. К езш аш канда ол милицияныц езше квмек беруге б е к т л г е н ж а с лейте- нантын кердк б з ж д е ен-тус ж ок, жуз1 куп -ку. Epiaaepi д1р1лдеп: «Тетенше окига! Тетенш е окига!» — дей бере- дг Аузына езге свз тусер емес. О лар калал ы к милиция басты гыны ц кабинетше кел- генде, бейуакытта жиналган кеп адамды кердк М и л и ­ ция бастыгы стол басында TyHepin отыр. О л тергеу- uiiHi Kepin: — М ынанын кылыгына караныз!— деп, су к саусагы- мен бурыш ты нускады. О л ж акта кисайран басын Tin устай алмай, кабы ргага cyfleHin Кара ж а нов отыр. Кез- дер1 ж умулы .— Кайдагы ны кайдан ойлап тапкан десешз- uii. Асылып е л гю келген. Кейлегш ж ы рты п, жщ|'шке аркан epinTi де, камераныц тем1р торына байлапты. — M eniK ойымнан Кара ж а нов кеткен емес,— деп ак- т.алрысы келд1 лейтенант.— Унем1 б акылауымда. CoKFbi кундер)' ш укш иы п кагаз жазып отыратын. « Бул e3i роман жазып жаты р ма» деп кулетш едж. Ал шынына кел- генде жогары орындардыц 6ipin e арыз женелтпек шыгар деп туйгенб1з. Т уткындардыц Ke6i сейтедк Милиция бастыгы Каражан^вка караран бойы ynci3 калды. T epreyiui де Караж ановты бакылап отырган, ол Ka3ip кездерш ашып, айналасына селкос зер салды. Ж у- зшде 6ipTe-6ipTe T ipiuU iK белric i пайда бола бастады. Оныц жанында сот-медицина сарапшысы бмегш устап, тамырыныц согуын санап тур. B ip кезде Караж анов ез мойынын сипалап керд|'. О ган байланран ж ш тщ ж о к екенж байкап шошып кет- Ti де, кабинет iaiiH ел1мареген кезбен cy3in шыкты. Милиция бастырына Tepreymi сыбырлап ун катты: — Bipa3 дсмалып, e3ine-03i келсш, сосын онымен мен ез1м Э1шмелесейш. M ine, eiteyi 6ip-6ipiHe карама-карсы оцаш.а отыр. Бу- рынгы коз жанары сенгендей аса жудеул! Кара ж а нов ерн1н ж ы мкыра TicTen алган, тым катты взгерген, TinTi картайып кеткен. Ол ец ауыр соккыра эз1рленген, таг- юз

дырдын кандай ж азасына болса да мойын усынган ni- ипнде каз1р T epreyuii ез тэж1рнбесшен бьледк ауыр жан азабынан да адам айырады. Кейб1реулер болады, кылмысына лайык ж азасы н алган сок, ексесш тез Keiepin, кез келген жака opTaFa, TinTi скбек тузеу колониясына да оп-онай ci- Hicin нетель К ара ж а н ов ты к да алрашкы сот жазасын втегеннен кей|нг! к е н й ш e\\tipi тергеукп'ге б ф ’шама бел- г ш болып отыр. С а з К араж ан ов енд1 бул жолы кайтер екен? 9ci- ресе мы надай езше-ез1 кол ж у м са у га дешн барран те- тенше окнгадан кейш, мумкш , ол калган eMipiH бас- каш а втк1зуге тырысар? К а р с ы алдында отырран айыпкермен 03iH-e3i еллрмек болтан эрекел, OMipfli киып кетуге бел байларан акыр- ры ujeiuiM i жай лы дал Ka3ip экг1ме K 0 3Fay— пайдасыз эрекет болатынын тергеуил тусш едь Сон ды ктан ол 6ip- шама уакыт сурак беруге асыккан жок. Бейне eKeyi 6ip-6ipiMeH у н а з сейлесш отыр ма дер- ciH. Элг1 ез1мен-вз1 ойнайтын ш ахматш ылар тэр1здь Дегенмен киял тмннщ де шамасы келмей калатын сэт туды. А к ы ры iujTeri сез1м толкындары сыртка сурак- ж ауап болып шырар сэт келдь Б у л энг1меден олар коп нэрсен! езара эбден талкылап б|'ткен, квп мэсележ эркайсысы e3i уш ш аныктап алган, 6ip-6ipiH ж ете тусшген, енд1 тек ездерш щ корытындысын 6ip-6ipiHe еслртпек болран адамдарга уксады. — И э, на,— дед1 Ер1мбетов аса байсалды калыпта. С тол у с тш д еп эйнекл саусактарымен тырсылдатып отыр- ды да, сездерш енд1 созылта кайталады .— И -э-э, и-э-э... Караж ановтык булдыр тарткан кезшде жылтыраран сэуле пайда болды. — М ен оларды аяймын. О ларды к ©Mipi ез OMipiM- нен кы м бат едь.. Ер1мбетов « Ендеш е неге оларра ка ста н д ы к жасады- кы з?» деп сурай ж аздап, езш эрек токтатты. Б в л м е im iiw e кайтадан у н а зд ж орнады. — Мен азд1 капхат алып, сотка дешн туткыннан босатып ж1берсем бе деген ofiFa да келш ед1м,— дед! ту н ж ы рап отырган Tepreymi.— Ал мына кылыгыкыздан со к не iCTepiMAi бьпмеймш. Тары да 6ip ж умбакты ал- дыма тарттыкыз. К а р а ж а н о в flip ете калды. — Бо сатканы Heci?!— Д а у сы Ширак шыкты, кезже

рана емес, тул а бойына ж а н бггсе керек — Сон да мен сек1лд1 ауыр кылмыскерд1 б осатпаксыз ба? — C is Kici елт!рген ж о ксы з,— деп Ер1мбетов тетесшен сейлед!. . — Калай? Калай?.. О лар Tipi ме? — И я, Tipi. Караж анов тары талыксып Kerri. Ер1мбетов квптен мундай элекке тускен жок едг Абырой болганда, са- рапш ы д артер ал! де милиция бел)мшесшен кете кой- мапты. Ол Каражановты креслора шалкайтып отыргы- зып, тамы ры н устап, укол 6epin, 6ipa3 эбжерлендг М у- нык 6apine Ер!мбетов к е ш л а з коз Tirin отырран. — Ж айсыз ештене жок. Тек ж уйкеа эбден шарша Fan,— aeai кел in кемек берген сарапш ы д артер . — М ен OFaH ж айсы з емес, кайта ж ай лы хабар айтып ед!м. — « К о ры ккан да, куан ган да б!рдей» деген бар емес — О лар Tipi ме?— деп узд! д э р т е р д ж сезж ерекше танданган Каражанов. — T ip i дед!м Foft.— TaFbi да шошытып алмайын деген- дей Ер!мбетов жайлап ун катты. — О ны менен осы уакы тка д е й т неге ж а сы р д ь ты з- дар?!— Кайта Каражановтык даусы калтырап шыкты — О баста-ак, ашык сейлесежк деп усыныс жаса- ранымда, кел1спедж!з. Слэдж iuiKe буккен жай лары нызды аныктаймыз деп канш а эуреге туст1к. Караж анов су сурап inm. — Ж о-ж о к , ci3fli кж элай алмаймын,— дед1 ол сабырлы сейлеуге тырысып.— Bapi вз1мнен. C i3 ендц эрине, маган сенбейЫз. Tepreyiui айыпкерге у з а к уа к ы т yHci3 карап отырды. — C is re сенейж,— дед! ол,— ©3iH-e3i елДру — кпюсш ж уу емес. Егер кжэдан аз да болса тазарамы н деген жан кылмысын адал мойындауы керек.— T epreyuii e3i- мен-ез! сейлескендей болып отырды да, айыпкерге кадала карады,— Енднч ci3re кояр талабымы з э л п катерл1 посыл- каныц схемасын KaFa3Fa сызыныз. Бул алдагы ж у р п - зшетш тергеу экспериментже кажет. Аса ауыр кылмыскер ретжде буган д е й т Каражанов жеке камерада жалгыз отырран. T epreyuii енд1 оны ©зге туткындармен 6ipre отыррызуга нускау бердг Дуниедеп ец ауыр кайгы — жалрыздык. О л камерада жалп>1з отыр- маганда, балм м , ©3iH елДруге орекеттенбес пе ед1, мм бьлсж?

Е р те кж е Эбен бул ic ri б1ржола тамамдаудыц к,амьжа KipicTi. М ун дайд а тергеуип «Сотка юмд1 жэне кандай статьямен беремж?» деген су ра к к а ж ауап 1здейдг Эрине, Сэтен К ар аж ан ов к а ж арылгыш заттарды почтамен женелткеж у ш ж айып тагады . Бул у ш ж катерл1 посыл- канын 1шжде ж ар ы лгы ш заттарды н бар-ж огын дэлелдей- тж тергеу эксперименты ж ур п зу гана калды. А л взгелерден тагы шмд1 ж а за га тартуга болады? Эбен Караж ановка ешжмд! коскысы жок. Айыпты-ау деп ж орам ал данган дард ы н лз1мжен ен алдымен М ария Смольникованы сызып тастады. М а р и я га Караганда кылмыс кудЫш з дэлелденген Орын Т ойгул ов пен С эн ия Химанованы да соттауга кимайды тергеуип. О ларды н кж эсж ой таразы сы на салып, Кылмыс кодексж кайта-кайта парактайды. ©зше бурыннан таныс 45-статьяныц екжцп тармагына шукшия ужледв Онда «адам нын ж асаган кылмысы кога м га аса KayinTi болмаса, егер айы птыны н ic-apeKeri ауыр зардаптар тугы збаса жэне оган шын окжсе, онда кога м ды к уйымнын не енбек к о л л е к т и в е н ткпеп бойынша ол адам кылмысты к жазадан босатылып, кайта тэрбиелену уш ж сол когамдык уйым- га не енбек коллёктивже берм у м умкж » делжген. З а н и ы н осы тармагын тергеуип Орын Тойгуловка да, С эния Хи м ан ов ага да колдануга болады деп санайды. Айыпкерге мжездеме сурау жэне кетлдЫ мэселесж шешу у ш ж ол гео ло гиял ы кб а рла у экспедициясынын басшылары мен Тойгуловка шакыру кагаз женелгп. Ал кала ш ж д еп Сэния Химанованын кызметждеп басш ы лары на e3i барып жолы кты. Эрине, айыпкерд! ке- т л д ж к е алуга олар окай келкгп. T ep rey u ii коллектив! кеш лдж ке алганын Сэнияны н езп не туааш р ген н ен кейж: К ал асаны з, Сэтенге ж олы гуы н ы зга болады,— деп руксат кагаз жазып усынды. С эния алгысы келмегендей, 6ipa3 тартынш актап отыр- ды. B ip a K кайтары п та бермедн EKi куннен кейж Эбен Сэтенге жолыкканда: — С э н и я келд1 ме?— деген сурактан бастады сезж. С этен ундеме.й томен карады. «Ж ок» демегенже Ка­ раганда ж о лы кса керек. Tepreyiui казбалап кайта^ су- рауды ж он кермей, Кара ж а нов ты кай статьямен айып- талатыны жайлы каулымен таныстырды. Ол каулыга ундемей кол койды. Тергеушш щ алдынгы кунп тмепн орындап, 03i ж асага н ж ар ы лгы ш механизмнж схемасын кагазга сызып экелжть Оны тергеушжщ алдына жайып,

ту сн ш р уге K ip id i. М ун ан кейш ол механизмнщ чемо данга калай салынганы, М ария Смольниковага калай 6cpiareHi, посы лкадагы адрестщ калай тЬлтырылганы, тагысын-тагыларын айта кел in, телеграммага жетш 6ip- ак токтады. Bapi де тер геуш М н зерттеп ашканына дал келдг Будан сон катерл! пос ыл к а г а каланы н сыртында тер- геу эксперимент! ж у р п з и ш . Б аягы эскери бел!мнщ пиро­ техник-инженер! Караж анов сызган ка га зды Kepin шыгып, чемодан iium aeri механизм осы схема бойынша курасты- рылган деген болжам айтты. Бул бол ж ам д ы сол к у нп жарылыс ic жуз!нде дэлелдеп бердг Экспериментке каты суш ылар Kayin ci3 жерге бой таса- лап алып, э л п ш у р т п е т тартып кеп калган д а, тас уй копарылып, асианга атылды. — М ы наны н Kyuii ж ал гы з Естаеваны н гана емес, TinTi керцнлершш уйлерш закы м д ауга да жетед! екен,— деп туйд1 пиротехник-инженер. А спанга кетерьпген шан-тозаннын жерге кайта кон- ганына кез салып турган Ер!мбетовт!н кулагы на таныс дауыстын сыбыры есплдь — Каражанов, шынында да, роман жазып тастаган ба деймш ,— дед! кэд1мп ж а с лейтенант. ©3i eHTirin тур. Бул топтын imiHfle ол сол кун! К а ра ж а н ов онаш а отырган камерадан жазуы бар 6ipHeiue бет ка га з табылды. Эбен кагаздарды колына алганда алгашкы беттщ басында ip i эрштермен жазы лган мына 6ip сезд1 окыды: «YaiM». Бул ж ай га танданган Tepreymi оны о куга KipicTi. «YKIM 03iM e e3iM шыгарган осы yKiMiMHiH Tenci бетен колга тускенге дейш мен Tipi калмаспы н. ©м!рдег! осы сокгы кадамым алдында мен 03iMai ен ауыр ж а за га неге кес- кеж'мд1 баяндасам дейм!н. А к ы л га сыйымсыз ауыр кылмысым уш!н маган ен ж or ары ж аза гана лайы к. М ы н а Tepreymi менщ ет iрiк Kyain, BTipia жы лаган кез жасы мнан бурын ж у р еп м н щ туб ж депш Kepai. О сы жолгы тергеу устшде мен к а к жарылдым, еюге белшд!м. В ы д а й т е айтканда, eai адам сиякты мын. BipiH uiici кун Kepin eMip cypin ж ур де, ал eKinmici оган судья болып, оны м!неп, сынап отыр.

Мен тергеу кезжде мынаны тусжд1м: бул уакытка дейж мэн-марынасыз женил кун кешшшн. Кеше гана вз1ме к ы зы к KepiHreH л р ш ш п м н е н енд1 безш отырмын. Тергеу mi маган ерекше айна усынды. О л айнадан тунгы ш рет мен ез1ме мулдем баскаш а болып кершд1м. 03iM ж е н ж д еп бурынгы угы м ы мны н 6api жалган болып шыкты. А д а м ш а eMip суру уш ж ен алдымен езжд| нэпсжщ к улы болудан Н згж дей билу керек екен. б з ге н ж тагдыры у ш ж толгана бйлмесен, ез icine жауаптымы н деп сезжбе- сен,, ез1нд| «адаммын» деп есептегенщ бекер. «М ал-мулж - тен кедейге кемек керсету киын емес, ал жан дуниеа' кедейге кемек керсету м ум кш емес» деген сезге кез1м ж е гп . 03iMuiLn ж ан бул дуниенщ барлы к кызьжын 6ip гана сез1мге — «алу», «иемдену» ce3iMiHe сыйдырады, оида «кайтару», «беру» деген уп>1м болмайды екен. Д у н и е д е п л эззат тек мен у ш ж ж аралгандай кержедй оган араны мды аштым. Буран еш мм кедерп бола алмай- ды деп тусжд1м. B ip кезде ез1м кулай ж аксы керген ж а р и ­ ма, балал ары м а да ce6enci3 зул ы м д ы к жасадым. M in e , адам тек ез кара басыны н камын ойласа, «6api мен ytuin» деген ' уранмен eMip кешсе, калай-калай азады. С ейтш , мен ж ауы з болып шыктым. Б у п н п жауыз- д ы гы м ны н туп тамы ры будан он бес жыл бурынры Тас- кановпен Gipre салган сайраны мнан басталды. Бар пэле- шн басы сонда. BipiHuii камаудан Таскановтын аркасында каскыр болып ш ы гып ед1м. B ip a K еипмд|* одан емес, езгеден алдым. А к кенйп, анкау, меж рбан жандарга каскырш а тид1м. Ал Т а ска н ов c u h f 3h TiciH кайта алтыидатып алып кутырды. Екж нл камаудан босанар кун болса, Ер1мбетовтщ аркасы нда адам болып ш ы гар ма ед1м, кайдам. BipaK маган enai бостанды кты шм 6epciH. B ip yftfli жанды кырып тастаган адамнын жер басып журуге хакысы ж ок! М ен с е к ш и ш ату керек! M yM Kin, атудан да ауыр ж а з а га тартса кайтер ед|? А йтал ы к, улкен кешелердж буры ш ы нда ертеден кешке дейж айкайлап, ж ар салып турсам: «О, адамдар!» Т аскан ов пен мен секйлдйлер бул eMipre калайш а сыйып ж у р ? Bi3;un арамзальж ымызды ешшм кермен, байкамай ж ур деуге бола ма? Ж о к , эрине. О сынын барж кере-бкле туры п, ундемей калган ж ур т канш ама. Неге ейтед1? .©йткеш ж ур тты н Ke6i олармен Kypecyai ез мж деНм деп 108

