К.Баялиев Ар жазасы

Сэтенмен 6 ipre отырган осы М а ри я Смольникова болып журмесш. П рокуратурадан Эбен кемшрге ере шыгып, онын уйшен барып, кызы М ария мен немереа И горьдщ биыл жазда тускен фотосуретш сурап алды. Сол безм ен кеш еп куэ Якушинд1 1здеп шыкты. Оны кызмет орнынан тауып алып, ф о т о с у р е т керсепп едк Я куш ин посылканын neciH б1рден таныды. «Дэл сол рен- Д| ж ас эйелдш езк М ы н а у И горь деген баласы»,— деп шап ете калды. Эбен квп кЩ рместен милиция бел1мшесже оралып, К айбад ам га телефон сокты да, Естаеванын халш сурады. Е ш болмаса онымен аз гана тьпдесер ме едк Естае- BaFa койылатын сурактар кебейш кетп. М ына Мария Смольникованы тани ма? Оны бурый керд|' ме екен? Кайбад ам д агы л ар Естаеваны н бет! 6epi караганын, аздап т1лге де к елген iH хабарлады. BipaK дэрцерлер одан жауап алуды эл1 де б1рнеше кун кЩ рте туруды айтыпты. Енд1 Эбен М а р и я Смольникованы кергенше асыкты. B ip a n OFaH к у р .кол 6apyFa болмайды. Эл1 де болса оны бултартпайтын дэлелдер жинай тускен жен. Ондай дэлелдщ кекеа — медицина институтындагы студент кыз- дыц хабары болар. Осылайша толранып отырганда, Эбеннщ кабинетже астанага кеткен оперативД кызметкер Kipin келдь Ka3 ip FaHa поездан TyciriTi. — Келуж мен, кэне, не б т р д щ ? — дед1 Эбен сэлемдест жатып тагатсыздана. — Кал ай десем болады ,— деп муд1рд1 лейтенант.— М енщ аныктаганым мынау болды: мединститутта жалпы О рал облысынан жет1 к а за к кызы окиды екен. Сонын 6 ip i ymiH m i курстары Д уан гали ева Э сима деген кыз ж азгы практикадан кейж 2 августа уйше кайтыпты. — О л кы з кайда екен?— дед! тергеуцп эдеттеп шы- дамды лы гынан тыс. — Будан б1рнеше кун бурын езге студенттермен 6ipre тын ен1рждеп егшд! жинауга кемекке кетшть Варган жер1 — Ц елиноград облысы, «К,арашалгын» совхозы. — С о л ма 6api? Сол рана. Ж эн е ка ж ет бола ма деп мына суретш ала келд1м. - Э , м уны н он болган екен, иигЖ м,— дед1 Tepreymi кен1л1 аздап ж ай тапкан д ай ,— О сы cypeTTi мынау адрес бойынш а Я куш ин деген азам атка к е р с е т т келе койсан ж а к сы болар едк М ен облыска телефон coFbin, Цели-

ноградка, одан со к М о ск в а га ж у р у жап>ш акылдасуы м керек. Эбен Цединоградка жолга шыккалы турганда, лей­ тенант кайта оралды. Я куш и н cypeTTeri к а з а к кызын б!рден таныпты. Tepreyiui Ц е л и н о гр а д а ж е тю м ен автобуспен «К,ара- шалгын» совхозына тартты. О нтустж-батыска карай зымыраган автобуста айна- ласына коз алмай карап отыр. Улкен трассанын бойы epcuii-карсылы зуылдаган астык тиеген машиналар. Бу- лы кгы р ауа райына, cipKipen ж ауы п турран ж анбы рга карамастан 6ipiH-6ipi куалай зымырайды. Ke6iHiH ушеу- ден-тертеуден т1ркемел1 корап тары бар. Улкен жолдан эрепректеп eric алкабы нда да топ- тобымен карауыткан техника: комбайндар, жаткалар, тракторлар. Е п н ж а й д а гы мынадай дуб1рд1 керш турып, «адам- дар тек i3riaiK ic уш ш гана ж ар аты л ган екен-ay!» деп ой туймеске амал жок. О сы нау и г ш к п Kepin турганда элемде кылмыс бар деп ойлаудын e3i арты к секйлдБ Эбенд1 карам а-кайш ы сез!мдер билеп Kerri. Б1рде мына- лардын арасынан кызды Ездеп, кылмыс жай лы сез коз- гаудын, тергеуий болып таны суды н 03i огаш , ж арасым- сыз кылык сиякты 'кершдк Б!рде осындай ж асампаздык куйж шерткен, енбек жырын жырлауш ы когамда кыл­ мыс атаулыны туп-тамырымен шауып тастауга шакырган ж н е р пайда болгандай. О сы со нры сез!м билегенде ол Эсима Дуангалиеваны кергенше асыгып, жан-жагына батылырак коз салды. Оны асты к KenTipriiu кондыргыны к жаны нан тапты. Кагы лез кара кыз колындагы KypeKTi езге 6ipeyre кима- гандай 06eHHin сонынан ы кы лассыз ердь О ны н icreri ен басты да шешупп куэ екенш бше турса да, тергеунп мына жасампаз дуб1рдщ ыргагынан ыкты ма, уакытын коп алм ауга тырысты. К,ыз М а р и я См ольн и кован ы к су- peTiH Kepin: «Бул Галина Д убинина Fofi, мы нау И горь деген баласы »,— дедь И э, ол вагондагы ларга езш Одес- сада туратын Галина Д уб и н и на деп таны стырган. Эси- манык Орал каласына тусетшш бмген сон, оган ез етб Hiuiin айткан. О нын ертеден таны с Галия деген кур- бысы б упн де алыстагы малды ауданда турад ы екен. Ол жерде i;afl6ip жемк: жетерлж дейсщ. CoFaH 6ip жемш посыл касын дайындапты да e3i салуга... Посы лканы н Heci иненщ кезшен етш, imi-6aybipbiHa eHin кететж, еш- KiMfli жатыркамаГггын суйшм.'б эйел екен. Э йел дж киыла 49

а йткан лл егш О ралда орындаура Эсима амалсыз келЬ ciM бередь П осы лканы н сыртындары адрес! бурыннан ж азулы екен. Ал почта аркылы аудару кагазын Эсима толтырыпты. Tepreymi белек каразра адресл Эсимага тагы да ж аздыры п керш едц бурынры жазудан айны- майды. Е н д 1 Tepreyiui М осквара бет тузедк Эбен М оскванын Домодедово аэропортынан тшелей Электросталь каласы- на тартты. К а л а л ы к милиция бел1мйпн аппаратынан 6ip капитанды epTin алып М а ри я Смольникованы ц ужи 1здеп тапты. EciKTi оныц e3i ашты. Суретжен repi кезге e3i суйюмд1 кержед1 екен. С ы лацдаган жур1с1, ойнакы кез1, эдежлеп мэнерлейтш у ж бiр.тси назарга Ы гедь А к ш ы л -к ы з р ы л т ж1бек халатынан Keyaeci жумырланып ш ы ры п тур. Табалдыры ктан 6ipiHuii болып аттаган Эбенге емес, оныц артындары сымбатты ж ас капитанра карап: — Хош к е л т а зд е р , мунда ж у р Ы зд е р ,— деп конак белмеге бастады. — Озд1 азаматш а юм деп таним ыз?— дед1 стол ба- сына отыра берген Эбен.— Галина Д убинина немесе М а ­ рия Смольникова'боласыз ба? К ап ел 1мде койылран с у р а к уй HeciHiH конакж ай ж узш аяздай карыды бклем, ак куба кызыл шырайлы еш бо- зарып сала бердк — О зд е р мен1 б1реумен шатастырып ж у р азд ер ме? . — Ш атасты р сак, аныгына жетуге e3ini3 кемектесер- ci3,— деп Эбен капитанра бурылып, белг1 бердь К апитан лып erin сыртка ш ы ры п Kerri де, ею кер- ш Ы к уэл ж ке ш акы рып келдь Соларды ц катысуымен уй imiHe тш ту жург1з1лд1. Bip a K TiHTy кезшде icKe катысы бар зат колга Ы н е коймады. Тек уй HeciHiH жол кжм- д е р ж щ 6ipiHiK калтасынан ересек адам мен баланын noe3Fa алран билеттер! табылды. Ол билеттер «Казак- стан» поезына алынран жэне онда тергеуилге белгЫ кундер керселлген. — М ы н а билеттер балацыз е к е у М з д ш ме?— деп су- рады Эбен. — О ны ц аздер ге не кажет! бар?— Эуелг1 карсы ал- ганда жуз! ж ум сак болып кершген уй иеа катайып барады'. — К аж ет болран соц сурап турм ы з,— дед1 Эбен. — М ен бм м ейм ш ол билеттердщ кайдан жургенш м у нд а,— деп томсырая калды уй иесГ Эбен epiKci3 кулдь 50

