К.Баялиев Ар жазасы

Кабы ш ты «осы 6i3 бейкунэ жамды мазалап турган ж о кпы з ба?» деген кудж биледг О л кел ш ш е к тт пазлы к алж ы ны на калай ж ауап 6epepiH бьтмей саскалактады Ж а сы Kim i cepiriHin кешл куйш сезген Эбен anrisiere араласты. — LLlbipaFbiM, 6i3 куда тусуге к е л т турганымыз жок, кызмет бабымен журийз,— дед1 ол каткыл унмен. Табига- тында ж у м с а к мшездК эйелдер алдында эдепт1 Эбекеннщ мына cyflKiM fli келж ш екке неге ширыгып турганын Кабыш ту сж б ед г — Ci3 сиякты 6i3 де асыгыспыз. Кызметтен соц от басына оралудын орнына амалсыздан осында кел1п турм ыз. E ciriH i3 fli ашуьщ ы зды сураймыз. Кабыш, сен керпллерден eni адамды куэге шакыр. К ел ж ш е к курт езгердк б улга кта га н бел1 серетп, кул1мдеген кезжен кулю тайып, сузш е карады. E ki Kepmi келген сон, Эбен ездерж таныстырып, тер- reyfleri icne байланысты Д эр ж уло в а ны н уйже TiiiTy ж у р п зу туралы прокурор кат койган каулыны окыды. Тжтуд1 кай жерден бастауды кездеп турган Эбен «Ж алры з езж е eKi белмел1 уй калай бержген?» деп ш тей сурап койды езжен. — Кабы ш , алдымен анау штап коятын середен баста- ганы н жен болар,— деп стол ж аны на к е л т отырды. — П ротбкблды ж азбаймы н б а ? — деп сурады ж ас тер- геуш1. — Улгерерсщ .— AFa тергеунл тжтуд1 де, протоколды да ж асы Kiiui cepirine жуктегенде e3i демалып отыруды ойлаган жок, эрине. Bip жагынан тж тудщ барысына ж ен а л т е й отырып, екжил жарынан кудж Д деп саналган KiciHiit TiHTy кезждег1 кас-каб агы н назардан тыс калдыру- Fa болмайды. Куджт1 адамнын осындайдагы кимыл-эреке- Ti, к е т л к уш тергеуилге кеп кемек бередк Сон ы н мысалы, эне, Кабы ш середен «Мэдениет жэне турм ы с» ж ур налы ны н 6ip тобын алып, Эбеннщ алдын- д агы столга койып, п арактай бастап ед1, диванда отырран Д э р ж у л о в а абайсызда атып турды да, сыр бер- мейж дегендей кайта отырды. Ж ы лты раган акшыл жуз1 сурланы п, кулем ж деп эрекеттенгенде, ершдер| икемже кенбей д1рй! какты . Бозарран кезже де енд1 кайтып кулю ж о лар емес. К аб ы ш ж ур налд ы н беттерж ашып тастап, кай жерден канд ай эрштер мен сездердж кыркы лганы н, одан калай- ш а ж у м б а к хат т е к а курасты рылганын энг1мелей бас- тады. — M in e, мына жерден «бала», мына жерден «сен», Н8

мына жерден... деген сездер мен буындар кыркы лы п алынган. Олар курастырылып, мына кагазга жапсырыл- ган,— деп ездер1мен 6ipre ала келген сонгы хатты салыс- ты р д ы . — Ж арайды , бул жары анык. Сонда да болса экспер- тизара ж1берт, олардын да корытындысын алармыз,— дед! aFa Tepreymi.— К абы ш , сен i3 fleyiiw i жалрастыр. Осыны айтканша болган жок: — М ш е, жел1м де табылды,— деп ж а с тергеуип бу- ры штагы шкаф iuiiHeH кэдлмп кексе жел1мниц орталанган бетелкесш алып шыкты. — М ун ы да экспертизара ж олд арм ы з,— дед1 Эбен бетелкеж абайлап стол устше койып. Д эр ту л о в а орнынан кетерйнп, езге белмеге кеткен ж ас тергеуилнщ сокы нан ермек eai, aFa Tepreymi оны токтатты. — Буныныз не, вз ужм1здщ ш ш д е ж у р ж -ту ру д а н кал- ды к па?— Д эр тул о ван ы н даусы ащ ы шыкты, баяры мэ- нерлеп сейлеу ж айына калган. — Б1здщ жумы сымы зра кедерп келт1рмей, осы арада отыра турраныныз ж ен,— дед1 ага Tepreymi сабырлы сейлеп. — М ы на т1рл1ктерщ1здщ MaHiciH T ycifuipiH i3m i! — Эйелдщ жуз1 TyTirin кеткендей болды, ызалы аш удын ce6e6i шырар. — Оны, мумкш , 03iKi3 TyciHflipepci3. — М ен ештеце Tycirnn отырганым ж ок! B ip eyfliu уйш астан-кестенш шырарып TiHTin... Бул кандай басынран- дык?!— Дэршулова долданып барады. — «Мэдениет жэне турмыстын» еткен жылдардары сандары сактал м аса керек,— дед1 белмеге кайтып келген ж ас Tepreym i.— О ны н ececiHe балконга «Здравоохроне- ние» журналыны ц 6ipneme ж ы л ры TiriHflLriepi койылган екен. С он ы к imineH 1982 ж ы л ры ноябрьдеп мына 6ip саны тергеуге каж ет не деп калдым. Бай кай сы з ба, жур- налдык coHFbi бес бетш дэл ортасынан б!рдеке Tecin еткен. М ы на карайганы ок-д эрш щ ысы болып журмесж. — О ны экспертиза аныктар,— деп aFa Tepreymi уй и^сже карай бурылды.— М ум кш ,' ci3 6i3 fli боска эуреле- мей-ак, осы ок атылран мы лты ктын ез|'н тауып 6epepci3? — Е ш кандай мылтыкты бмш еймш мен. Эбен К.абышка табылган заттарды протоколга жаз- дырды да куэларга кол койдырды. Сонан сок диванда куйзелж отырран Д эржулобага кез салды да: 149;

— К абы ш , кериллерде телефон болса, милициянын кезекцп маш инасы н ш акы р,— дедк— Карж а сов ка бара- мыз. М ы н а KiciHin б1зден жасырганын сол айткызар. С атан Карж асовты бкпетш шырарсыз?— деп уй иесше карады. Ж а с Tepreyuii сы ртка шыра бере-ак, эйел солкылдап жылап коя бердк — М а ш и н а каз1р келед1,— деп хабар экелд1 керцп уйге барып келген ж ас Tepreymi. Д э р 1кулова басын ке те р т алды. — С атан б а ?— дед1 TicTeHin.— С ол екен рой меж сат- кан. Эй, жазран басым, кайдан тап болдым саран. Оран апарм ай-ак койыныздар. Бэрш вз1м айтамын. — Озд1 камаура апарамы з,— дед1 Эбен. О сы шенлмге келшесщ бе дегендей ж ас тергеуцлге карады, ол да тусш- гендей басын шулрыды.— М ы н а у п этерМ зге м м карайды, соны iueiuiHi3. Ж акы нда р ы н ы з болса, млтш тапсырып KeTiHi3. Эйтпесе мер басып, eciKTi 6i3 жабамыз. — Карж асов та камауда ма?— Ж ауап орнына Дэрл кулова сурак койды. — Оны кайтеад, алдымен ез камынызды жесемзнл,— дед1 ага тер геуш ь— Борш айтып беремш д егеж мз жен. Аспай-саспай ойланыныз. Ертен айтарсыз. Тек шындык кана ci3re бул icTe ж е ж лд ш экелу1 мумкш... Булар милиция кызметкерлер1мен 6ipre Дэржулованыц пэтерш мер басып кулыптады да, машинага отыргызып ез1н алып Kerri. К а м а у алдында онын саусактарынын тацбасын арнаулы кагазга бастырып алды. Кабыш муны танертен сактаулы жаткан пистолеттщ шуршпесшдеп с а у с а к танбасы мен салыстырып тексеретш болды. Е м Tepreymi eRfli Ка рж а сов ты н yftiHe келд1. О л бау- ш арбагы бар уш белмел! жеке уйде турады екен TiHTy кезшде санд ы к iuiiHeH п истолетик каразга TycipuireH сыз- басы табылды. Эбен муны дэл сол арада, куэге шакырыл- ган кершклер KeTiciMeH аны ктауга Kipicri. Сатанны н ма- надан 6epi урпш се карап турран эйел1 мен улын езге белмеге ж1берд1 де: — Ал енд!, ш ырагым, мына сызбанын, жайын TyciKaip- u ii 6i3re,— дед!. Б аты р тулралы тер тб ак кара ж И т п к ауыр денеа !йе, epiHflepi де козгалм айды . А н а орындыктагы шойыннан куйылран мусш бе дерст. — Азамат Карж асов, осылай уназ отыра бермекшз бе?— деп сурад ы Кабы ш . К а р ж а с о в Mi3 бакпады. 150

— Онда, Эбеке, бул KiciHi сыбайласына алып ба- райы к,— дед! ж ас тергеунл.— Карж асовтын, аузына сол Д э р к у л о в а сез салар. « Д эр кул о в а » деген сезд1 естненде Карж асовты н зКп- мендей денес! козгалактап Kerri. — М аран не айт д ейаздер?— деп келгел! 6epi ж умы л- FaH аузын ашты. — М ы на сызбанын жайын тусшд1р д е д к кой,— дед1 aFa Tepreymi. — Сол FaHa ма? — Онан сон баска да сурагымыз бар. Карж асов ecKi орындыкты сыкы рлатып, eKi тергеуил- ге алма-кезек карап, козгалактай бередк — BipaK, тек шындыкты Fana айтыныз,— дед1 Ка- быш,— М ына пистолетке катысынызды еткенде мойында- мадыныз. ©TipiK ерге баспас... К арж асовты н кы сы к кездер1 шарасы нан ш ы га жаз- дады. — О ны н eTipiK екенше кандай дэлелдерщ|3 б а р ?— Карж асов жауап орнына сурак койды. — Б1зде дэлел жетед1,— К а б ы ш папка ш ш е н eKi су- peTTi суырып алды.— MiHe, с1здщ саусагы ны зды н писто- леттеп танбасы. О л пистолет ен coHFbi рет п з д к колыныз- да болтан. « М ына cepiriHi3 не деп отыр?» дегендей, К арж асов аларран кезш aFa Tepreymire бурды. — Эбеке, шынында да, Д эркулованы н жанына апа- рып орналасты рсак кайтед1?— дед1 ж а с Tepreyuii.— Сол жерде ж атып ойлансын. М ум кш , бул кип Д эр к у л о в а н ы да танымайтын шыгар? — М е н к Heri3ri к к э м не? Соны айты ныздарш ы ездер!- Н1з !— К арж асовты н даусы ж албарыныш ты шыкты. — Ештене бк мейтш дей сей л ей кз,— дед1 К а б ы ш .— Пистолетпен адам атканынызды да умытып калдыныз ба? — Не дейд1 тагы ?!— Карж а сов кара терге малынды. Эбен Кабышка онынсонгы сурагына жактырмагандай кез тастады. Сонан сон Каржасовка бурылып: — Кэне, карсыласпа, ш ы рагы м,— д едь— BipiH m i су- Р й к : сызба женш де не айтасын? — Ж а с кезде ар т у р к енерге кум ар болдык кой,— дед1 К арж асов 6eTinin терш орамалмен cypTin ж атып.— M eni тенпрден туйш туйед! деп мактайтын журт. М ектепте окып жургенде жасаган ойыншык пистолеДм облыстык олимпиадада байге алган. 151

— М ы н ау ойыншык пистолеттщ сызбасы емес кой. — И э, д ур ы с айтасыз,— дед1 Карж а сов мэмшеге кеде сейлеп.— Бул ойынш ы к емес. Бул э л п ездер М з атаган Д эрж улованы н. Tln eri бойынша жасалган пистолеттщ сызбасы. — Ол пистолет кайда? — А йты п отырсыздар foA, Bip iH uii М а й бауынан табы лды деп. Сон ы мен лактырганм ын. — К,ызык екен,— деп тергеуии араласты энпмеге.— Жасараныныз калай, лактырраныныз калай? Дэрщуло- вара бермедщ1з бе? Эбен ж ас Tepreym ire тары да сустана карады: — 0HriM eciH беле берме, e3i тугел айтып шыксын,— деп уй HeciHe бурылды.— T y 6 i арынан жарылайын деген екенсщ, еш нэрсеж ж асы рма да, букпе де. С а га н да, тергеуге де тек шындык пайдалы. — Ш ы н д ы к дейаздер...— С а та н керек сездерд1 1зде- гендей к у м ь л ж ш .— С ей теазд ер де MeHi пистолеттен 6ipeyAi атты деп айыптайсыздар. О сы да шындык болып па? — Сен, шырарым, б1здщ шы нды ктан ауыткымайтыны- мызра кумэнданба. Ж ен с!з ю н з та к са к , OFaH езщнщ каты сы н ж о к екен!не дэлел келт1р. М ы н ад ай уш мэселе- Hi аны ктап берип 6i3re. Б1ршш1, Дэр1куловамен калай, к аш аннан таны ссы н? Ек1нш1, Сапаров Ж ап ар деген азамат пен оныц уй iiuiH 6iaeciH бе? Ушшш1, Д эр ж улова пистолетт1 ж асатард а саган кандай Т1лек айтты? — А здап ойлансам бола ма? Ж эне ана белмеге барып су iiuin келсем... Уй neci езге белмеге кеткенде: — Эбеке, уш су ра к ты лап eTKi3in б1рден коя салраны- нызды тус1нбед!м,— дед1 К а б ы ш .— Ж эн е ол суракта- ры ныздан баланы аткан осы К а р ж а сов болар деген куджт1 байкатпадыныз. — 0 3 i агынан жарылайын деп беюнген адамды с у р а к койып жетелеуд1н к а ж е п болмас. М ун да йд а тергеу- д1н аны ктагы сы келген мэселен! тугел жайып салганы жен. А л ceHiH ек1нш1 сурагы на келет1н болсак, баланы осы ж|'пт атты деген бол ж ам маган эл1 пайда болган жок. — Сонда калай, Эбеке, баланы ату эйелдщ колынйн келед1 деп санайсы з ба? — KiM б1лед1? Керерм1з. С а та н aFa тергеуш1 койган сурактар теш репнде аспай-саспай энг1ме козгады. О л тунгы ш рет Д эр ж уло - 152

ваны будан он жыл бурын «Турксиб» санаториш нде кер- ген. Сапаровты да сол жолы кездесДрген. Санаторийде булар жерлес болып ш ы ры п , 6ip-6ipiH сыйласып, 6ipre серуен курган. Сатан да, Сапар да Д эржуловара куштар болтан. Сынаптай толкыран кул1м кез кыз екеуш де эуре-сарсанра TycipreH. К,ыздын назары бара-бара Сапа- ровка ауа бастаранын сезген Сатан 1штей оп ык жеген. Санаторийден кейш Сапаровты да, Дэр1кулованы да кере алган ж о к efli. Сапаровты н осы калада кы змет ютейД- HiH б1лед1, 6ipaK ез1мен кейш кездеспеген, сондыктан онын уй irni жеш нен мулдем бейхабар... П исто легп Д эр ку л о в а м е н кешлдер1 ж а р а ска н эуелп кезенде жасаган. Оны ж асау ce6e6i — Дэр1кулова шетке- pi микроауданда туррандыктан кешке жалрыз жургенде коркатынын айтып, 03iH коррау у ш ш к а ру тауы п беруд1 етшген. 1 ш к ш к тщ кызуымен С а т а н ондай каруды ез1-ак жасап бере алатынын айткан. Ертеде мектеп олимпиадасында байте алган ойыншык пистолетик сыз- басын кайта сызып, жана кару жасайды. Оран унрысы Kiuii мылтыктын 6ip уыс орын коса тауы п береди Bip a K жарты ж ы лдан кейш eKeyiHiH арасы суи бастаранда, Д эржулова оры ж ок пистолетп К,аржасовка кайтарып береди Басында бекерге сураганы н, мы лты к ату онын колынан келмейтшш айтады. Карж асов алран октары кайда деп сурап жатпайды. О ны уйш де с а к та у га кауш - TeHin, Bip iH m i М ай бауына апарып тастайды. VII Ертенше Д эржулова тергеунплерге кутпеген кылык кер- c e iri. Keuieri «БэрЫ ез1м айтамын» деген уэдесшен 6ip тун iiuinae айнып калыпты. Сол уэдеге ceHin, Эбен оны белек камерара онаш а отыррызуды тапсырмай кетш едп Бекер болтан екен. К,анша тэж1рибел1 TepreyuiiMiH десе де осындай араттыктар Ж1берш алады. Дэр1кулованын тумысынан кубылмалы, тураксы з ж ан екенш ескермептп М ундайлар камерада 6ipre отырган KaHiri кылмыскер- лерд1н акыл-кенесше тез елшедп Бурыннан кылмыс icren «тэж1рибе» жинактагаидар Д эр1куловара 6ipep кун ш ш д е -а к ез басын корраудын алуан турл1 тэсппдерш уйрстш улгередп « Элш тщ басы — ештенеш мойынга алмау, кермед1м де бнлмед1м деп отырып алу» деп бастай- ды олар ез «сабарын». Олардын сондай «сабагын» TepicKe шы гару yuiiH тер- rcyuii косымша куш -жнер, уакыт жумсап эурелендп 153