санамайды, оны «взге б1реулердщ» улесш е калдырады О сындай немкетерлжтщ салдары нан б1зде ж емкорлар, пзрекорлар, эд1летаздер эл1 кунге eMip суруде. Егер кез келген адам карсы турса, олардан тазарар едж. М е ш н кещ1р1лмес кш эм н щ 6 ip i бойы мдагы талан- тымды туншыктырдым, Сол талантым уятыммен 6ipre ештй Егер мен алгаш кездескен э зэ з и ге ермей, « Ж ок!» деп айтсам, eneyi де аман калар ед1-ау! © мш ш ке орай Таска н ов ты н шылауын- да кете бардым Осындай жаксы заманда туып, онын иплжтерж дурыс пайдалана алмаганыма екжем. Онай жолмен ракат керем деп акырында азгындап, ауыр кылмыс жасадым. Мен уилн будан артык екЫ ш жок! М ун дай лас ©Mip суруге енд1 м е н т хакы м жок! О сынын бэрш баяндай келш, мен ез1мд1 ез ары мнын сотына салдым, сейтш , ен ж огары ж азага (ез1мд1-ез1м асуга) ук1м егпм! Сэтен К.АРАЖ АН О В» 0Л1АРА (Эпилог орнына) Эбен Ер1мбетов кабинетжде ic кагаздары н аударыс- тырып карап отыр. Ж асал ган, улкенд1-к|цпл1 кылмыска экспертиза журпзд1ру, кылмыскер мен куэлерд1 беттест1ру, олардан дурыс api накты жауап алу, тагысын-тагылар — мунын 6api тергеушжщ кунделжт! т!рш!лiri. Сол жандар- дын эркайсысын TyciHyi, угы н уы ж эне кылмыскердщ ic- зрекет! жайлы э д м байлам жасауы керек. Бул онай мждет емес. 3 p 6 ip тергеу — ез алдына 6ip e.Mip. Кэд1мп ем1рдепдей, мунда да дос к е н и ш , душ пан пигылды жан- дармен ушырасасын. Егер ем1рде б1реулерден сырынды жасырсан, екжнллерге isiTefi екпелесен, у ш ж н п л е р д т Ki- naciH унс1з кеилрсен, мунда, тергеу книде бар окиганы акырына д ети аныктап, эркайсысынын дурыс-бурысын айкындайсын. 1с кагазына ун1лген тергеуш ж щ кез алдынан эл1 де осынын алдында гана аяктаган тергеу icinin окигалары кетер емес. Ер1мбетов ол ктен кэдймпдей шарш ап кал- гандай. О нын шиележсп к у р д е л ш п ш арш аткан жок, 109

эрнис, Е ры бетов тщ кызмет блбмнда бурым да кептсн кездескен сан алуам кылмысты icTep сиякты, бул ic те басымда аса ж умбак болып басталтанымен, акырында ineiuiмi карапайы м болып шыкты. Тергеу iciHe уакыт та кеп кеткем жок. BipaK тергеуге катысушылармен мсихологиялык курес взге icTepre Караганда куи ш рек врбци ме, калам? Еске Tycipiiii3iui, аса ауыр кылмысын жасырып, жазасыз калу уш ж Караж анов бул юке камшама жамдарды катыстыр- Fan десеюзшП Сэнмя, М ари я, Орын, актриса. Поезда кездескен студент кыз жзне бар. Каражановтыц алдауына тускен Кайбадамдагы Ралия, Кокыртаудагы Эуес секмш эйелдердщ тардырына толганбай кермизшП Осылардын б э р ж щ жанына уш лу, кез ж асы н Kepin, TiiicTi lueiuiM ж асау, К араж ановты ц баскан i3i>iiH камшама былыгын аж ы рату — муны ц 6api Tepreymi yuiin окай болтан жок. Keft6ip icTin тергеуж б т р ге н д е Е р 1мбстовтщ еш удай куйге уш ы райты ны бар. К а ж с г п мэрсенщ бэрж icTereH сиякты . Куэлар жауабын бердк айыпкер кылмысын мойындады, эксперттщ корытындысы п п л д к айгакты зат- тар да жинап бе(млдк.. А л кешке карай коридорлар бос калып. адамдарды к yni, маш инкалардыц тырсылы, eciK- тердщ тарсы лы басылганда, icTi кайта парактай бастасан, олденеге к е н ш ц толмай тергеген iciiin eii канагат таппай тургандай сезжесщ. Эл1 де мумкн<джтерд1 толык пайда- ланбаган тэр1зд1 ме, калай? ЛЛум Kiн, мундай сез1м icTeri шы нды к пен эдмдж ке сотты гана емес, айы пкердщ езж де нандырып, иландыруга ты ры сканды ктан туатын шыгар. IcTi парактаган сайын эр турл1 ж ауаптарга кезщ туседк осы сэтте куонin немесе айы пкердщ у ж кулагы ца кайта келедк О сындай сан алуан унге кулагы н ды тосасыц да, ж ауаптарды к неге 6ip-6ipiMeii киыспайтыны на т у с ж ж !здейсщ. Неге куэлар 6ip-6ipiHe кайш ы келед1? О кн галар кисыны неге кежлге коны мды 6ip т1збект1 бойлап тура калмайды? Сейтж, куйзелж отырып, ол акырында жана дэлелд1 тауып куа- нады, KeaLni жайланады. M ine, мже! М ж е, сол орын, сол сез, сол цифр! Бул тапканы барлык окигалардын п з б е п н е ар к ау болады да, барл ы к нэрсе ез орнын таба- ды, ешк!м тер1ске шы гары п д ау айта алмайды, ейткен! енд1 еш ж м бул корытындыга куджтенбейдк К араж ан ов ты н к ж д е Ер1мбетовт1 осындай канагатка бвлеген окига — кылмыскердщ уйж е емнил рет журпзкп- ген тж ту. О нда табы лган айгакты заттардан кейш айып­ кердщ бултаруга муршасы келмедк ПО

О баста Tepreyuii Караж ановтын актерл1пнен кауш- тенген. Сокгы кездесулерде Tepreymi К араж ановтан бекер KayinTeHreniH сездп Ол актерлш пердеден мулде айрылган ба, iuiKi дуниесш каз калпында сыртка mbiFapFaiibiiia танданды. О нын MaHiciH Tepreymi кейш Караж ановтын. «Ук1мжен» укты. Бул ж олры тергеу к1мде се ш м а з ж ай лар калм аган болар деп туйд1 Tepreymi. Ен, бастысы icTiH шы нды гы мен эдм ш гш е neri3ri кылмыскер К араж ан овты иландыр- ды. Ж алгы з Караж анов па? Сэния, М ария, Орындар ше? 1с бойынша сотталган 6ip рана Кара ж а нов болганы- мен (оган кылмыс кодексппн 205-статьясы бойынша жарылрыш заттарды почтамен женелткеж уннн уш жылга бас бостандырынан айырура ую м етьпдО, мына ymeyi де ойланып-ойланбай жасаран ктерж ен 6ipmaMa саб ак алды. Сония мен Орын ездер! ж ум ы с icrefiTiH коллективна кешлге берждь А л М ария Смольникованы посылкада жарылрыш заттар бар екенж а ны к 61л д 1 деп айыптаура Heria жок. Tepreymi Коныртаудагы Ж уматаев женшде де толга- нады. Эрине, онын KiHaci дэлелденбедп О ны н жарылрыш зат i3fleyi де Hri ниеттен туыпты. Ж а р к а б а кт а гы мэрмэр тасты копарып алм ак екен. Б ерж тж эуелгще ж ауап беруден бас тартканын да Tycinyre болады. 03iH адалмын, езгенж ала ж1бж аттамаймын деген ж анн ы н кутпсген жерде туткынра тускеннен Kefimri аш у-ы засы нын Kepinici ол. Берж алдары уакытта не ictep екен. ©Mip бойы Fa- лияра гаш м к болып журе берер ме екен? Bi3 AiH тергеу эрекет1м!з онын осы i3ri ce3iMiHe Kip жукты рран ж о к па? Коныртаура 6ip сокканда Эбен сол Бержпен агынан жарылып энлмелессем дейдп Т ергеуш ш к icTin езж е тэн a6irepi барш ы лы к. Тун жарымында телефонный шырылы оятады, та н атпастан сапарга аттанып бара жатасын, кудж терж мен жорамал- дарынды, у м п те р й ш кылмысты icTin материалымен Gipre кабйнетке тастап кете алмайсын, езщмен 6ipre yfiine де ере келедк Караж ановтын кылмысты iciHe сонры нуктен! койып, уйге оралган кеште Ер!мбетовке Сарат (Радия Естаеваныц улы) memeciHe 6ip нэрсеш асы ра-ycire дэ- лелдеп жаткандай керждй О нын сездер1 Э б ен ш н кулагы- на eMic-eMic, у з ш п естьпедк « Караж анов деген фамилия- дан кутылдык, мама. MiHe, соттыц memiMi!» дейд! б1рде. «Ж ок, маран жана триконын кажет! жок!» дсйд! тары б1рде.

— Папа, м е т есНмей отырсын б а ? — деген дауыс Эбенд1 седк етмзгендей болды. Сейтсе, свйлеп турган Галнянм н С агаты емес, вз улы Tayip екен. — М а га н жана трико сатып алудын к аж еН жок. М ен щ касымда отыра- тын 6ip декейдщ кызы кун сайын жана кшм к и т келед1 жэне у з т с т е кайдагы 6ip кымбат конфеттерд1 жеп оты- рады. Мен шыдамай взге партага ауыеып кегли. — К о й енд1, шарш ап келген папанды мазалай бер- мей,— деп ас уйден М эн си я оралды.— Сен де пап'ан кусал «эды ш к» 1здеп ж ур ерсщ эл1 аман болсан... Ер1мбетовт1н ойын аш ы лган есж тщ сыкыры бел in ж1бердй — О , Эбеке, эл1 уйге кайтпагансы з б а ? — Келген облыстык прокурор едь — «вл1ара» деген жерде отырып калганым. — «вл1арасы» Heci?— дед1 прокурор тергеуш ш щ жу- зже тандана карап. — К а зак та *вл1ара» деген свз бар емес пе? Айдын ауысатын, ж ы л мезплд ерШ н ауысатын кезш айтады. М ен де 6 ip к тен екi нш i icne ауысарда осынлай «ел1арада» кун кешкендей боламын. Б iр icnen кош айтыса алией, CKiHmi ж ана icne б етм дел е алмай отырганым,— деп Эбен жана папканын кагаздарын тагы да аударыстырып койды. — Эбеке, арэ, сол кош таса алмай отырган ю щ зге кайта оралмасаны з не кылсын. — О не дегеш ш з? Йемене, Караж ановты н ici кайта тергеуге кайтып па ж огары ж а к т а н ? — деп Эбен шошып — Ж о-ж о к , Эбеке.— П рокурор кул1мареп, тергеуип- нiк к ец ш н орныктырды.— Э л п Тасканов «досыныздын» усп н ен материал келдй Ж огары дан келген арнаулы комис­ сия оны н кеп былыгы нын бетш ашып, орнынан алып, iciH тергеу орнына жолдапты. Калай, жана материалды тергеуге заукыныз coFa ма? Tepreyuii ойланып тур. — Тасканов менщ тергеу журпзу1ме карсылык 6U- д1ретш шыгар. — M eHin 6 ip байкаганы м, Эбеке,— дед1 прокурор,— элi кунге д е й т ci3re ешюм карсылык бйинрген жок. Ж эн е тергеу1щзде болтан адамдарды н кеб1-ак азбен риза- л ы к 6 U a ip in кош тасады екен. Егёр тунгы ш рет карсы бо- латын Т аскан ов болса, оны кезшде керерм1з. Tepreymi ундемедг

Б6ТЕН БАЛА A f3 Tepreymi Эбен Ер1мбетов acipece кешеден 6epi аса карбалас жумы с устжде. О л 6ipnemc айга созыдран ею б1рдей кылмысты i d i сотка женелтудщ сонгы мерзЬ мш бупн б1т1рмек. Он ш акгы томга белшген караздарды рет-релмен орналастыру, айыптау корытындыларын жазу, сотка шакырылатын куэлар мен сарапш ы ларды ц лз1мдерш ж асау, жанадан колрэ алран ic бойынша шакы- рылран куэлардан жауап алу сиякты к ат-кабат л р ш Ы к - тен мойын бура алар емес. Тек ж акы нда карауына прак- тикага б е к тл ге н ж ас стажер Tepreymi К.абыш Турганов- тыц колгабысы жумы с ж угш 6ipa3 жешлдеткендей едк Кезекл куэ сурак протоколына кол койып, белмеден шыккан сон да Эбен байсалды калпынан езгермей, жа- зуын жалгастыра бердь Стол шетшде ic m кезекл томын Tirin отырран Кдбыш aFa Tepreymire таны ркай карады. — Ci3re тусшбей отырмын, Эбеке. — Неге? — Сыртыныздан атарыкызды кеп ecTin, е з Ы зд ! ай- барлы, суеты CTin елестетуил ед1м. Сейтсем, ci3 TinTi ашулана да бклмейаз бе деп калдым. Э л п куэгердпр бултарып жауап 6epreHiH аны к байкап отырсацыз да, TinTi кабагынызды шытпадыкыз. Айтканы н сол куйшде жазып алып, eHfli ж айбаракат отырсыз.— Ж а с Tepreymi ез ce3incii кысылрандай ж у к а ею кызарып кетл. — Ей, балам, балам,— деп ага Tepreymi басын шай- кады. — в з т ш н . кызбалыгьщ бар ма ед1? Ондай мшез Tepreymire жараспайды. Ж а лгы з Tepreymire Fana емес, кай мамандык иесше де устамдылык керек. Ал маман- дыгы нын унайтын-унамайтыны сол адамнын жумы с уетш деп квшл куйжен анык KepiHin турады. Егер ол

унж ы ррасы TyciHKi, кешлЫз, айкайшы л кеЙ1П байкатса немесе TOMaFa т у й ы к тымырайып отырса — 6api TyciHiKTi. Бул ж у м ы с OFaH кол емес. Ж а с тергеуил унсмз ойга батты. Бул xici неге жаркын да сергек ж уредй унем1 эзш деуге 33ip турады десе, осын- дай 6ip сыры бар екен Foft. Ад ам дар бул кабинетке кандай шаруамен келсе де, олармен б у к п еа з аш ы к сейлеседь Ж ас тергеушшщ ойын есжтщ тыкылдараны белт ж 1берд1. — Kip iH i3!— деп дауы стады Эбен. E ciK тары карылды. Эбен кайталап шакырды.— Ю рМ з! E ci'k тары карылганда оны Ка б ы ш барып ашты. Он кулагы ш унак сэры бала жетелеген эйел табалдырыктан аттар-аттамасы н бклмегендей кобалжы п тур. — C i3 к уэл ж ке ш акырылран ба ед1Н13?— деп сурады ж ас тергеунй. — Ж о -ж о -ж о к .— Эй ел дщ даусы д1р1лдеп шыкты. — К а б ы ш ,— дед1 aFa тергеуил,— алдымен Kicm i бвл- меге Kip ri3in алып, сонан сон сурасайшы. Эйел ж ал тактай карап турды да. Эбен н ускаган орын- д ы кка отырды. С а р ы бала жетелеген, кезшде мун байкалран эйелд1 Эбен кеше де, бугш де ез кабинет! алдынан керген. B ip a x 63iHiH тергеуге шакырран ш ш лерш щ арасында эйелдер ж о к болтан сон, жаны нан унс1з вте берген. M iHe, сол эйел агарган шаш ын ж асы ргы сы келгендей, басындагы ж ука орамалын самайына карай тарткылап койды да, алдындагы баланы кайта кушактады. Калай свз бастары н б и т е й отырган сиякты. Булттай тунерген коны р ж у зш элдеб1р сез1м ж ел пin вткендей болды. Эйел­ д щ каз1р катты толраны ска тускенш байкады Эбен. Ш аш ыны н агарраны болмаса, жасы отыздын ортасынан аспаран-ау деп ш амалады . М ы н а отырысында KepiKTi келбетше перде ж ам ы лы п алран ба дерсщ- Эбен ол перде- Hin не екенш де болжалдады. Эйел перде емес, каарет жамылып отыр. Егер анау ак шаш кайтадан карайса, езулер1 сэл тартылып, кездерше к у л и жуг!рсе, суйюмд| кара торыны н e3i болып шы га келер ед ьау деп туйд! Эбен. — A F a тер геуш ш щ киялын К а б ы ш ты н ce3i узш ж1- бердк — C i3 бул кабинетке адасып .юрген ж оксы з ба?— деп сурад ы ол.— М ун д а тек ш акы ры лган адамдар келедь Эбен ж ас тергеупиге сабыр сакта дегендей шырай таны тты . 0 3 iH in де бугш эр минуты санаулы екенш бше- 114