— Ж е н е й касарысудан пайда табамы н деп санай- сыз б а? — дед1 од орнынан турып. T epreyiui oflFa шомды. О баста од Смодьникованык посылкага каты сы жайды эр турл1 болж амда журген. Бул эйед посылканы женелтуш женелткеш мен, оны к imiH- де не барын 6iaMeyi мумкш рой деп ойларан. Bip ey женедт деп cypaFaH сон, женелте садран болар. Од уш ш кшэлауга болмайды. BipaK мунын Ka3ipri мшезш кадай тус1ну керек? О нан со к 03i женелтпей, эрю мдерге сез салып, неше турл1 айлага барраны Heci? «Ce3iKTi сею- редЬ деген осы емес пе? Аддында тергеуип Смольниковамен кеп бас катырмау уш ш оган Дуанралиева мен Я к у ш и нн ш ж ауаптарын жэне суреттер1н жайып салура окталран едь K.a3ip бул ойынан кайтып отыр. М ы н а ce3iKTi боп семрген адамра посыл­ ка женшдег! мэл i меттерД|‘ тергеу орнына KiMHiH хабар- ларанын эз1рше бы ш рмеуге бекшдь Ол ж ай ды н бул эйел- ге ж у м б а к болып KepiHreHi макул. М у м к ш болранынша, Смольникованы н посылка женшдег1 хабарды тергеу орын- дары Heri3ri кылмыскердш ез аузынан бшген шырар деп ойлауына ыкпал ж а с а у кажет. Эрине, егер посыл­ каны бетен 6ipey ж1берткен болса. Сон да ол кылмыскер шынын айтып койран екен деп, бул эйел де ез басын KopFayFa, бар бглгенш букп есй ак та ру га мэж б ур болады. ©йтпесе посылкадан Heri3ri кылмыскерге карай жол салу киынга сорады. Посылканы элде эйелдш e3i дайындап женелгп ме? Сонда бул эйелдш айдаладапя Естаева- Fa ез тарапынан ж ауы зд ы к ж асауы на жол болсын? — О зд ерге менен не керек осы, соны айтыныздар- шы!— деген эйелдш ызалы д аусы тергеуш ш ш ойын узш ж1бердг — Егер мэмшеге келетш болсаныз, алдымен мынадай ткпек бар,— дед1 Эбен. — К.андай? — М ына а к к агазга б1рнеше ауыз сез жазыныз. — Кдндай сез? Tepreyuji посылканын сыртындары адрес™ ж атка айтып турды. Ж азы п отырранда Смольникованы н дене- с1нде д1рш пайда болды. А д рестш аярын «Галина Д у ­ бинина» деп б тр ге н д е , Эбен ка га зды к о л ь та алып уза к карады. М ы наны ц ж азу Monepi посылканын сыртындагы колга уксамайды. Демек, оны бул жазбаран. Мунда да айлакерлж тш i3i жатыр. Смольникова KiM сонда, куэ ма немесе кылмыска каты суш ы ма? Ж о к , басты кы л­ мыскер ме? 51

— Б1здщ ci3re кандай шаруамен кедгешишд1 енл! тусш ген шыгарсыз. « М ына адрес таныс емес» дел айта алм ассы з,— дед) Tepreyuii Смольниковага карал. — Еш тене тусшген жокпын. Ж ум б а кта п басымды ка- тырдыныздар Fofi. Эбен б1рдене айтуга октала бергенде, еактен: — Папа, папа, келдш бе?— деп 6ip булд)ршш жу- ripin Kipjii. Бейтаныс адамдарды Kepin состиып турып калд ы .— Сы р тта машина TypFaHFa папам келген екен десем. T epreyuii И горы и таныды, эрине. Айтайын деп турган аш улы сез1н1н орнына: — Игорек Keprni белмеге бара турса болар ед1,— дед) ж ай рана. М а р и я И горы и Keprni белмеге емес, кулагы на сыбыр лап, сыртка ойнай TypyFa шьшарып ж)бердь — А л енд1, М ари я, мэселе был ай,— дед) Эбен тере- 3eci тек ад ам ш а сейлесю а кел1п, ресми турде фамилия- сын атамастан.— М ы н а кылыгы ныздан кейш ci3jii ерж- ci3 зан орнына алдырып, мойнынызга коятын адамдармен сол ж ерде беттесНруден баска амал калмайды. Bip aK жанагы баланы аяп турмыз. — К,ай жерге? О л негылган адамдар?— М ария ею алаканы н жайып, эл1 кеткен адамдай. орындыкка сылк eTin отыра кетт). — К.ай жерде, юмдермен беттесетМ ш зд) ж а ксы б1л|п отырсыз. Т аты да ескертемш, сонын барж агыныздан ж арылы п e3iHi3 айтудын орнына, кайта ci3 б1здщ басы- мызды катырып отырсыз. — О л беттесетш адамдар не демек маган? — Оны беттескенде ез ауыздарынан eciTeci3. — М ен ештене бкпмеймш!— деп М а ри я еденд) тепю- лей бастады. Ж1бектей ж у м с а к кершген айелд)н долы MiHe3iH ка- рашы деп таны ркад ы тергеуш). — Bi3 каз1р-ак алып кетер едж а з д й ейткеш тер- геудеп ic бары нш а ш апш анды кты талап етед),— дед:' Эбен даусы н ж ум сар ты п,— 6ipaK анау баланызды кайда кал- дырасы з? И гор ьд ш ж агдайы н тез1рек шешш, мына адрес бойынш а м етм ен хабарласы ны з.— Тергеуш) 6ip жап ырак кагазды усынды.— MyMKiH, баланы Д улы суд а гы ананыз- дын колына апарарсыз. — М ам ам д ы кайдан б ш еазд ер?— деп баж ы рая ка- рады эйел. — Б)'з де 6ipa3 нэрсеш 6ineMi3,— дед) тергеуш) жум-