Д э р к у л о в а эуел1 к оркы ткан хат жолдаганын да мойын- дагысы келмеген. Туе кайта экспертизанын корытындысы келт, хаттары эрштер Д эр кулованы н пэтержен табылган журналдардан кыркы лы п алынган, ол эрштерд1 KaFa3Fa ж ап сы руга сол уйден алынган жел1м пайдаланылган деген' туж ы ры м дар м ен таныстырранда да ол: «Бишеймш, мен ж ап сы рган ж окпын» деп безердь «Эрштер1 кыркылган ж урналдарды <мздщ пэтерге бетен 6ipey экеп тастады ма сонда?» деген су рак к а да: «мен еш нэрсе бжмеймж» деп шорт KecTi. М ы л т ы к ты да эуел1 «кврген емеспж» деген сон, aFa тергеуш! К ар ж асов ты н Keuieri ж ауабы наи узшд1 окып 6epin едн Сон да да бултакка-сал ы п : «Б1рак ол мылтыкты алы- сымен К арж асов ты н езж е кайтып бергемж»,— деп жал- тарды. « К аш ан алып едщ1з?» деген суракка: «1984 жыл- дын басында экелген» деп жалма-жан жауап катты. Бул с у р а к к а бурыннан дайындалганы KepiHin тур. 1984 ж ы лгы январьда экелсе, 1983 ж ы лгы ноябрьде окка ушы- раган балага бул мы лты ктын кандай катысы бар деп бултармакш ы. О сы арада да тергеуш! Каржасовтын ж ауабы наи пистолет пен октарды н Д эр ж у л о в а га 1983 ж ылгы октябрьд1н аягында тапсырылганын саусакпен нукып керсетть « М ум к ж емес, онык1 ж ал а» ,— деп карсы- ласты Дэр1кулова. А г а тергеуш! кузетш1 милиционерд1 шакырып, туткын- ды камерага апаруды тапсырды. — Айты п ед1м Fofl, ок ату — еркектж ici деп.— Дэр1- кулованы экет1Ымен К а б ы ш aFa Tepreym ire карай ентелей туст1. М а н а д а н 6epi арен шыдап отырса керек.— М ына эйел ок ату былай турсын, мылтыктын езж дауга салып отыр. Кеш е К арж асов ты кыса туссек, бэр1н айтуга бар едг Ж етелеп, с у р а к койганда, мойнына да алар ма едь О ны н орнына, ок атуга сен1н каты сын ж о к деп кеш лж орнына Tycipin койдык. Ж эне бостандыкта кал- дырдык. А г а тергеуш1 К аб ы ш ты н кж э таккан д ай айткан ce3i- не реш ш б!лд1руд1ц орнына жымиып кулдь — Б1здщ борышы мыз кылмыскерд! калай да мойын- д ату емес,— дед!.— Б1зд1н мж дет — ш ындыкты ашу. Ал кы л м ы сты к эрекеттерд1 еркек пен эйелге белу жагына келетж б ол сак, 61зд 1н заман эйелдерге жана мумкшджтер ашты. О дан да, сен Д э р к у л о в а н ы н енбек ютапшасына, ем1рбаянына ун>л. Мумк1н, онын мы лты кка элдекалай каты сын тауы п каларсы н. TaFbi 6ip мэселе — Д э р к у л о - 154

ваныц саусагынын танбасын мылтык шуршпесше тускен такбамен салыстыруды тездетт1рип. — Эксперттщ корытындысы ертенге дейш дайын бо- лар,— дед1 ж ас тергеуип.— B ip a K онын 6i3re берср пай- дасы шамалы uibiFap. Кердппз Fofi, Д эр щ у ло ва н ы н мойын- дайтын Typi жок. — Онын бетпактыгы — жардайынын мырымдырынэн емес, элазд1гшен шырар. «CyFa кеткен тал кармайдыныц» кеб|‘ дс. Ал сол талыны н взш кыркы п тастасак, не карм ар екен? — Кандай талды айтасыз? — Тал дегешм — Сапаров. А лр аш кы су ра к та ол 6i3re то лы к актары лмаса керек, бурып калран нэрселе|и бар- ау, шамасы. Сол элдекалай уэде 6epin дем ела ш рм есе, мына ойел осыншама зул ы м д ы кка барар ма ед|? — Ci3, Эбеке, мешн акылым жетпейтш жерге Ылтеп KeTTini3 гой. — Ж ендеп ойлансан, акы лы н жетед|,— деп aFa тер- геуипнщ ®3i ой ш ырмауына оралып, у з а к уакы т тунж ы - рап каллы.— B ip aK Сапаровтан тары да ж ауап алу уипн перзентханада балалардын калай айырбасталранын айтуымыз керек-ау, э? — О нын Heei бар?— дед1 Ка б ы ш жулып алгандай сейлеп. — Ой, шырарым-ай, саган оп-онай ма, шынында, элде ойланбай айта салдын ба? Ж а с тергеуип езш щ тэты да мулт кеткешн сезд|‘ ме, ундемедь Ал aFa тергеуип езш аландаткан мэселеш айкыны рак TyciHAipe бастады. Бул icTin Tepreyi мареге таялган сайын Эбеннщ кешлЫдеп кудж кушейе тускен- дей. Кешел1 6epi ол TinTi 6ip су р а к к а ж ауап 1здеп кинал- гандай куйде ж ур: ею балаиы н 6ip-6ipiMeH айырбастал- FaHbi жайлы олардын эке-шешелер1 ту рм ак , TinTi Д э р ь кулованын алдында да сез козгаура a3ip батылы барган жок. Мумк1н, ол бул зулымдыктан да ат-тонын ала кашар. Гэп онда емес, перзентханада сакталган документ караз- дардын езн ак ол айырбаска Д эр ж уло вадан б аска ешю'м- Hin катысы жоктыгын растайды. Гэп баскада: Ай ш ан ы ц да, Ш орман мен Тотынын да ботен бала ecipin отырганы ■ ®Hi тугьл TyciHe де юрмейди айналып yfiipLnin, бауырына баскам бал ал ары уш ш отка тусуге 83ip отыр. E iifli сол эке-шешелерге «Сендер бетен бала асырап отырсындар» деп калай айтады? Элде бул мдсележ ютен мулдем шырарып тастай ма? Перзентханада аныкталган жайлардан Д эр ж уло в ага с у р а к коймай, !рюлгеннпн 6ip 155

сыры осында едк Мейл1, солай-ак болсын делж. Эке- шешешц, балалардын болаш агы уш ш перзентхана окнгасы icTen шыгарылсын. Д эр к у л о в а н ы н тек коркыт- кан хаты мен баланы атуынын e3i оны сотка тартуга жетш ж аткан ж о к па? BipaK перзентханадагы okhf3 Э беннщ ecine «К,ап im iw ie 61зд1 ж асы ра алмайсык» деген мэтелд1 Tycipe бередь О л окиганы мулдем жасырып калу м умю н бе? Д э р к у л о в а д а н да, езгелерден де тек шындык- ты айтуды тал ап eTin отырмыз. Сол шындык ашыла келе балаларды н айырбасталуын Д эр ку л о в а н ы н e3i айтып салса ше? Егер ол бул окиганы жасырса, зан мен сот алдында тагы 6ip кылмысы н 6yrin калганы болады Foft. О нда тергеу мен сотты э д к д к к е ж е гп , кылмыскер тш сп жазасын алды деп айтуга бола ма? С ейтш , Эбен ею удай ж айдан шыга алмай отыр. Ш ы н д ы к к а ж угш се, балалардын айырбасталуын тергеу ic k e коспай болмайды, ал онда балалар да, эке-шешелер1 де бул окигадан хабардар болуга THic. Эбешй кинайтын да дэл осы жер. Байболовтардын д астарканындагы ке- pinic квз алдынан кетпейдн Соларга мынадай жамандык тосын хабарды калай жетюзед|? Элде бул мшдегп мына ж ас Tepreyujire тапсыра ма? Ж у р т зул ы м д ы кты квп керген адамнын оган eTi уйренедн e3i де катая Tyceai деген n kip айтады. Эбен кермеген к ы лмы сты н тур! бар ма. Bip a K ауыр, курдел1 icTi кеп керген сайын Эбен ж ур еп кайта елж1репш, кенип н эзк болып барады. Элде жакындап калган кэрш ктщ нышаны ма бул? — C i3 fli, Эбеке, сырт кей п М зге караган ж ур т суеты, катал деп санайды ,— деги 6ip сэт К,абыш.— М ен де бурын сондай п ш р д е ед1м. K,a3ip, TinTi а з д щ алдынызда ерюн- cin барам. Ай, муныма катты опык жейтш шыгармын. — Н еге?— дед1 Эбен туешбей. — К арапай ы м KiciHi б агалай бм м ей тш к е м ш к к те н эл\\ де айы га алмай келем1з foA. — Ж э, болды,— А га тергеуил сэл кабагын шытты,— Сен маган 6aFa беруден repi мына icTin жайын ойла. C ip a, келеа жолы Сапаровпен тагы да энпмелесет!н шыгармыз, мумк1н, оны Д эр кул овам ен беттесДрермк O Fan д е й к Д э р к у л о в а ж ен ш д еп э лп д е айткан ею мэсё- леш аныктауга тырыс. — А ны к тауы н аныктармын, Эбеке,— дед! К.абыш.— B ip a K окты Д э р к у л о в а атты дегенге... — С е н к ж е н аз б!рбеткейлкщ де бар ма деймш. Мун-

дай мшезд|’ тастау керек,— деп aFa Tepreyuii орнынан турды. Осыдан уш кун еткеннен кейш танертен ж умыска келе ж аткан aFa Tepreyuimi К а б ы ш алдынан шыгып парсы алды. Эдеттег1 акш ы л ж у к а eHi кы зара терцйп, Эбенд1 кергенше эрен шыдап турган сынайы байкалады. Сэлем- десуд1 де умытып: — Апырай, Эбеке, Ызд1 6Lnrip деп ж у р т теп н айтпайды екен,— деп аптыга сейлед1. — Не болды сонша, жай ма? — Bapi а з д щ айтканыныздай болатын Typi бар. М енщ болжамым айдалада калды. — Кай болжам?— AFa Tepreyuii жерден жеИ коян тап- кандай ел1рген ж ас ж!гггке сынай карады. Ж ас тергеупл абыржыды. М уньщ хабарлайтын маныз- ды жаналырын aFa тергеуии к уш бурын 6Lnin отырганнан сау ма деп куд1ктендк Тергеудщ He6ip шы тырман ж ум б а к- тарын шешш маш ы ктанран бул KiciHi тосын жаналыкпен тандандыру киын-ак. — Кэне. эцг1менд1 айтшы, бала,— дед! iuiKe Kipin орындыкка ж айгасканнан кейш Эбен caFa-гына к арап .— Сапаровты 6yriH танертенге шакырмап па едж? Д эр г кулованы да каз!р алып келетш шыгар. М анагы д ай емес, ж ас тергеупл элденеден месел1 кайт- кандай, кызуы басылып, сабасына Tycin ед1. Колын дагы папкасынан каж егп кагаздарды ыкылассыз алып стол устше койды да, жайбаракат баяндады. — Мынау мылтыктьщ шуршпесшдеп саусак танбасы- на ж асалган экспертизанын корытындысы. О л танба Д э- ржулованын он колынын сук саусарынан тускен. Демек, окты аткан да сол. Ал мына кагаздар Дэржулованын ем1рбаянынын кейб1р беттер1. Перзентханадан ол 63i лл енш эскер кура- масындагы санитарлык бел1мге кызметке ауыскан. Сонда ж у р т , колы бос кезшде аткы ш тар уйiрмесiне каты скан. М т е , сол к уэл ж тщ KemipMeci. М ы н а ан ыктамада Д эр ж у - лованмн мы лты ктын эр турш ен, онын iuiiHfle пистолеттен де жаксы ата алатындыты жазылган. Осы кезде тергеупл кабинетшщ eciri кагылды. Кабыш ашып ед1, Сапаров келш тур екен. K ip in ia!— дед1 бул жолы ага Tepreyuii ресми турде «Ызге» кешш. Сапаров орындыкка отырып, езше ун аз кез т1ккен Эбен мен К абы ш к а кезек-кезек карайды. Ж ы м- жырт отыра беруге шыдамады ма, денесш opi-6cpi коз- галактап койды да:

— Ш акы ры п па е д щ ! з ? - деп сурады Эбеннен - “ И я ’ ш а к ы р г а и б ы з ,- дед! Эбен Сапаровтын жузшс урынрыдан да кадала карал,— Ci3 fli энеугуш e3in i3 eci- м'н аитпаган эйелмен кездест1решк деп огырмыз. — О ны н не каж ет1 б ар ?— Сапаровты н к е з Ы н аласы улкейш бара жатты. Айты ны зш ы , осы ci3 шынымен ештене б1лмейа’з бе элде биш еген болып к е р ш г М з келе ме?— А га тергеуш! Сапаровка кадала карады. — HeHi бшмеймш? — Сартайды Зы ли хан ы н атуы мумкш бе? Сапаро в ж у ткы н ш а гы козгалы п, сезге тушлгендей болып отырды да: — М у м к ш емес, неге атады ол?— д ед г— А н ау жолы айтпадым ба, баланы Ай ш ад ап вш алгысы келген 6i- реулер гана атуы мумкш . Ал Зы ли ха Айш аны таны- майды да. — О зд щ Зылихага берген ешкандай уэдешз жок — Не уэде 6epym i ед1м?!— Сапаров бусанган ж узш орамалымен cypiri. — Ci3 Сартаиды н бетеннщ баласы екенше иландыныз FOfi. — M iH e, мше, бэленщ 6api осында жатыр!— дед| С ап аро в ж1герлене сейлеп.— М а га н тарткан 6ip жер| ж ок. А й ш ан ы да сорлаткан сол баланын бетенге тартка- — 1м... ия...— деп aFa Tepreyuii К а б ы ш к а квз салды. C e f in i де Сапаровка бурылды.— Ci3 адал жар ретшде Айш аны сол жаладан кутылура эрекеттенген де жоксыз. А йш аны есскке тацган Kicinin фамнлиясын да б1лес1з. — С он да калай, Байболовка «менщ эйел1ммен жакынсын ба?» деп барамын ба? — Ш ы н д м к мынадай: ci3 бен А й ш а га тарткан бала­ ны сол Банболовтар асырап отыр, ал аздердеп' Сартай — сол Байболовтардын баласы. Ол балаларды элг1 03iHi3 ж а к с ы 6Lnerin З ы ли ха перзентханада айыр- бастап ж1берген. Т усш дп и з бе? — Н е дейд1 тары ?!— Сапаров одан api сез айта алмай, кш рш калды. Д э л осы кезде eciK аш кан милиционер ж1г1т Д эр ж у - лованын экелшгенш хабарлады. Солкылдап жылаган С ап аро в ты н карсы алдына отырран Д эр ж у л о в а га сез катудан бурын Эбен элги е Кабыш экелген караздарды усынды. Эйел экспертизанын корытындысын, мергендж 158

женждеп куэлж л керш шыкты да, Сапаровка бурылды: — Эй, то ктат!— дед1 ж еки сейлеп.— Е ркек басымен жылауын карашы... енд1 кепш, eTipiK ж ы лауы н мунык. CeHi де, м е т де к уртка н сол eTipiK?— C o h fh сезд1 Д эр!- кулова ы ш кына айтты. О л aFa тергеунлге карай б уры л­ ды.— М ы н а mipiKTi шырарып ж!берщ)3. М ун д а й ж а сы к жаралран еркектерден журег1м айниды. Барл ы к оки- раны мен ез1м айтып беремж. Титтей де eTipiK кос- паймын. Эбен К,абышка ым какты. Ол Сапаровты колтьжы- нан демеп тургызып: «BeTini3Ai жуьщ ыз»,— деп алып KeTTi. Эбен мен К,абыш 6yriHri ж у м ы с к у н ж Д эр щ у ло ва н ы н Kemeri жауабын магнитофон пленкасынан тындаудан бастады. Д эр щ уло ва. И э, алдау мен eTipiK менщ туб1ме жеттк Алдымен ж у р т MeHi алдады, сонан сон мен де карап калмадым. Алдаура алдаумен, eTipiKKe eTipiKneH жауап беруге тырыстым. О баста менщ ж аны м да пак едь С е н п ш ед1м. Bipey MeHi алдап кетед1 деп ойлаппын ба. Е н эуел1‘медициналы к училищеш 6iTipreH ж ы лы алдандым. У чи лищ енщ ж ас мугал1м1 onyFa тускен кез1мнен бастап маран ерекше назар аударып, кам к орл ы к KepceTin, соны мнан калмай журетж. Кундердщ куншде «маран ерге ш ы к»'деп усы- ныс жасады. Ш ыксам шьтайми, ж е т тузу ж!ггг сиякты деп онын ыцгайына кене бастаранымда, ол MeHi абыройым- нан айырды да, Tepic айналып KeTTi. IiuiM удай ашып, не !стер1мд1 бкпмей аласурдым. Б ар дуние мен уш ш карангы тунекке айналды. 0Mip- ден кудер узгендей куйге TycTiM... Суйтш, Сапаров Ж апармен санаторийде кездескенше eMipflin осындай «мектебжен» eTin улгергенмж . «Кайран жиырма бес» дейтж ж а с к а да таялып калранмын. Эйел бала уш ш аз ж ас емес. Ж ур тты н Ke6i осы ж а с к а д е й т басына отау Tirin алады. А л менщ eMipiM боска eTin бара жаткандай. Рас, соныма Tycymi жжггтер аз болтан жок. BipaK оларра сенуден калдым. Bapi алдайтын с и я к ­ ты, «суйд1м-куйд1мнщ» 6api eTipiK сиякты кержд1 де тур- ды. Солардыц ш ш ен Ж ап а р Сап аро в пен С а та н К,ар- жасов Meni «ез1м!здщ ж ерлеам!з» деп менцпктенуге тырысып бакты. Сатанды койынызшы, оп ы т керсе кызар нэпсщ умарлы к, api e3i yneMi imin ж уредк Оран мен эуелден-ак «ез ж еш щ и бй>» дегендей сынай таныттым. Сонда да ол жабысуын коймады. 159