д1. Б!рак ic бойынша ш акы рылмаган екенсщ деп, мына- дай каарет шеккен жанды сезш ты ндамай шырарып ж1беруге батылы калай барсын. Э р нэрсенщ анык-каныры- иа жетем деген м1нез1 6ip кезде езш «жайбасар» атандыр- ганын Эбен умыткан жок. С ол сутпен б1ткен эдеттен кутыла алмас, Ырэ. — MeHiH !здеп келген адамым осы кабинетте екен,— дед| эйел даусы flip (лдеп. YMiTi узьлш, амалы таусы лгандай ун каткан жанды Эбен аяп Kerri. Колындары сагаты на 6ip карап алды да: — Ш аруаны зды айтыныз,— дед!. Сол сол екен, эйел басы ндап>1 орамалын тары да тузетш койды да: — М ен не кермед!м, осы баланы аман сактаймы н деп?!— Элдеюмдерден арашалагандай алдындагы баланы катты рак куш актады. Д аусы да эуелпдей емес, Ширак шыкты.— M enin тарткан азабымды ешммнщ басына салмасын. Кауесет сез «балан e3iu c де, куйеущ е де тарт- naFaii» дед!. Кундердщ куш нде Ш орман Байболов деген 6ipeyre танды, баланы содан тапкапсы н дедь Сыртынан ecTireniM болмаса, ол TinTi сейлеспеген адамым. Осы облыс орталыгындагы мэдени-агарту училищесшде ди­ ректор екегин бметш мш . Куйе ж аккан д ард ы н бэлесшен кутылайын деп кейш э л и адамды !здесем, ол элдекашан кызметш ауыстырып, езге облыстын орталыгына кенлп KeTinTi. Соныма тусуиллер «женш жур!анд! коймасак, балан­ ды атамын» дед!. Акыры нда атты да. К уд ай сактаганда, эйтеу'ф, окна он кулагын гана 6epin аман калды. Бала аман калганмен, семьямыздыц шы ркы бузылды. Ол бэле- корлар отымызга шок салды. Куйеу!мнен ажыратты. Олар арандатуын, есек таратуын сонда да коймады. Осы жал- Fbi3 nep3eHTiMfli каскунемдерден корраймын деп облыс орталырынан Коныртаура кешт!м. С одан eKi жы лдай ку- ларым тынышталрандай едь Кенет, тары да канку сез басталды. Баяры есек улы жыланнын тьпшдей кайтадан суймендедь Енд! KafiTTiMl— деп ыш кынранда эйелд!н кездер!нен жас парлады. Сабыр е т М з ,— деп, эуелпде са м а рка у отырран Кабы елпектеп орнынан турды, графиннен стаканга еу куйды — Кез жасынызды сурш л зш !, су урттанызшы. Энел ею колымен бст!не орамалын басып,унс!з туншы- гып отыр. Анасыныц кушагы нан 6ocaFan са рш у н а к бата

уркектеп, кез1 шарасынан шыгып бара жаткандпаайй.. Ол 2; жалт бурылып анасын кушактады. — Неден шошыдын, С а р ж а н ы м ? — деп эйел баласын шекесжен куш ырлана ж скедк Сейтш , тердеп екеуже ка- рады. — С л з д т айткан энпмелерш1зд1 толы к тусж е алма- дым,— дед1 Эбен. Эйел бм егш е шген сумкасынан 6ip конвертт1 алып. aFa тергеушж ж алдына койды. Эдеттеп почта конвертжж сыртында баспа эрттершен кнылып ж апсы ры лган «17-лэтер» деген сездер гана бар, езге еш кандай белп, адамнын, каланын, кеш енж аты- ж е ж жок. 1шжде 6ip парак а к кагаз терт буктелш салы нган. О ны н 6ip бетже тапя да баспа эрттерш ен кнылып мынадай сездер жапсырылган: «Бул жерден каранды енпрмесен, сэры баланмен кош таса бер. Бул жолы о к мулт кетпейд1». Эбен конверт пен кагазды api-6epi аударыстырып кеп отырды. Оларды шыдамсыздана кез тжкен Кабыштын колына устата берд)' де, эйелге карады — Бул хатка да тусжбед1м,— дедк — Тусж бедщ 1з'бе?— Эйелдщ уж ызалы шыкты.— Айтты м гой жана, бйреулер осыдан уш жыл бурын маган ж езекш есж деп бэле жапты. Сонда да дэл осындай кор- кы ткан хаттар келген. — О н жетпшп пэтер Коны ртаудагы уж ш з бе?— деп сез кыстырды Кабыш. — И э, Ka3ipri yftiin. Буры н осында, облыс орталыгында турганбыз. — Кал ан ы н аты, т ш л почтанын штемпел1 ж о к,— дсп К абы ш эйел сезж у з т ж1бердк— Демек, почта жэнл- riH i3re мына хатты 6ip ey ез колымен салган foik — С ол ай...— дей 6epin ед1 эйел, Кабы ш тагы да ол KiciHiH сез1н1н аягы н кутпестен: — M ine, кызык, мынау эрттер журналдан кыркылып алынган,— дедк— вйткеж эрттер улкен калын кагазга басылган. Байсалды калы птагы Tepreymi осы сэт: — Кезж де тергемеп пе ед1?— деп сура к бердк — Тергеген. BipaK, нэтиж е ш ыкпады. Ел Ызд1 ек 61л rip Tepreymi деген сон, к е л т отырмын е зМ зге. Эбен онда отыр. К а б ы ш к а карап ед1, ол да элде- неге ш ы дамсы здангандай козгалактап кояды, алдындагы Tirin OTbipFan ici жайына калган. — Б1з, тергеуинлер, ез1м1зге тапсы рылган iCTi гана тергейлпз,— дед1 Эбен 6 ip кезде.— IcTi KiM TeprefiTiHin

прокурор немесе тергеу бел1мжж басты гы шешедп Солар: га барыкыз. — Прокурорга осы icTi тергеуд1 ез колыны зга алуга кел!ссен1'з рана барамы н,— деп эйел орнынан турды. Эйел жауап кутш тур. Эбен уназ. — О блы сты к прокурорга б арсаны зш ы ,— деп Кабы ш шыдамай орнынан турды ,— Егер ол Kici тапсырса Эбекен карсы болмас. Ол KiciHiH б у п н кабы лдау куш. Ж у р М з , мен хатшы кы зга айтып, peri келсе кезекЫз ш рпзейж . Эйелд1 ертж кеткен Кабы ш . кайтып оралганда: — Балам, мэселеш мен уш ж сен шеш етж болгансын б а? — дед1‘ Эбен. Сурагы реж иш леу болса да, en i мен унй ж ы лы .— М енщ icTi тергеуге карсы болмайтынымды кай- дан бйпдж? — Iш!м сезед1 Fofi, Эбеке,— деп жымиды Кабы ш . — Айтш ы, осы сен зан. кызметж е неге кумарттын? — Бул сезщ1збен, Эбеке. «боска эуреленгенсш» де- мекс1з бе? — Ж ок, балам, ондай ойдан аулакпы н,— дед1 aFa Tepreyiui кул1мареп.— BipaK эрю мнщ мамандык тандауы- нын 6ip ce6e6i болады Fofi. — Р а с ,— дед1 Кабы ш ойындагысы табы лгандай,— мен бала кез1мде-ак Tepreyiui болуды армандадым. О ган 6ip кайгылы окига себеп болды. Б1збен кериллес туратын жалгыз басты, мусэш р кемшрд! б е л п а з б1реулер елт1р1п кетт1. Оперативт1 топ жетш келдк i3 Kecyiui HTi де бар. Bipeyi аула ш ж д е фотоаппаратын сыртылдатып жур. М аган ол б1зге кержбей аулада кашып журген кылмыс- керд1 суретке Tycipin ж аткандай керж дг Келгенде окига орынын карап, элденелерд1 жазып Kerri, кейж керцл- лерд1 ж ауапка ш акыру басталды. Bip a K кылмыс сол кушмен ашылмай калды. Егер мен Tepreyiui болсам, па- насыз бейшараны еллрген кылмыскердж сазайын тарт- тырар ед1м деген киял панда болды. — Бала кезде киял кеп болады гой, енд1 Ka3ip тергеу- uii болганда калай карайсын сол OKHFaFa? Кылмыс ктеген адам калайда сазайын тартуга THic деген угым — K33ip мен yш iн киял емес, eMip тыны- сым, журек калауым. Эбен iuiiHeH «6apiMi3 де ж ас шагымызда осылай ла- пылдадык па, элде мына баланын ж е кш тек п п басым ба?» деген суракка жауап (здегендей. — ^лri эйелдщ тагдырыпа кабыргам кайысты, Э б е­ к е . - дед1 жас Tepreyiui. — Алдына келген адам уш ж осылай епле берсен.

кабырганнан не калады? — деп кулд| aFa тергеуин — Онда мен, мумкш, тер геуш ш кке жарамайтын шы- гарм ы н,— дегенде Кабы ш ты н саргы ш еш кыэарып ксгп — Ж ок, жок, балам, мен калж ындады м. рснжи керме. Кайта адамга жаны ашымайтындарды тергеу жу- мысына жолатуга болмайды,— деп aFa Tepreyiui орнынан турып, терезеден аула iujiHe карады К абы ш алдындагы icTin coHFbi томын Tirin, басыи кетерсе, Эбен эл1 сыртка караган куйжде тур екен. Ж ас тергеуил ан-тан. Бул Kici 6yrin аса карбалас едьау, мына турысына жол болсын? Э лп эйелдщ энпмесже бул Kici де теб1ренгет ме сонда, e3i маган кулш efli? — Балам, кеш еп инженер жайында кандай шенлмге кeлeмiз, сейтш ?— дед1 aFa тергеуил Ка б ы ш ка бурылып Ж а с тергеуил кеше милиция кызметкерлер!мен 6ipre окига орнына барып келген. Инженер ж т т езж-ез1 ejmp- мек боп у ш к е н жершен ауруханага ж е тж з ш п , дэршерлер аман алып калган. О ки га былай болтан: биыл гана институт 6iTipreH ж ас инженер автобуска MiHin, билет алуды умытып KeTinTi. Бакы лауш ы тексергенде езж ж ум ы тш акты гы на eKiHin, айып телемек болтан екен. Бакы ­ лаушы айып акшасын алудын орнына оный кызмет орынын сурапты . А л ертенже ол кызметтес серж терж ж езж е элдекалай ceniMci3 карай бастаганы н сезед! Сейтсе, оны автобуста суретке Tycipin, кызметже хабар- лапты. Ж ас инженер буйтж маскара уятка калганына О сы ны н барж танертен Кабы ш aFa тергеуилге толгана баяндаган, билет тексерген бакылаушынын кылыгына ызасын жасырмаган. - «Дэл осылай ж асауга неге асыктыныз?» деп сура- сам, бакы лауш ы не дейд1 дешз: «Bweci3 бе, тэртж тж аты тэртж , оны бузу Fa еш кандай «умытш актык» себеп бола алмайды. Тэртш бузушынын кылыгын занга лайык дей алмаймын. Болт.ан факт1нi е и ш м ж окка шыгара Осынын бэрж aFa тергеуил танертен уншз тындаган да, вз байламын айтпаган. Онын Kasipri сурагына: — Бакы л ауш ы ны н ж ум ы с эд1сж мен куптай алмай мын,— деп ж ауап берд! ж а с тергеуил. — Ал занды кайтем!з? Кабыш ойланып калды. — Б1здщ занда да, мешнше, жетпей ж аткан жерлер б ар-ау,— дед! екпли ш унмен. — Бэрж заннан !здейм1з. Ал а д а м гер ш ш к деген

кайда? — деп сурады да, aFa тергеуил соган жауап ц»дегендсй муд1рдк— Адам деген i3ri а та к к а д а к тусйрмей ем ip кешу окай емес-ау, cipa. Осы арада ж а н а гы эйелдж энпмеЫ ойыма кайта оралып турганы... А га тер геуш ж ж сезж iuiKi телефонный шырылы узш набердк О блы сты к прокурор екен, «келш кетуге м ум кж - ш ш п н1з бар ма?» деп сурайды. II Ию нь айында облыстык прокуратураны н aFa Tepreyiu ici Эбен Ер1мбетов жет1 жасар бала С артай Сап аровты д ем ipine жасалган кастанды кка байланысты козгалган кылмысты icri архивтен таптырып алды. Кылмыс жаса- галы 6epi ею жарым жылдай уакыт втш тг 1стж Tepreyi 6ipHeiue рет токтатылып, б1рнеше рет кайтадан колга алынып, сонан сон тагы токтаты лган. 1с бойынша турл1 болжамдар усынылып, тексержген, кептеген куэлар су- ралган, 15 рет экспертиза ж урпзш ген. Tepreyuii ic кагаздары н парактап, онын маны зды ке- зендерже назар аударды. 1983 ж ы лгы 19 декабрьде 12 сагат 30 минут шамасында 6ipiH iui класс окуш ы сы Костя Богданов мектепке бара ж аткан жолында эдеттеп- с1нше ез1мен 6ipre окитын С артай Сапаровты ерте кетпек болтан. О л у й д ж дэл1зше юргенде устж де пальтосы, аркасында асып алган семкеа бар Сартайдын еденде кулап ж атканын керген. Д а уы ста п ш акы рганына ж ауап катпаган сон. Костя Сартайдын жанына келгенде басын- дагы кулакшыннын астынан кан агып жатканын байкап шошып кетед1. Ол дереу тертжи и кабаттагы С а ртайды н пэтерже кетер1лед1 де конырау кагады. С артайды н эке- шеш есш ж бул кезде уйде болмайтынын ол саска ла кта п ж урж , умытып та кеткен. О лардын арасында 6ip эйел дэр1гер екен, балага алгашкы жэрдем керсетуге умтылады. Сартайда ес жок, он кулагынан кан агып жатыр. Ж иналгандар бала саты- мен томен карай ж у п р ш келе жатып, тайып кулаган, сейтш басын тас еденге немесе баспалдакты н сатысына согып алган деп топшылаган. Ш акы ры л ган «Жедел жэр- демнж» aapirepi де катты кулаганнан он к у ла гы ауыр ж аракаттанган дегенд! айткан. О ки га орнына келген ми­ лиция кызметкерлер1 де муны жазатайы м MepTiry деп санаган. Ес-тусжен айрылган баланы ауруханага алып кеткен. Музыка мектебждеп сабагынан оралган Айша баласы

жайындагы жайсы з хабарды керинлерден ести салысы- мен-ак б1рден: — Ж ок, бул ж азатайы м мерл гу емес! Бул б1реулердж ж ау ы зд ы к эрекетП— деп айкайлаган. AypyxanaFa жеткенше баланыц он кулагы эуелг1де nerepin, онан сон карайып, куп болып icin кетед1. Д зрнер- лер муны н ж ай ж а р а ка т емеспгш , онын зиянды acepi енд1 кан аркылы денеге тарэп кету1 мум м н екенш сезедь Сейтш , жаралы кулакты дереу Kecin тастауга шеилм кабылданады. А лгаш к ы д а жазатайы м MepTiry деп есептеп ез жайына кеткен милиция кызметкерлерше де, прокуратурага да баланын анасы кезек-кезек ж у п р т : «Бул б1реудт кастан- д ы р ы , кшэлин тауып, ж а уап ка тартындар!»— деп арызда нады. О ны н талабы бойынш а eKiHuii рет журпз1лген сот- дэр1герлж тексеру кеалген кулакты орта шеншен бгрде- HeHin Tecin еткенш, TeciKTin айналасында тем1рдщ даты сакталганын аныктайды. 21 декабрьде кылмысты ic козгалады. Тергеуш ш ж ко- сымш а кой Faн сурактары на сот эксперт! эуелпде балара ту сыртынан, алые жердей аты лган о к тиген деп жауап 6epinTi. Осыран С уй ент, С артай га кешеде ойнап журген Kepuji уйлерд1н балаларыны н ой ынш ы к мылтырынан атылран о к абайсызда ти1п кеткен, оны ешк1м эдешлеп атпагзн деген корытынды жасалран. Бул болжамды тексеру уетшде кептеген баладан жауап алынган, олар- ды н б1ркатарынан дэр1мен атылатын ойыншык мылтык та табылран. Б1рак мылтык иелерЫн ешкайсысы Сартай окигасы на ездер1н1н катысы барлыгын мойындама- 26 декабрьде баланы н aneci Ж а п а р Сапаров почта жэш1г1нен адрес! ж азы л м аган конверт тапкан. 1ш1н ашып караса, ак KaFa3Fa баспа эрштершен киып курастырыл- FaH сездер бар екен. Онда: «Мен А йш аны бетен еркектен бала тапканы уш1н ж азалады м» депт1. А йш а оны тергеу- iu ire алып келген. Х а т пен конвертке эксперттер тара- пынан эр турл1 зерттеулер жург1з1лген. А лайда, онын иесш аныктарлыктай айрактар табылмаган. Конвертте жазу да, почта штемпел1 де ж ок. Ж урналдардан кыркып алынган келем1 эр турл1 ip i эр1птер кэд1мг1 кенсе жел|'м1мен KaFa3Fa ж апсы ры лган. Конвертте де, каразда да хатты курасты- руш ы ны ц саусактары н ы н танбары немесе езге белг1лер1 байкалмаран. Хат жолдаушы Сартайга ок онын анасы- нын ку н эк ар л ьты у ш ж аты лганы на езгелердж кез1н жет Ki3rici келген. Ж эн е хат Heci мен о к атуш ы нын 6ip адам 120