бактай сейлеп. С ейтж , журмек болып орнынан турды да, ты м-ты рыс отырган М а риядан леб1з e c riric i келгендей аз-кем кш рд к Ол у м т акталмаган сок: — Bi3 Ызден тез арада хабар кутем1з,— деп капитан шыгып кегп. Астанадан облыс орталыгына оралранда aFa тергеу- mim тары 6ip сапар кутш турды. К айбадамнан Естае- ванын денсаулыры жаксарып, ауруханадан уйже шык- каны ж е н1н‘ де хабар келген. Эбен Кайбадамра келгенде мундары оперативт1 топ Ж ум атаев пен Караж анов жайлы Естаевадан ж азб аш а TyciHiK алып улгергенж бжд|'. АЛДДНРАН YM IT (Галия Естаеваньщ жауабынан) Менен eKi адам ж енж де сурадыныз. М е н щ eMipiMfli ту- ciHyiiii3 у ш ж алдымен К ара ж а н ов жай лы айтайын. Сэтен ж енж де ойлай бастасам, мен ез1мд1 ш амны н жарырына урынран кезаз кебелектей сезжемж. Шынын- да, ол меж алрашкы кездескеннен-ак сикырлап кой- гандай болды. М эдениет арарту училищес|'н б т р е т ж жылым едк Об- лы сты к драма театрында еткен керкеменерпаздардыц ко- рытынды концертжде эн айтып аяктай бергешмде, сах- HaFa 6ip ж|'пт атып шыгып, гул ш орын усынды. Са- тырларан кол ш апалактаудан, «бис», «бис» деген дауыс- тардан саскалактап турранымда, гул усынран ж т т меж колымнан жетелеп, сахнанын сыртына карай экете бер- Д|- «KiMcin? К,айда апарасыц?» деуге ш амам да кел- медг Театрдык актерлерге арналган шарын белмелерг Hin 6ipine келж eHinni3. MeHi белменщ терже шырарды да, e3i eciK ж акта макан кадала карап турып калды. Екеум1зде де ун жок. Bip нэрсе айтайын десем, типм байланып калган сиякты. Онын ж аркы лдаган кездер1 тул а бойымды отша шар- пыды. М ен сонда адамнык кезже коп нэрсе сыяды екен-ау деп ойладым. О л ж ж ггпн кезжен взге тулкасы на карау- Fa муршам да келмей турранда, бвлмен1к eciri ажылып, училжцем1здж директоры Kipin келд1. Оу, Сэтен. мунын калай, б1здщ лауреат эшжм1зд1 кайда жетектеп кеткенсж ?— дед1 директорымыз.

— Т1пден, кезден а улак болсын дешм. Сен щ учили- шен турм ак, б у к и казактын мандайына сыймайтын та­ лант кой мынау!— дед1 жжгг шалки свйлеп. Тек езР нен элдекайда егде жастары директорымызга «сен» деп сейлегенше тандандым. Енд1 ангаррандаймын: Ж е ж ш олак а к кейлек толкын- ды кара ш аш ы мен кызыл шырайлы ж узш е эбден жарасып тур. К ы р мурыны, марж андай пзкпген ак TicTepi, бой- шац шымыр тулрасы шебер суретш шщ колынан шык- кандай. Элде Сэтеннщ 6ip сикыры сол керкжде ме?: Тек онда рана емес-ау! О нын ic -эрекеп мен сездершде де сикырдын куил бар сиякты. Сол арада директорымыз: — Сонымен, Сэтен, б1здщ энш !м1зге не айтпак едщ?— деп сураранда: — М ен бул карындас женш де тек поэзиямен сей- леу1м керек,— демес!' бар ма Сэтеннщ. М ен не болганымды бйш ей бара жаттым. Ж асты- гымнан болар, дэл сол арада-ак отка умтылран кезс1з квбелекке айнала бастадым. — П оэзиянды унемде, тауысып алып, проз а га кеилп ж урме,— дед1 директор кулш ,— Б у л карындасынмен эл1 квп сейлесесщ. Сендердщ театрларына ж умы ска белш- гел1 тур. Эрине, OFaH Ралиянын e3i кел1ссе. М ен жумы с жешнде директордын хабарына куанра- ным сонш а, онын «поэзиянды унемде» деген ескертпесше сол сэтте ешкандай мэн бермепжн. Облыстык театрда ж умы ска калу, мынадай Ж1ггтн султанымен жакын журу... Сенеж н бе, сенбейш бе? Будан артык маран кандай арман керек?! Сэтен сол кеш те-ак меж yfiipin алды. Сахнара тары 6ip шыгып, тереиллер колынан жулдем1зд1 алып, жатак- ханамызга кайткалы турганымызда: — Ралия-ау, кужм-ау, жогалтып ала жаздадым foA сеж,— деп элдекайдан аптыра ж упр ш келш, колтырым- нан алды. Ежелден етене ж акы н адамдай билеп-твстеп барады. Касымдары кыздардан кысылсам да, жетепнде кете бардым. Ж атакха н а р а жеткенше оран ем1рбаяным- ды айтып та салыппын. А л одан бш геж м — театрра квр- кемвнерпаздар арасынан тандап алыныпты. Келе сала басты рольдерд1 орындауга талпынып ж ур екен. Онын Телегенш co h fh репетицияда ж ур т эбден мактапты. «Тв- леген ш ы ры п ж атыр, енд1 of3*h Ж!бег1 лайы к болса» деген сездер де айтылыпты. — Мен ез Ж1бепмд1 6yriH таптым ба деп турмын,— дед1 ол ж ата к ха н а га таянганда меж н ею колымнан б1рдей 54

устап, бет1ме теме Tycin. С ол жерде куш ып, суйсе де «кой» деуге дэрмежм жетер емес. Bip a K см ейтпедм О н ы к аузынан ш ы ккан с е з д ж 6api, эйтеу1р, маран поэзиядан арты к Kepim'n жатты. Онын поэзиясынын кашан таусылып, прозара кашан ауыеатынын ол кезде мен ойлаппын ба. B ip апта втпей-ак Кайбадамда туратын ата-анамнан той жасаура руксат алдык. S flrey ip , Сэтен не каласа, сонын 6api болып жатты. Унем1 к улж ж уретж адамнын к у л ю а ж н кунсыз еке- нiн мен кайдан бм ейж ол кезде. Енд1 ойлаймын: Сэтен сахнада рана емес, ез ж ш актер- л ж енерж кунделжт! л р ш ш к т е де узбей колданады екен. ©зге актерлер сахнада Твлеген болганымен, ойын 6iT- кен сон в з ж щ табиги болмысына оралады, кулетж жерде кулед1, ашынатын жерде ашынады да куйзеледь Сэтен олай болмай шыкты: елдж 6api кеньлд1 кулю устжде отырганда, ол оп-онай жы лай салады, ол куш ренш отыр- FaH топтын ш ш д е каркылдап куле алады. ©м1рдщ 03i оран бейнеб1р спектакль сиякты. К у л ж отырып iuiiHAeri ыза мен зулымдыкты ж асы ра алады. Ж а н ы жек керш турран адамга да ж ы лы шырай б м ш р уге каб1лет1 жетедь О л сахнада FaHa емес, б у к м вм1рш ойыншылыкпен ет- Ki3yre жаралган ж ан ба д е р с т. С он ды ктан да ол Ке­ нии кулаган эйелге Телеген немесе А к а н cepi, Ромео не- месе Отелло болып KepiHe алады. О сындай шебер актерлж енерже сырткы керкж косканнан кейж онын айналасына тугызатын сикыры нын канш алыкты к у ш л екенж мен сорлы кайдан бмейж . Ocipece сез1мтал ж анд ар Сэтен секклджщ енер1не кулап калады. О л тек Т елегенж н рол in ойнап турранын, ал онын ituinae шын С этеннщ э з э з ш жатканын кайдан бмсж. Ш анкай тусте ез жолында Ро- меоны кездест1рген Ж ульетта, немесе А к а н cepiHi кездес- TipreH А кто кты кайтер ед1? Ромео мен А к а н н ы н орнында солардын ролш шебер ойнаран артист турранын кайдан бклсж? О баста маран 6api поэзия болып басталды Foft. Ол поэзиянын таусы латы ны жайлы директорымыздьщ ескерт- necia мен кеш тусшд!м. B ip ж азуш ы ны н ютабынан окы- ганым бар едй эуелпде жам ан кержген адам сырына нерурлым терен ужлген сайын caFaH унап калуы мум- KiH, ал б|рден унарандар — ж а к сы касиеттерж жогалта 6epyi мумкж. Оны айт та, муны айт, уакыт еткен сайын Сэтен- нщ Mine3i курт езгере бастады. Ж ш -ж ж iu jin келуд| шыгарды. Элдекайда конып калым журдм кит етсем 55