Ж а п а р да маган ap6ip кездескен сайын барынша ынтыгады. Аузым куйген сорлы, тым жакындатпай устауга тырысып барамын. Ол болса жан сырын акта- рады. «Ей, дуние-ай, сендей жарым болса!» деп ах ура- ды. «OFaH не кедерп бар?» деп сыр тартамын. «Эттек, куйры гы м узын fой!» деп зарлайды. бзгелер кусап «бойдакпын» демейдк шынын айтатын сиякты. М ен де иланып каламы н. Егер осындай Ж|'пттер eTipiK айтса, бул дуниеде шынды к деген болмас деп туйемж. «Куйрырым!» дегенде маран сол куйрыгымды узуге кемектес деп жал- бары нгандай кершедк T in ri кейде «К.уткар Meni азап- тан!» деп маган умгг арткандай елестейдг 0м1рде 6ip адамга сенуге м ум кш болса, осы Ж апарра сену керек uibiFap деймж ез1ме. Т урганов, ©зге эйелд|' бакытты етпеген еркек ci3fli кал ай бакы тты етпек? Ер!мбетов. К.абыш, коя тур сурагынды... ДэрЖ улова. Е-е, жас ж1пт, «бакыт» дейсщ, э? Кайта- кай та опык жеген менщ езге эйелдщ бакытында не ша- руам бар ед|‘? К,ыскасы, Ж апа рда й еркек менщ Колыма тусе бермес деп туйд1м сонда. Bip a K онын екеум1здж косылуымызра бегет болып турран «куйрыгын» калай узем? М еш мазалай бастаган суракка жауап табан астында табы лды. Санаторийден оралысымен ж ум ы ска келген ал га ш к ы к уш С апарова А й ш а деген эйелдщ толгарынын уст1нен ш ы кты м. Таныс фамилия. Ж а п а р сыр актарранда эйелМ н. еш кабат екенш де ауызга алран. Енд1 6ip кара- сам, Ж апарды н e3i де перзентхананы сырттан торуылдап ж ур екен. « Е, байгусы м , маран к еш л ж н щ ауганы шын болса, к удай осы ж олы кез ж асы нды керетш uibiFap,— д ейм ж imiMHeH.— CaTi туссе «куйрырынды» узермж». А й ш а Сапарованын толрэры катты болды. Нэрестеш колыма устап карасам, кап-кара кара тышкан. Экесже тар ткан бол ар. Ж о к , lueuieci де кара торы. Екеуже де тарткан шыгар. Д э л сонан 6ipa3 бурын езге палатада ак сэры келж- шек ул тапкан-ды. Ш еш есж е уксайды. KeftiH б!лд!м, aneci де сэры Kici екен, училишеде директор болып ктейдк E ki‘ б аланы н тур-тусш щ 6ip-6ipiHe KepeFap болганына куанып кетт1м. Е к е у ж ж бж ектерж е тагылатын «бирканы» алмастырдым да, кереуеттержен ауыстырып жаткыздым. Сол куш тун п сменадагы жумыстан босанып шыксам, Ж а п а р перзентхана уш нщ ауласы нда эл1 сенделш жур екен. О л меш таны п, алдымнан кес-кестей журдь Сол 160

арада элденеден кауштенгендей ж ур еп м дурсш деп коя бергеш. Ол ай-шайра келмей, амандык-саулыкты да умытып: — Сен 6i3fliH келш ш ектщ халш бйпген ж о ксы н б а ? — деп сурады. Н е айтарымды бйамей саскалактад ы м . Е к алдымен сакты к жарын ойладым. — ByriH 6ip эйел киналып босанды. С ол с е т и келш- ш ёпц бе ед|'?— дед1м еш нэрсеге каты сым ж о к кусап. — И я, ия, ж агдайы калай екен?— деп eci ш ы ккан адамдай ентелед1 Ж апар. — Анасы к а у т т е н аман. Бал ан «щгэлап» ceHi i3flen жатыр. Кутты ктайм ы н!— деп OFaH колымды усындым. Ол колымды алудын орнына ез1мд1 к у ш а к та п cyfiin жатыр. — Ой, жаксы хабарыннан айналайын! Суш нш щ е калаганы нды ал,— деп лапылдайды. Ш ы нымен куанып KeTTi. M eHiu irniM элем-ж элем болып барады.— Ж ур , к егп к 6i3fliH уйге. Куаны ш ты ж уай ы к! М ен жауап бергенше болмай ол кешеде келе ж аткан жен!л машинаны токтаты п та улгерди Э дегенше уйше алып келди Д астарк ан га бар мэз1рш койып ж атып та кайта-кайта эйел1 мен баласы нын ж айын казбалай бе­ реди TinTi баланы к TypiH сурайды ж азган. С ол арада мен тары да сасып калдым да, дереу eciMfli жинап алдым. Эрине, бул куджтенш сурап отырран жок. Экеш н табиги куаныш ы тудырган с урак. Ж алры з Ж а п а р емес, пер- зентханара келген кай эке болса да баласын «К|‘мге тарткан?» деп сурайтыны бар. Bip -6ip рюмка шарап ш кен н ен кейш де: — С е й т т , баланы к TypiH байкамады м дейсщ бе, шынымен?— деп кайталап сураранда бойымда кызганы ш epTi лаулады. — Неге кайта-кайта сурай бересщ? Элде куд|'гщ бар ма ед1?— дед1м. — Ж о к , ж о к,— дед1 абыржып.— Тунп>1Ш перзенти Mi3 Fofl, кергенше... Кызганыш отына тары да май куйганын карашы. Кы зганы ш — адамны к кезше б1ткен шел екенш тусжд1м. Ш ы дамай барамын. ByriH ж олы кканнан 6epi менщ ез басым жайлы Tic жарып cypaFaH ж ок. Бар айтатыны: «келшшег1м», «балам». — Ay, ceiiin м е т суйетж щ ка йд а ?— дед1м акыры шыдамай. Ж ап ар Ke3i алактап. терш ш Kerri. 161

— Б1здщ суйк:п ен ш ш п м !зге нэрестенщ не жазыры бар,— деп кум!лж1дь • «Э, бэлем, тура тур. Д эл осы нэресте ажыратар кел to­ rnепннен» дейм1н iiuiMHeH. Ж а п а р эйел1 мен баласын ауызга алуды догарып, мен1 аймалаура KipicTi. Кызраныш деген бэле гой! Б уры ннан ж олатпай келсем де, сол жолы оран ез1м де ж армасты м . С ол тунд1 сонын уш нде етюзд1м. Танертен ж щ т м салгырт. Бурынрыдай ем1рену жок. Ж у м ы с к а баратынын желеулетш, менен ажы расканш а асыгып тур. Ы зам келд1. — Эй, сенщ баярыдан берп «куйд1м-суйд1м1н» кай- д а?— дед1м. — Ей, Зылиха-ай, куйрыгым бурынрыдан да узарды емес пе?— д е й т томен карап. Сол арада эбден кектенд1м. «Сенщ узарран куйрырын эл1-ак кы ркы латы н uibiFap. Сонан neftto не дэлел айтар екенсщ» деп тштешим. О л куйры кты , эрине, бала узартты деп отыр. Ал мен болсам дэл сол бала куй ры кты узарту орнына шорт кесед1 деп к у гп м . 9 p i кутт1м, 6epi KyrriM . YMiTiM акталатын емес. Кайта- кайта барл ау ж асаймын. BipeyA iit кара баласып асырап, Байболовтар журш жатыр. Ал сары баданы Сапаровтар кушып, суйш отыр. Ею семьяда каннен-капераз. К о й , 6ip эрекет ж а са м а са м оолмас дед!м. Балалар уш -терт ж а с к а келш , ту р-Tyci аныкталды-ау дегенде, С ап аро в ты н эйел1 с а б а к 6epeTin музыка мектебше теле­ фон шалдым. Айш аны н Байболовпен байланысып, 6ipey- д щ от басы на ойран салып ж ургенш хабарладым. Сенбе- сещздер, Айш ан ы н улынын турш е караны здар дегенд1 айттым. Бул дуниеде осектен тез жайылатын хабар бар ма? С он да мен 6ip к ы зы кты байкадым. М ен алраш телефон сокканнан ею кун откенде таныс келшшектер1мжн 6ipi: «Сен eciTTiH бе, сауда базасы директорынын эйел! пэлен- ше деген училище днректорымен ойнас боп, ул тауыпты> деп ж а н а л ы к айтпасы бар ма. ©з аузымнан ш ыккан осек не 6api eKi-а к кун iuiiHAe букЬл каланы аралап шыгыи, оз1ме кайты п жеткен. « Кэне, енд1, бэлем, осыдан кежн ажы распай керщ- д ерш и деп юж1шим. Бул кужктен аз да болса арылайын деп ретш тауы п эскери бел1мге кызметке ауысып кегНм. Ер1мбетов. М ы л т ы к ату eHepiH сонда жургенде уйрен- AiHi3 бе?

Д эркулова. Иэ, сонда к еп тк ортасында журейш деп аткы ш тар уй!р м еск е жазылдым. Кайты п оралран со к к а ла л ы к д ен саулы к с а к та у бвл1- м1не, е з д е р М з б!летш кызметке орналастым. Ж ум ы с жары шеиплгенмен, жалгыз бастылыктын дертшен куты л а алмадым. С апаровты кайта 1здед1м. Телефон соксам , керенаулау ж ауап беред1, баяры куйрыгыны к узарганын ауызра алады тары да. Куйрырын кесуге кайта KipicTiM. Э уелгш е элг1 хатпен- а к 6iTipeM бе деп ед1м. О ларды н м азмуны а здер ге мэл1м Одан да нэтиже шыга коймады. «Енд1 к а й гп м ? » деп ж ургенде квшеде б аягы С а та н Карж асов ж олы га кетсш. 0 3 i irnin алган. « Кайда курып KCTTin?» деп маран ж ата ж армассын. О ны н тем1рден ту й ж туйетж шебер екенш талай ecTireHMiH. Пистолет жасадым деп те мактанран баярыда. «Кездескенщ жаксы болдых. дед1м оран. О нан аррысы аздер ге белгмн uibiFap. «Енд1 куйрырын б 1рж ола уз1лген uibiFap» дед1м С а п а ­ ровты кез1ме елестетш. Б1раздан кей in 61л д 1м , сары бала Tipi калыпты. BipaK MeHiH жоспарым орындалран сиякты . К ундердщ кунжде Сапаров соныма 63i ту с п . «BiTTi ш аруа, эйел1мнен 6ip- жола ажы радым»,— деп б1рде yfiiMe Kipin алды. MiHe, бар anriMe осы. Тары не сурайсыздар? Ер1мбетов. Содан уш жыл еткеннен к е й к ж уы рда ж аз ран арандаткан хатынызды кал ай тусшд1реаз? Д э р к у л о в а . BipaK мешмен де тура кта м а ды . О л сырт Караганда рана ерекше сиякты екен. О баста сырт кер- к к е , с е р ш гж е карал кателесшпш. Ал ж а к ы н кел in, сырын бклгенде турлаусыз болып шы кты. Кеп кундер жоралып кетедк Ы рде А й ш а мен сары баланы !здеп Кокыртауга барыпты. M eni тары да ашу кысты. Оларды Сапаровтык кезшен мулдем гайым кылмасам болмас.. Эбен магнитофонды токтатты. Зылиханын будан аргы жауаптарын кайталап тыкдамаса да, aFa тергеушг Hin есжен кетер емес. Т ергеуш ж щ «ж азы ксы з бал aFa калайша кол квтердк1з? Айшаны калайша аямадыныз?» деген cypaFbiHa Зылиха: «MeHi м м аяп ж аты р?» — деп карсы с у р ак койганда, Эбен eAayip уакы т тосылып кал- 163

fs h . С ум д ы к-а й , мынау эйел е з М н ж ауы зды к кылыгы- н а е к ж е л н Typi ж о к кой. Кылмыскерлер айыбы мойнына койы лганда ездерже оздер1 лапанет айтып, «жаздым, ж акы лды м» дел liibiFa келуии едк Бул эйел райынан кайтар емес. А га тергеуш М н ундемегенже шыдамады ма, Кабыш 6ip бужрден: «Ci3, немене, езшд1к1 дурыс дел отырсыз ба сонда? Кж эЫ з адамдай сейлейаз Fofi»,— дел cypaFaH. « K in o деген не ол?— дел Зылиха ж ас Tepreyuiire карсы с у р а к койып, OFaH e3i TyciHiK берген,— М е н т кж эм сол — бакы тты болып тумаппын». «Юм ш тен бакытты болып туады дейсщ, эрк|‘м ез бакы ты у ш ж e3i куреспей ме?»— дел К.абыш айыпкердщ niKipiH тузетпек едк aFa Tepreymi оны токтаты п тастаран... К аб ы ш ты н кеш еп бул сездер1 6yriH онын алдында жаю лы ж аткан газет м акаласы нын такырыбына ундес сею лдк Улкен эрштермен тержген «Б1здщ максатымыз — ж ана адам тэрбиелеу» деген сездер айкай салып тур. А г а тергеуш1 макалан ы н атына кадала калыпты. Кадалган сайын манадан 6epri тунерген кабагы ашылып келе ж аткандай, эне, мырс етж кулш те ж1бердк Эбен ж узж д еп бул кубылысты кагылез жас Tepreymi калт ж1бермей кадагалап отырран. — Эбеке, м акалан ы о к ы р ы н ы з келе ме?— дел газегп усына берin efli, aFa Tepreymi: — О сындай aii кайл аган такы рыптар ж уртты мез1 кып б 1ткен ж о к па,— дедь— Сен окы ган шырарсын, ж ана адамды калай тэрбиелейд1 екен? К аб ы ш макала н ы н такы ры бы на 83i к1нэлi адамдай кызарактап: — Эрине, мунда адамды рухани жагынан тэрбиелеу х акы нда ж азылыпты. K a 3 ip адам факторы дегенд1 кеп айтып журм1з Fofi,— дедь — « Ж а н а адам тэрбиелеу» ж енж де Ka3ip FaHa емес, ондаган ж ы лдар бойы айтып келе ж аткан жокпыз ба?! Ал бул окай нэрсе ме екен? Буран Караганда алып электр станциясы н туррызу, ты н д ала мен космосты игеру ана- рурлым ж е нж екен. А д а м бэрж де ктей алады, TinTi улы табигатты н e3i 6ipTe-6ipTe адамга багынып недель Сейте тура, сондай K yflip e rri адам e3iH-e3i багындыра алмай келе ж атк ан ж о к па? М а ха б б а т пен еш пен дш к, зулым- д ы к пен isrin iK , ерлж пен ездж', д ан алы к пен азгындык, MempiMciSAiK пен кайырымдылык сиякты 6ip-6ipiHe керегар кубы лы стар Ka3ip де катар eMip cypin келедь 164

Эбен у за к сейлеп кеткенш е ыцрайсызданрандай, ce3i'rt дорарын, Кабыштын бетше карады. — Иэ, шынында да, адамнын саналылыры жайында кун сайын жазып, айтып ж а т с а к та, когам ы м ы з aai де маскунемдерден, урылардан, пэрекорлардан, тереил- лерден арыла алмай келедц— деп к ош тады ол. Кабыш ез сезш ага тергеуип api карай жалгастырар ма екен дегендей Kiflipin ед|', 6 ipa K Эбен ба ягы ш а онын бетше караван куйде унФз ойга шомып отыра бердг Ж ас Tepreymi Эбещи энпмеге кайта тартпак болып: — Сонда гэп неде?— деп сурак коя сейледь— Тэр- биелеу ж агынан кенде емес сиякты мыз. Э лд е француз жазушысы Анатоль Франс айткандай, адамды кайы- ры мды лы кка кушпен кенд1ру керек пе?! A F a Tepreyuii К а б ы ш к а еспртпей iujTefi ж ауабы н жуптап к ер д г гэп адамнын ары на байланысты uibiFap, арынан айрылрандарра тэрбиен де, у п тщ де, буйрырын да каукарсыз болар. Ондайларды женге салу ушш когам зан да шыгарып, куш те колданып ж аткан ж о к па. Одан арсыздар кайырымды болды ма? М эсел ен щ Tyfti- Hi — адам арынан каш ан, не себепД айры лады — coFaH терец уц Ы п , корамда адамдар арын жоралтып алмай- тындай жардайлар жасауда шырар. Кейш п кезде кеншен epic алран адалдык, элеумегп к эдш дж ж олы ндагы коз- ралыс, мумк1н, осы м ак са тк а кызмет етер. Ецбекш|'л де адал жандарра Караганда, арамзалар кеп асап, eMip- де арты к ипл ж к е кенелсе, элеуметтж эдйпдж сек|'лд1 касиетт1 урымнын куны не болмак?! Ага тергеуиннщ узак уакыт аузын ашпай кадала караганына жас Tepreymi шыдамай барады. — Эбске, неге ундемейаз? Элде мен б!рденеге рен- ж т п алдым ба ci3fli? — Ж о к , неге ренжггесщ. Сен MaFaii ж а к сы кемеким болып турсы ц Foft. Тек, мына соцры cypaFbma ж ауап беру кнын ба деймш. М ум кш , алдыцдары макаладан жауап тауы п каларсы н,— деп езу тартты Эбен. — Бул макаланын такырыбы сиякты мазмуны да кур айкай, бос сез,— деп К а б ы ш та кешлшз рай танытты. — Иэ, сездщ арзандауы, сез кад!ршщ кетуц жауап- сыз сейлеу деген дерттен де арыла алмай келем!з-ау. — Дурыс айтасыз. Ж ауапсы з сейлеудщ акыры жалрандыкка, eTipiKKe уласып журген ж о к па? Буран мына, 6i3flin колымыздагы кылмысты ic те дэлел. Сапа- ровтыц Д эр ж уло в аны дэмеленд1рген жауапсы з ce3i бол мае а, мунш алыкты ауыр кылмыс ж асал ар ма cfli? 165