екеш байкалады. Бул хаттан кылмыскердщ Сапаровтар семьясын жаксы бметжджш aKFapyFa болады. Осы хатка коса Айш а тергеуилге кылмыскердщ е зЫ н сонынан квп уакы ттан 6epi Tycin ж ургенш айткан. Ж ала- лы веек ол саб ак беретш музыка мектебшде де тараган- Qyeai муны бишеген Айш а ж у р тты к OFaH coHFbi кезде 6ip турл1 куджпен карай бастаганы н сезген. К е й М р е к естке, 6ip бе л п а з эйел мектепке телефонмен А йш аны н Ш о рман Байболов деген б1реумен кеш лдес екенш, содан ул тауып алганын хабарлапты. А йш аны н кем1рдей кара шаш ында а лга ш к ы а к тал- ш ы к осы ж аланы ест1ген к уш пайда болыпты. А д а м га жаксы атактан кымбат нэрсе бар ма. Ж эне сол атакка д а к тускеннен жам ан не бар. Райб ат сез октан да катерлк Бала жараланы п куда га н уй дэл1з1 бары нш а егжей-тег- жейл1 тексеркпедь Еден мен кабы ргалард ы н иненщ шанш уындай жер1 де назардан тыс калдырылмайды. Осындай мукият тексерудщ нэтижесшде б1ркатар жана- лык ашылады. Сырттан юретш есжке таяу кабыргадан сурпялт туст1 металдан жасалган ок табылып, онын диа­ метр! 6 миллиметр шамасында екеш аныкталады. М или ц и я кызметкерлер1 мен тергеунп мынадай байлам ж асапты: ок патронный б ел И болып табылады, сырткы туркын- дагы 03repicTiH турш е ж эне мы лты к унгы сы ныц i3i туспе- гешне Караганда, колдан ж асал ган мы лты ктан атылса керек. М ы л ты к уцгысы ныц кещ й п 5,5 миллиметр болу- Fa THic. Бул байламнын дурыстырын криминалиетж экс­ пертиза да растаган. Демек, бурынгы бол ж а мд а гыд a fi, ок балалардын ойыншык мылтыгынан жэне кеше жактан атылмаган. Егер кеше ж актан атылса, ку лак ты Tecin еткен о к cciKTin жанына емес, тер ж а кта гы кабы ргага барып Kipep едк Ал дэл осылай деп корытынды uibiFapyFa TaFbi 6ip кайш ы лык бар: егер о к уйд щ ш ш д е п дэл1зден атылса, дэрйпшн Kyfleci кула кта н неге табы лмаган? Тым жакы н жерден атылган октын Kyfleci оны н тиген жер1нде кашан да сакталады. Алгашкыда алыстан кеше жактан жэне балалардын ойынш ы к мылтыиднан аты лган деп байлам ж асалганда, куйеш н ж окты гы есепке алынган ед1. Bip ж ум бак осында. Енд1 басы аш ы лган мэселе: Сартайга ойнаган балалардын ж азатайы м аткан oFbi емес, эдей1 дайындалган кылмыскердщ огы тиген. Абырой болганда о к басына тимей к у л а к к а тиген. Bip a K муны о к атушы б1лмеген болуы керек. Бала жалп етш кулаган сон, шаруасы 6 irrire санап каш а женелген. Ж иналган материалдарды талдай келш, тергеуил icTin

бакы л ау палкасына т1ккен аныктамасында кылмыскер женшде дурыс топшылау жасаган. Т опш ылауы дурыс болранымен, оны дэлелд1 айгак- тармен беютуге, сейтш кылмыскердщ 1з!не тусуге тергеу- ш ш щ ш амасы жетпеген. Айш а мен Ж апарды н кериллер1- нен, олармен кызметтес адамдардан жауап алудан эр! аса алмаган. О лар, эрине, жарытып ештене айтпаган. Эбеннщ 6ip байкаганы : бурынры тергеуде канша квп экспертиза жургЫ лгешмен, канша квп куэлар суралга- нымен, баланын ата-анасыньщ ташрепндеп карым-каты- наска женд1 барлау жасалмаган. Керек десе, Айшара есекке танылып журген Ш орман Байболов та тергеуден Kapa6epic калган. Tepreyiu i элде А йш аны н есек жешндеп жанын куйзелткен эн п м еш кайталарысы келмед1 ме, элде бетен облыска кеш ш кеткен KiciHi мазалауды жен кермед1 ме, эйтеу1р, бул мэселе аш ы к куйшде калган. Scipece Ж ап ар толы к зерттелмеген. Тергеуде куэ ре- тжде суралган кызметтес адамдардын 6ipi Жапардын эйел затына тым yflip екешн, бул женшде коллективте свз тарап жататы нын айткан екен. Tepreyuii сол Ж апар баскаратын сауда базасында есекке иннш журген еш-уш эйелден уст1рт ж !у а п алумен рана тынран. Эбенд1 тары 6ip тандандырран нэрсе: тергеунмге кемек- тескен милициянын кылмыс 1здеу бел1мшщ оперативД кызметкерлер1 сол ж ы лры кектемде каланын ш ырыс жа- гындары B ip in ш i М а й бауынан колдан ж асалган пистолет табы лраны н хабарлаган. Ол былай болтан екен: бауды 6ip ер адам ж ан-ж а гы н а ж алтактай аралап келе жатады. О л 6ip калы н нудын тусы на едэу1р аялап турады да, койны нан шуберекке оралган затты суырып алып, сол нуга лакты ры п ж1бередп М ун ы ж акы н манда жасырын- б а к ойнап ж урген eKi-уш бала керш калады. Сурастыра келе табылган осы пистолетке тергеуии экспертиза журп- зедг Онын унрысынын Kem iiri Сартайга атылган октын диаметрш е сай келедк Д эл осы арада тергеуш ш щ катты 6ip ескеретш жеш бар екен. А л кейшнен аныкталранындай мылтыкты лак- ты рды деген ер адам отыздан ж а н а аскан Сатан Кдрж асов маш ина ж а с а у заводында слесарь болып штейд|‘ екен. B ip a n Tepreyuii бул ж а й га да жетю лнсп мэн бермеген. А га тер геуш ш щ op6ip кимылын калт ж1бермей багып отырган кагылез Кабыш оган еуракты жузбен карады. — М э, окы ,— деп Эбен icTi онын алдына карай жылжытты. 0 3i аздап шаршаран калыпта кезш жумды. B ip нэрсеш катты ойлаганда естетш эдеп бар.

— Эбеке, байкадыныз ба, TinTi пистолеттеп са уса кта р дын танбасы да тексержмепт! гой?— деп сурады 6ip кезде Кабыш. М ум кж , онда Сатан Карж асовты н сауса- | гынын танбасы бар шыгар? Бул бултартпайтын айгак емес пе? — Е-е, екеум1з б1рдей ойлайды екенб1з,— доп кулд| I ага тергеушь — Бул жаксы ма, жамйн ба? — C ia re кайдам, мен у ш ж ж а к сы гой,— деп Кабы ш I та кенждене ун катты .— О зд е й TepreymiHiH ойын деп басу деген б1здер у ш ж арман емес пе? — Кой, кой. Сонгы сезщ маган унамайды. Ж агымпаз- дыкка жаным карсы. — Ш ы ным гой, Эбеке,— деп к ы зарактад ы ж ас тер- reyuii. Оган Эбен узак карады. «@ зжж iiuni толганысын сырткы гпшжшен б1лд ip in коятын эдет1 бар ма, калай? Tepreyiuire бул кол емес. Осы эдеттен ж эне сэл кызбалык- тан аман болсан, сенен ж а ксы тергеуил ш ы гып калар Е н бастысы — ойлай бьчесщ, киялын да, тапкы рлы гы н да бар» деп ойлап улгерген ага Tepreymi: — Сен осы ic бойынша Сатан Карж асовты зерттеп керсен кайтед1? — деп сурад ы .— Е н алдымен, онын писто- летке катысы бар ма екен? Егер ^сатысы болса.^ Айш амен немесе Ж апармен таныстыгы калай, ен болмаса жолы туй ккен жерлер1 бар ма? Буларга каты сы бар езге адам- дармен байланысы ж о к па? — Тапсырманы орындауга канш а уакы т 6epeci3? — Оны улгергенще карай керерсш. О ны н устш е сениг Eneyi осылай келкт! де, Эбен кайтадан icTi парактай 1984 жылдын жазына карай А йш аны н тагды ры катты 63repinTi. И ю нь айында сауда базасы KenceciHiH алдында туратын Жапардын «Жигули» машинасынын ecirine тагы 6ip адресЫз конверт кыстырылыпты. 1шш ашып караса, баягы сол баспа эрттерден куралган жазулар. «Егер Айш а каладан кезш ж огалтпаса, баласы кулагы нан емес, басынан айырылады» деп жазылган. Осыдан кей1н Айш а баланы аман сактауды ойлапты Кылмыскерд! таба ма деген тергеушщен де кудер узедг Узбей кайтсж , олардын тергеп жатырмыз деген! анау, кайта-кайта коркытып журген кылмыскер мынау. Эбден басынганы сонша, енд1 хатты Ж апардын машинасына апарып салатын болтан. Элде ол Ж ап арды н карамагын- да icTeftTiH 6ipey ме? 123

Б ул кезде Ж а п а р мен Айш а е кеуж щ арасындары сонры жылдары пайда болтан жарыкш а да улгая туседк Сырт кезге мангаз кержетж тулгасына карал журт Жапардыц MiHe3inin ш арт етпе екенж бите бермес. Ал енд1 от басына есек ергелк acipece арандаткан хат алгалы 6epi бул у йдщ берекес1 мулде Kerri. Уйдеплердж кабары ашыл- майтын болды. Ж ап а р iu iin келуд1 шырарды. Онын бул кы лы гы eciH енд! жинаран С артайды н кынкыл-сынкылын тыя алмай журген Айшара косымша сор болды. Ж апар маш инаны д ecirme кыстырып кеткен домал'ак хатты алып келген кеш м мезетте ана мен бала да уйде к еж л а з отыр едг Ж уты п алган Ж а п а р колындагы конверта ана мен балага лактыры п ж1берд1 де айкайга басты: — Сен екеуж сор болдындар рой маран!— С е й гп де С артайды Айш аны н алдынан ж улып алып. аспанга ке- тердк — Сен ит шынында да м и ге тарткансын?! Э кен м м ceniH, айт деймж?! С артай э к есж ж не сурап турранын тусж ген жок. А й ш а баланы эке колынан тартып алып: — Болды ендП Жетт1 ендН— дед1 жыларман куйде. Айш амен консерваторияда 6ipre окы ган Элипа К,о- кыртау каласында' музыка мектебжщ директорлырына дейж ж огары лап, exeyi ж м араласып туруш ы едк C oiifm 6ip келгенжде Элип ага А йш а е з ж ж K33ipri шырралак ©Mipiii жасы рмай жайып салгаи. — Барж таста да, К,оцыртаура кеш ш келнп,— деп етж ген Э л и п а.— Мектеб1м1зде музыка мурал1м1 ж е тк- пейд|‘. К ал ал ы к coeerriH мектеб1м1зге ж ум ы ска келетж м ам анга кезеказ пэтер беретж уэдеа де бар. А й ш а Коны ртауга кеш ш кеткен сон. к т щ Tepreyi б1ржола токтатылган. ill Эбен ез колында бурыннан тер renin ж аткан ic бойынша 6ipep кунге К о кы р та у каласы нан соккан. Сол ктен колы калт еткен сэтте ж олш ыбай А й ш а Сапаровамен де кездеспек едг О л са б а к беретж музыка мектебже келш, « Сапарованы калай квруге болады?» деп сураганда: «Ондай адамды бкпмейм1з» деген ж ауап е с т т , дардарып калган. Сейтсе мунда Айш а кыз кунждеп Эуелова деген фамилиясымен мэл1м екен. А й ш ан ы Ко ны ртауда Эбен эуел1 сабактан керд1. Iuii- нен музы ка eciriJiin ж аткан класс белмесш ж eciri толык 124

жабылмапты. Дэл1зден сыгалап караган тергеушш! куи- сандык ойнап отырган Айш а байкай койган ж о к жане байкайты н да емес. Бар ойын музыка сазы билеп алган. i Аслап TiJiiH баскан саусактары гана емес, бар тул га сы I ©3i ойнаган музыка э у е н М н ыргагымен козгалады . Эуен аск а к таган кезде ш алкалай. eciK ж а к к а к арагандай I болып едк 6 ipaK кейде жумы лы п, кейде ашылран квздер1 I ештенеш кормейтш сиякты , сы р тка емес, вз кеудесш деп I булкынган музыка сазына ушлгендей. Э н е у гу н п алрашкы квргендей емес, А й ш а нурланып, шабыттанып кетттт Эбен Айшаны мына шабытты сэтшен б в л п а келмей кейш шепндк кешке карай уйше сосуды уйрарды. Кеш ке yuiiHiui кабаттагы пэтердщ eciriHe таянранда да Эбенд1 музыка карсы алды. B ip a K кунд1зпдепдей емес, ол бул жолы куаныш ce3iMi орнына элдекалай маза- сыздыкты хабарлагандай едк OFaH э й е л д т м укды даусы косылды. «Айш аны н э н ш ш п де бар екен-ау,— деп ойлады тергеуил.— Бул iujTeri шерд1- таркаты п ж а тка ны болар». Эбен eciK алдында кан ш а уакы т турранын e3i де байкаган жок. IujTeri эн э у е т толастап, айналада уназдш орнапты. М ун ы ол кврш1 есжтен сы ртка ш ы кка н кемт'р: «Ci3 6 ipeyAi KyTin турсыз ба?» деп сура га нд а рана ангар- ; ды. Кемш р баспалдакпен томен Tycin кеткенде барып тер- reyiui o3i 1здеп келген eciKTiH коны рауы на кол тип здк С ол кезде ш т е н баланы н « М ам а! К е л т калды!» деген I даусы 6 ip турл! катты .ш ыкты да, ты на калды. B ip кезде — Ci3 KiMci3?— деген Ай ш ан ы н д аусы шыкты. — М ен Ер|‘мбетов деген боламын. О блы с орталыгы- нан келд1м. EciK тез ашылды. А й ш а калбалактап: — Ci3 бе е д М з ? М ен...— деп с е з Ы н аягы н жутып. ылдым-жылдым кимылдап бэйек боп жур. Элгш е гана мунды эуенге бермгенш умытып:— Сартайжан, кайда кетт1н, 6epi шык. ©3iMi3fliH ага келдН— деген уншде куаныш бар едк Есж тщ табалдырыгынан 6epi аттар- аттамасын бклмей eflipeftin турран балага: — 03iM i3flin ага рой, таны м адын б а ? — дед1 анасы,— Bepi кел, корыкпа.— Сейтш тергеуипге карады.— Былай, жогары шыгыныз. Ж айгасып отырыныз. T epreyiui сезд1 неден бастарын бм м ей отыр. Алдын ала эз1рлсген сурап>1 да бар едк «MeHi ш ы нды кты ашатын адам деп 03iHi3 1здеп келд Ы з. Сол ш ы нды кты ашу ушш 6ip шындыкты 03iHi3 айтсаныз кайтед1? « Ш еп тщ басы жел