дауые к ет ер т , аш у шакыратын болды. Кы зы л келген сэттерде элдеюмдерге сыртынан ж уд ы р ы к KepceTin, «мен ceniH эл1 экенд1 танытамын, меж бмш ей ж ур екенсщ» деп м ж ш удг эдетке айналдырды. Актер емес, шын Сэ- тенд1 мен енд|' квре бастагандаймын. Ш амасы , ол меш- мен арадагы ролш 6irri деп есептеп, актерл iK пердесш сыпырып тастаган тэр1здк Бул acipece ол гастрольдщ бригаданы баскарып барып келген жаздан кейш айкын KepiHAi. К айта-кайта тергеуге шакырып жургенде, маган сы- рын да айтпады. «Мундайда катыннын шаруасы болма- сын!» деп зекш та ста уга шыкты. О бастагы поэзия, мше, осындай ыргакка ауысты. М ен байгус не де болса аман алып калайын деп ж а р га к кулагы м ж а сты кка тимей ж урмш гой. С о т устшде гана онын мойнына ак ш а тускенш естш м . Bip a K ол ак- ш аны н кайд а ж ум сал ганы жайлы Сэтен сотка да Tic ж ар ган ж о к, afiTeyip, эке-шешемнщ дуниесш жиып журш, одан эзер кутылдык. Ж а з а баспайты н жан бар ма, жазасын етеп кайткан сон, тузелш кетер деп умггтежим. Ш ы н болмысын бур- кемелеп келген актерл1к пердесш сыпырып, маган деген махаббатын тауы скан адамга, эрине, меш н де iujiM суи бастады. С он да да семьяны са к та у ж агын ойлап, сырт- тай сыр бермеуге тырыстым. 6з1м болсам ек iнигi пер- зент1м1з С а га т к а екж а б а т ед1м. О л айлар бойы хабар-ош арсыз кететшд1 шыгарды. Бэрш ен де ж ур тты н KayeceTi жам ан екен. Елге тарап кеткен кауесеттщ мы н аузы бар, 6ipiH жапсан, eKiHiuici сейлейдг Кауесеттщ курюреген уш бар, езщ кврмесен де уш барлык жерде естЫ п турады. Сэтен женшде тарап жаткан кауесеттен кулагымды калай бггеудщ ама- лын таппай аласурдым. BipeyaeH оны естисщ, б1реуден муны ecTHCin. «Ойбай, не дейсщ, ж азуш ы мын деп пэ- лен жерден сыйга ат MiHin KeTinTi, туген ж ердщ халкы «М осквич» алып м ш щ 1з деп акш а жинап 6epinTi. Не дейсщ, геологтар поселкасындагы орыс кызын тастап, К о ны ртаудагы 6ip к а за к келш ш ектщ уйш е Kipin алыпты..» Мен1н есту1ммен 6iTce де 6ip capi ед1, енд1 гу-гулеген кауесеттер анау-мынауды ангарып, eci Kipin калган бала- ларымнын да кулагына шалынды. Сэтен сежлд! рухани жагынан саяз адамнын арамза болтаны ж ам ан-ау деймш. Ондайлар б1здщ адал, ак к е н м , меймандос ж уртымы зды оп-онай opFa жыгып кетет!н к ерш едг Газетке ш ы ккан он ш а кты ш умак влен 56

мен радиола айтылатын e«i энд1 малданып, айлар боны кептш у ст'нен KYH К«РУ. т 'пт' ат не же(11Л маш ина MiHin кету — осынын aflFaFbi емес пе. М а ш ин а н ы айта- мыз, ондайлардын алдауына кыз-келш шектер у ш ы рап жатса, будан арты к сор бар ма. ■ Сейтш жургенде республикалык газет бетш де «Сэ- теннен сактаны ныздар!» деген м акала ш ы кты . О нда Сэ- теннш акын-жазушы деген атты жамылып, ел-журтты алдап, орынсыз сый-курмет Kepin ж ур геш ж азы- лыпты. Кауесеттен калай кашып кутылудын жолын таппай дал болтан басым Сэтеннен 1ргемд1 б!рж ола белек са- луды уйгардым. Некем1зд1 ажы ратура сотка арыз бер- д1м. С отты н шакы руына ж оламай канш а саргайтканын кайтераз. Койыны зш ы , эйтеу1р, кундердщ кунш де ici- Mi3 каралып, ажы расып ш ы ктым-ау. Ш ам асы , э л п га- зетте «Сэтеннен сактаны ныздар!» деген ма ка ла ш ы ккан сон, ол акы н-ж азуш ы ны н атын сатып мал таба алмайтын болган-ау деймш. Есту1мше, ен эуелп мамандыгы бойын- ша ж ум ы с гстейтш кершедь Д у л ы с у каласы нда теле­ визор мен радио жендейтш мастерскойдын мен геруш ю деседй 03iM де соттан кешн театрдан арыз 6epin босанып, Кайбадамдагы эке-шешемнщ yfliHe кеипп келгенмш. А у - дандык мэдениет уйше ж умы ска орналастым. Мектепте 6ip мезпл эн сабарын ж ур п зетш болдым. Будан 6ipa3 бурын ата-анам ж ы л аралатып 6ipiHeH кейш 6ipi дуние салды. О лардын уйшде енд1, мше, отын енлрмей 6i3 отырмыз. Сэтеннен келш ж аткан азы н-аулак алименттщ 6ip тиынын да жумсаган вмести. Ондай жаннын тиынын жаратуды н 63i адамнын арын корлайтын кылыктай кершд1 маган. Дуниеден та р ы кка н ш актар да да али- мент акшасын жаратпай, улкен улым К а н а тты н атына есеп ашып, сакты к кассасына салып келш ед1м. Ол акш аны н тагдырын, балаларымнын ак ы л -eci KipreH сон, ездер1мен 6 ipre акылдасып шеш ермш дегенмж. А к ы ры биылгы жазда балаларым а экелер1 жеш нде сыр актардым. Канаттын атына т у с т жинакталган акша eciMiMeH коса 2752 сом 13 тиын болтан екен, енд1 соны не ктейм1з деп сурадым. Екеу1 де: «Ол акш аны ез1не кайтару керек, ондай экенщ 6i3re Keperi жок!» деп турып алды. Соны мен биылгы август айынын басында Сэтеннщ адресже жогарыда керсетмген акшаны почтамен ауда- 57