— Бул корыты нды к Tayip-ак, шебер екенсщ,— деп суйсшд1 Эбен.— Сонда бар мнаш о баста Сапаровтын ж ауапсы з айткан леш рме сездерше карай аударамыз ба? — Ж о-ж о га. Д эр ш уло ван ы н каныпезерл1г| де бар сиякты. Bi3 кеше Дэржуловадан кейш Сапаровтан жауап алуды ж алрасты рмады к кой. Е кеуш беттеспрепнз деп едш. Эбен К абы ш ты н ж узш е сынай каран отырды да: — Ш ынымды айтсам, сол Сапаровынды кешеп аянышты турш ен кейш кайтып керуге заукым сокпай калды,— дедь И э, ол А й ш а га деген махаббатын нэп скум ар- лы кка курбан erri-ay! — С апаровта журген негылран махаббат!— AFa тергеушшщ yHi ызалы есплдк— О сы — «махаббат» деген сезд1 де kim кершгенге телш, кунын кепрдш. « М ахаббат» деген урым да «ар», «намыс» семлд1 емес пе? О л рухы кунгп ж андарды н улес! болса керек. М а ха б ­ бат бар ж ерде Kici кандай киы нды кка да тетеп бередг Н эр ы з ба кы тсы зды к — ол ез1м1шлдж. Егер вз1нд|' FaHa суйсен. OMipAiH ауыр сынына душ ар болтан жардайда тагды ры на екпеяеп, кеп азап шегесщ. Озгелерге деген м ахаббат пен кам к орл ы к жаны н билеген Kici торыгып кажымайды, ашынбайды, рухы туспейдь A F a Tepreymi э нп м есш аяктап, yHci3 калды. Кабыш: « Сейтш , Сапаровты н жылараны — ез1миплдщ кез жасы десею зпл»,— деп айтура окталды да, эл д ы н ры ce3iM сиякты тары да булд!рш аламын ба деп сактанды. Т ергеу устш д е аш ы к мшезден айнымайтын ара тер- ге у ш ш щ к аб агы Ka3ip салы нкы. ¥ з а к ун а зд ш жас TepreymiHi де зьпдей басып бара ж аткан дай кершдь езш де, aFa TepreymiHi де серп л туд щ амалын i3fleai. — Эбеке, кылмысты толык дэлелдесешз де ренжш отырсыз ба? Эбен кешел! 6epi езш катты ш арш агандай ce3iHin, м уны н себебш (здеп отырран-ды. Ж о -ж о к , бул денсау- лырына байланысты емес. Ауру-сы р кауд ан аман. Е-е, енд|’ ангарды. Э л п д е магнитофон пленкасын аягына дейш ты ндарысы келмегеш TeriH емес. Д эр ш уло в а н ы н кайсар- лы кпен кайтарган ж ауап тары Эбеннщ ж уйкесш е тиген- дей едк AFa Tepreymi бул жолы кылмыскерд! рухани ж агы нан ж ене алмадым ба деп кынжылды. Тергеу аяк- тала келе Э беннщ ic -эрекетше, эдгс-тэсьлже, корытынды- сына талай к эш п кылмыскерлердщ e3i тэнтынк танытушы едг М ы на Д эрщ улова болса кысылып-кымтырылмады

да. Бул нелштен? Элде aFa тер геуш М н Д эршуловамен сейлесуге т1л таба алмаганды рынан ба? Айыпкерд1 ж1б1те алм аган осынау шарасы здыгын Эбен Кабы ш ка ашык айтпастан: — T epreyiui кылмысты дэлелдеуден б а ск а ештеке ой- ламай ма екен?— деп ж у м б а к та й с у р а к койды. — Н еге ойламасын,— дед1 К а б ы ш су р а к ты н астары- на то лы к тусж бесе де. — Бул гстен KiM не утад ы ?— деп сурад ы Эбен. — Е н алдымен шы нды к утпай ма? Б1здщ 1здегетм1з ш ы нды к емес пе?! — Б1здш аш кан шындыгымыз талай ж анн ы н тарды- рына ауыр тимесе не кылсын. E neyi 6ip-6ipiHe унЫз карап калды. — Иэ, Эбене, энеугунп айтканыныз менщ де еамнен кетер емес,— дед1 м укая сейлеп К а б ы ш .— Байболовтар мен А й ш ага бул ш ы нды кты налай айтар екенб1з?! — «Туст1кбай» деген шын е а м ш « К а ра батыр» атан- дырып отырран Байболовтардын еркетайларынын TaF- дыры не болады? С он ш ам а азапка тез1п, сары бала уш ш жанын пида етш журген Айш а кандай куйге ушырайды? Эбен орнынан турып, кабинетте api-6epi журе бас- — Сонымен бул ic бойынша к1мдерд1 сотка берем1з, кандай статьялар бойынша айы птаймы з?— деп сурады 6ip сэт юлт токтап. — Дэр1кулованын к ы лмы сты к эрекеттер1нде 6ip- неше статьянын 6earici ба р,— дед1 ж а с тергеуш1. — Апырай-э, егер 6i3 Д эр1кулованын езге кылмыста- рын дэлелдей алм асак, онын А й ш ан ы есектеп маскарала- раны уш ш алатын ж азасы шыбын ш аккан рурлы ж о к екен-ау. Ж азы ксы з куйе жару балага атылран октан женш тимеген шыгар, acipece А йш адай пэк сез1мд1 жанра. «Райбат свз — атылран октан да ка тер лЬ деген рас-ау. — Ш ынында, жала деген ен ауыр кы лмы сты к 6ipi емес пе?— дед1 ж ас тергеуш1 Эбенд1 костап.— Адам деген атка д а к тус!рмеуден касиетт1 не бар бул ем1рде! — Е-е, бала, амал ж ок, 118-статьяны Д эршуловага колдана алмаймыз, калган уш статья болмаса,— дед1 Эбен ic караздарын ретке келт1ре T ycin.— А л К арж асов Сатанды кайтем1з? Кабы ш элдек1мдермен акылдаскандай, айналасына ж алтактап карап алды. — Ш ы нымды айтсам, сол ж1г1тке ауыр тие ме деп отырмын,— дед1 aFa тергеуш1ге буры лы п,— Атылатын 167

каруды ж асап, сактаганы уилн 202-статья 5 ж ы лга дейж бас бостандыгынан айыруга ж азалай ды екен. Т у зе л т, адам санаты на косылдым ба дегенде... Эбен басын изеп: — Сен кылмыскерге катал ма десем, жанын да ашиды екен гой,— дедь— И э, оны мен де аяймын. — Ал С апаровты кайтем1з?— деп сурады К.абыш. — О ны н не KafiTeTiHi б ар?— Эбен шарасыздыгын байкатканд ай, eni алаканын ею ж а к к а карай жайды. — М а га н салса, ен алдымен соны ж а уа п ка тартар ед1м,— деп катуланды ж ас тергеуил.— Бэле сонын алаякты гы нан басталган ж о к па? «©TipiKTin куйрыгы 6 ip-aK тутам» дейм1з, 6 ipa K колы узын екенж ескер- мейм1з. — К аб ы ш , сен тары да 3aRFa ренж уге шыктын б а? — A F a тергеуил ез орнына отырып, кодекстщ бетш ж ауы п койды.— О дан да сен осы icriH co rfh TepreyiH жузеге асырсан кайтед!? М ына ашылган жардайды Айша мен Байболовтар семьясына хабарлауга, оларды Дэр1- кулова мен С апа ро в ка беттест1руге батылым барар емес. — К о й ы н ы з,' Эбеке,— деп ж а с тергеуил орнынан уш ы п турд ы .— М ен б улд ф ш алармын. Олардын. шын- д ы к ты а з д щ аузы ныздан ecTireHi жен. — Мен саган жагынып сейлеуге yfiip болма дегежм кайда? Дуниедег1 эд1летс1зджтщ туп-тамыры жагымпаз- ды кка барып саяды. Топас басшыларды жагымпаздар жасайды . А л топастар мен торыш арларга билйс тиген жерде келеказдж кебейетМ белгш. — C i3 re ж арынганы м емес, агынан жарылганымньщ e3i осы Fofi, Эбеке.

Эцпмепер

БОРЫШ О й, кыз дегенд1 койсанш ы. «К.ыз ж у р е п — 6eri ашыл- маран KiTan» деп KiM айтып efli осы? Сол рас-ау деймш. Боранбайга асханадары д аяш ы Нариманын сыры да бет! ашылмаган ютаптын мазмунындай жумбакталады да турады. Кептен 6epi «жанына торсы к байлатпас» асау- дай уркектеп ж у р ш , икемге 6yriH FaHa к елin едь Exeyi ж а сак ш ы л ар ж ум ы сы жежидег! жиналыста 6ip жердей орын алран. Мшбёдег1 сездерд1 куб1рлей та л д ь т а салып, шушркелесш те улгерген. Бара-бара жиналыстан жальца бастап, узине ж арияланса, кыдырып кетуге ниеттенген. Председатель сол у зы нсп жарияларда, келес1 сез М а ка ш А йтано в ка берьпетшш ескертть Сол сол-ак екен, Н атим а колын шапалактап: — А л а к а й , ж а ксы болды Fofi. О сы Ж1гггтщ сезш ты ндай алм ай ж ур ем. @3i там аш а сейлейд1, агып турран шешен дейди— деп масайрап коя бердк — Кы ды рура шыратынымыз кэне?— деп Боранбай OFaH т е с т е караган бойда орнынан турды. — К,ыдырсаныз кыдыра берпнз. М ен ешкайда бар- маймы н,— Н аеим аны к сез1 Боранбайга арналса да, к е н Ы баск а ж ак т а екенш залдан элдеюмд1 1здей жал- тактаран кездер1 айтып тур. Боранбайд ы н кеньлшде элг'ше рана тутанран умгг сэулес! кайта сендь Л уш л де й соккан журег1 кобалжи бастады. «Осы кы з кандай ж ан ед1 ез1? М е ж тэлкек eTKici келе ме, ынтырэ умты лсам — ш алкактай калады, бойымды а у л ак устаура ынгайлансам — ж ы лы леб1змнен тартып алады. М ы н а к ы л ы ры н .караш ы енд|\\ М а ка ш ты к еЫ мж бул будан бурын да аузына тамсана алып едь А й тп а к ш ы , eneyi khhof3 6ipre барыпты деп жур». 170

Боранбайдын K63i эл1 де Н аги м ад а. К,ыз муны елеу- c i3 калдырып, залдын тус-тусы на кеудесш кетере, мойнын соза жупртуде. Боранбай сом денесш арен жылжыт- кандай, баяу Fana козгала бердь Салы нкы кабагын HaFHMaFa тагы бурып ед1, ол м уны н ш ы ры п бара ж атка- нын байкам аган да тэр1зд!. К ы зд ы н мы на кылыгы шымбайыиа тым батып K erri ме, Боранбай енд| е ктн д ей, батыл кадамдап сырткы какпа алдына келдк 1шрден-ак шытымыр к а б а к керсеткен ауа райы каз1р ызгарлы суыкка уласыпты. Ызындаган желге налыгандай сыкыр- лаган к акпаны н улкен д арбазаларын а к е ю л а з зер салып турды да, артына карады. Кл уб ты н ж а р кы р а га н тере- зелершен ж астард ы н шуы мен к у л к ю араласа еспледк Залды тастараны — тамаша, бет алысы — т у н т ы к KepiHfli oFaH. Ойын к обал ж у билед1. Ол салы cyFa Kerin, ойланып турды д а, кейш карай журд!. Ж у р т орындарына ж ай гасы п , М а к а ш ce3iH бастап та койыпты. Бипазданып келштк Ж ана костюм, галстук, крахмал жара, кыр мурынды, соп акш а а к куб а бет, буйра шаш, науша бой — 6api де жарасымды. — Мен борыш, жастардын когамдык борышы туралы ’ вз niKipiMAi айтпакпын,— деп кояды ол баптаны п.— Bip- сыпыра жолдастар когамдык борышты етеу елер- мендер мен белсешмлердж гана ici деп санайды. Энеугунп жанжалдын манында болтан жастардын бузакы ларды ауы зд ы ктауга эрекеттенбеу! де осыдан. Bi3 адамдарды н саналы eMipi коллектив eMipi мен муддесш е ты гыз байланысты когам да eMip cypin отырмыз. Б1зде ез басынын жеке мудделерш когамдык мудделерге багын- дырып, уш тастыра бклепндер FaHa заманы мы зды н лайык- ты азаматы саналатынын умытура болмайды... Боранбай eciK алдында ты жы рыны п тур. О сы ж а на келген курылысш ы инженерге ж улды зы карсы болып алды. Нелжтен? Элде онын eciMiH Н а ги м а cyficiHin ата- гандыктан ба? Ш ы ны м ен -ак кызганы ш тан туган ce3iM бе бул? Ж о к , олай емес шырар. И н ж ен ер дщ комсомол жиналысында тунгы ш сейлегеншщ 63iH унатпады емес пе? SfiTeyip, онын мына келбегп тул га сы мен MSHepi де, салмактап айткан сездер1 де — 6api де Б о ранбайга жал- ран нэрсе Tapi3Ai болып кершедь И н ж ен ер дщ сезше де, езше де жирене карап тур. Боранбайды н бул ce3iMiH- де М а ка ш ты н ш аруасы не, барран сайын у н > KeTepiHKi шыгады. — Bi3re 6UiM мен внерд! когам береди 6i3Ai котам 171

тэрбиелейдк ecipefli. Bi3 уш ш когам нын ж ан-жакты кам корл ы гы зор. Bi3 OFaH саналы ецбепм1збен жэуап беруге мшдегпм1з. бйтпеген кунде 6 i3 когамга масыл болып ш ы гамыз. Солай емес пе?— деп ол сэл муд1рд1 де, з алд ы к 6ip жерше кез Tirin турды. Боранбай байкаса, оны к назары HaFHMaFa токтапты. HaFHMa да «солай, солай» дегендей басын шулрып, бэйек болып калыпты. TinTi eKi колын ербекдете уш калактап , касындагы кер- miciH туртшлеп, кол ш апалактап ж1бере жаздады. Кыз кы л ы f ы ш абы тына шабы т косты ма, М а ка ш ты н yHi бурынрысыиан да к у ц т р е к есп л д к — Б1здщ кай-кайсы- мыз да жолдастары мы зга д осты к квмек беруге, корам yuiin курбан болура a3ip туруы мыз керек! Б оранбай <епфу» деп ш ы ры п кегп . Курбан болура... UJipKiHre 6api окай-ay. 0л1м, eMip деген сездердщ мары- насын TyciHin айтып тур ма? Э лд е сырдац сезге тЫ н безеген неме ме?! Ж ел саябырсып, аспан ашылайын дептк Боранбай ж арасын кетерш, кемшia ер каласынын, кешелерш бет- алды аралап кегп. Поселка шепндеп жатакханага к е л т , 03 бел м есш щ терезелерше кез салды — к а р а т ы . Ж алрыз енуге заукы сокпады. Кайтадан квшеге тусн. Ж у р ш келед|, ж ур ш келедк Кещ лге алданыш бола ма деп. Каратаудын карлы шокыларына, булт арасынан ж ы лт eTin KepiHin, кайтадан ж асы ры нб ак ойнаран Айга, каланы ц зэул1м уйлерже ойлана карайды. Мунын. 6api кеш л гс алданыш болар емес. Ойынан Нарима мен М а ка ш ш ы кпайды . «Нарима расында да соны шешен деп 6iae ме? Н емесе керш мен инженерлж атарына кызыра ма? MeHi катардары сварщ ик деп елемей ме элде?» О л канш а уакы т еткенin де байкамады. Квшелерде лек-лепмен агылран адамдардын карасы кершдк Элде- кайдан топтана шыркалран эн еспледп Ш ыгыстагы рудниктен гудок даусы шыкты. Екншн смена ауысар шак. Клубтагылар та тараган шыгар. Боранбай осылай ж у р ш , парк ка кп а сы н ы н алдынан ш ы рып ты. 0 з кеципн- дей кулазы п, ж ап ы раксы з сидиран агаш тарга карап ой устш д е турранда, 6ip буй1рден шат-шадыман ун еснлдк К о л ты к таск ан екеу осылай карай беттеп келедк Таныс дауыс. Боранбай кысылтаян жардайда калды. Андыган- дай болып KepiHrici келмей, какпадан iuiKe ендь Ана eneyi де осы арада Kiflipfli. — П арк к е енсек кайтед1?— Дейд1 М а ка ш . — Койыны зш ы , мына ж е н тунде коркы ныш ты Fofi,— дейд1 Нарима наздана сейлеп.