турм аса кимылдамайды » демекил, есекке TanyFa ез тара- пыныздан да 6ip себеп болтан шыгар? TepreyiuUen каж ет жагдайда купияны жасырура болмайды. Шынын айтынызшы. бетен еркекке кешл аударган кезМ з болды ма?» BipaK тергеуин' муны айтпастан, баскаш а сурак койды: — Араз адамдарыкыз бар ма, бар болса, олар юмдер деп ойлайсыз? — О сы суракты вз1ме де талай койганмын, осы OKiiFa тусы нда,— дед| А й ш а ,— Bip a K оган жауап таба алганым ж ок. А р а з болады дейтш — ем1р1мде 6ip пендеге жаман- ш ы лы к ютемеген сияктымын. — Б|'реулермен аралас-куралас ж урш , ренж ккен де- гендей... — К е п ш ш к п е н еркш араласа бермеймш, Kepicinuie, TOMaFa туйы кпын. Осы м е н т артык сезге кумартпайтын э д е т ш Жапар к ундердщ кунж д е маган Kina eTin тагатынды шыгарды. « Ж уртты ц ойелдер1 6ip-6ipiMen ш уркы раса калады. Сен болсац «шлмдегип тап» дейс1н де журесщ. Сен1ц осы мыл- кау кы л ы гы кнан елмен кап араласа да алмайтын боп барамы з» дегенд! айтатын болды. «Мен, немене, с е н т конагынды куып шыктым ба аралассан?» десем: «Аузын- ды буып oTbipFaHHan Keftiii кай к он а к жолайды бул уйге?» деп ерши туседк — Tepreyuii ic m муддеа yuiin эдеттен тыс сурактар KoioFa д а м ож бур болады ,— дед|' Эбен уз1лген aiiriMeHi жалгап — Ренж|'мейаз бе ондай суракка? — О сы icT iii ш ы нды гына жету yrnin мен кандай су р а к ­ ка болса да ж ауап беруге дайынмын Fofi. — Солай м а ? — деп Эбен жаны ндагы С артайга бу- рылды. — Бул баладан жасы раты н б!зд!ц семьяда сыр калган ж о к ,— дед1 TcpreymiHiH емеуршш сезген А й ш а ,— Кезжде Ж а п а р д ы н аузы нан ак ит Kipin, кара ит шыгатын. Деген- мен. баланын тындауын колайсыз керсешз, анау жатын балмеге ж1берей1н. б з ш щ де уйктайтын м езгЫ жакын- дады. Б ара койш ы. куш м, TaceriHe. — M e n iii сурагы м а ренж1месен1з. о баста Ж апармен суш п косы лып па едщ1з? А й ш а кысы лгандай боп темен карады. — Ы н гай сы з санасаныз, ж ауап 6epMeyini3re бола­ д ы ,— деп е скергп Эбен. — Ж ок. келкгпк кой шындык жолында аянарымыз ж ок деп,— Айш а басын батыл кетерш алды.— Махаббат,

суй ю п ен ш ш к дегеннщ кандай болатынын мен кайдан б иейш . Эйтеу1р, ю тапта кеп ж азы лады гой. А л турм ы ска шыгарда соны ойлаппыз ба? Валентина Толкунова деген эн илн щ ж а н а д а н аты ш ы ккан кезь О ны н энш радиодан, телевизордан ести калсам, !шкен асымды жерге коямын. Елден ерекше баурап алады мень Ж а н ж уйем д1 елж1ретедь.. С о л э ш ш ойда ж о кта б 1зд щ калага гастрольге келе калсын. E c ri- I ген заматта салып урып театрга жетейш. Сейтсем, Вален- |тинанын эн1не кум ар ж алгы з мен емес екенмш. Билет !здеп топырлаган халык. М ен де « А рты к б и л е т М з ж о к па?» деп эрюмдерден сурау салдым. Тротуармен к е т т бара жаткан кара торы, бойы, сымбаты келкгп ж И т маган ; карап токтай калды. «М ен Ka3ip тауы п келешн» деп калы н KenTin арасына eHin Kerri. Элден уакы тта ею б и л е т ж елб1ретш устап жетш келд1 де: « Ж у р М з , баста- лып калды»,— дедь О йлануга уакы т ж ок. 1лесе берд1м. Ж апармен таныстыгым осылай басталды. Танадай кезё нен оты шыгып турган жичт соны мнан калмады. Консер- ваториянын тертш ил курсын 6iT ipin каникулга келген ед1м. Ж а н а о к у ж ы лы басталганш а уйленш те улгердж. «Сырттан окырсын» деп ед|, эне-мше дегенше талай уа- кытты е тю зт алдык. Сол консерваторияны акыры Ж а ­ пармен ажырасканнан кейш барып бтрд|'м. Tepreym i ой ж етепнде отыр. Будан ею жы л бурын басылып калган окиганы н енд! кайта козгалган ы Heci? Tin Ti езге калага коныс аударып кеткен эйелд1 кайтадан арандаткан хатпен коркытудын кандай сыры бар? Сонгы кездеп кандай 03repic буган себеп бола алады? Элде Ж апарды н кайта келпш теп жургенш де 6ip ran бар ма? — Ж апарды ажырасып кеткел! канш а рет ж олы ктыр- дыны з?— деп сурады Tepreymi. — Е ю ж ы лдан 6epi осы биыл гана ею рет (здеп келдк BipiHfle кызу екен, сейлеспестен шы гары п ж1берд1м. Ею нилсш де мунтаздай болып KHiHin, сап-сау келш л. EciKTi ашкан заматтан менin Tin ка ту га м урш ам ды келИрмей, аягыма жыгылып, «Жаздым, жанылдым, кенлр меш»,— деп жалбарынды кеп. Не icTepiMfli бклмей дал болып 6ipa3 турдым да суыган к е н ш м ж1б1мей «Bi3re ж олама!» — деп шыгарып ж1берд1м. Одан балага алимент те алган емеспш.

Tepreyi 61'тпей калган 1сте Айш аны ц ажырасып кеткен жубайы Ж апар Сапаровтын сауда базасынык баскару- шысы болып idefiTiHi керсетмген. Эбен сонда телефон согып едн езге адам ж ауап бердг Сейтсе, кызмет1 ауысып KeTinTi. «Сапаров эл|' де осында icTefifli, 6ipaK баска ж ум ы ста» ,— деп ж ауап катты Ж ака баскаруш ы. Тергеу- ге к аж етт1 KicuiepAi ш акы рып алганнан repi оларды ез ж умы сы нда кездест1руд1 артык керетш Эбен сауда база- сына ж YPin кеттк О сындайда Эбенж н унатпайтын 6ip Hapceci — Kefl6ip мекемелердеп пропуск жуйеск Рукса т к агазсы з аралай алмайтын жерде амалсыздан «Мен тер- геуилмж» деп куэлж керсетуге немесе алдымен бастык- тарга ж олы гуга мэжбур болады. Мундайда «Tepreymi келжтП» деген хабар ж у р тк а жетш, муны к ез1 1здеген адамынмен epKiii сейлесуд1 киындатады. М ы нау сауда базасында да, эрине, сондай жагдай. Эбен алдымен жанадан тагайындалган баскарушыга жолыгудан бастады. Онан сон когамдык уйымдардык жетекцмлер1мен, базаны н байы рп>1 кызметкерлер1мен протоколсыз, ауызек!' эн п м е козгап кеп журдк Ж апарды н орнынан TycKeniHe жарты ж ы лдай уакы т етш тг «Ел1- л т д е п к а з 1’рп' ж ана ж агдайда ондай адамды бастык eTin калд ы р уга болмайды Foft» деген сездерд|' естШ тер- reyiui. «Сонгы кезде тэртш ныгайды, юмге де болса, acjpece басш ы адамдарга деген талап куш ейдЬ. Э беннж сурасты ра келе уккан ы : Сапаровты н iiu in -жеп койды дейтж дей кылмысты apeKerrepi б айкалмаган. Тек ал сонгы ж ы лдары базада тэртш т1 бетймен ж 1берген, буран коса ■ шкшккс уй|р бола бастаганы ж ур т аузына ш н ген. Ж эне Kei\"i6ip ойелдермен кешлдес деген кауесет жайылган. B i- р а к С апаро вты н ез эйел1мен ажырасып кеткешн aai кунге дейж к ол лектив е н бж м ейтж ш естшенде тергеунл' катты р е н ж ш . «©3iMi36eH 6ipre кызметтес ж андардын от басын- д агы т1рлiriH e ты м немкурайды караймыз ба, калай? TinTi жел сезге уй1рлердж e3i тм г е тиек етпегенше кара- ганда, от басы д е ге н М з — купия да ж у м б а к злем бол- О т басы ндагы оки га сы з-а к Сапаровты орнынан алар- лы к себептер жетюлПсп сиякты. Буюл когам болып колга алган TapTinTi ныгайту, салауатты eMip салтын орнык- тыру жагдайында мундай жанДарды, эрине, басшы кыз- метке алуга болмае. «BipaK Сапаров баскарушы мжде- Tineii босатылганымен, эл1 де ж аман кызметте емес»,—

деп калды энпмелесуцилердщ 6 ipi. «Ол зэру товарлар коймасы нын мен геруш ю каз1р. Деф ициттщ 6api соны н колында». О сы ны еспгенде тергеу- uiiHiH куларына Айш аны н уж коса жеткендей болды, алдынгы кунi Коны ртауда айтылган свздер ecine туей: Сонда Айша Ж апардын жана кызменн еске алды ма Сапаровтын езшен тергеуин жумыс аярында коймасы- на барып жолыкты. Ж у з 1 бурыннан таные сиякты . К в зн нin алды келжлдеген, беине э ж 1м тусе бастаран ж удеу жанды бурый кандай жагдайда кездеспргенш еске Tycipe — М ен а з д ! бурын да керген си якты м ы н ,— дед1 Эбен,— BipaK картая бастаран сон умытш ак болдык па деймш. — Ж о к , ум ы тш ак емесаз, Эбеке,— дед|‘ Ж а п а р .— Ж эне картайган да еш темежз ж ок, он ж ы лдан 6epi c i3 езгермепаз. К.айта мен е з ге р т кетпм б1лем. Д эл басып танымай турраныныз сондыктан шыгар. — Е-е, ана жылры Дулысудын тутыну кооперациясы- нын ici бойынша куэ болран едщ-ау, э ? — деп тергеуил ежелг1 таныстарш а «сенге» кеш н. — Эуелгще сотталып кете жаздап, эйтеуip, а з д щ эд1л- д 1г 1шзд1н аркасында куэ болып кана кутылып ед1м. Онысы рас, Сапаров сол кезде де койма менгеру- ш ici болатын. Товарды кылмыскерлерге зацсыз босат- каны уш ш кызмет бабына салкы н караган деп айып- тауга да нег1з бар ед|'. B ip a K Ер1мбетов Сапаровты н жастыгын, т э ж 1рибешзд1гш ескерш, оны куэ ретжде калдырран. О л кезде мунын сырт тулгасы расында да сымбатты едн Айша айткандай, ушкын аткан кездер! кара торы ешне KepiK 6epin, денгелек жуз! ерекше жылы кершген. — Сеш койin осы базара басты к болды деп ес- Tin ед1м. — Болгаимы н,— дед! Ж а п а р .— Ж у ырда сол баяры коимама кайта оралдым. — Киянат жасагамна н сау ма caFap1? — Ж ок, киянатыныз не, кайта жа ксы лы к жасады. Одан да, Эбеке, кандай шаруамен ке.nin едщ1з маран. соиы айтсацызшы. К,ойм аны жабатын уакы т та болып калды. Эбен Ж апарды н жуз1 не ойлана кез салып турды да: — о з щ тапш ы, мен кандай шаруам ей келу1м мумкш саган.''— деп сурады.

— Коймага келетш адамдардык шаруасы белгш ,— лед! Ж ап ар ойданып ж атп ай -ак.— Bip a K 6i3re келетш з’ан кызметкерлерш щ iuiiHeH ci3fli керген емес ед|'м. Рас, к а з 1р тэ Рт1п кушейд1 Fofi. «Абайландар, сауда ережесш бузбан- дар» деп жатыр. Дегенмен, 6ip рет келш калган екеназ, не де болса т д щ ш аруанызды тындырамын. — Ж о к , мен1н ш аруам сен ойларандай емес. Ондай ш аруага баярыдан yfiip болмаран басым, acipece Ka3ipri тэрт1п кушейген ж ака бетбурыс д эу1ршде бара кой- маспын. Ж апар тергеуилге тандана да, абыржи карап тур. Бул карастын сырын Эбен де жаксы укты. — Ж апар, мен1н ш аруам койманда емес,— дед1 ол,— Мен1н шаруам с е т и ез басында. Ж апар селк ете тустк Булдыр тарткан кезшде е ш т калган от кайтадан тутанып келе жаткандай. — Ж о к , Ж апар, сен мен! бул жолы да дурыс тусшбей турсы н,— деп тергеупл оны иыгынан устады,— Сенщ кыз- MCTine байланысты б1зде еш кандай материал жок. Бул ж олы мен сенщ семья жагдайы да байланысты энпме- лесешн деп келш ед1м. К.ойманды ж абатын болсан, жур, жолшыбай сейлесешк. Е к е у М н aKriM eci ж олш ыбай да таусы лган жок, Ж ап ар д ы н yfiine дешн ж алгасты . У й ш щ тусы на келгенде: «Уйге ю рмейЫз бе?»— деп жаттанды сы пайы герш ш кт1 айта салган Ж апар, тергеупл: «Ю рсек Kipe салайык, 6ipaK еш кандай кон ак ж ай лы к болмасын, тек акг1мем!зд! аяк- тайы к» дегенде, катты састы. Табанда: «Апырай, 6ipaK уйд ш ж агдайы да онш а емес е д Ь ,— деп киналгандай сейледк «Б1зге ж а гда й д ы н кажет1 ж о к дед1м рой»,— деп Эбен алган беттен кайтпады. Ж апар баяры Сартайга ок атылган уйжде турады екен. Уй Heci ж алпактап газга шай койып, тоназыткыш - тан б1рдекелерд1 экелш, аузы ашылран бетелкеш дастар- KaHFa кояр-коймасы н бмшей турганда: — Айтты м рой, ш айдын да, ештенешн. кажет1 ж о к,— деп нырарлай сейлед1 Эбен.— Одан да кел, отыр. 9 n ri- менд)' жалрастыр. Сейтш , семьяннын булш генже e3inai кж эл1 деп санамайсын ба? — ©3iHi3 де еркекс1з рой. А н ау есек, анау т у с ж ж ф хат, анау езже уш кайнаса сорпасы косцлмайтын бала. Е н болмаса, маран тартпаганмен анасына тартса екен. М ул д е б1здщ эулет!м1зге уксамайды . Буран еркек намысым шыдамады. — Еркекте бар намыс эйелде ж о к па? 130

— Мунынызды кал аЛ тусшдж? — Амасы Айша бала маган тартиады деп ешммд| кшэламайтын си як ты ,— д Ы Эбен. Ж апар уншз ойланып отырды да, сезш жалгады: — Онын устше анау атылган ок, жакадан коркыткан хат.. А й ш а Fa мен кет дегешм ж ок, e3i гой. «Сенен repi маган бала кымбат» дедь М у м к ш , 6ip бьпгеш бар ш ы гар, сондыктан да ол бала в з 1ме тартпады деп налымайтын uibiFap деген де ой келд1 маган. — О баста Айшаны унатын косылганын рас болса, сонда бар иэлеге веек кшэл1 болтаны ма? Элде взге де кешл калдырар жайлар болып па ед|‘ ? — Бас поле, эрнне, веек. в зге с ш е шыдар едж-ау. Семья болтан сон б1рл1-жарым peiiiiu болатынын б т е м гой. Айш а кен!н1рек маган тым то м а га -тун ы к болып бара ж аткандай керш дь Ж ур тты н yi'iiiie б арсан эйелдер1 жай- рац кагып, жаркылдам карсы алады. — Эйелдщ ж айран кагуы 6ip ж агынан еркекке де байланысты шыгар. К,ас-кабагы неге туйплгенш б м у керек емес пе? Ж апар бул суракка жауап бермедь — б э т калап косылган жарына куджтене караудан бурый алдымен омы всектен араш алауды ойласты рган жен емес пе? — К,алай арашалаймын? M eniH жарымды всекке тан- бандар деп ж ар саламын ба ж ур тка? — Ж ар салудын кажет1 не? Ерл1-зайыптылардыц арасындагы катынасты журт шеш пеГш гой, олардыц вздер1 шешедТ Ж апар демш iiuiHe тартып. ауыр куреш ш алды да, евзге кезек беруд1 де умытып. у з а к энпмелеп KCTTi. Эбен сурап отырган мэселелер тв 1ирегш дс' Ж ап ар д ы н e3i де жуз ойланып, мы и толганган екен. Егер арандаткан хат болмаса, ол Айшаны квзш е швп салады деп еш каш ан да ойламаган. Х ат neci 6ipeyre тарткан баланы, онын шыи OKCcin керсетш Жазганнан кешн куджтенбеске амалы бар ма ед1? CoFan деГпн ол ecei<Ti кунипл эйелдердщ 6ipeyi таратуы мумю н деп те санаган. Bip a K мынау о к ату айел кауымы нын колынан кайдан келсш, бул — тек еркектнг ici, еркек болганда да Айш аны 6ip-6ipinen кызгангандардын ici деп жорамалдаган. А й ш ан ы н квп сыр ашпай, ез1мен-ез1 болып ж уруш 6ip ж агынан осы жумбак окигалармен байланыстырган. Куджтене ж у р т , ол кейде езше мынадай да сура к коятын: «Эй, осынын 6opi eTipin жала болып журсе ше?»