руды уйгардык. Ж эне бул жежнде Дулысу калалык халык сотына балаларым арыз жазды. А л Ж ум атаев BepiK жайында айтар бапсам: ол — ме- HiK TyciHiriM e сыймайтын OFaui мшезд|' жан. М ундайларды ертсг1лерден рана окуш ы ед1м. О л институт 6iTipreH сон будан жет1-сепз жыл бурый б1здщ Кайбадамдары М эдениет уйже керкемдш жетекин болып орналасты. Кеп нэрсемен шурылданды, ансамбль уйымдастырды, эр турл1 ушрмелер ашты. Куш -туш ж у м ы ск а белшесжен батып ж урдк Ол ушрмелердж Ke6i Берж тщ мж детше жатпайды да, сонда да ол косымша жалакы сурамайды. К у н еткен сайын онын маран айрыкша назар ауда- ратынын сезе бастадым. Ж ум ы стан колы калт етсе бол- ды, мснщ айналамнан шыкпайды. К э д 1мг1 менщ келен- кем с е к и ш , j:зiмнен калмай журедь Ж эн е 63i маган коп тип де катпайды. Енд1 б1рде онын балаларым а жакы ндасы п алганын байкадым. Балалары мды ушрмелерже ш акырады, олар- мен 6 ipre серуендеп кетед1, о йын-сауыкка, кинора апарады. Б1рде К анатты н колынан фотоаппарат керд1м, кайдан ал- ды н десем, кумыгжш айтпайды. Енд1 б1рде Сарат уйге моторлы велосипедке мш ш келдй Бул кайдан десем, ун- демейдк Балалары м TinTi менен акш а алмаса да, усте- pine сэнд1 ки1м к и к ш шырарды. М ен буран, эрине, шыдай алмадым, ею баламды да жатып кыстым. «Мама, уайым- д ам а, урлап алганымы з ж ок»,— дейд1 кулш... Балалары ммен 6ipre б1здж уйге BepiK те ж ш келедй B ip a K кеп сезге бармайды, маран айыпты адамдай ка- райды. М ен карасам, кезж бурып экетедй Сейтш журш ол б1здщ уйге уш р болды. Ара-тура азын-аулак Tin ка- ты сканда бурынгы «ci3Ai> койып, 6ip-6ipiMi3re «сен» деуге кешт1к. Ж ы лд ар eTin жатты. BepiK пэтержде жападан-жал- Fbi3 туры п жатты. К ун д ерд ж кунжде М эдениет уйшдег1- лер «Бул e3i неге уйленбейд!?» деп сурауды шырарды. Бул с у р а к менщ т ш м н щ уш ы нда да журген. Bip мере- келж кеште онын Tijiiii шыгаррым келш, калжындап отыр- дым да: «BepiK, сен осы сопайып жалгы з журе бере- c in бе?» дегенiM бар. «KiM re уйленемш?» деп бет1ме карады да кызары п Kerri. «Ауданымызда кыз аз ба?» деймж. «Ой!» деп элденеден кудер узгендей колын см- тед! де, темен карады. С ейтш жургенде ауылра 6ip anriMe жайылды. YftipMere к аты саты н кыздар BepiKTin ж азып журген купия кун-

делнш урлап окыпты. О л кунделш емес, м ахаббат жайлы сыр екен, «BepiK сонау бала кезшен Е али яга гашык. бопты. Ралияны театр сахнасында Кы з Ж1бек ролшде кергенде: «Егер мен сендей ж а н га жете алм асам, д у- ниеден ж ар суймей ж ал гы з етем» деп езш е e3i ант б ерш тЬ деп таратады к у кыздар. 03iM Сэтенге байланысты есек-аяндардан арыла алмай жургенде мына жана кауесет ызамды келпрдь Сонын алдында балаларыма анау-мынау заттарды да сол BepiK- Tin сатып anepin, 6 ipaK мамаларына айтпай -ак койы ндар деп уэделескенш бшгемш. BepiKTi уйге epTin келд1м де: « С еж н маган га ш ы к екенщ рас па?»— деп суракты тж есж ен койдым. М е ш н ашулы сездер1м шапалакпен салы п калган д ай болды ма, онын eKi 6eTi д у е т т кызарды. Темен карап отырды да, 6ip уакытта бет1ме тш е карап: « Ра ш ы к екешм рас»,— деп айтып салганы. М ен сасайын дед1м. О ны н квздер1 жасаурап тур. B ip мезет вз1н аяп турдым да, буынымды б е к т п ала койдым. « М ы науы н с ум д ы к екен дед1м. Кой, мына Кайбадамнан не сен кетес1н, не мен кетемш. Екеу- м1зге б1рдей мунда орын ж ок. Б ал алар1 а эперген зат- тарыннын кунын есептеп, акш анды ал». Н еге осынша аш уга булы кканы мды вз1м де б1лмейм1н. «Оны ауы зга алмашы еш болмаса» дед! BepiK осы сэт ы ш кына сейлеп. «Олардын алдында eni сейлетпеш1, есейгенде е здер ьа к есеп ажырасады». «Балаларым зат алу у ш ш кары зга акш а сурап па ед|?» дед1м. « Ж о к, олар ештене сураган емес» деп ж ауап берд1 ол. «Балаларына сол заттарды эперу — маган улкен куаныш едк BipaK олар алмаймыз деп касарыскан сон, кей1н есейгенде ж алакыларыннан кайтарарсындар деп арен кенд1ргем1н». Сонымен BepiK К оны ртауга ауысып кетт1. С он да да кудер узбей ме, кайдам, мен ж ауап бермесем де октын- октын хат жолдап турады. Тус1нбейм1н ез1н. Сэтен мен BepiK туралы кы ска ш а айтарым осы. Эбен Еалия yfiiHiH кек какпасы н журекс1не ашты. Кылмыстан жапа шеккен жандарга аяуш ы лы кпен ка- рау — онын бойына сщген касиет. 0 3 i жург1зген icTep- д щ талай куэлары осы кунге дейш оны н кез1не елестеп, TinTi тусш е Kipin журед!. Кы лмы с атаулы каш ан да ка- cipeT экелмек. О л кылмыс ж асауш ы ны н да, кылмыстан 59

ж эб1рленуш жж де eiwipiH е к М ш к е калдырды. Сондай KacipeTTi окигадан сон сен ез ж н ж жылдар боны ка- лы птаскан болмысынды сактап кала аласы н ба, езж жен inде айналанда калы птаскан niKipAi езгертпеуге ру- хани купли, табандылыгы н жете ме? Канд ай зулы мды к OKHFaFa душ ар болса да нарыз адам е з ж ж адамгершмпк болмысы мен касиетж сактай бжедй Буран Эбеннж кеп жы лдык тергеуш ш к кызметж- де кез1 ж елт. К ак п а eciriH Ралиянын 63i ашты. Т ер ге у ш ж ж оным, мунысына куанып калды. Демек, . буынын бек1тж, есж жинап алран. Ж у з ж ж сэл сынык- ты Fbi болмаса, кимылы да Ширак. BeTi мен мандайын- д агы ауруханада байкалран эж1мдер! де жазылып, ре- нж е сэл-пэл нур жуг1ргендей. Д арб азан ы урпшп аш - канымен, Эбенд1 кергенде онын жуз1 жылып сала бердй Ежелг1 танысын карсы алгандай-ак бэйек боп жур. «Сыр- лы аяк ты н сыры кетсе де, сыны кетпейдЬ деген осы ма. Ж а с кезжде кандай болды екен? Эл1 де сымбаты еш ж мнен кем емес. Кеуде тусы кетер ш п , кыпш а бел1 буралы п тур. Эбеннж кезже Ж ум атаевтьж салган cypeTi мен ж асаган мусждер1 елестедй ¥ксай ды , уксайды. Тер­ ге у ш ж ж осы ндай ойларын: — Уйге к|'рем1з' бе, элде мына...— деген сурак бел in ж1бердк — О сы ауланы н 03i дурыс шырар. К у н н ж капырыгы кешке дей1н кайтар емес кой,— дед1 Эбен жуз1м сабагы ж ап кан саялы келенкеге ене 6epin. Рал и ясам ау р ы н койып, келенкедег! cm nFa алма, жуз1м экелд1. Эбен энг!меж неден бастарын бжмей отыр. Тары да алыстан орарыта ма? 0 з ойына ш т е й e3i кулдй тары да э й г ш режиссер Эйзенштейнге уксап багамы н ба. Тергеу окирасына катысатын адамдар Эбенге кэдпип д рам а лы к спектакл ьдж кейжкерлер1 Tapi3fli елестейдй О л ар д ьж эркайсы сы н ы н сырына, imKi элемж е уж’ле тус- Kici келедй ©зге тергеунп болса тжелей ic«e катысты сурактары н койып, тайып отырар едк — Ана жолы ауруханадагы турж1зден шошып кетж ед1м, 6 y riH ri рец-келбетж1зге куанып калдым,— дед1 Эбен не де болса арынан жарылып. Ралия анадай жердег1 Кызыл раушан гулге карап. oftFa шомып кетт1. Ж у з ж е элдекалай iuiKi теб1решстж леб1 толкы п ш ы ккандай, «Сондагы киналып ж аткан жаг- дайын есже бекер TycipfliM бе?» деп екжгендей болып