— Ой, осы ж ур т неден корка беред1?— дейд1 М а к а ш Кар баскам аяктарынын сыкыры жакындап келед1. Боранбай сасайын дедК Е ш и кай ку ы ск а Kipin кетед1. Осы арада м ж ш ген сез1м оны 6ip б аты лд ы кка итермелегендей. Ш ап ш ац кулакш ы ны мен пальтосын Tepic айналдырып ки!п алды да, ш абатын жолбары стай, мык- шиып аты лгалы турды. А н а еке\\м какмадан аттай бергенде, умты ла кеп тап бердк — Омбай, куткарындар!— деп ышкына айкайлап, М акаш тура кашты. — М а -м а !— деп njbiHFbipFaii Н а ги м а н ы ц каш ура да мурш асы келмей, eci ш ы гып, к а лш -ка л ш етедн Боранбай кулшден жарылып кетейж деп тур. Ун ш ы гармай к ш м ш ж eiiiH айналдырып кие бастады. — Ci3 бе едж1‘з? — дед1 Tici ал1 де сакылдап H aFHMa.— Бул кай тентеклгниз? — К ай тентект1к екенш керш турсы з Foft,— дед1 Боранбай кулш сш тыйып.— Ж э, сы ртка ш ы тайы к. Элг1 батырыцызды таба алмай калармыз. М акаш , шынында да, таптырмады. Карасын керсетпей кеттть Кеше айрыкына келгенде сулк коштасып, Боран­ бай да ез женше тартты. Боранбай танертец асханага бару-бармау женшде кеп кобалжыды. )K ypici кыскарып, ж уйкеа курып арен басып Kipfli. О наш а cTcwiFa отырып, айналага кез салды. Н атим аны кергенде 6eTi д у e rri. О ны н ж узш ен KeftiHri кезде пайда болран ж айрацды гы райып болыпты. Д а я - ш ы лы к ж ум ы ска алраш KipicneH KyHri калпы на кайта оралыпты. Боранбайдын эл1 есшде: кобалж ы п, са ска ла к- тап журш едь Кеп дуб1рше бойы уйренбеген жас екенш бар ic -кимылы айтып турран. Т а м а кта нуш ы ла р л л кат- канда, акшыл сэры жуз1 ду ете калады, улб1реген epiHflepi д1р1лдеп, анык ж ауап айта алмайды. Колынын карымен шекесше тускен коныркай шашын жорары кайырып, туны к кездерш жыпылыктата береди Нелжтен екенш eai де бшмей, Боранбай OFaH 6ipiHmi кергеннен-ак ш т а р т а карап, жайын бьпуге ынтыккан. К у н еткен сайын Н а ги м а да езгер1п, эуелгщег1 уяндыктан жайдары, ж аркы н кейшке ауыскан. PeTi келгенде эзм д есуге де эз1р туратын. MiHe, сонысынын бэрш бугш жогалтып алыпты. Боранбай сыртка uibiFyFa ынрайланранда, касына М а к а ш келдй Асыккан, алкынган кейш байкатады. Келе сала шыдам- сызданып, Нариманы шакырды. , — С ей тш , ki'm екен1н бклмедш бе?— деп сурады. М уны Нагимадан будан бурын да жолырып сурагандыгы 173

байкалад ы ,— М ен де тез милиционерд! ертш жеткен ед!м. С эл рана кеш ж тж -ау деймш. BipaK саспа. Онын сазайын тарткызамыз! Нариманы н жуз1 сурланып Kerri. Коз жанары жар- кылдап, тштенген ж у к а epiHflepi эзер кершедь Кеудесш TiK KeTepin, су р а к к а жауап берудщ орнына: — Кэне, кандай ас ш е а з д е р ? — дед!. YHi салкын. Экелшген аска екеушщ де тэбеп шаппады. Тарелканы ш аны ш кымен селкос ш укылап. с у л к отыр. Боранбай кезш М акаш тан алмай: — Ю м нщ сазайын та рткы збаксы здар?— деп сурады. — О нда ш аруаны з к а н ш а ?— дед|' М а ка ш TiKciHin. — М ум кш , б1здщ де когамдык борышымызра катысы бар шырар,— дед! Боранбай. — Б о ры ш ты к не екенж тусшетшдерге, мумкш , ка­ ты сы болуы,— деп М а к а ш эдетшше мадраздана басып шырып Kerri. Боранбай мен Н а ги м а н ы к кездер1 ушырасып калды. Бул карас екеушщ де денесш муздаткандай, enaepi кукыл тартты . Л эм деспей жендерше Kerri. Ж о л ш ы б ай Боранбайдын кенш1 алабуртып, курылыс алаиы на сулесок1келд|', кызу ж ум ы ска юршкеннен кей!н Fana ширай TycTi. А рн ай ы ж ум ы с кез1лд1р1гш киш, уй кабырраларын шендеспретш ж уан сым тем!рлерге тесше карады. О лардыц туйш етш жерлерш колындагы дэне- керлегш тщ кекилл оты Кызыл шоктарды аткылаган сайын ic кызырына берше TycTi. А лансы з кимыл устшде касына Макаштын, келгенш де байкамады. М акаш HbiFbiH TypTin: — М анаты с ура кты сен 6i3re неге койдын?— деген- де Рана жалт бурылды. — Нерылган с у р а к ? — дед1 ол тусшбей. — А схан ад а ше, «шмнщ сазайын тарткызбаксын» деп? Боранбайд ы н irni кылп ете калды: «М ынау б1рденеш сезгеннен сау ма? Элде HaFHMa айтты ма? Ж ок, онын айтатын тур! байкалмады Fofi». — Когамдык борышты тусшбейтш адамдардын сурары нда кандай мэн болушы eai?— деп Боранбай iciHe кай та KipicTi. Алпам садай денесш комдап, колындагы аспабын онтайлап TeMip ш ы бы ктарга тене бердь М а ка ш оны иыктан тары тартты. — Ей, шлангщен кислородты Ke6ipeK ж1бермей- M icin,— дед! ол жеш п,— М ы н а балкытысынмен ic вне ме? Ж эн е дэнекерлеуд!н сапасы не болмак? 174

— IciMen емес, кызыл типмен б м тш с ш ге н н е н ж ск KepepiM ж о к та ,— дед1 Боранбай ж а к т ы р м а й .— Бензин ш ланпсж щ ушы тозран. Кислородты мунан артык беруге болмайды. ©рт ш ыгып KeTyi мумкж . Э л п прорабка талай айттым, ауыстыр деп. — Бере турш ы 6epi. — Бул кеп окыгандардын колынан келмейтж жумыс. — Бере тур деймш. CaFaH KiM айтып турган ы н 6wie- мiciii — курылысшы-инженер айтып тур! — Инж енер болсак, мэ!— деп, Боранбай лампаны устата салды. Салмакты лампаны М акаш икемаз устап, колынан Tycipin ала ж аздады . Н ам ы ск а ты рыса карманы п, арен нысанара багы ттады да, кислородты кеб1рек ж1бердг Кекимл от лапылдай тустй тырылдаган ун кушейш бердк Кы зара балкы ган тем1рлерд1 Боранбайды н кездер1 де iin in -жеп барады. С ейтш турганда кенеттен «та-а-р» еткен дауыс шыгып, М акаш ты н тула бойын жалын шарпыды. Бензин ш л анпсЫ н жарылып кеткенш ангарган Бо­ ранбай от ш ш де лаулаган М акаш ты капсыра куш актап, анадай ж ердеп кум та карай суйредь А й к а й -myFa уй мацындагы курылысшылар жиналып калды. М акаш ты жерге жаткыза салып, денесж куммен коме бастады. Осы кезде дэр1герлж жедел жэрдем машинасы да ж е т . Боранбай кешке тамактануга асханата келдк Ж урт гу-гу. Ш етю столра отырып, к улак тосты. — Eci ani Kipticirri дейдн — Д е н е с Ы н кеп жер1 куйштн — Tepi жапсырмаса болмайды дейдк — 0 3 i мунда ж акы нда келген екен. TyFaH-туыскан- дары да ж о к кершед1. Нагим ад а ес жок. Эзер жур. Боранбай онын кезжен мелтмдеген жас кердг Ж атакханага оралганда, жолдастары сауык кеш же жиналып жатыр екен. Боранбай сырт кш мдерж шешш, кисая Kerri. Касы ндагы ларды н кешке ба ра й ы к деген сезже жауап та катпады. Аздан сон жалтыз калды. Радиодан KenUai музыка сазы мен кешедеп дабырла- ган ундер гана к у л ак к а келедг B ip уакы тта музыка шорт уз!лш: — Ж ерплж т! радиоторабы сейлеп тур,— деген дауыс санк erri. — Бупн кездейсок апатка душар болтан инженер М а ка ш Айтановтын хал1 ете ауыр. Егер денесжен Tepi

Kccin беруге келшетж азаматтар болса, жедел ауруханага келуж сураймыз. Боранбай одеялын буркенш алды. B ip a K уйктай алар емес. Т у л а бойы алаулап, api-6epi двнбекши бердг T ynci3 туцгиы кка батып, элемде жалрыз калрандай. Bip кезде жастар ойын-сауыктан оралып, дабырласа сейлесш, жатура Kipicri. Ш а т мшезд| Э т л : — Боранбай, ояумысын.? Сен неге бармадын?— деп дауыстады. — О х, б у п н п кеш... Э л п екжил бригададагы Зина- нык билегенж айтсаншы! Унд1 биж билегенде буыны ж о к дерсщ. Ш ы ны мды айтсам, мен оны шала nicxeH, ж а с ы к б1рдене ме деп ж ур ун л ем... Боранбай, кен1лс1зсж гой тым. Элд е манаты OKHFaFa капаланып жатырмысыц? BapiMi3 де вкж д ж , кайтем1з, бакытсызды к деген сол. Онын несже киналасын? К ж э сенен болмапты. Боранбай одеялды лактыры п тастап, атып турегелдг К,алын ерждер1 дурдиж , эшейжде кайырура келмейтж кайратты ш аш тары кобырап, ускынын бузран. Жумыста nicin KOHTepi болтан жуан жудырырымен езж е ентелеген Э тл д |' кеудесжен HTepin хибердк А н а у шалкасынан тускенде: — Эй, мен1н жазырым не?— деп ю ж ж д г « Кж э, кжэ... О л турал ы сен не бжем дейсщ!» С е й гп де ж алма-жан кижж , далага шыкты. Танертен Боранбайдын кереуетз бос ед|'. Асханада да кержбедг Онын бул кылыры баскаларды кайран кал- дырды. Ж ум ы с аярында жастар жиналып М акаш ка келд!. А у р у ха н а алды кепинлж. Булар ж а с хирург Эз1мд1 тауып ортара алды. М акаш ты н халж жамырай сурайды. — T e pi Kecin ж а м а у керек деп ед1 рой. — Соны акылдасура келш едж. Эз1м оларра то кта у салып тур. — TepiciH жам ап та койдык. Ka3ip 6eTi 6epi кайтты. — TepieiHeH KiM берд>‘? — Е л емес пе, табы лды гой,— дейд1 Эз1м кулана жы миып. Ж у р т саябырсыран ш акта Эш'л алга ентелеп: — Б1здж Боранбай К асы м ов деген жолдасымы з да осында TycinTi. О ны ю не д1мкэс?— деп сурады. — К асы м ов деймгсщ?— деп Эз1м ойланып турды.— Онык1 ж ай эншейж... Келеш аптада шыгады. — Ж ольжура бола ма езже? 03iM тары муд1рд1. — Ж о к , ол карантин бвлмеде.

Айткандай-ак, келеа жумада Боранбай жатакханара кайта оралды. К,аны ойнап тураты н коны р eni кукыл- данып, жадау тартыпты. Ж а к cyfleri б ш н ш капты. Ж ол- дастары дуылдасып карсы алса да, ол ж а ск а н ш а к та п кумкпжи бередй — Ж олы н болгыр, батыр тул га н ы боска берген екен взще, — деп эз1лдейд1 Э ш л ,— А урухан ара ен болмаса М акаш кусап ел-журтты шулатып та туспедщ... Белмедег1лердщ бэршен ерте туратын Боранбай. Кектемп тангы ауаны жуту кандай ракат десеншМ Бойын ceprin, тынысын ашыла туседй О н ы н устш е салкы н сумей жуынсан... П а, цлркж, кандай жумысты болса да жапы- рып ж1берердей кайрат кернейдйау тул а бойынды! ByriH де Боранбай тым ерте турды. С ы р тк а ш ы ры п , каланы аралай женелдй Шырыстан теплш келе жаткан тан нурынын uianaFbi кандай там аш а! Т а за ауаны кеу- десш кере жутып, шыгыска бар зешшмен кез тйедг М алая тускен тан нуры кекжиекке тутылран шеказ ш ы мылды ктын ар жарынан шам б и те сш щ б1рте-б1рте к етер ш п келе ж аткан суретш елестетедй Сол алтын сэуле ш ымылдыктан е т т , айдын келдщ 6eTiH шарпиды. С е й т т , кезще тары 6ip суйк1мд1 к е р Ы с экеледй А урухан а да осы манайда. Боранбай epiKci3 карап едк кезше таныс тул га шалынды. Н а ги м а шырып келедй Беталысы асхана. EKeyi катарласып, бас изестй Боран- байдын шыдамы таусылды бьлем. — Нарима, ауруханадан келем1с1з? Хал1 кандай екен?— дедн Баяры парк алдындагы туннен кейш оран ун катканы осы шырар. — Барып езжен сурасаныз, аягыныз бар рой,— дед|' Нагим а кен1л с 1з. — Менпр баррызбасым баррызбай ж ур Foft. — Парктег! окираны айтасыз ба? Онын егжей-тег- жейш каз1р М а ка ш ты н e3i де б 1лед|\\ — Ci3 айткан шыгарсыз. — Айтпасы ма болмады. М а к а ш барлы к Ж1гп-тердщ йшшде ауруханара ci3Ain Рана келмегешн1зд1 айтып кой- маган сон... Exeyi acxaHaFa ке.пiri калган-ды. Энг1мелер1 уз1лдй Енд| 6ip сэттен сон Нарима ас кетерш, залды аралады. Кундегщен кимылы Ширак, жуз1 жады ранкы. М ун ы н себебш артынан быдр ©йткеш асханага к елген ж1г1т- терден: — М акаш ты б угш ауруханадан шырарады екен... 177

— Э л п оран Tepi Kecin берген адамды дэр^ерлер айтпай койды ма шынымен? — О л адамнын e3i мунын купия болуын eTiHinTi,— деген сиякты энпмелер ести ш . EK i-уш куннен кешн кезекп комсомол жиналысы болды. Ауруханадан жана шЫккандырына карамастан oFaH М а к а ш та катысты. Катысып кана коймай, жиналыс аягы нда сез де сурады. Б у п н п н щ батырындай керш ген ж т т-п ц аузына журт ынталана карады. Жукарынкыра- ган e iii, демш in line тарта толки сейлеу! оны ерекшелен- Aipin KepceTTi. У н ш щ басен шыруы ж уртты н куларын к атты р ак турпзуде. Осыдан ба, онын эдеттеп дьпмарлыры бурынгыдан да кушейгендей. — Ж алп ы алранда, б э р М з ге де ризамын! B ip eni- HiuiTici, ез Tepicin Kecin берген ж И т т щ аты-женш бмше- д1м. H eci бар, оны да 6LnepMi3,— деп 6ip туйд|' М а ка ш . Т ам агы кепкендей ж уты н а муд1рд1.— BipaK будан ара- мызда ез борышын тусш бей тш , 6apiMi3 — 6ipiMi3, 6ipiM !з 6apiMi3 у ш ж деген ем1рлж кагидара ж аты ркай карайтын жекелеген д остарымы з ж о к деген корытынды тумайды. М эселен, жетшнл бригададагы Боранбайды алайык. Ба- p iai3re мэл1м, мен coFaH ж ум ы с жен1н керсетем деп апатка кездеслм. Ал ол...— М а к а ш Боранбайдын ауруханара кеш л сурай бармаранын, парктеп окираны ренжи айтты. Боранбайра бурыла кез салуш ы лар кебейд|‘. Ол унс1з, тунж ы рап отыр. Айтано в ж олдас, абайламай сейлеп турсы з,— деген дауы с ш ы кты эл д ы н ры катардан. А рты нш а дауыс Heci- нin e3i орнынан кетерН дк Э л п ж а с хирург 03iM екен,— C i3 re TepiciH Kecin берген сол Боранбай болатын. М ы н а сез залды дур ciflKUUiipAi. М а ка ш ты ц тин кур- мелдй EHAi б у к и залды н Ke3i Боранбайра т1плдь Ол бурынгысынан да кысылып отыррандай. Залдын гу!лi кушейдк Осы сэт орнынан турран Боран­ бай еЫкке беттедь — Эз1м, жендеп айтш ы?— деген дауы стар шыкты. Эз'ш ж у р тк а бурылды. — Ж ендеп айтатын Heci б а р,— дед1 ол.— Боранбай азам атты к борышын тусш етш M iriT . К,арапайымдылык с актап, кепке ж ар и яла м а й -а к кояйык деген етМ ш ш , амал ж ок, орындай алмай турмын... О сы сэт тары 6ipey аягын тарсылдата басып, Боран­ бай ш ы ккан eciKKe карай умтылды. Бул Нариманын osi eAi. Н елжтен екешн кайдам, кез алдына тары да жас ip Km nT i. 178

К1ЛТ ИЕС1 CeH6i сайын кергешм1з осы. ©зге ж ур т бескундж жумы с аптасын аяктап, бет-бет1мен кетед1. А л 6i3AiH MyFaaiM- дер мсктептен ш ы га алмай ж у р т алады. Бэрш ен де оку icin менгеретш меш айтсанш ы. Турл1 ушрмелер, жиын- дар... Аудан ор тальты ны н мектеп орналаскан орталы к ке- mecine терезеден карап турмын. Эне, б1реулер уш денге- лекл мотоциклмен барады. Аккелге тартты-ау сабазда- рыц. Иыктарында кармак саптары сораяды. Д э у де болса кел ж агалай туней жатып, сайран са лм а кш ы Fofi... — Ycin, осы уакытка шейш уйге кайтпаганбысын?— деген дауы с ш ы кты 6yfiipiM Hen.— Е н д т Т1рлжт|‘ 6i3re калдырсацшы. Карт мугал1м Ж акан . 9 p i бала кездеп устазым. Устаздын аты устаз-ау! Каш ан да ш эю ртш щ кешлшде- riciH тез укпай ма? Ж а к а н демалыс ку н ш щ камына KipicKeH ж у р тк а eKi кез1м терт болып карап турганы мды ангарса керек. О л KiciHin усынысына карсы бола кой- мадым. AcbiFa жиналып, манадан жете алмай турган кешеме шыга келгенде, каркыным басылып-ак калганы. Ж ур т саябырси бастапты. Таныстар да кезге шалынбайды. Cipa, 6api де сенбже арналган вз жоспарларымен Kerin улгерд1 бмем. Мектептен каш ан кайтары мды бшмей, мен ез жайымды ойластырган да ж о к ед1м. B ip жаксы сы , осындайда квн1лге медеу тутар Бакен бар. Соны тапсам ен болмаса. Онда 6 yriH ri кешке ермек жетедк Куакы, сезшек Бакен кай ортаны болса да жады- ратып журе бередь Осыны ойлап улгергешмш е, он ж актагы бурылыстан сол мы н болгырды и e3i ш ы га кел- reni. Базардан жездем келгендей куанганым. — Ой, Баке, хал калай, куипктерщ аман ба? — Е, ш ую р. б з щ н щ ше? Бэкенге жата-жабыса колка салдым. Уйде колхоздан экелгси кой eTi бар екенш айтып, ж ас copnaFa шакырдым Кене койды. Yfl-im iH колхозга ж1бершл. Ж убайы м еш бггпейтш уй л р ш ш п м е н куйбецдеп ж ур екен. Бэкеннщ келгенже о да мэз. Eneyi хал сураса — Бэке-ау, кептен керж бедж Fofi, Teri? — Беу, Pa6iiFa-afi, кызмет деген эйелден де катал емес пе, куш бойы соган байланып етесщ. — Халж калай, сейтш?