Осындай сэтте Аншадан: «Сети. бул женждеп ойынды б м у ге бола ма?» деп сураганы бар. Айш а не деп жауан 6epcpiH бьпмеген. « М уны н езнпн есектен кутылура ынтасы ж о к па, калай?» деп тары да дал болатын Ж апар. «Осы Байболов дегенд1 А йш ага тепн та цып жур ме? Соны неге анык- тамаймын мен?— деп сурады ол б1рде езжен,— Bip aK калай аныктаймын? «Байболов жолдас, сен мешн. эйел1м- мен ж акы нсы н ба?»— деп сураймын ба?» Ж ап ар осы Байболовтын теш регш де квп толганды. Ш орман Байбо- ловтын кал адаfu мэдени-арарту училищесшде директор болып icTefliTiniH ecTireH, 6ipaK езж кврген емес. Гумдеген есектщ KacipeTi кыскан Ж ап ар кундердж куншде шыда- мы таусы лып, мэдени-арарту училищесже барса, Байбо­ лов осыдан уш кун бурын баска облыска кызмет ауысты- рып, кеш ш KeTinTi. «Будан уш кун бурын неге келме- д1м?!»— деп е к и ш ол. Элде оныц артынан сол Т. каласына бара ма? Кой, Kici кулерлж Д р ш ш к болар. Осы эуре-сарсацнын 6api керек те болмас ед1-ау, егер... Егер А й ш а iiuiHe буккен сырын айтса. А кы ры , эйтеучр, ажы расып тынды гой. Э зге 6ipeyre косылып ж а н а семья курм акш ы болды ж эне мунын с э л де тускендей едк BipaK кеп уакыт втпей-ак кенш не кайтадан Айша оралды. Кейде Айша- мен сол есекке дейж 6ipre етжзген кундерж елж1рей ескс алатын. Кезжде от басында болтан жайсыз кишлжщ свздер де умытылып, сол 6ip ш а к кезге ыстык елее экелетш. К уйсанд ы кка косылып ш алкыта эн салатын Ай- шаны катты сарынатын. Кун еткен сайын езже Айшадан артык жан табылмайтынын сезже бастаган. Сондайда ол бвтелкеге кол созатын. Bip ep жузд1 карып-карып жЬ 6epin, эн ш ш к те н кура ла ка н болса да «Дуниеде маран сендей, cipa, ж ар ж ок, саган ж ар менен артык та- былса да» деп ынылдап отыратын. А йш аны Fana емес, анау бвтен деп журген сэры баланы да кушырлана шскеп бауыры на баскысы келетж. Аяны ш пен с у й Ы ш сез1мдер1- не берьпетж. Ж а п а р iuiTeri шер1н 6ip таркатып алгандай болый- барып токтаранда, Эбен сагаты на карады. Ол кетурё ынгайланды. — Б1здж мамандырымыздын аса 6ip ынгайсыз ж а гы — б1реулердж бетен квзден таса eMipiHe де уншуге м э ж б у р боламы з,— дед1 ол.— вйтпеске амал жок. Bip- 132

сыпыра сыр айтылды. Сонда да болса тэты 6ip сурак бар. — Кандай? — Сенщ езге эйелдермен байланысын болтан ж ок па? — Онын. ci3 тертейтш мэселеге кандай катысы бар? Элде баланы эйел атты деп ойлайсыз ба? — KiM атканын кезжде керерм1з... — Кецёлдес эйелдщ аты -ж енж айтуым уят емес пе? — Олар кеп пе? — Ж ш тпш лж ез басынызда да болтан ш ы га р,— деп кызарды Ж ап ар .— Б1рд|-екш байланыс болды той. — Соны н Heri3riciH энпмелеп берсен. — Онымен мен алгаш будан он жыл бурый Алматы манайындагы «Турксиб» санаторийжде таныстым. ©3i ме- шмен 6ip калада туратын болып шыкты. К ы зм е п «медик- niH» дейдт Эл1 кунге дейж ол кез онтмнен repi туЫме у ксас болып елестейдк О йта шомтан Айш адан repi сол санаторийде кездескен кул1м кез кыздын сикыры езже тарта бердг. Отка умтылтан кебелекке уксап жакындап барсам, 6em ie салкын су сепкендей Kepi итердк Алыстайын десем, езже кайта тартып алады. Ол 63i 6ip ракаттан repi азабы кеп кундер болды. BipaK е:мм кумартып тандаган татдырга налыганым жок. Санаторийдеп кундердж калай еткенж байкамай да калдым. Арпалыстан баска б)ткен шаруа жок. К айтар алдында ол меж кундепден repi езж е ж акы н тарткандай болды да: «Телепне занды некеден кейш кенемж »,— деп Kecin айтты. Ал мен ез1мшн «аягымнын ауыр» екенж, аузы- мурнынан шыгып босангалы отырган келжшепмд! кайте- piMfli б1лмейтЫмд1 айтып мунайдым. «ЭйтпСсе, сендей сулумен тагдырымды косканы ма не жетеж, матан одан артык бакыт бар ма!»— деп куш актады м. Содан уйге келген сон, ол 6 ip рет телефон сокты. Е кж ил рет эйел1м босантан перзентханада кездесте Ол кезде мен койма M enrepyiuici ед1м. Кейш база директоры болып татайындалтан куншн ертенже ойда жокта онын кабинет1ме Kipin келгеш. А лгаш - KWi. кездесуден кейш ж е н жыл етсе де, бурынгысынша жайнап тур. «Байты уэдеж умыттын ба?»— деп сыкылык- тайды. «Кандай уэде?»— деймж. «Сендей сулумен та гд ы ­ рымды туШ спрсем детенж ше?» «Е-е, соны айтасыц ба? А я к ауыр той, аяк»,— деймж мен. BipaK ол «аятымнын ауырлыгын» елемегендей кейш

байкатты. Ж ш -ж ш телефон сокты, кездесуге шакырды. Жет1 жыл бойы кайда кержбей кеткенш сурасам, «Медик ретжде эскери Miидет етед1м» деп к у л т кояды. 3л1 де, сонау он жыл бурынгыдай ол меж 6ipece жакы ндатып, 6ipece алыстатып жургенде, вз от басымда кензлаз окигалар басталды да, онымен сейлесуге кеш- л iмнiи кошы болмай, суи бастаганмын. B ip aK Айш а менен белипп кеткен сон, оны ез1м 1здеп таптым. Екеум1з де сагы ныса кауы ш кандай едж. Н е б1здщ уйге, не оны н уш не 6 ip iry fli ауызга алып калганбыз. С е й т т ж у р т , екеум1з де 6ip-6ipiini3re суыса бастаганы- мызды сездж. О ны н кул1мдеген кезшдс де, сынгырлаган унж де де ж ал ганд ы к барына квз1м а ны к жеттк Одан 6ip- жола безд!м. K.a3ip А йш аны кайтадан ансай бастадым. — Будан он жыл бурын «Турксибте» демалганда осы калад ан сендермен 6ipre тэты ммдер болды ?— деп сурады Эбен. — Б1рсыпыра адам болтан. K e 6 i Kasip еам д е жок. Е а м д е 6ip ж ас жжгг сакталыпты . О сындаты заводтардын 6 ip iнде ж ум ы сш ы болса керек. О ны умытпайтыным: элп озозiл кызра ол да кыры ндаган.— Бул энпме Сапаров- ка к е ш л а зд ж экелгендей. — Айш а сен «Турксибтен» кайтканда босанды ма? — М ен уйге оралганнан кеГнн 6ip аптадан сон, сол июнь айында босанды. Толгагы эбден кинап, операция жасалды. Т. каласы ндагы Байболовтардын уйше Эбен сенбшщ ке- шш е карай келе жаткан. Б а у-ш а р б а к ш ш д е п жеке уй- д ж сырткы дарбазасына жакындаганнан-ак, онын Кула­ гина ш ы ркалган эн мен ш ат кулю шалынды. Дарбаза капталы ндагы а ш ы к т у р га н eciKTCH аула iu iiiu e r i думанды топты керш. Т абалды ры ктан аттар-аттамасын бммей Ki- д5рд1. М ы н а уй, ш амасы, 6 ip куаныш уетж де отырса ке­ рек. М ун д а й жерге алыстан командировкага келген тер геуш ш щ бас су к ка н ы калай болар екен? Элде бупнш е кон ак уйге барып тунеп, танертен coFa ма? ©з сураты- на ж ауап 1здеп турганда, iurreH 6 ip ж а с ж т гт шьта келд1 де: — Н еге KMlipAiHi3? 1шке Kipini3,— деп бэйек болды. — М ен, мумкш , к ей Ы рек келсем...— деп кумкпжтен Э б е н н т сезж аяктатпай, ана анкылдаган ж!пт: 134

— КейишОз не, 1здеп келгенпиз Байболовтыи y fii бол- са, ж ур сеж зил,— конакты ц кол ты тынам демедй Аула iu iiiu e r i жем1с а гаш тары мен жуз1м ескен аланга «П» opni тэр1здес стол ж асалып, дастаркан жайыл- FaH. Оны айнала отыз шакты адам отыр. Сто лд ы ц 6epri шетжде турран ж1пт Збенге карай бурылранда мунын eci ш ы кканы сонш а, езше арнап айты лган сезд1 де женд! урына алмады. — Ay, aFacbi, жогары шы гыцы з дед1м гой,— деп кайталады сезп! элг1 ж1гп\\— Н еге абырж ыды ныз сонш а? — М ен ш акы рылган к он а к емес ед1м,— дед1 не айта- рын биш ей саскалактаган Эбен. — Ci3 к утты конаксы з,— дед1 ж1ггг ж ар кы лд ай сей- леп,— Сыртымыздан мактап журед1 екеназ. Куан ы ш ты жиынымыздыц уст1нен ш ы ктыны з. ©те жаксы , терлец1з. Уйдегйпер Эбенге аузы н а ш уга да м урш а бермедй одан жен де сурап жатпады, ездерж ж узж ген м эж ш - ciH ж алгасты рып экетт!. Эбен, эрине, бетен уйге беймезгш келгешне ынгай- сызданды. 0 зп п н кеп жы лды н те р ге у ш ш к e M ip iiu e ол талай ж андарды к от басын керген. Эбенд1 састы рган езге нэрсе: ол анау турран ж1г1тт! бурын кермесе де б1рден таиыды, осы у й д ж Heci Байболов Ш орман екешн бьпдй М ы нау С артай Сапаровты н дэл 63i емес пе?! К ал кан ку ла к сары, nierip кез, сары ш аш , салпы epiti... Tin Ti уншде де у к састы к бар-ау. А н а сусын куй ган ыдысты сол колымен устауын каранызшы. 9neyriHi Коныртауда С а р ­ тай шай кесеге сол колын созган д а: «Сен, немене, сол а кай ма едж?» деп сурай жаздараны бар. И я, ия, С артай мына Байболов Шорманнын аузынан тускендей. Ж ум бак хат бул женшдс еН рж хабарламаган тэр1здк Сонда калай болды? Шыиымен-ак, Ш орманнын Айшамен байланысы болтаны ма? Бул арада 6ip ж у м б а к бар. Эбен ез ойымсн ез1 болып отырранда, дастаркан айна- ласындагы кецмим м э ж ш к ез ксзепмен гулен жатты. Д астарканд агы 6ip тарамды 6ip тагам алмастырып жатты. Кайта-кайта кымы з бен ш убат, шай куйылады . Аты шулы акан мен оныц агайындары мулде кержбейдй Сонда да болса мына ж ур т iiiiin алгандай жел1гедк О лардыц бцгтмесже ипкпеген мэселе бар ма екен, cipo. Соцры ш ы ккан 6ip роман мен облы сты к театрда койы лган спек­ такль ауызга алынды. О сыныц барже эзж -сы к а к , женки калж ы ц араласады. Б ф еу д ж т1л! eTKip, екж ш нпн сез1 бей- нел1, эрш мищ ез манер) бар. Осы сансыз ауыздан шыгып ж аткан энг1мелерд1 жуйеге салып, жана Э1шмслерге ба-

гы т-багдар сiлтеп анау Ш орман жур. Сан алуан энпме устж деп ерш ндж, ю ш ж е й и д ш к , 6ip-6ipiH сыйластык KepiHicTepi к е п и кетергендей. Д э л осындай KepiHicTi Эбен бурын 6ip жерде керген сияк.ты. О л каш ан ед1? Е-е, керген емес, окыган екен. Эбен e3i туратын каладагы «Кешеней кеш есж ж кецм- д1 когамы» туралы ж е р г ш к п ж азуш ы будан сепз жыл бурын езш1н «Тойбастар» атты шы гармасы нда кызгылык- ты хикая жазган-ды. Кешеней кеш есж ж тургындары сол кезде-ак салауатты eMip салтык орныкты рамыз деп элп- дей когам курган. Ол когам ны н м у ш е а уш шартты булж ы тп ай орындауга т и к екен: iu iK u iK iujney, кенидене жэне кениденд1ре б и у. Олар ез кешесждеп той-тамашаны да iu iK u iK ci3 етшзген. Сол шы гарма 1978 жылы жария- ланган кезде Эбен кызыга окып, эрк1мдерден ninip тарт- каны бар. Сонда б1рсыпыра ж урт: «Бул когамды киял- шылдар тудырган, ем1рде ол бола коймас»,— деп сен- Ал енд! сонда гы киял деген бугж де барлы к жерде ем1р салтына айналып келедг (ш к ш к а 'з еткен тойга к.аз1р ешк1м танданбайды. Эбеннж танданып отырганы баска нэрсе — КеТпеней кешес1 тургындарыны н сол кезде- ак езге журттан бурын керегендж танытканы. Айтпакшы, сол керегендердж шпиле Байболовтар да болып журме- ciH. Самолетке уш ар алдында мака танертен тергеуш1 Байболов ж е нш д еп мэл1меттерд1 жинастырганда ол кеш1п кетер алдында Кешеней кешесж де турганын да бйпп едпау. Байболов Кешеней кешес1н1н салтын сол кезде-ак ез1мен б)рге калага алып келгеннен сау ма? О сы суракты оны н ез!не койгысы келгендей Эбен Байболовка к араса. ол домбыраны Tepic какпай га басып, сол колымен безмдетш отыр екен. Ж у р т ынта коя ты ндауда. Ж еле шапкам куй сарынын колын серией к агы п узгенде. «О. кайран солакайым!»— деп ед| 6ipey, 6api ду к у л д г Эбенн1н есже 6ip дананы н сездер1 туст1: « М узы ка мен кулк!с1з еткен кун — боска еткен кун» Осы рас болса. мына жиналгандардьж эр куш мазмунга толы ш ы гар, cipa. 0здер1 еншен шеттер1нен енерл1 жандар б и е м . Эн мен куйд1 кезек-кезек жалгасты рады. М ынадай эн мен куйге ш а лкы маган кенид1 iuiKuiKKe тойыл алып ш алкы тамы з дейтж дердж , 6ip кезде кешеней- л1ктер айткандай, ойы ер е а з емес пе? Аргы ата-баба- лары мы з iu iK u iK дегеннж не екен1н бимеген гой. B y riH ri кеш тергеуш1 у ш ж тан кал арлы к болды. Ж иын- ды баскарып отырган Ш орман тагы да орнынан кетермш: 136