ед! Эбен осы сэт. Ж о к , олай емес сиякты . Ж а к с ы адам- дардын 6ip касие^ — басына тускен K a c ip e rri сырт кезге бадырайтып керсетпеуге тырысады. — Анау телеграммадан катты коркып калсам керек,— дед| Галия.— О ндай элазд1'пмд1 KeinipiHi3. К а н ш а айткан- мен затым эйел Foft. — Ж о к , о не дегешш з. Ондай ж агдай д а юм де болса сыр береди— деуш деп алып, Эбен ез сезш е кысы лган- дай да болды, оган eciHjii неге мунш а тез ж инап алдын деп, мш таккандай. «Кой, буйтш ор агы ткан нан repi ке- ш лдеп сурактары ма кешпесем болмас» деп туй д г — Катерл1 посылканы м м ж1беру1 м у м м н деп ойлай- — TinTi бьпмеймш.— Галия бурын нан сан мэртебе ой- ланган жайды еске алгандай тез ж а уа п катты ,— М енде euiKiMHiH Keri ж о к сиякты едь.. — BepiK пен Сэтеннен де к удж тенбейаз бе? — KiM бш п тй .. Bip aK олар сонш ама ж а уы зд ы кка барады дегенге сенпм де келмейдк — Берж хатында «Ушеум1здщ 6ipeyiM i3 бул дуние- ден кетпей болмас» деп м м ш мезгеп отыр. — О л 6‘ipeyre кастанд ы к ж а са й алмас, ы зага булы- гып, бул дуниеден 63i кетейж демесе. — Эйтпесе онын «бомба тастап ж1берер ед1м» дегеш — Бул да сол вз ку йiнiш iнiн. салдары болар. — Ол мундай свз айтып таусылатындай, сонш алык не жай болып ед1 араларында? Манадан 6epi селкос сейлеп отырган Галияны н унжде кенет Aipui пайда болды: — Канша шыдамды болганмен, кейде канын кайнап кетед1 екен,— дед1 ол Эбенге тш е карап. Булд ы р тарт- кандай боп турган кез1 каз1р ж а р к ете ка лга н д а й .— Осыдан eKi ай шамасы бурын облыстагы аэропорттан самолетке отыратын болдым. Т ам актан ы п алайын деп ресторанына бас суксам , шалкып Сэтен отыр. B ip ке- лж шекп айкара кушактап алган. Сонгы бес-алты жыл бойы квргсн емес ед1м, кврг1м де келмейтж. М еж KepiciMeH 6eTi шылп етпей: «Ей, б э й б ш е !— деп касыма жетш келди— Ж ур , анау токалдарды н 6ipiMen таныстырайын». Капел1мде не icTepiMfli бымей саскалактад ы м . М ун- дайда кездейсок сэйкестж болады екен. Д э л осы сэтте б!здщ бул кездесу1м1зд1 сыртымыздан BepiK керш турыпты. BipaK MeHiH оны байкауга м ум Kiнш(лiг iм бар ма efli? 61

«Сен, сикырш ы, тэубага 6ip келетш емессщ. Кыз- келшшектерд1 алдаган алаяктыгынды к а та н коясын? К оясы н ба, ж о к па? Эйтпесе мен «Сэтеннен сактанын- дар, эйелдер!» деген ж а н а макала жазамын газетке. Сеш енд1 буйтш масайратып коймаспын...» Куйжгеннен даусы м катты ujbiFbm кетсе керек. Ресторан im i тугел карай калыпты. Bip -eKi адам колтыгымнан демеп орын- д ы к к а оты ргы збак едк мен ьлби басып шыгып кегпм. — Мумк1н, осы свзщ1з Сэтенд1 жауы зды кка итерме- леген ш ы гар?— деп сурады Эбен. — KiM бкчедй ар-намысын ж огалткан немеге меш'к ол айткандары м эсер ете койды ма екен? — Сол аэропорттагы эйел мы нау м а?— деп Tepreymi М а р и я Смольникованы н суретш калтасынан алып керсет- Ti. Ралияны н квз1 шарасынан ш ьта жаздады. — С ол эйел,— дед1 аздан сон сабырлы калпына кел- ген ол. — О ны н суретш неге алып ж у р а з ? T epreym i бул еуракка калай ж ауап 6epepiH ойлап отырганда, тагы да Ралиянын даусы шыкты: — К айд ам , канш а азгын болса да Сэтенд1 сондай ж ау ы зд ы к к а барады дегенге сенпм келмейдк «Сэтеннен сактаны ндар, эйелдер!» деп ж ар саламы н дегешмнен шынымеи шошыды ма екен? M eHiKi сол сэттеп аш у гана рой. А л мына эйелдщ менде не шаруасы б ар?— де- генде Ралияны н квз1 ж асаурап Kerri. Эбен де толкып отыр. О сындай мей1рбанды да бей- кунэ жандарды ажалга киып жургендерге ш тей наразы бола бастады. — Т ергеуд ж аш кан дэлелдер1 кейде акылга келмейтш нэрселерге амалсы з сенд!ретж болады ,— дед1 де. Эбен ш угы л memiMre келгендей орнынан жедел турды. T epreym i Ka3ip, шынында да, ш угы л memiMre келш, тэуекелге бел байлаган. «Смольникова мен Караж ановты 6ip-6ipiMeH кездеспруге болмайды. Бул icTin тагдыры енд! кеб1несе Смольникованы н жауаптарына байланысты. Егер ол Д улысуга келген бойда Каражановпен тмде- сеп н болса, онда ic былыкты дей бер». Сонды ктан дэл Ka3ip тэуекел етпесе, кенпгедг Ер1мбетовтьщ б1реулерд( Heri3ci3 к ам аганы ymiH ж а за алмаганына он бес жыл- дан асыпты. Элде жазатайым сондай ж азага тап бол- T epreym i acbiFbic турде аудан ды к милицияга келш, Д улысуга телефон сокты. 0 зж е таныс жас лейтенантка Караж ановты дэл Ka3ip кайдан болса да тауып, туткынга алуга нускау бердг Сондай-ак, Москвадан Дулысуга