— Б1здщ халд ш HeciH сурайсын. Мэселен, 6yriH кеш епге Караганда кемшде 15 процент жаксы . П он ят­ но? — TinTi бурынкы к у Twine, еши процент косып ж1бе- рет1н болыпсын-ау. — Сез1к рас. О ны н устше, Teri, орысшага да теселin барам. Kefi6ip окыгандар неге ею T Ufli араластыра согады десем, кы за-кы за келгенде к а закш асы жетпей калады б|'лем. — CeHi сезден устай алмаймыз. Осынша кабкпегп кайдан алдыц? — К уд ай эйелш акылды етсе, Kyfleyi де кур калмайды екен гой. Гу-гулеп барамыз. Келе талай Hapceni сез кылып улгердж . К у тш м е н катар Бэкеннщ есте сактагышты- FbiH к айтео з. Злден уакы тта сагаты на карап: — B ip минут ш ж д е жер бетшде дуниеге 114 адам келш, 108 адам кетедь B ip минутте 280 мыц рет телефон согылы п, 110 мы н газет сатылады. Сол 6ip минутте адам- дар 29 мыц гектолитр сусын iuiin, 4 мы н тонна ас жеп улгередК— деп 6ip койды да, ж убайы м екеум!зге кезек- кезек кез тастады .— А л, Усеке, 6i3 келгел1 29 минут етш л, сонда да э л п ж ас сорпалары ннын Hici шыкпайды гой. Мен абыржып, Рабигага карадым. — Айтты-айтпады , с е т и отырысына жал болсын! Э н п м е ге уйып калы псыц. Бэкеннщ сездер1 кен1лд1 той- дырганмен, к у р с а к к а корек болмайды Fofi. — О й, байгус-ай, мен сезбей отыр д ей м ю н ,— деп ж ы миды Р а б и га ,— А пам ...— деп с езж щ соцын жута койды. — Йемене, тагы да ю лт пе?— дед1м даусымды ке- Tepin. Келжш епм кызара темен карады. Ж ауап катуга конактан кысы латы н тэр1здь Б|рак сыралгы болтан Бэкеннен мен кысылатын емеспж'. О нын устж е арнайы ш акы рып, сез 6epin ед1м foA. Апамны н KecipiHeH тунеу- гуш де 6ip конактарды н алдында осылай катты абыр- ж ы гам ы з. А з ы к -ту л ж сактайтын сарай мен кебеженж, а к т а устайтын санды кты н юлттерже сол Kici не. Апамы з ж ок болса, осылай отырып каламыз. — Сол кем тр ден-ак m riH im u ала алмай койдыц-ау,— деп Рабиганы ныкыра бергетмде, сырттан апамнын e3i де Kipin келдк Енд1 онын езже ренжи т м каттым,— Кайда ж ур еаз осы? — M eH in де ж ур етж жерлер1м бар. Н е боп калды,

сонш ама?— Ш ешем даусын катты mbiFapca да, ж узж де жылылык бар. — К,артайган ш арынызда ш лтте не ж ум ы сы н ы з бар?! Бергенд1 iiuin , эпергенд1 киш , отырмайсыз ба. ш у ю р ш ш к Осы сэт анамнык ж узж деп жылылык жоралып, eni кукыл тартты. Кадала карап турды да, жан калтасынан 6ip топ Kwirri маран карай лакты ры п Ж1берш, те р п уйге erri. Алпыс бесл аттаса да, кадамы нык болатын. Ал Ka3ip табалды рыкты аттаранда э я ры тэллректеп , ж ы гы ла жаздады. М ы нау KepiHic Бэкенд1 да абыржытса керек. С а га ты н а унимп: — Мен1н жас сорпа дегешм калж ын гой эншейж. Ас ыf ып отырмын. Баратын жер1м б а р,— деп тура женелд1. Ж ас сорпадан менщ де тэбелм кайтып калды. Тула бойым зьп баскандай ауырлап, тесеп ме кисая кетлм. Танертек турсак, кемшрдж Teceri бос. Ш аруа жайлап жур ме деп, корадары сиырга барсам, ол эл1 сауылмапты. Кеш лге Kip 6in юрд|\\ Ш айды да ыкы лассыз ш л к . Ж убайы - мыз екеум1з 6ip-6ipiMi3re кез киырымызбен караймы з Урсып калрандай кейштем!з. Кешеге шыктым. Белгш багыт жок. Белм нж ayFan жарына сенделш келемж. Канш а жургежмд1 бжмеймж, 6ip кезде: — Ycin-ay, Ycin , у нж ы рган к е л п л т у с ш ,— деген таныс ун есллдк Баяры Бакен. Ананы-мынаны селкос энпмелеп, б!здщ уйге лр елд ж . Уйге KipreH бойда бала- ларым Ермек иен Ж ар к ы н кабаттаса сейледг — Эжем кайда кеткен? — О ку га кеткен бе? М ы рс eTin кулш ж1бере жаздадым. О сыдан 6ipep кун бурын б iр iнuii кластагы Ж а р к ы н эж есж щ алдына кггап койып: «ал окиы к, эже» деген. «Мен окуды бж уий ме ед1м, кунiM» деп жауап каткан апам. E ni бала б1рдей карк-карк кулш: — M ine, кызык. Эж ем папам мен мамамнан да улкен 031 жане KiTan оки алмайды. ¥ят-ай, уят-ай ,— деп мэз- мейрам болыскан. Соида апам. — Ж ам ан уят болды-ау, кап! B ip ж а к к а барып, мен де 6ip оку 6iTipin келмесем бе, туге !— деген. Осы окиганы каз1р Бэкенге айтып ем: — 1Шркж, ана-ай,— деп к у р с ж д г— Ана болмаса, еркелж женжде урым болар ма ед1 адам баласында

Табигатында жадыранкы Бэхеннщ хурсШ п айткан мына сездер1 жанды жер1ме ти д г О нын анасынан жастай айрылранын бмем. М ы н а сы Heci? Элде колда бар алтын­ ный KaAipiH бклмей отырран мешмен жолдас болранына — Y c in ,— деп бел in ж1берд|* ол ойымды,— апай хол- xo3Fa жол тартса керек. М а н а жолда б1здж уй д ж адам- дарымен кездесштк Ш ам асы , xeuieri реш ш тщ салдары- ау, cipa. — Е , колхоздары aFafraixiHe кеткен ехен рой.— Тун- нен 6epi кабары салы нкы журген Рабира, ж о ры табыл- рандай, ж ар кы н сейлед1.— О сы. 6i3AiK YcinTiH хейде орынсыз ш арт ете калатыны бар. О л xici х1лт устаганда, дун иеж TepxiHiHe аркалап хетуд| максат етед1 деймкщ . M iHe3i ш ы гар. Туптеп хелгенде 6api6ip б1здщ камы- мыз гой. — И э, xiM ед1 э л п «шы дамдылык — данышпандык» деген? С о л шы дамды лыкты, acipece карттарра керсе- т у херех-ау. Кен и и H33ix баладай рой, олар да,— дед1 Бэхен. О сы арада ecix ашылып, алдымен вз1м1зге таныс ала кор ж ы нны н 6ip басы херждп CoFaH карап уйге xipeTiH адамды да болжай койдым. Бул коржынны н шыратын жер1 — « А к ж ар » холхозы ндагы туран агам Т у сш тщ yfli. О ны эхелетж адамдар да санаулы: апам, Умсын женгей немесе T ycin агай. Ауылда сойылран кыскы сорымнан, жана басталган карыннын майынан, тары баска туган ауылдын дэмдержен де сыбага эхелж турады. Болжамым дурыс. Бул жолы коржын ¥мсын жен- гейдщ иырында келген ехен. Т олы к денел1 женгей кор- ж ы нды еденге койды да, бэр1м1збен амандасты. Арсалан- дай умтылран Ерм ек пен Ж аркы н ны н мойнына асылуы да ол xiciH i сабырлы калпы нан айнытар емес. E x i и ы ры - нан баск ан оларды елемей, байыппен свйлеп отыр. — Ж у м ы с кауы рт боп x erri. Бригадирден арен руксат алраным. Бэржен де апам мен мына балаларды сагы нды м. М ен хелмегел1 де 6ip айдан асты-ау. А пам да катынамай койды. Денсаулыры калай? «Кудайдан келжд1 неге тжейм1з, негып карасы eiuin xerri» деп урсып ж атк ан ш ы гар маран,— деп 6ip токтады. Балаларды басынан ш схедг Ж ан -ж ары н а, Tepri у й д ж eciriHe буры- лып карад ы .— А пам кайда хетхен? Б1зде ун ж ок. Т ун ж ы р а п отырмыз. Бэхен шыдамады бмем: — Апанызды завхоздык, хассирл!к кызметтержен 182

босаттык. та. аулы ны зга отправить е гп к ,— дедк 6з|' кулмеид! де.— EHAiri барып калган болар. — Неге, к арактары м -ау? — дед1 женгей абыржып, бул сезге тусжбей. — Н еге болушы ед1? Кы зметш дурыс аткара алма- гандыктан да. Р абиганы ц 6eTi д у кызарып, тун д еп окиган ы баяндай бердь — Сейтш, кассирлшт1 кайнымызга, ш лтп келМипзге етк1зген екен Fofi,— деп 6ip туйд1 женгей. С ол сол екен, ол Kici тау козгалса да козгалм айты н ауыр мшезшен мен кутпеген кылык Kepcerri.— «Кассирлштен. ш лттщ мшде- тжен босанса, енд1 б я д щ уйде болады екен гой. Tin Ti жаксы. эЫресе балалар cohfh кезде апамды кеп !здеуцп едЬ. Ж а к с ы керетш ж енгемищ мына ce3i к е ц ш м д е кыз- FaHbiui отын тутаты п ж1берД1. С алауатты басымен айтып отырганын карашы. Анамды тартып ала алмай мысы курып журген бе деймш ездер|‘? Арайы нды екеум!з семья- мызбен бас коскан жерде кейб1реулер анамнан: — Карие, кай баланы зды ж а к сы кереа'з?— деп сурайтын. — Ананы ц жек керетш баласы болуш ы ма ед1? — дейтш апам.— Сонда да Yci6 iM Hin ж е ш б а ск а ма деймш. С у т кенжем Fofi. Содан ба, езш 6ip кун кермесем, еле- ri3in отырамын. — Эне, апам 6i3Ai егейа'тед1,— деп кулетш женгем. А гам да элденеден колайсызданрандай, томен карай беретш. Соны н бэрш щ ececiH 6ip-aK кайтаргандай болып отырганнан сау ма мына женгем?! Ж енгемд1 койш ы, «6ip кун кермесем, елепзем» дейтш анамнын к е н ш не куйде екен десешзнп каз1р? Tyh, uiip- KiH, ананыц орны белек кой! А л мен кайтып шыдал отырмын, апамнын сонынан жупрмей! Ж енгемнщ дукендердеп буиымтайы б1тпей, колхозга кештете аттандык. Ж енгем нщ «несше эурелене калдыцдар, апам б1здщ де 6ipep кун маукымы зды бассын. Сон ан соц ез1м!з-ак ж е тк Ы п салармыз> дегенше болар емеспш. — Бауыр басып калган сон, Ж1беруип ме ед1 б улар,— деп такактады Рабира да. 183

Ж екгей зады сезге саран. М ан аты сезшен сон, ол Kicire мен де Tic жара алмай келемж. Ж у к машина- сыныц аш ы к корабы нда кеудем1зд1 самалга тосып, унс13 отырмыз. TenipeKKe кез алмай караймын. С ан мэртебе керш ж урсем де, туып ескен еш р дщ KepiHici жалыктырар емес. 9 p 6 ip ойы мен ш укыры, арыты мен тебеЫ, eMip ж олы нын бурылыс-бурылысын eciMe салады. MiHe, 61здж ауылды н жолы ндаты coHFbi селодан да еттж. Енд1 ауылта жеткенше мидай eric даласы. А н а у жалгы з KapaFaiu eMip жолым жазы лган дэптердщ 6ip 6eTiH ашып кеп жйбердк CoFbic кез1 едг А га м майданда. Он eKi-он уш жастамын. Катты сыркаттанып, кур сулдем калган. Апам алты ш акы рым ж ердеп мына селонын AapirepiHe аркалап экелгеж бар. Сонда осы агаштын келенкесжде дамылдап 6ipa3 отырып едж. — Tyci6iM болса майданда. Карал калтаным сен едж. Ай, сокы р кудай, caFaH бергенше бул кеселд! маган неге бермейд!?— дел ексш -ексш жы лап ед1 апам. С ол анама кеше не айттым! Н е белммен кержер екем квз!не, Keiuipep ме екен сез1мд1? Ж у р е п м дурсмдеп, агайы мнын ауласына к!рд|'к. Уй iu ii абыр-дабыр. 'Т аб алд ы ры ктан аттаган бойда KeaiM iuiTeri 6ip топ KeMnipre тустк С а лга н жерден 6ipeyi: — Y cin n icin ? Жеткенб1сж, жаркы ным! ©3in 6ipeyre эке болганш а ш сш сннщ eMmeriH eMyai коймаганбысын, екшелетш куа к елш сж ?— дел карсы алды. — Сон ы айтам ,— дел ернж сылп етк1зд! екжгш кем- nip.— Шешей жарыктыктын аягын матап койдындар гой, туге. Б у да 6ip абысы н-ажы ндарды н ортасында бой ж азсы н да. М ен эбд1реп турганда: — Ус!пж аным бысын, 6epi келий,— деген таныс ун ecrin ju . Ун ш ы ккан ж а к к а карал улгергешмше, ежелден бойым етене бол уйренген ж у м с а к саусактар он колым- нан тартты ,— О , мурныннан айналайын тэмпиген,— деген сездй ест1генше, ж ы лы epiH бепмнен шел-шел суйдг — Енемд! карандар, енгезердей x ririrri бала кусатып с у ш п ж атканы н. ¥ яттагы -ей ,— дед1 eciK ж актан 6ipey. BeciKKe кайта белел койсаны зш ы одан да. — Е, Heci бар, белесе?! Сендерге улкен кершгенмен, езйме булд1ршж баладай эл1 У сш ж а н ы м ,— дел апам тагы суйдк Кешеден 6epi кенмнме каткан муз табанда epin, туд а бойым балкы п, елж!реп барам. Апамды мен де суйд(м.