— Ay, Т оты !— дед1 ж аны ндагы тадды рмаш , ак-сары келжшекке бурылып. Ол жубайы екенж тергеуип манадан сезген.— Bi3, мына конактар ды ц 6 y rin кандай себеппен жиналганын умытып барамыз ба, калай? Осы отырыстык Heri3ri «кунэкарын» ш акы рм ай сы н ба да ста рка н басына? 0 зге балаларды да шакыр, олар кайда? — Элгщ е 6ip ш акы рганы м да, телевизор керемж деп ы рык бермей койран едн— деп Тоты орнынан ту р д ы ,— Bip бет мж ез1 бар foA 03iHin, ю мге тартканы п кайдам. А н ау Kimiaepi ондай емес. — Юмге тартканын анасы сен бммесен, мен кайдан бьпейж,— деп кулд1 Ш орман. Ж а н ж ур тты н 6opi косылып, Тоты да ракаттана кулш тур, epiniu ка лж ы н ы н кен1- лж е алатын емес. Тоты у йдщ iiuiHeH eni бала мен 6ip кызды жетелеп экелгенде, Эбен ез кезже сенер-сенбес1н 61'лмей дардарды. YiueyiHiH imiHAeri epeceri — ондардагы кара бала да, онан Kefiinri сэры бала мен сэры кыз да Эбенге бурыннан таныс сиякты. Юшкентай ею сарысы Айшанын Сартайы- нан айнысашы, кэне. Ал карасы Ж апар Сапаровка тарткан. EpiHi, касы аздап А й ш а га у к са с па, калай? TanipiM -ay, мынау солардын баласы емес пе? Бул не жумбак? — А у , атайын!— дед1 Ш орман езж е кезж аларта ка- раган кара баланын шаш ынан сипап.— B yriH б1здж пер- зент!м!зд1к улкеш Д эл еннщ туранына он жыл толды. Бала куаны ш ы ны к ата-ана ymiH кандай екенж бэрмиз б1лес1здер. «Балалы уй — базар» деп халкы м ы з тегж айт- — Кудайы м-ау, эке-шешен аксары, сен ю мге тартып кара бала болып ж у р сщ ? — деп, Ш о рм ан н ы к сезпт балата жакын отырган 6ip эйел узж ж 1берд|‘. — Е-е, Кул1май-ай, ж ы лкы мен адам же™ атасы на де- йж тартатынын сен бклмеуил ме ед1ц?— деп кулд1 Ш орман. 0Keci баласын куш актап кетер1п бетжен су й дк — Ж о л ы к болгыр, 6i3 ceni батыр б абам ы зга тар ткан деп, « Кара батыр» атандырып журсек, сен, немене ке ш л а зсж ?— Кара бала экес!н1н. куш агы нан булкы нып ш ы кты да, cypinin барып, жаны нда монтиып турган iHici мен карын- дасын кагып кулатты. Кш ж ентай eaeyi буран ренж 1ген жок, кайта турып, дастаркандагы ж уртка ыржия карап тур. Кайта оларды кулатка н кара баланы н 03i жыла- сын кеп, 6ipece экеЫ к уш актап , 6ipece meiueci аймалап суйж , ж убата алмай элек. ~ Кул1май-ай, сенщ дс T w in кыш ып тура д ы ,— дед1 137

Эбеннщ ж аны нда отырган 6ip ж1пт.— Баладан к'|мге тартканын сурап нен бар, жайына отырмай?! — Э к е а бммесе, merneci бьпмесе, мумкж баланы к e3i бкаети! ш ы гар ю мге тар тканы н ,— деп ед1 Кул1май, отыр- гандар ку лш ж1берд!. — Р а с -а у ,— деп, ж1ггг енд|' касы ндагы Эбенге бурыл- ды — Кул1май да, мен де осы уйдщ иелер1мен туйдей курдаспыз, атасы. С он ды ктан к алж ы кд аса берем1з. Оны- мы здын aFaTTbiFbi ж о к шьщар? K,a3ip Fana Кул1майдык калж ыны на шыдамай: «Бала- нын KiMre тартканы н мен бщ емж !»— деп айтып ж1бере ж азд ап ед1 Эбен. Т ш н щ уш ы на келш свзд1 арен жутып, KauiaHFbi сабырлылыгы н сактаган. Тосы н к онакты н ез cypaFbma ж ауап катпастан ofiFa ujoMFaHbiH Kepmi Ж|'г1т б а ск а ш а жорыды ма: — AFa, Кул1майдын э з ш н е уй иелер1 ренжщ калды деп отырсыз б а? — дедк— О ндай эзкпдщ талайын ecTiren гой Ш о рм ан мен Тоты. Бул уйге жиналган сайын анау балал ард ы н айналасы нда да сан алуан ащы да, т у т ы да эз|'л-калжын айтылып жатады. K e p m i ж1г1т езге ж уртты н энг!месже бегет жаса- майын дегендей, Эбеннщ кулагы на та я у куб1рлеп, бул уй д щ балалары жайлы энг1мелеп отыр. А н ау к1шкентай ci<i сары сы ны н турлер1 FaHa емес, мжездер1 де эке-шеше- с1нен айны майды екен. М о м а к а н , ж ум са к, не айтсан да ырж иы п ту р а бередь Бул ж агынан ж ур т ол балаларды Ш о рм ан га кеб|‘рек тарткан деседь Ш орман да сез кетер- rim , оны окайлыкпен тулата алмайсын, тек кенми катты толкыса, домбы рага кол созганш а немесе Тотымен косы- лып «эу» деп эн салранша асыгатыны бар. О сыны ест1генде Эбеннщ к е з т е Ай ш ан ьщ Сартайы елестедн Ол тек о к тиген кездер1 кынкы л-сынкы лды кеб1рек шыгар- ган тэр1здь Эйтпесе онын да 6iTiMi момыннан жаралран- дай. K epm i ж1г1т acipece кара б аланы к тещ регж де айтты. Э к е -m em ecine 6ip де 6ip нускасы уксамайты н баданы керген елдщ аузы на к а к п а к бола аласыз ба. Ж еш л ауыз- дылар сан-сакка жуг1ртедк BipaK жакын бметж та л е р , д ос-ж ар андар ы калж ы н д аган ы болмаса, шын кудж ке еш- к а т а н барган емес. Бул ен алдымен Ш орман мен Тоты арасындагы кыл етпес тату-тэпт сыйластыктан болар. А н а у Ж а п а р мен А йш а д а й емес, тэ ту семьяда «балак бетенге тарткан» деген уытты калжьщ ешкандай юрбщ TyFbi36aFan, тек кулю кею л кетеру ymiH FaHa айтылады. Эбенд! 6ip-6ipiHe KepeFap сез1мдер катар билеп алган-

дай. Э к е -ш е ш е с ш т кара балара деген махаббаты на бфесе iu n efi елж1рейдк 6ipece «ау, сендердщ ш терщ н ен ш ы кка н бала кулагы нан айрылып сорлап ж ур Fofi!» деп дауыста- Fbicы келедк Эбеннщ осындай ойын езге д а уы с белш ж1бер- дй Ж иналрандардын 6ipeyi Kececin колы на устап ту р екен. — А у , халайы к, imiMfliKnen кош та ска лы тост айтуды да умытып барамы з Fofl,— дед1 ол.— М ы н а , к а си етп кы- мызымызды квтерш те сейлейшшй 0м1рде дэл кайтала- натын мезгьлдер де болады екен. Е ртен 22 июнь, жексенбй Будан 45 жыл бурын дэл осындай жексенб1 к у т к ан куй- лы сотые басталганын бмеаздер. М ен ондай согыстын аты вшеш, бейбгг eMip жасасы н, мы нау Д эленбай аргы « Кара батыр» атасына тартканымен, ол атасы кусап ш айкаска ш ы кпасын деп тост айткы м келедй Отыргандар абыр-сабыр куат'тап жатыр. 1шкшкс1з де дуылдаура болады екен-ay деген ой келд1 тергеуилге. — О лай болса мен де 6ip тост айтайы н,— деп Эбеннщ Kepmici турды. О ны н евзге ж акы н екенш Эбен манадан байкаран.— в з куйеуше тарттырып эрю м-ак бала табады. Ал сонау батыр бабамызра тарттырып бала тапкан б1здщ Тоты бугш айрыкша курметке лайык. Тоты ушш тост кетерщ1здер! — Ойбай, ащы, ашы!— деп айкайлады ана жактан Кул1май,— М ы н а кымы з керемет бабында екен, алындар. КвН1'лденш алран к в п ш ш к бул сезге де кулш жатыр. М ы н а ерлйзайыптыларды шынында еш кандай веек евз де, элгш дей хат та аж ы рата алмас деп ойларан тергеу- ш ш щ квзш е Ж ап ар мен А й ш а елестедй А д а м езше киын- дыкты вз колымен жасайды-ау, cipa. А д ам н ы н вм1рде кездест1ретш сэтаздттер1, колы жететш женютер! квбше онык езше байланысты шырар. Осы арада у з ш е жарияланып, уй Heci Ш о рман бейта ные конакты к жаны на келд|\\ — F a n y етщ1з, aFa, келгел! жен сурай а л м а д ы к — дедй — Слздердщ тамаш а жиындарынызра тап болран сон, келген шаруамды вз1м де айтура ынгайсызданып.. — дед| Эбен элденеден кысылрандай.— C i3 маран 6ip-eKi сауалра жауап 6epeci3 бе? — Жаксы. — Улкен улыныз Дэленбай кайда туы п ед1, уйде ме, перзентханада ма? — Б1здщ ол кезде турран каламы зда 6ip FaHa пер- зентхана бар ед1, химиктер поселкасында. Сонда... — Сол 6ip кезде «Кешенейдщ квщ лд 1 корамы» куры-

лып eai,— деп Эбен уй Hecinin сезж у з т ж1бердк — Соган а з д щ катысыныз бар ма? — ©3iMi3 уйымдасты рдык кой оны. B ip жазуш ы ол туралы ж азганд а кейб1реулер к у л т еди енд| сол ютапты 1здеп таба алмай жур. Мендег1 жалрыз данасын 6ipey алып KeTinTi. Эбен орнынан турды. — 1жш епм, сы й-курметтерже ракмет. B yriH ri кеш мен1н е<ммде сактал ад ы ,— деп Тотыга карай журдк О нык еонынан ерген Шорман: — Ci3, немене, кайткалы турсы з ба?— деп сурады,— Келген шаруанызды да, элп сурактарынызды да тусжбе- д1м. KiM екеш'шзд1 де айтпадыкыз. — О ны к барж аздерге тусжд1рудщ кажетз болмай калды. Кешлдерщ1зге ризамын. Айналайын келш, бакыт- ты бол! Ал сен, Д эленбай батыр, абыройлы азамат болып ес!— деп Эбен кара баланы н мандайынан сипады. Э бен есшке карай беттедк Bip -6ipiH e суракты кезбен караган Ш орман мен Тоты да, кара бала да еш нэрсе- ге тусж бей кала бердк Танертен ертелеп келген Эбеши' кергенде ж ас тергеуил Кабыш Турганов: ' — Эбеке, барысыныздан кайтысыныз жылдам болды Foft,— деп таны ркады. ©3i 6yriH кежлдк Сон гы кундер1 элденеге басы каткан д ай эб1ржж журуил едк каз1р жай- ракдап тур. — С ол барган самолетпен кайта ушып келд1м,— Эбен К абы ш ты н ж у з ж е зер салды .— Т урщ е Караганда, сенщ мен1 куантайы н деп турган хабарын бар-ау, шамасы. — Ой, Эбеке, с1зден с ы р .ж а с ы р у киын-ау, KiciHiit 1ш ж дегкш кайтш б ш п коя сы з?— деп кулд1 ж ас тергеушк — Кэне, онда сол сырынды а ктар.— Эбен толы к дене- а м е н ор ы нд ы кка ныгыздала отырып, элпде тана ус- тарамен кырылган жалтыр басын алаканымен сипалап койды. MeHiH хабарым азд1 тым куанта да коймас,— дед1 К а б ы ш колы ндагы папкалардан 6ip кагаздар мен журналдарды алып, стол устже жая бастап,— Дегенмен кол га б1рдене ш н ген тэр1здк М ы н а у «Мэдениет жэне турм ы с» ж урналы ны н бес померк Сон гы элп коркыткан хаттары эрштер осы журналдардан кыркылып алынтай.1 О н ы к барл ы к сездерж щ apinTepi осы бес номердщ iuiiHeH табы лад ы ,— К абы ш сонгы сезгё екшн 6iTipe сейледк Эбен ж ур налд ардагы Кабы ш астын сызран сездер мен орттерд1 хаттын текамен салыстыра карап: 140

— М ы н ау (здешсж, балам, ж а к сы екен,— деп макул- дады да журналдын сонгы беттерже ун м д к— Журнал окырманга мындаган данамен тарайды. Сонда ш м т н колындагы данасынан кыркылранын аныктау уш ж канша уакыт кетед1 деп ойлайсын? К.абыш мандайы тершш, ундемей калды. — Ж арайды , тауы н ш ары лмай-ак койсы н,— дед1 Эбен,— Осы !зд е ш с тн щ 63i табы с, ар ж агы н кере ж атармы з. TaFbi немен куантасын? — Баяры пистолегп 6ayFa лакты рды деген ж1г1тт1 тапсырып е д М з Fofi маран. С а та н Ка рж а н ов эл1 де сол маш ина ж а с а у заводында слесарь болып icrefifli екен. ©3i он саусагынан енер тамган ж1ггг кержедй BipaK KefliHri жылдары iuiKuiiKKe салынып, унж ы ррасы тусш кетсе керек. — Б1зге онын унжы ррасы нын кажет1 не?— деп Эбен асыккандай сынай байкатты. — в з ш з айтасыз гой, тергеу icin e 6api ка ж ет деп — Э , жарайды онда,— деп кулд1 ага тер геуш к— А сыкканмен ic бггпес. BapiH толы гы рак баянда онда. Кабы ш ofiFa туйгенж ipiKKeH ж о к. М и ли ни я да сактау- лы пистолеттщ туткасынан, шуршпесжен саусактардын танбасы табылган. Туткадан табылган танба сол Сатан Каржасовтын саусактарынын танбасына дэл келед1 Ал шуржпедег1 танба б аск а 6ipeyfliKi. С а та н н ы н баласы, эйел1 бар. О дан iiuKWiiKTiH кеарж ен аж ы расып кеткен екен, ж акы нда кайта табысыпты. К ж эр атсы з, салауатты eMip салты у ш ж ж оры к б асталганда ол к е п ш ш к т ж талкысына кайта-кайта Tycin, енд1 каз1р ж енге келж ж ур деседй Заводтагы лардын айтуы нша, онын колынан кел- мейтж нэрсе ж о к кержедй П и сто л егп 63i жасап алуы да киын емес сиякты. Ж а с тергеуцй сол Сата н н ы н Ж ап ар- мен жолы торысатын ж ер ж де тапкан. Б уларды н екеуГ де калал ы к денсаулык сак та у бел1мшде кадр женждег1 инспектор болып штейтш Зы ли ха Д эр к у л о в а м е н ж акы н таныс болып шыкты. Сатан Д э р к у л о в а н ы н уйж е ерте- ректе ж ш барса, Ж ап ар сонры уакыттарда ж ш барып турган. Осындай жайларды аныктай тура, жас тергеуил бул аталган уш еудж ешкайсысымен кездесш сейлеспе- ген, «ага тергеуипмен акылдасып алмай ж олы ксам , 6ip- денен|' булд1рш алам ба» деп с а к ты к ж асаган. ~ Бэрекелд1, балам !— А га тергеуил то лы к денесж ауырсынбай, орнынан турып Кабы ш ты н аркасынан пак­ ты.— А з кунде уш ж аксы касиет1щл байкадым coHiH. IcTi ж аксы Tirecin — бул укыптылы к. Са у а ты н бар. Осы

куш зан факультетше конкурс улкен болгапмсн, оны б т р ге н д е р д щ Keii6ipi ic кагазын дурыстап жаза алмайды Байкагы ш ты ры н бар — Tepreyiui уш ш бул басты касиет «Сол кы збалы к, жежлтектжт1 жене алсан, сенен жаксы тергеуш! ш ыгады» дегенд! коскы сы келш едр 6ipaic коспады. — О й, Э б е к е а , катты мактап ж1бердщ1з гой, Teri.— Кабы ш ты н к е н ш кетерйпп калды. — Кы лмы скер осындай 1зденкпен табылады д а,— Бэсе, Ж а п а р энеугуш 6ip эйелд1 купиялап айтып едк Э л г 1 З ы ли хан ж ал гы з басты эйел ме ез|'? — Ж алрыз басты кершедр Эр жерде ктеген. T im i эскери бвл1мде де кызметте болтан. — Солай ма? Сен эйетпесе мынаны аныкташы. Ол будан он жы л бурый кайда ктед| екен? — О ны телефонмен-ак K03ip сурап бглешн. — Юмнен сурамаксын? — К а л а л ы к денсаулы к с а к та у бел1мшен сурасам кайтед|‘ ? — Кой, ейтш булд1рш а ларсы н,— дед|' aFa Tepreyiui.— Одан да перзентхднадан сура. Кабы ш телефонмен сейлесш жатканда, Эбен машин- кара беркуте ти к айыптау корытындысын аяктаура KipicTi. — Э б е к е а , Д э р к у л о в а будан он жыл бурын перзент- ханада медсестра болып ктеген екен. Осы хабарды кут- кендей aFa Tepreyiu i орнынан турды. — О лай болса, к е гп к ,— дед1 асыгып. — Кайда? — Перзентханага! Эдетте ж ай козгалатын сабырлы aFa тергеушжщ буйтш асыруы тегш eMecTiriH т у а н ге н Кабы ш ундеместен сонынан ердг Булар еж корпустын кайсысына барарын бжмей, алдарынан ш ы ккан ак халатты эйелден жен су- р а м а к ед1, ол булар ауыз а ш кан ш а болмай: «Корпустын ар жарына айналып шыгыныздар, келуш кердж 6api сонда барады»,— дед1 де етш к е т . Корп усты н apFbi б а у жарына ш ы ры п едн у да шу ай к ай га тап болды. 1штег1 терезелердщ аш палы кезжрн босанран эйелдер дауыстаса, сырттан олардын туыстары т к катады. Ек> ж а к кабаттаса дауы стаган кезде олардын не айтканы н yFbin болмайды. Ocipece екжин кабатта жат- кан эйелдермен урынысу киынны н киыны. Айтайын деген сезж анык жетжзе алмагандар колымен ымдап хабар- ласады. Э бенш ц квз алдына Л ев Толстойдын «Арылу> Н2