келе калса, М ария Смольникованы бакылаура алуды тап- сырды. «Каражановтын кылмысын дэлелдей алмасам, ол — ез кшэм» деп ойлады Эбен. ГАЛИНА — МАРИЯ Д улы суга кайта оралганда aFa те р ге у ш М н ен 6ipinm i кездескен адамы ж ас лейтенант болды. Э дегеннен Эбен Караж ановты н туткы нра алган кезде кан д ай мгаез керсет- кснin 6ijiric i келдь « К араж анов кш эсш сезген ад ам га укса- майды,— дед1 лейтенант.— Ештенеден каймы гаты н емес, кайта вз1м1зге айбат шегедЬ. Ер1мбетовт1н кекейшдег1 к удж кушейе ту еп . Сонда Караж анов кылмысты емес пе? Енд1 м м ? Ж ум а та ев па? Смольниковадан жш Д Ж уматаевка карай тартура бола ма? Болат Таржановтан да хабар жок. Колына б1рдене ш н бей ж аткан шырар. Ж ум а та ев ты н ж арылрыш A spire неге м у к таж болганын аныктаймын деп басы каты п журген болар. Эбеишн ойын тумшаларан кудж тщ кара бултын лей- тенанттын онан api айткан эщ чм еа сэл-пэл сей1лткендей болды. М ария Смольникова баласымен 6ipre кеше М осква- дан Д улысура келш ть Келе сала телеательеге coFbin, Караж ановты сурапты. О ны н туткы ндалраны н ecTireH сон euceci тусш 6ipa3 турыпты да, осындагы ш еш есж щ уш не бет алыпты. Ательедегмерден езге ештене сурамапты . — Онда сол уйге 6i3 де тар тты к,— дед1 Tepreyiui ориынан ш апш ан турып. М а ри я мен Сэтен н щ кездесе алмаганына iurrefl куанып келедь Смольникованы н орнын- дагы адам каз1р кандай oflFa шоматынын болжады ол. Эрине, KiM де болса ез басын бэледен араш алауды кек- сейдь Караж ановты ц туткы нда екенш б1лгеннен кейш Смольникова: «M eni тергеунпге сонын e3i KepceTin отыр- ган шыгар, мумк1н, Сэтен бар б а л е т маран аударар» деп куджтену1 эбден ыктимал. М ун ы н e3i Смольннко- ваны шындыкты ашып айтура итермелеуге т т с . EciKTi М ария ашты. Llleuieci Екатерина Ермолаевна iieMepcci Игоры и ертш дукенге кетж ть — Аман-есеназ бе?— дед! Эбен уй imiHe енген сон стол басына отырып.— М ун да киналмай жеттж1з бе? М ария eciK ж акта ynci3 бед1режп тур. Койылран сурак- тарды укпайтын сиякты. 63

— М ы н а оры нды кка отырсацы зш ы ,— дед1 лейтенант. Эйел оны да еепмегендей. « Д эл каз1р не туралы ойлап тур екен?» деп отыр тергеушк — _Йемене, б 1збен жолы гу Ы здж жоспарынызда жок па ед1?— деп сурады ол.— Тек Караж ановты Fana 1здеп келш пе едж)з? Мария ем алаканымен бетж басып, солкылдап жылап коя бердк TyciHiKci3 элденелерш айтып, ексш -ексш eiii- pefiai. Лейтенант ж1ггг стаканмен су усынып, жубата алм ай ауре. Эбен эйелдж рухынын курт кеткенж сездк Элазбен арпалысуды муны н ары кетермейдк К а ш а н езже-ез1 кел- генше, ун с1з калды. Эй ел дщ со лы ры н ы н басылар сэтж KyTin: — М ария, ертен калалык прокуратурага сорарсыз. B i3 сонда кутем 1з c i3fli,— деп кетуге бет алды. Межел1 мерз1мге М а р и я прокуратурара келдк — Ал мен барж айтып беруге 93ipMiH. KiM женжде, не турал ы айт дейшз? Неден бастайы н?— дед1 маг- нитофонды жазурЪ э з 1рлеп, микрофонын стол устшдег! ык- гайлы жерге койып ж аткан Э б ен н ж карсы алдына отырып. — Э н г1ме KiM ж енжде, не туралы екен1н езж>з де б ш п отырсыз foh,— дед1 тер геуш к— М ен с у р а к 6epin, жетелегеннен repi барж езЫ зден еепсем деймж. Кэне, неден бастасаны з да, мен ты ндай беремж. — Ад ал жолдан 6ip тайсан, оран кайтып ту с у ж киын екен,— деп курсж д) М а р и я .— А зр ы н д ы к лр ц й л ж деген де сор батп ак с ем л д 1 бжем, аярынды 6ip батырсан, тартып алуын киын, белшеннен бата бересж. Одан ку- тылып шьжу уинн ерлшке тек ж 1гер керек сиякты. М ария anriMeHi эрщен бастады. Эбен тергеушжж емй ржде калыптаскан эдеН бойынша, онык ойындарысын айтуына кедерг1 жасаган жок. Ж а с т ы к ш акта ж1берген кателерж Нзген сайын М ария- нын д аусы д1рждеп, кезж е ж ас уш р ж д к А к к а у л ы к десе бола ма, аш ы к ауыздык десе бола ма? Элде тым езгеге сенг1ш тжтен бе немесе мактан с у й гш тж те н бе? «KiM су ду — М а ш а суду», «KiM внерл1 — М а ш а енерли, «Бул М а ш а эл1 езж керсетедь он ы к атагы жер жарады». Артынан топ-тобымен еретж бозбалалардык осындай кол паш таул ары ж ас к ы зд ы к басын айналдырса керек. Бара-бара ол езж курбыларынан артык жаралгандай сезжетжд1 шырарды. Киял нпркж оны Дулысудан алыска

самгатып алып кететж. Керкемвнерпаздар байкауына ка- тысып, бэйге алып кайтканнан кешн OFaH облыс орта- льты да онша тансык болмай калды. Bipep сапардан KeftiH Алматынды да Mice тутпады . К е з алдынан М осква кетпедк ©зж Улкен театрдын сахнасынан елестеттк Ч ай­ ковский атындагы консерваторияра келш тусе алмаран сок, тауы шарылрандай едк BipaK элдекалай кездескен xcirhrep думаны онын кеш лш кайта леш ргп. «Мунайма. Биыл туспесен келеа жылы тусест. Сендей талант жерде калмайды. С е н а з б1здж зам а н н ы к сахнасы ны н сэш кел- мес». О сы жолы М а ш а м ак та у сездщ FaHa емес, уытты ш ж Ы к т щ де д эм ж татты. 0 M ip re сын кез1мен карай бж м ейтж кы з мактау мен iiiiKMiiK сиякты eKi б1рдей дертке карсы тетеп бере алмады. К ун д ерд ж кунж де еркек теее- riHe калай тунеп ш ы кканы н e3i де б т м е й калды. К.айсыб1рж айтады М аш а . К е л е а ж ы л ры 6ip сапары нда А лм аты — М оск в а поез- ында келбетт1 к а за к к а уш ы расады . М а ш ад ан ж асы 6 ip- ш ам а улкен. А д ам са ж угы мды ж ан екен. М о ск в а та таян- ранда ез купесже М аш ан ы шакы рды . ©зж ка за к ты н б е л гш ж азуш ы сы мын деп таныстырды. «Басе, тегж адам емесаз-ау!» деп ойлады М а ш а . А ста н а га неге к еле жат- канын айтып салды. А н а у да колдан келген жэрдемж ая- майтын болды. «Будапешт» мейманханасынын жеке номерже токтайтынын айтып, М аш аны конакка шакырды. М аш а ж атакханага орналасып болысымен келш кетуге уэде 6epin едн анау: «Ж атакхананы кайтесщ ? Айтпакш ы , мен алгаш кы кундер1 ж азуш ы лард ы н Переделкинодагы дачасында творчестволык жумыспен шурылдануым керск. Мейманханадары номер1м бос. Сон да тура бер. О ку га ту- cipyre жэрдемдесетж кюлермен кездесуге де колайлы» деп кояр да коймай М аш аны «Будапешт» мейманханасы- на экелдк 0 3 i «дачага кетИм» деп ш ы ры п кеттк Yuim m i кабаттары онаша номердж акшасы да куш бурын теленж койыпты. Жанра жайлы номерге орналаскан М аш аны н к е ц ш каитадан л е тр д н М ы на KiciHin куд1ретже с е к т . Кай- тадан т э т н киялга бер1лдк Н омер иесж щ дачадан тез1рек келуж асьта кутп. Ол жалгыз кел медь Бейтаныс еркек пен эйелд1 ерте келдк О ларды М а ш а га то лы к таны стырмады да, тек куларына «KepeKTi адамдар Fofi» деп сыбырлады да койды. Дереу номердщ езже дастаркан жайылып, тагам дар мен никш ктерд! даяш ы лар рестораннан тжелей осында экелд!.