К м т окнгасы насырра шаппады. Ка йта ал ана мейь piMiHiH ж ана HipiMiHe б!зд|‘ тарта тустк Уйчилндеплер 6ip-6ipiMi3re бурынгыдан да суттей уйып кегпк. К о н а к ш акы ру, д астаркан эз1рлеу кам ы свз болса, эуел1 апама акыл саламыз. М у н д а й ш аруаны апамсыз ж айраган кездер1м1зде, ол Kici Ke6iHece унат- парандай, кабары салынкы журетш. Конактармен де су л ы к сэлемдесш, олардын ортасынан бойын алып каш удын амалын 1здейтш. Енд1 TinTi б аскаш а. — К о н а к ж урген жер береке. К о н а к еш м м н щ ырыз- рысын тауы спайды , ез неа б е а м е н келедй— деп салган жерден куаны ш б1лд1редк— Д а с та р к а н н ы н берекел1 болтаны жаксы. Кэне, дайындаран нэрселер1щи керсетщ- дерип. Д астарк ан олкы болса, уяты алдымен маран келедк «Осы уйд1ц бас иеа‘ пэлен екен, туген екен» деп ж урер тары. Апамны н бул кылырына Р а б и га екеум1з де мэзб1з. ©3i ж о кта екеум1з 6ip-6ipiMi3fli жубатып коямыз. — Эрине, б1рдемеш кулы птап, к1лтж устап ж ур ген ш н Ka3ipri заманра epci екен|' де рас,— дед1 6ip ж олы Раби- Fa.— BipaK осы KiciHiH. ю лт устаранынын 6i3re еш кедергн ;i жок. — KiM бклед1, бар т1рлшт1 вз калы ка алсан, миын ашып кетер ме ед1,— деп кулемш . Р а б и га коса куледь Сейтш жургенде табан астынан апам сыркаттанып, ауруханага TycTi. Б1рден катты ж ы р ы л д ы . А з кун н щ ш ж д е кесел мендетш -ак тастады. Е с б1лгел1 апамнын сыркаттанганы н кергеш м осы. Эл1 кунге дейж ты н едр А к шаш ты басына кимешек кигенде алпы ска келд1 деп ешюм ойламайтын. E nai мей1рл1 квздер1 Kip6in тартып, бетж ж a>KiMi кебейген. Етж еш и саусактары ж1шшкерген. Ж у - зшде кан-свл калмапты. Уй iuiiMi36eH катты эб!рж щ ж . Кесел дж 6eTi кайтып, апамны н аузы аска ш н ге н кун- дердщ б1ржде ауруханага б1збен Бэкен де кпесе барды Кун жексенб1 едь Аулад агы aFaui саясы н дагы орын дыктарда адам толы. Bi3 де 6ip шеттен орын алдык О кш ау болсак та свзуар Бэкен б1рсыпыра журттын назарын 6i3re аударып алды. — Апа, тез1рек кайтсаны зш ы енд1,— дед1 ол 6ip мезгм. —' К м т т ж мына Рабирара тигеж 6i3re сор болды. в з р н|здей колы аш ы к па деп журсек, эбден ш ем 1штен карып

— Не дейдь туге?— Ап ам н ы н Typi 63repin барды да, кайтадан ез калпына келдь— К атар болтан сок эзмдей- ciaaep Foft, шырагым. Рабитадан ондай шыкпайды. «Келж кайын ененщ топыратынан жаралады» деген рас бьлем. Рабигам езаме тарткан. Ж а ра тка н эрю мге-ак осындай ибалы келш бере берсж. Бул катарлылар... TinTi энеб1реу, немене ед1 аты? Ар ж агындагыны н 6api KepiHin тураты н ше? А р ж агы ндагы сы Heci?— дед1м мен тусжбей. — ДенеЫ KepiHin туратынды айтам. — Апам ж ар ы кты к шифонды айтып отыр Foft дей- MiH,— дед! Pa6HFa жы миып .— Ан ад а сез болып едь — И э. иэ. соны айтам. Баягы ны н келЫдер! кусап, соны киюге де уялады. Катарларынык устже карап, руксат та 6epin ем. Б аягы демекш ь..— Умы ткан нэрсесж есше Tycipe алмай отыргандай муд1рдь— Эл! еЫмнен шы кпайды . BipeyfliH ерке кызы болып ест1м де, келж боп тускен бойда енемнщ камкорлыгы н кеп керд1м... Енесi нi к к ен ш н ен ш ы ккан кслж де арман жок. — Эрине, б1зде арман ж о к кой,— дед! Раб и га,— Айтты -айтпады , Б э к е н д ш рас. Уйге тез кайтып, ж лгп е з Ы з ал ы н ы зш ы .'К он а к кутуден кейде, TinTi иным ашып нетель Басиенщ аты басне екен гой. — К е л Ы т з , шынында, катты киналып ж ур екен.— дед! манадан у н а з anriMe тындап турран сыркат егде эйел. — 03iM де сезем!н,— деп апам жасаураган Ke3iH орамалы мен cypTTi.— М енЫ з отыра алмайды Fofi, кайтсж. А пам ны н кез сурткеш эсер e rri ме, ауруханадан ун-тунс!з шыгып келем!з. Эбден уйге таянранда Бакен: — Ы н ты м ак гар ы н 6epiK болсын,— дед1 6i3re кезек- кезек карап. — Неш айтып келесщ ?— дед!м, ез ойыммен онын не дегетн ангармай. — «Колда барда алтынный Kaflipi жок» дегендей, кейб1реулер Ke3i Tipicinae ата-ананы кад!рлей алмайды. А рты нан опык жейдь Эрине, шлт деген ж ай сез Foft. B ip aK сол к ж т тж e3i anaflFa канш а д эт-куат. Сол аркылы езж eMipre, уй iuiiHe керекпж деп сезжедь М ен ойланып келемж. Бэкеннж айтканы жен ак! Ж е Н м ескен ол ата-ананы к кад1рж б!зден repi ерте урынган-ау, шамасы. Айткан жерден аулак, апам ж азатайы м болса, 6i3 де эке-шешел! б1реулерге акыл айтуьа шырар ма екенб1з? 186

ЭСЕМД1К ЖАРШЫСЫ (Болтан оцига) Кектемп тан маужыратып, бугш де кеп уйктаппын. Квз1мд1 аш канда, сатат т(лi сепзден асып б ара жатты. Апыл-купыл KHiHin, жуы нура бас койдым. Алаканы ммен бет1мд1 сипай женелгенде колыма ш е п р кадалгандай болды. Сак алы м тары ecin калыпты. Ж уы н гы ш ты тастай сала, устара кутысына жармастым. Касакана ерегескендей, алмасы таусылыпты. Е (Ш к а й гп м ? ! Ж а п - жас, бойдак басыммен жумыска кырынбай 6apyFa бола ма?! 0 з сакалы м а ез1м назаландым. К у н аралатпай каулай женеледь С а к а л ы кургы р ш ы кпаса, б1з д ш б1рде- нем1з булш ер ме ед1? А д а м га кур а як ба йла у эншейш. Сакалдын эуреш ш гж е жылына пэлен сагат алтын уакытты сарп етед1 екенб1з.. Кой, буйтш , ренжш отьгрганмен са к а л шы гуыи ток- татпас. О дан да тез камданып, ш аш таразды н 6ipiHe coFa кетейж. Кектсм ауасын ж у ткан сайын квн1‘л1ц ш айдай ашы- лып, кимылыц да жецж деп, аягы ннын 63i алга карай алып каш ы п бара жаткандай. Екпш дей басып келем1н. М ундай карбалас шакта улкен шаштараздарга сокпа- ган макул — халы к кеп. K iiui-ripiM , ел еуа з 6ipeyiHe барайын. Карасу кешесшде шагын шаштараз бар деуил едй KaFa6epic жер Fofi, солай беттейш. Эттеген-ай, мунда да кезек Куткендер бар екен. Дегенмен кеп емес. М ы н а у ш апш ан кимы лдаган уш мастер узак кутпрмес. Тосайын. Сейткеш мш е болтан ж ок, мастердщ 6ipeyi маран: — TypiHi3re Караганда ж умыска асыгып барасыз-ау, cipa?— дегеш. С у й ю м д Ь а к кыз. Ж а н а ш ы р ун катуы мен жэуд1рей карауы ce3iMiMfli толкытып, кемеШме сез келмей турганда, кыз кезек куткендердщ алдынгысынан: — М атвей Иванович, Ыз тым асыгыс емесЫз бе?— деп сура- ды ,— М ы на ж ас ж т т ж ум ы ска бара ж атса керек. — Е, Heci бар, кызым, тоса турармыз. Ж астармен 6 iprc асы кпасак та болады Fofi, демалы стагы адамбы з,— деп М атвей Иванович маган бурылды. К а б а сакалы ак буйра тарткан шал суйенш отырган тая гын алдына тарта, кеудесж кетердь MeHi «алга ет» деген ишарасы екешн ангардым. Кы з болса алдындагы KiciHiii aTip буржкен бет-аузын желп1п те болды. А к алж апкыш ты eKi колымен кере устап. 187

Meiii тосты. Кой K83i, ж у к а л а у epiHaepi енд|-енд1 кулейш- кулейж деп туррандай. — Сакалы ны зды Fana кырыиасыз гой, элде шашы- нызды да алайын б а ? — дед1 мойныма алж апкыш ты орап ж атып. А к суйржтей жщ1шке саусактары тиген сайын туд а бойым шымырларандай. Алдымдары айнадан ез1ме емес, кызра караймын. Т алдырмаш денесже ылдым- жылдым кимылы кандай жарастыкты! Кагылез, элжуаз кыз Meiii тартып барады. «Элде меш куткен ж ары к жул- дыз осы ма екен?» T a rri киялга елтимш деп, кыздьщ сауалына жауап кайырмаппын. Кайта сурады. Коцыр- к айлау ecTuieriH ун aye3i де к у л а к к а жагымды. — С ак ал д ы да, шаш ты д а ,— дей салдым, мына сэт ж умы ска эсырыстырымды да умыттырыпты. Кыз кимыл устжде эцпмеге де улге рт тур. Шолпанра ушырылран ракета ж е ш нде берьпген corfi>i хабарды тал- кылаура ез niKipiH косым жатыр. — М атвей Иванович, б1здж озбаган саламыз калар емес кой,— деп кояды .— Устараны нем1стердей жаксы eTin неге ж асам ай м ы з дей 6epyuii е д М з . Ka3ip М осква «Трудвачасынын» устарасы н к е р Ы з . О ган «Золингер» де пар келмейдк C i3 re 6ipeyiH тауып берейi н бе? — М арри п аш ка, ол б аягы дагы сез1м рой,— дейд1 М атвей И ванович кенкждей кулш .— Сен турганда Ka3ip магам устараны н кажет1 не? ©тпес пышакпен алсац да сак алы м а сенж к ол ы к TuciH. — К ар ай гер шалынды,— деп кулд1 отыргандардыц 6 ip e y i. М ы н а создерге менщ де iuiiM кылп еттм Кы зды кыз- рапгандаймын. Эй-ш ай дегенше кыз белмд1 орамалмен желшп: — К е р кк е н ш е сау болыныз,— деп турды. М ойны м а сорпа куйылрандай, мына лэззатты ка- лыптан козрэлры м келмейдк Can6ipefiin ормымнан тур- дым. Кы зра карады м. Ол да карап тур екен. Кездер1м1з уш ы расып калды. TeriH карас емес сиякты. М ун ы сы аздык кыл ганда Гг — Эл1 де талай KepiceTiH ш ыгармыз Ызбен,— деген i гой — Э рине,— дед1м. У ш м н щ кысылып шы кканы н соны- нан байкады м. Bip a K ыцрайсызданатын eMecnin. Heci бар, мы надай кыз жылы к а б а к танытып, керкуд|' лэз1м тутса. О сы сез1мнен к уш бойы айыга алмадым. Е кж ш ! кабат- 188

ка саты ретшде койылран солкылдак тактаймен бурын ептеп Tycin, шыратын едж. Ал бугш туссем де, ш ы ксам да жупрумен болдым. Bip жолы exi колымды билей сермеп, сатынын ортасына cexipin кеп тускешмде, оны к устшде epiTiHfli кетерш келе ж аткан сы л акш ы кы з Г а л я уш ы п кете жаздады. Кольждары шелепн Tycipin алды. — Ермек, сен бугш жынданраннан саумы сы н? Колды- аякта турм ай KerriH ты м,— деп решш бмшрд|. Б1здш курылысш ы лар б ригадамы здагы ен KepiKTi кыздын Kip 6in кешл байкатуы аздап эуселемд1 баскан- дай едГ Несш жасырайын, бул кыздын да бейнеа меш eaiKTipin, онын сырын мы скалдап, урлап та жургенмш . — Keiuipe rep, Галочка,— деп ж ал пактап бэйек — Тусш беймш . Ж т т б1ткеннщ сабырлысы сиякты едш. Д е гб ф щ неге таусы лганы н ка й д а м ,— деп наздана мунайды Галя. Онын бул мунаюы лезде жадымнан шыгып кетп. К е н ш м лешрш, делебем козады, айкайласам, эн салсам, жуг1рсем деймш. Ж ум ы с каркыны м да удеп кетсе керек. Кемекш1м Коля бугш маган nipniiu пен ер тн д 1 эперш улгерер емес. — Бул бетщнен таймасан, 6yriH норманы терт есе асыра орындармыз,— дед1 6ip жолы ол мандай терш жешмен cypTin жатып. М ен оран ж ауап катудын орнына, 6 ip кен1лд1 эннщ эуез1мен ыскырып койып, ершелене кимылдаймын. О сын- дай асырыс-аптырыста колымдагы 6ip KipnimiM ушып кетш, теменде кабырра сылап журген Ш у р а н ы н тебесше тие жаздады. Ofrreyip, аман калды. M eH in де шаш ым тж турды. Ол да uibiHFbipa женелдк — Ермек, шынында да, ceHi б угш ж ум ы стан аластау керек,— деп кояды. брекпш ж ypin жумы с ку н ш щ калай бггкенж байка- маппын да. Ж ур т тарай бастады. Бул не, менщ де acbiFa куткен с э и м едГ Ал сол сэт туранда жынынан айрылран баксыдай сум1рейд1м. Ж а н а салынып ж аткан уйдщ кабыргасы устшде калкайып жалрыз турмын. Карасу Keuieci ж а к к а квз TireMiH. «Осы тустасы н рой» деп, шаш- таразды туспалдаймын. Сонан сон ж ан-ж акка айкала караймын. Кектемнщ шар айнадай шынылтыр аспанында ж у з т бара жаткан каз бауыр булт бук!л кек элемше эр 6epin туррандай кершедк Д эп каз1р менщ осы аспан- дай туны к ойымда да манаты кыз сол булт тэр1зд1 ж узш бара жаткандай.

Ш аш та р а з га тш е тартпай негып турмын? «Керкетш шыгармыз» дед1 емес пе? «Солай дегеншз» деп жетш барганы м бола ма? Б а ск а 6ip желеу керек-ау. «Желеу» деген сез ойыма келгенде сакал-ш аш ымды б1рдей сипа- Дым. Ж ып-ж ылмарай, беНмд1 емес, айнанын ж узш сипа- гандаймын. К ап, десекшП Ой, сумдык-ай, кунде екпелеп, кутыла алмай журген сакалдын да тапшылыры erri-ay. Амал жок, ертекге дешн тосайын. Ертенше жумыстан сон соксам, шаштараз мулдем онаш а. E n i мастер ш ахмат ойнап, бос отыр. К ы з рана 6ip K ic iiiiu сакалы н кырып ж атыр. M eni KepiciMeH мастердш 6ipeyi орнынан турып едЕ мен кызды мегзеп кумш ж н бер- д!м. К ы з да мешмен ecni таныстай сэлемдестЕ Кешегщен де жылы ушырайды. — М аррипа, бул аранын ж умы сы б1зден де ар- ты лм ас,— дед1 егделеу мастер.— Элг1 жана моншадагы улкен ш аш таразга неге ауыспайсын? ©3iMi3re «ауыс» десе, уш ы п кетер едж. О нда каш ан да адам кеп. — Энг1ме кептж те ме екен, Николай Петрович,— дед1 Маррипа.— М унда да менщ уйренш калган адамдарым бар.— CefiTTi де^ алдындагы KiciHi туррызып, маган ун к атт ы .— Келйиз, асы кпасам болмас. Б у гш уш адам меш уйлершде кутед1 У а к ы т артылса жол-женекей кеп балалы уйге де соксам деп ем. LUemeci жалрызЕпжтЕ кызмет, уй TipmLniri дегендей... Балаларын шаш таразга экелуге де колдары тимейдЕ — О йлап турсам , М аррипа, сенж! де ж е н -ay,— дед1 Н иколай Петрович,— С а га н барлы к жерде де клиент жетедЕ «Эрине, деп ойлаймын кыздын сакалымды кырган кездег1 ы лды м-ж ылдым кимылына айнадан кызыга карап, саган iHKsp ж ал гы з мен емес шыгармын. K eiiieri шал екеш шалдын ce3i анау» MaFpnnaFa караймын да, онын журтты езше щкэр еткен артыкш ы лыгын 1здест1ремш. ©згелермен салысты- рамын. Е н алдымен Галян ы н бейнесш елестетемш. М усш - держ шолсам, Маррипанын айрыкн!а артык ештенесш таппайты н сиякты мын. Сол Keuieri ашан, талдырмаш тулга, ак куба ен, келтелеу мурын, жаркылы молырак кой кез, сэл коюлау кара кас, басын орай туйген жуан бурым , кайта Галяны н Kefi6ip Mycinaepi кез жауын алар- лыК' Сейте тура Галядан repi М агрипаш ка щкэр бол ас ьщ. ©3i де солай болды. К а р а су кешесшдег1 жш кене шаш- 190