романы бойынша койылган фильмдег1 Н еклю довтыц тур- медеп Н аташ ага жольшура келген кезш деп KepiHic елсс- тед|'. Ж ольш ура келгендер мен туткы н дар cni теш р тордын eni ж агынан ж арыса ш улаганда 6ip-6ipiH тусш е алмай куйзелунн ед1 Foft... М ы н а 6ip ж а с Ж1пт кайта- кайта «Бала KiMre тарткан?» деп айкайлайды. Е кш и и кабаттары терезенщ юшкене кезшен басын керсеткен келш ш егш щ не айтканын ажыратып болмайды. А кыры н- да ж М т калтасынан кагаз бен карындаш алып керсетть Ж убайынын, ымын тусшген келш шек KaFa3Fa б1рдеце жа- зып лактырды. «KiM re тартканын кайдан бйпейш, 6i3re ем1зу ymiH eni тэулш тен кешн рана экелед|', OFaH дейш ездер1 аузына су тамызады» деп жазыпты. «Tyh, бул ж ердщ TapTi6i кандай м аш акат, туран баланды eni тэу- лж ке дейш кере алмайсын!»— деп екше кол cL/iTeai xririT. — Ш ы нында да, киын екен,— дед1 Кабы ш . — 9 a ri эйел дурыс ж ен а л т е м е т з , 6i3re Keperi бул жер емес,— дед1 Эбен.— Ж у р , ана ж ерге кайта барайык. Корпусты кайта айналып келе жатып тагы 6ip ак халатты эйелден: «Б1зге дэр1герлер керек ед1, acipece бас д артер...»— дей бергенде, ол да сезд1 аяктатпай: «Ана eciKTin сыртындары к у лактанды руда 6api жазыл- FaH»,— деп тура женелдк М ун дары лар келушкперден эбден мез1 болтан ба, калай? Кулактан ды руды окыса, бас дэр1гер 6 y rin кабылдамайды екен. Булар тары да уш-терт eciKTi к э ры п , ездерш щ KiM екенш, ты ры з шаруасын кайталап айтып ж ур ш , бас дэр1герге арен жолыкты. ©зш Елизавета Карповна деп таныстырган ак сэры, аш а н тулралы, егде тар ткан эйел ш уу дегеннен уакытыныц ете ты ры з екенш ескергп. «Б1з де epirin жургежм1з ж ок»,— деп ед1 манадан 6 epri эуре- capcaHFa ренж1ген Кабы ш , Эбен OFaH ретш п ен карады. — Б1зге алдымен ж ас нэрестелер ж ататы н жерд1 кер- сетсещз,— деп т!лек айтты ол бас дэр1герге. — Ол жерге б1здщ кызметкерлерден езге жаннын KipyiHe болмайды,— деп салкын ж ауап берд|' Елизавета Карповна. — Б1з де кызмет бабымен журм1з Fofi,— дед1 aFa тергеупп. Булар бас дэр1герд1 илж Нргенше тары да 6ipa3 уакыт eTTi. А кы ры нда ол KiciHiH, езш epTin, устер1не ак халат жамылып, ер балалар ж ататы н палатара шрдк Улкен белменщ iuii щгэлаган унге толы. Кы рык ксреуеттщ эркайсынын а як жарына боз клеенканыц киынлысы бай- ланран, оны ездер1 «бирка» деп атайды екен. О ида сэби-

Д'Н. анасыны н фамилиясы мен eciMi, босанган куш, caFa- ты. минуты, сэбидщ жынысы, салмагы, бойынын узынды- гы ж азы л ган. Д э л осындай «бирка» сэбидщ бьпепне де жшпен байланады екен. С а т «биркаларды» дайындайтын да, байлайтын да ке- зекш1 сестралар. Э л п н д е сырттан есНгендей, алгашкы ei<i кун шпиде вз перзентшщ бет-жузш аналары да кере алмайды. Bapi сестралар мен бала багуш ы эйел- ■ дердщ камкорлыгы нда. Бул палатадан ш ы ккан сон Эбен 1976 ж ы л ры 21 июнь куш босанган аналар мен олардын балалары, кезекиллжте болтан дэршерлер мен сестралар жайлы документтерд1 1здетт1. « Биркалар» сактал м аган. Барлы к мэл1меттер журнал- лар га ж азы лган. M ine, таныс eciM: «Анасы Байболоба Тоты, 1976 ж ы л ры 21 июнь, танертенп 4 са га т 4 минут, ул, салмагы 3 килограмм 900 грамм, бойынын узындыгы 50 сантиметр» деп жазылган-. Д э л соны н астынан ек1нш1 таныс eciM шыга келдг «Анасы Сапаро в а А йш а, 1976 жы лпя 21 июнь, танер­ тенП 4 сагат 19 минут, ул, салмагы 4 килограмм 400 грамм, узы нды гы 52 сантиметр». Онан темешректе Сапарованын толгак устшде катты киналганы себепл баланы операция жасап алуга тура келгеш, сондыктан онын перзентханада 12 кун ж атканы , Сапи ровага куйылган кан уш ш туыстары 8 донорды н канын етш'зуге тш с екеш керсетш п тг Эбен eni баланы ц мэл1меттерше кайта-кайта ущ лдг Сапарованын баласы салмактырак та бойшаиырак. Шы- нында Сартайдан каз1р Д эленбай ipwiey. Он жь.1л iu iiaae 6ipi жы лдам, 6ipi баяу ecyi де мумкш. Десе де Сартай о б аетан-ак К|'ш1леу болып ж аралган болса ше? М ун ы н ез1 де 96eiiHiH Т. каласы на барып келгел1 6epri пайым- д ауы н ы н д уры сты гы н растагандай. Е м баланын дуннеге келген м е з гш де кеп нэрсем ангартады, айырмасы 15-ак минут. — Bip м езплд е туы лган eni баланын «биркаларын» 6ip-6ipiMCH айы рбастау киын ба Н здерде?— деп сурады ага тергеуип бас дэршерден. — А йы рбастап не кажет1 бар? — KiM б1лед|, егер 6ipeyre ка ж ет болса? — «Бирканы» айырбастауда турган киындык жок, acipece ал га ш к ы сагаттарда. Bip.aK оны б1здщ адамяар- дан езге еш м м |‘стей алмайды Fofi. — Егер П з д щ адамдар icTece ше? — М у м к ш емес.— Бас дэрш ердщ ун1 каткы л шы кты.— 144

Мен осында кызмет еткешме ширек расырдан асты, ондай сумды кты ес1т' кен емесшн. — Ci3 кептен 6epi гстесешз, Д эр ж у л о в а н ы 6Ueci3 бе? — Од KiM?— деп ойланып калды б ас д эр те р .— Кала- лык денсаулык сактау бел1мЫдеп кадр ж еншдеп инспек­ тор ма? — M ine, мунда да ж азулы ,— деп aFa Tepreymi жур- налды керсетт1.— 21 июнь куш кезекпл сестра болып icTenTi. — Е-е. енд1 еам е туст!. Ол б1зде кеп уакы т ктей койран жок. Bip жылдай рана болды да кейж e3i Иле- Hin медсестра рет1нде эскери комиссариатты н шакы ртуын алып, баска жерге кеткен. С одан кеп жыл еткен сон, калал ы к денсаулык сак та у бел1мшен 6 ip-a K керд1м. — Адам, кызметкер рет1нде кандай эсер калдырып — Не айтайын: б1зде аз FaHa |'стед1, одан 6epi кеп уакы т e rri. Соцы нан жур1с1 жен.1л, ж тгг-ж елекге у тр л е у деген сез ерет1н. М ум кш , жалрыз басты болгандыктан шыгар. Bip aK ол балаларды ауыстыру сиякты icne бара алмас. Тергеуш1лер перзентханадан туею та м а кты н мезп- л1нде кайтты. E xeyi уакы т унемдейм!з деп жолш ыбай uiaFbiH acxanaFa coFa салды. — Эбеке, кейде кенсенпл эюмдерге орынсыз екпелей- м1з-ау,— дед1 шайын бурын iu iin тауы скан Кабы ш карал отырмай.— С1зден езге 6ipey болса, элг1 бас дэртерд|' повестка ж1берш ш акырып ал алы, сонан сон кемшде жарты кун кабинет1н1н алдында саргайтып KyTTipin кояды. Ал 6i3 болсак ез1м1з канш а уакыты мызды боска ж о рэл т- — Б1ле б1лсен, боска ж огалтканы мы з жок. Кеп нэрсе- Hi ез кез1м1збен кердш. Бас дэр1герд1 ш акыртып 6ip кун эурелегеннен б1зге не пайда? — Буларга енд1г1 жолы тергеуинмен калай сейлесу к а ж е т л п женш де сабак болар едг — Сен1н мына сезщ маран унамайды, балам. — Сонда да тым карапайы мсыз Foft, ал ел арасында атарыныз TapaFaH. — Кой, балам, кайдары атак,— деп ынгайсызданды ага тергеуип,— Осы ic сэтт1 аякталса, онын абыройын сен аласыц. — Неге, Эбеке-ау?— Кабыш шошына сейледь — Сатан Карж асов пен З ы ли ха Д эр1куловаларды тауып берген сен емес пе?

— Е-е, Эбеке, меж ештене тусшбейд1 дей а з бе?— дед1 Кабыш кызарактап.— Карж асовка е зЫ з жумсадыныз. Д эр ж у л о в а н ы да 3. деген 6ipey деп бйпп отырсыз. Ж алпы, энеугуш А й ш а е т М ш айтып келген к у ньа к, icTin немен ты наты нын болж ап койдыны з-ау деймш. А л каз|'р ic бойьжш а шмд|‘ ж ау а п к а Тарту керек екенш ci3 анык 6i^eci3. — Неге олай дейсщ? — П ерзентханага телефон со к дегенд! TeriH айтпа- FaH ш ыгарсыз. — Ондай ой маган Т. каласы на барганнан кейш пайда болды. — Эй, кайд ам ,— Эб енн щ 63i айткан карапайымды- лы ры н пайдалана ма, ж а с Tepreymi еркшси сейлейтшд1 ш ы гард ы .— М ен K33ip TinTi мынадай oflFa келш отырмын. О сы icTiH, немен 6iTepi ci3 re о бастан -ак айкын сиякты. B ip a K мен секиим сэры ауыз балапан таж1рибе жинак- тасын деп, рет-реДмен ербгпп келеаз. — Сен, немене, менщ к ерткел !м бар деп отырсын ба? Элде жарынудын 6ip Typi ме?— AFa Tepreymi жактырма- рандай ун катты.— .Кой, онан да акылдасайык. Каржасов пен Д эр Ж у ло в а екеуш щ 6ipeyiH к а м а с а к кайтедь тергеу у стж де 6ip-6ipiMeH байлан ыспас уилн? Кайсы сын? — Эне, айтам ын Foft, icTin болашары ci3 re анык. Тагы да р ен ж и аз. К а м а у секций тетенше mapaFa бару деген кылмыскердщ белгш екенш байкатпай ма? — Ж о к , каш ан icTi тергеп б т р ге н ш е , еш ю мнж толык Kmani екеш'не кез1м жете бермейдг Юнэл1 дегешцшц 83i ен coHFbi сэттерде а к екешйгш дэлелдеп кету1 эбден MyMKiH. 0м1р1м1зде оны н талайын кездесДрдш кой. — Эйтпесе мына усынып отырган тетенше шаранызды калай тусж дш ?— деп сурады’ Кабыш. AFa Tepreymi ойындагысын кежрек ортага салды. Т ергеу д щ назарына 33ipme К а р ж а сов пен Д эрш уловадан б аск а emniM ыпккен ж о к. К а р ж а сов ты к пистолетке де, Дэршуловара да катысы бары анык. Ал Дэршулованын С ап аро в пен перзентханага катысы KepiHin тур. Сапа- ровтар мен Байболовтардын балалары сонын кезекш Ы п кезжде айырбасталуы тепннен-тепн емес шыгар? Кар-, ж асо в пен Д э р к у л о в а р а кудш басым. О лар ез Ыне, тер геудщ тускеш н сезсе, eneyi калай ж ауап 6epyai кел|сш кою ы , тергеуге к а ж е г п айрактык- заттарды жойып ж|'бе- pyi ы ктимал. Эрине, aFa Tepreym iH iii Ka3ipri шеилмшде тэуекел де ж о к емес. — О лай болса, тэуекел деп К а рж а сов ты устайы к.— 146

Енд1 жас тергеуий п М р косты .— Д эр ж у л о в а эз1рше б|зге ж ум бак. О ны н устш е баланы аткан эйел деудш кнсыны келмейдп Калайда бул ер KicimH ici болса керек. Ал Карж асов ты н ен болмаганда пистолетке каты сы бар екеш кудж тупизбайды Fofi. . — Сартайра о к ол пистолеттен аты лмаган болып шык- са кайтениз? Эз1рше 6i3 октын колем!, мы лты ктын уцгы- сыны к i<eimirine карап сондай пистолеттен атылуы мумкш деп отырмыз. А л ондай пистолет бул калад а жалгыз екенш кайдан б1лекиз? — Сонда калай, 6 i3re эл1 кеп жардайы мулдем бел- ric i3 Д эр ж уло в аны камамакпы з ба?— дед1 Ка б ы ш келш- Kici келмегендей. — CeiiiH маселеге осылай байыппен караганыц маган умайды,— дед! aFa Tepreyuii орнынан кетерме 6 epin.— M eflai, ceHiii айтканыц болсын, ка м а у мэселесш кейш шеш ерм1з. Ал эз|'рше ек болмаса Д эр ж у ло в а н ы н naTepine тш ту жург1зуге келшесщ бе? C eiiiH олг1 б ел гю з деп отыр- Faii кеп ж ардайы ннык б1ркатары сол тш ту устшде аиык- талып кал уы мумкш. Ж а с тергеунп унс|'з Эбеннщ соиынан ерд|‘. Тсргеунллер Дзржуловаиын кызметшен оралуыи кутш. оиыц ceri3im ni микроаудандагы уйш е кун кешюре келд|'. Y in jиin i кабаттап >1 пэтердщ конырау тига баскамш а есж- Tin 03i ашылды. Д эр ж у ло в а жумы стан кейш yfiine бас суга салып, кайтадан шыгып барады екен. Жек1л де сэнд1 кп1нген кул1м кез келш шек бейсауат журген малерден кымсынгам жок. ЖенЫз, жарасыз жука кейлек ж уп-ж ум ы р денесш сымбаттандыра тускендей. — О зд ер KiMAi 1здеп ж у р азд ер?— деп ж айдары ун катып, к у л 1мдей Караганда кезшде элдекалай сикырлы, эзэзм сыр бар ма деп каласыц. — Егер Д эр ж у ло в а Зылиха болсаныз, ci3fli 1здеп жур- Mi3,— деп ж ауап берд1 Кабыш. — Солай ма. мше, кы зы к!— Yft Heci ж ас ж1г1тке кезш ойнакш ыта карады. EciKTi кулыптайын деп турран к й т Колыман Tycin Kerri.— Эттегенс-ай. 6ip жерге асыгып бара жатыр ед1м, снд1 кайтпм ? — Ол H<epiHi3Ai коя туруга тура келер,— дед1 Кабыш. — Ж!г1ттер маган буйтш ектем сейлемеуил едп— деп yiiin монерлеп. сыкы лыктай кулд! келшшек. ©3i еш нэрседен абыржитын емес.