тараз меж тартты да турды. Сонда бара беруге желеу 1здеп багамын. E a a i сакалы м н ы н б аяу есетш ше ренжи- MjH. Бара-бара М аррипамен «Ci3 -6i3 re* келicin дегендей, Т1Л катысып, таныса бастадым. B ip раж абы, таны скан сайын, онын сырына каныру былай турсын, кайта жум- бактала тустЕ 03i керкем сурет академиясында сыттан окитын болып шыкты. С ол б1л1ммен icTen журген ж умы - сын караныз. Кызык... Сы ры на ужлген устш е у ж л е TyceMiH. С ы р ы к а н т а ж умбакталы п, шытырманы квбейсе де месел1м кайтар емес. Бара-бара алданышымды да, куанышьгмды да осы ш аш тараздан 1здеуге шыктым. М у н д а келсем, зэу1мде 6ip Kip6iH тар ткан к е н ш м де шайдай ашылып ж ур е бередк Кеж л шоры коламта тарткандай ж айга бугш де душ ар болтан ем. К,урылысымызда Kipnim Ti кесе-квлде- неа калаудыа ж ааа э дю не квшкенб1з. Ж у м ы с аярында прорабымыз Meaia бул a flic ri дурыс колданбаганымды аныктап, 6ip кунг1 iciMi3Ai тугелдей б ра кка шырарды. Сонан соа KipnimTi ж аааш а калауды а чертежын колыма 6epin, ертеа бшм1мд| тары сынактан етжзетшд1гш ескерт- Ti. Осы 6ip к еж л аз сэтте де салып урып ш аш таразра тарттым. Сакалы м ды тааертеа FaHa кыры нсам да, бул жерден кабарран кежлге медеу !здеймin. Ш аш тараз толы адам. Сонда да болса жрген заматта М агрипаны н назарына iaiKTiM. — C i3 , немене, 6ip кунде ею рет кырынура ш ы ккан- сыз б а? — деп жымиып койды. — C i3 кабыл алсаныз, уш рет кырынура да 33ipMiH,— дед!м мен де эзм ге басып. — MiHe, ж аналык! М ен in уш жуздей туракты клиен- тiмнiк 6api осылай етсе, кун мен ту ж и ш аш таразда етюзу1ме тура келер. — Сол уш ж уздщ ш ж д е маран сэл де болса артык уакыт табарсыз. — Cipa, ез1мшьлдж м ш е з М з бар-ау деймш. B ip езь жзд1н б ет-ж узМ зд! елден ерек бипаздай берген лайы к бсма ма? М ен клиент1мжн б эрш щ де ж у з ш щ суйк!мд1, эсем болуына куштармын. М ына сездер кечмпме д ак туЫргендей. Калайш а ол меж сол уш ж узд щ 6ipi деп кана санайды? М ен щ езше 1нкэр болып ж ургежмд! анрармай ма екен? Элде сол уш ж узд щ 6api де осы кызбен дидарласуды н утымды сэт|н куткен, межмен бакталас сабаздар ма? Солай болмасына KiM кеп и ? МынаНы караны з, менен 191

кеиж келген xcirince де ибады иш арат керсегп. Эдетж ше колдарынын жыпылдай кимылдауын токтатпаган куйжде: — Айтпады м ба, Орынбек, ci3 re шаш етепн жога- ры рактан такы рлатып алган ж арасады деп? Караныз- шы. бу п н eKiHi3 ашыла тускен сиякты. KipreH жердей ж ар к ете к алды ны з,— деп кен1лдене ту стг М унымен де тынбай, кешеде бара ж аткан ж алакбас б1реуд|' нускап: — Ана Ж|'гггпн шаш алысы ж араса ма?— деп сура- ды — Ал сол Ж1ггг двкгелек ж у зш щ эрш ке-ripin, шашын KipnUeHflipin койдырады екен. О нысыны к ебедейс1зд1пн арен тусжд1рд1м. Енд1, эне. кврмне KepiK косылгандай боп ш ы га келд1. Клиенттер1мжн жарасымды ж у зж квргенде ез1мнщ де аж арым жргендей-ак мэз боламын,— деп ш аш ы мды аса 6ip еппен тарай бастады. — С у д у бггкен а зд ей -а к бола 6epciH де,— деп свз к ы сты рд ы м ,— экпмеден шет какпай калмауга тыры- — Иэ, аздер, ж т т т е р 6i3jii мактап-мадактаура мы рзасы здар Fofl, эрине,— дед1 ол м е-ш ала,— Сырлы сезден repi сырдан сезге кумар ондай ж1пттерден мен: «Кэне, кай жер!М суду?» — деп сурасам, ун шыгара алмай калады. Сол суракты ci3 re де коям, жауап 6epi- ц1зш1. Айтты -айтпады , меи де ун шы гара алмадым. Ж ауап орнына iiuiMHeH белпл1 оншн: «Айсулу, элде Кунсулу... Эйтеу1р, сол кыз 6 ip суду» деген жолдарын кайталаймын. BipaK калайш а суду, неамен суду екенже анык жауап таба алмаймын. Сон да да болса М агри п ан ы н «эйтеу1р, сол кыз, 6ip суду» екенше шубэланбаймын. Ал оныц бер ж агында, мен ж ауап бере алмады екен деп тосылган М а гр и п а жок. А узы да, колы да, K63i де — бар тул гасы ты нбай кимылдайды. У старасы мен кайшы- сын дамылсы з ж у п р т ш те, свйлеп те, ж а н -ж а к к а карап та улгеруде. Эне-мж е дегенше, онын алдындагы адамдар 6ipiH-6ipi алмастыруда. Н эзж саусактарынын элуегпсж айтсанызшы, талмай кимылдап, алдына келгендердт 6apiii де Кош алады, барже де жайдары, жаркын. С а к а л -ш а ш иелер1мен М агрип аны н суттей уйыган карым-катынасына елтж отырганымда, шаштаразга пош ымы келшпеген 6ipey KipAi. Тар балакты шалбары бутына бут боп жабыскан, элем-жэлем ала кейлепнж e iiip i алка-сал ка. Кейш карай к айы рганда жвнд1 жыгыл- маган узын ш аш ы ж уды ры ктай басын дагарадай етш, ертепдеп албастынын бейнесж елестетедг Мыкынын 192

б у лталактата басып, М агрип аны н алдындары енд1 FaHa 6ocaFaH орындыкка кулай Kerri. Неш е куннен 6epi М агрипаны н к а б а к ш ытканын 6ipiHLui рет осы сэтте кер- fliM. Астынры epHiH TiCTeHin турып: — M eH iK алдыма отырм асакы з да болады, ен<ш’з адам шошырлык,— дедь — М адам, сен шаштаразшысын. С е т и м ж д е п н — айтканы мды орындап, елу тиы нынды алу. TyciHiKTi ме?— дед1 анау да аж ы рая карал. — Ж ок, кателесесщ. Эсемдж™ эжуалаушыларра менщ каным кас. Э л п эумесер неме api-6epi баж ы райы п отырып, екш- uii мастердщ алдына барып едр ол да томсы рая калды... 0 3 i де жумыс аяры болтан. М агрипа шаш тараздан к а б а к ш ы ткан куйш де шы кты. «М уны сы Heci. Сон ш а м а ибалы жаннын ускынсыз 6ipeyre бола таусылганы ма? Элде ауыр жумысы калжыратып турранда элп стиляга к енш н жаралады ма?» — М аррипа,— дед1м катарласып келе ж аты п,— шаш- тар азш ы лы к ауыр-ау e3i. C i3 fli тусш бей мш . А кадемияда окисыз... Bi3AiKi 6ip capi. Ж еп ске н 6LniMiMi3 ж ок. Сон- дыктан Kipnim калауш ы лы к та такиям ы зра тар келмейдй Онын езшде де кейде чертеж секишлерд! ажырата алмай та я к жейм1з.— Сейтш , прорабтын б у п н п ж анж алы н муцая баяндадым. М агрипа кенеттен сы л к-сы лк кулдь 03iM де сасып калдым. — Прорабыкы з ж у м са к екен тары да. K ip nim калау- ш ынын к1м екенш бкпеЫз бе ез1шз? Ж ер устш д еп сэу- л е гп ж асауш ы ларды н K y flip errici солар емес пе? Зэул1м сарайлар мен уйлер, He6ip курылыстар болмаса, адам баласьшын эсемд|'к ж енш д еп угымы каз1рп’дей дэрежеге кетермер ме eai? О ны сол мамандыкты н Heci ci3 олкы- сынрандай сейлесещз, эсемдж п эжуалаушы стиляга- ларга екпелеу1м1з бос екен foA!— дел 6ip токтады да, эн пм есш кайта ж алгады ,— Bip a K б1здщ де ез орнымыз бар. Сендер жер ж узш е сэулет сыйласандар, б |‘ з адам жузн! эрленд1рем1з. Ш аш таразш ы ны да мен эсемдж сыйлаушылардын катарына косамын. — М аррипаш ,— деген унге екеум1з де ж а л т карадык. Кеш е бурыш ында ж ас бала ерткен ж1ггг тур екен. — Танысы ныз,— дед1 маган М а гр и п а ,— менщ жуба- йым Эм1р, езМ зд ей Kipnim калауш ы . Ал мынау улым... Олар орнынан козгалды. М ен Ke3iMfli алмай, су лк карал турмын. М агрипа алыстаган сайын, онын бейнеа 193

жакындай, айкындала тускендей. Онын шаштаразшы- лыкты калауын да, клиенттершщ ажарлануына куануын да, стилягага ренжуш де урына бастарандаймын. Оный « Кай жер1м сулу» деген сурарына да жауап тапкандай- мын. С у л у л ы к онын туд а бойына тараган екен. И з, онын сулулы гы терен1ректе жаты р, меш н б1рден ангармаганым да сол. С у л у нэрсеш 83i су л у ж а н рана кад1рлеп, кастерлей б1лед1 екен.

ЭМЕЦГЕР Кайран жастык! Алдында узак ем'Р жатса, бойынды куш -куат кернеп турса, айналанда замандастарыцнын у-дуы тец1зше толкыса — кандай реш ш -м ун болса да тумандай ыдырап, жогалы п кетед1 бкчем. Энет анасы Сейд!мнщ казасынан бой катере алмас- тай бук тускен. Кенеуаз дуние карт экеа Ахмет екеуш кайранга шы гары п тастаган дай едь А н а сы Tiptoe тар KepiHeTiH eKi белмел1 м ш кен е уй, ешй к а к ы р а п бос кал- рандай. О сы нау караш а уйд1 нурландырып, бос куысын шаттыкпен толтырып турран аяулы жар, кимас ананын ж ы лы MeftipiMi екен-ау. Енд>\\ мше, э к е а exeyi eKi бурыш та 6ypicin, кабак ашпайды. Коз алдарынан кымбатты жан- нын мей1рбанды тулрасы 6ip кетпейдк О л тул га н ы н ap6ip елеа ж урекп шымырлатады. А кты к caFarra жатып: — Калкам , кушм, маран аландама, талканым тау- сылар сэт жеткен болар,— деп efli ана.— Сабары ннан кеп калып койдын рой. Б а ра берсен кайтедк О куш ы лар ы н кутш отырган шыгар. М еж ойлап жасыма. Сен бакытты болсан — менщ армансы з вткен1м. Ка йта кайраттанып, анау каусаран карт экене к у а т бер. Екеум1зден б1рдей айрылрын келмесе, соны н кенйнн жабы ркатпаура тырыс... Ой, ана!.. Сен туралы кан ш ам а ацыз айтылса да, канш ам а кггап ж азылса да, махаббатынн ын т у п а з тере- HiHe euiKiM ж ете ущ ле алды ма екен! Tin Ti ем1рден езщ кудер узген сэтте де езгелердщ бакытын ойлаудан 6ip танбайсын-ау! Асыл ананын казасы ю мге онай ти сш ? Э ке мен бала кос жет!мдей кужренедь К е т л д щ оты euiin, колат колам- та тарткандай. Бул уйдегЕ TinTi бул дуниедег* ем^ де нэр ж ок, жылт етер ж ы лу ж о к тэ р 1здс Казалы уйд щ каралы ж андары eMip кеш ш е лаж сыз ьпескендей, ьлбулеп кете бердЕ Энет мектебш е барып, сабагы н 6epin, салбырап кайтады. K ip 6 in кеж л ашылар — Энет,— деген сынгырлаган унд1 кулары шалганш а болтан жок, 6ip к аукарсы з кол колтыгынан устап та улгердЕ Караса, вздер1мен 6 ipre гстейтж мурал!м кыз Зауре. Баскалардан repi eciMi вз ж урегшен ж ы лы орын тепкен Зэуре. Кйикене 6eTi эдеттегцрен де жилрейе Tycin, оныц ececiHe cyflip eptoflepi ш ош ая калыпты. «Bip oiiriMCM бар» дегендей емеурш 6toflipin катарласа журдЕ — Осы сен кабарынды каш ан ашасыц? Эке-ш еш есш канжы -

гасына м энп байлап журген юмд1 кердщ? 0м1рдщ занына амалын бар ма?! Энет оран тунж ы рай парады да, ун катпай кадамдай бердк — Кектем болса мы нау,— дед1 Зэуре,— Сен маран берген уэдеш » де естен шырардын- « Кала сыртында Коныртебе деген тамаш а жер бар. Кектем шырысымен соган апарамын» дейтш щ кайда? С е ш ц « К а з а к мектеп- тержде орыс эдебиетш опыту» деген енбегщ нщ республи- калы к б айкауда бэйге алганына бую л коллектив1м1з куаныш ты. Мурал1мдер алдары демалыста уж н е барып к у тты к та с а к деген ниетте. Буран калай карайсын? — YfiiM e барам деген Kicire ж о к деймш бе?— деп к у к к eTTi Энет. — С а га н ез1м деп, сыр айтсам да тонкылдайтынын не? З эу р е н щ сезш де решил жатканымен, к е н Ы з ш а з тэр|'зд!. LUaFbiH, шымыр денес! Э неттщ мол пш ш ген, iiKeMci.3 тулрасыны н маны нда урш ы кш а айналып, кул1м кап к ан кез1мен тон кешлд1 ж1бгпп ж1беретшдей... Уакытта токтау бар ма, алра карай зымырай бердг К у н еткен сайын уякен eMip дариясы Энетт1 де ез агысына LnecTipin алып барады. С а б а к , турл1 жиындар, мугал1м- дердщ облыстык жиынында баяндама жасау, жас депутат есебшде сайлауш ы ларды н аманаттарын орындау, TaFbi- сы н-тагылары елшемд1 ем1рдщ эр минутын иемденш жатты. MiHe, кузге карай З эу р е eKeyi уйлену тойын ж асап та улгердк У а к ы т ты н алра тар ткан дурмег1 бул уйдег1 Ахмет картты рана LnecTipin кете алмады б1лем. Ол KeMnipi каза болганнан кежн тым iuerin калган. Эуелг! айларда у й д ж бурыш ында KepneciH буркенш жатып, кундерш етк1зет1н. Кел1м-кет1мд1 адамдармен де саран \"пл каты- саты н. А м ал ж ок, ертелькеш таягын Tipen далара шы- Рып-Kip in ж ур дк K eftinri кездер1 А х а н буын-буыны д1р1лдеп, калба- ла к т а й басып, 6ip ж ерге бары п-кайтып ж урдь Сол сапа- ры ны н н э ти ж еа болуы керек, 6ip KyHi ораулы. газет ара- сынан к ем ш р ш щ улкен портретш суырып алды. Бал асы мен келш ш е nopTperri тем|'р тесектщ тусы на кактырды да, 63i де сол тесекке коныс аударды. M iH e, сол куннен 6epi карт еш кайда к озгалар емес. Тек кейде кез эйнепн киж , KiTanna уш ледь Картты н бул тунри ы кка батуы бала- лары ны н да ойына келш ж ур дь Энет элденеше рет экеш

энпмеге тартып, кенмнн cepriiyre ниеттент кврдг Ахан жвнд1 шеппле алмай, ту й ы к ка Лреле бердг К айтадан TeceriHe с у л к Tycin, бас кетермейдк О сындай халде. А х а кн ы н туып-ескен жер1 Орал манынан 6ip к онак сап ете калды. Ж а м б ы лд а кызмет !стейтш балаларына coFbin к а й тп а к екен. О л А х а н а жа- магайын болып шы кты. Ж а с шарынан А х а кн ы н Kiuji бол- ранымен, онымен к атар-курб ы ш а калж ы нд аса свйлеп, картты талай сакка жупртть — Ж е тш ск е келд1м деп жерге карап отыр екенсщ Fofi,— деп 6 ip ijiin тастады к он а к салран жерден.— Юм келмеген ж е тш с бул. А лы ска б армай-ак. меш н экемд1 еске алшы. Сексеншде ат куларында ойнапты. Сексен уплнде мен туыппын. Картайганымда туды деп атымды KapiFann койыпты. О л Kicire Караганда ceHi мен 6i3 кылшылдаран ж !п т емесшз бе? — Кайран замандас-ай десецшП Ж атуга шамамды кел-ripep емессщ Fofl,— деп А х а н да серш лдг Кэр1рали кеткенше ол тем1р твсекке ж оламай ж у р д г Ce3i пысык, калжынкой замандасы Ахакнын тебесж кекке типзген- дей.— KeMnipiM Hin Tipi кезшдепдей боп калмадым ба TinTi,— деп жады рай сейледг — Кемш р деген...— деп кон а к кем иепн шошайта epHiH жы мкыры п, селд1р сакалы ны н уш ы нан уыстап ойланып калды. А рты нш а кезш сыгырайта кулана кул1м- cipen, квмей1ндеп сезд! арытты. — Кемш р демекнп, ceniH осы эменгерщ де бар емес пе? Каты ш ты айтам. Ж и ы рм а жасы нда жалгы з баласымен ж е а р калып, отыр емес пе, сеш KyTin? Сен бар болрыр окы мыш атанып, онын хал-ж агдайы н бш уге де жарамадык. Бар ауыртпалыкты мойымай квтерген Каты ш деген кандай адам! — О л эл1 баягы мекешнде ме екен?— деп сурады А х а н .— И э, тагды р ол жазганды да бой ж аздырмай келед1. EpiM Hin Ke3i деп ж ал гы з перзенттщ болаш агы на карап eai. О нысынан да айрылып, е н д И к уш немересше карап калса керек кой. Кайран эменгер!м-ай десенил,— деп KypciKai Ахан. Ш ай куйып отырган Зэуре, неге екенш кайдам, теал е карап калыпты. Лесе де жерлес замандасы экелген кангыр-кунпр энНме узакка созылмады. Ол аттанысымен, А х а н TeMip твсекке баягыша бук Tycin, кайта жатты. Кундер вте бердг Б1рде А х а н ж аткан жержен шошып 197