О л кеш теп д ум ай тым шектен uibiFa аскактап Kerri. « Ж азуш ы мы н» деген номер иеа тамаш а энии де екен. Онымен ере келген еркек пен эйел де кара жаяу емес. Лл М а ш а болса консерваториядаи ум1ткер, мунын ене- piniii де мактауын олар жетшзш жатыр. Эр «биспц» аягы, эрине, жана рюмкага жалгасады. M iH e, эуелг1де М а ш а Сэтенмен осылай жолыккан. С ол кеште мейманхана номершде eneyi 6ip re тунеп шык- кан. Эрине, М а ш а н ы н консерваторияга TycyiHe оныц еш- кандай жэрдем1 тиген ж ок. Bipaic ол М ашанын, i3iHe тусуд1 коймады. О баста Сэтен Д улы суга да осы М а- рияра дэмелешп келсе керек. Бул болса эскери адам- Fa ерге ш ы гып, езге ж а к к а KeTin калган. Содан биылгы жазда анасына келген М арияиы Сэтен шап 6epin устап, айрылсыншы, кэне. Енд1 ол баягыдай «ж азуш ым ын» деп а к т а ш аш уды койган. Телеателье м ец геру ц псМ н ж ал а кы сы ондай келпалдыкты кетермесе керек. Е щ цгг оныц каруы — коркыту болтан. Осы жолы М арияны бурынгы жешл ж ур1ац женш де куйеуще айта- мын деп колга туа рген . 9 p i-6 epi 031'мен сайран курган. К о р к ы та отырып, посылканы женелтуге кенд1рген. М ар и ян ы ц ез айтуына Караганда, посылкада дэл не бар екенш а ны к бкамесе де, ол ж а к сы л ы к к а соктыр- м айды -ау деп кауштенген. С он ды ктан да оны женелтуд1 бетен б!реуден eTinren. П оезд купесшде езш Галина Д убин и н а деп этап, езге жолаушылармен танысып, жакындасканша асыккан. Ал- гаш сез салган адамы Якуш инш н посылка женелтуге кенбегенше Галина 6ip себептен ек|‘не де коймаган. Д улы су д ан ш ы ккан жолауш ы дан repi астанадан аттанып, сонау Оралга бара ж аткан студенттщ женелткеш' ка- уш аздеу болар деп санаран. М ария anriMeciH догарып, ауыр ж у к п аркасынан ту- аргендей уЫлеп, ею шекесш алаканымен кысты. — Посы лканы ц сыртындагы адреса юм жазды, ci3- д1ц к олы ны зга уксам айды Fofi?— деп сурады тергеуин. — М ен 6ip peTi келгенде посылканы алып тамбурга ш ы кты м да, 6ip ж а с е с т р 1м баладан онын сыртына адрес ж азы п беру;Б етж д 1м. ©31мн1н он колымны н саусактары ауыры п тур деп желеулетДм. .MeHiH колымдагы белек к агазд а посылканы алуш ы мен ж енелтуш ш щ адреса бар едь Б ал а соны посы лканы к сыртына Keuiipai. Содан сои посылканы студент кы зды ц колына устата салу иана калды. 66

— Белек кагаздары адрес™ к а й т т ш з ? О ны к ш жаз- FaH ед1? — О ндагы алуш ынын ад реа ж азы л ган каразды мен Сэтеннен алдым, KiMHiH колымен жазылраны н бкчмеймш. Ал ж енелтуш ш щ адресш е з щ ойлап табарсы н деген ол. Оны мен ез ксшыммен косканмы н. Кеш н ол каразды жыртып таетадым. — Алуш ы ны н адрес! Сэтен ш н колына уксам ай ды Foft. — О ны ci3 кайдан бш еш з?— дед1 М а р и я шоршып Tycin. ©3inin андамай сейлегенше тергеуил де оп ык жеп калды. Ш ы нында да, бул кайдан бшед1 оны? П осы лка жарылран болса, онын сыртындагы жазудан тук кал- майды Foft. О ны н жарылы п-ж арылмаранын 33ip буларра бглд1рмеу керек. — Тергеуге кеп нэрсе мэл1м foA,— деп Эбен сешмд! жауап бердк Алдындары папкасынан Я куш ин мен Д уа н - ралиеванын суреттерш шырарып, М арияны н алдына кой- ды.— Мэселен, мына ккплер посылканы толык суреттеп бере алады. М ария жым болды. Тергеудщ бултартпас кушшен састы. Ой-ой, мунын ж олауш ы cepiKTepiH де тауы п ул- repinTi. Э н еу гу н п ештене биш ей мш деп безергеш расында да Kici кулерлж к ы л ы к болтан екен. — Посылкага байланысты тары да умытылран ештене ж о к па?— деп сурады тергеушк — Айтпакш ы, Караж анов маран посылка женелткенде ка ж ет болар деп жетш с сом ак ш а берген. — О Heci, акысы ма, элде... М ария ундемей томен карады. А рты нш а басын кклт KeTepin, eni колын тесш е коя, емж е сейледг — ¥ з а к адасудан кешн ж ар тауы п, перзент cyfiin, ел катары на косылдым ба деп сд1м. Керген куш м енд1 не болады? Ж убайы м ecTice кайтемш ? О л та я у кундер1 шетелден командировкадан оралура THicTi. T epreyiui icTiK Ty6i немец ты наты ны б е л п а з екенш, мумкш болганынша булардын от басына зиян келпр- меуге тырысатынын айтты. Bip a K М а ри я ж убайы на 6ip себеп айтып, эз!рше Д улы суд а тура туруы кажет. Айта- лы к, анасынын денсаулыгына байланысты ма, не б аска 6ip желеу тапкан жен. Ал icTi онай а яктауд ы н жолы табылса, муны енд1 кайтып мазаламаура тырысады. М ы- надай жагдайда кокырайып шыга келетш тергеуинлер дс табылады, ал мунын тагдырына Эбеннщ жаны ашып отыр. 67

Т1НТУ T epreyiui ертенже ic бойынша Ka3ipre д е т и жинакталган мэл1меттерге талдау жасады. Смольникованы н магнито- фонга жазылран энпмесш тагы да тындап шыкты. Сей- тш , сол KyHri e3i аткаратын ж ум ы с жоспарын жасап, калал ы к прокурордын маш инасы на отырды. Эбен шофер- дан эуел1 Смольникованын шешешжн уйже соруды етждп Уйге таяп келш машинадан тустк Марияны шакыруга шоферд|' Ж1’бердк Уйж де бетен адамдар отырса, олар- дын кенш не дурбелеи салгысы келмедп Лезде жуНрш шыккан Мария: — Ш акы рткан ci3 бе ед|'ж'з? Уйге ж рсежзил,— деп конакжай пежл байкатты. — Ракмет. Асыгыспын. Bip нэрсеж сурауды умытып KCTinniH. — Не нэрсе? — C i3 посылканы женелткежжз жежнде Каражанов- ка х а барлауга тж с пе едШ з? — И э, THic ед1м. 1шжде хаты ж о к бос конверт™ у й ж т адресже жТбергенмж. Басында солай келккенб1з. — У й iнiн. адресже дейЫз бе? — И э, уйпп'н адресже. T epreym i кош тасып, ж у р ш Kerri. Эбен oftFa шомып отыр. Т ергеуилж н Tipiuwiiri деген осылай — 6ip ж у м бак ты шешсен, тары 6ip ж у м б а к пайда болады. О сы нау катерл1 посы лкага байланысты хабарды уйже ж1бертуге Караж ановтын батылы калай барды? 1ш ж де хаты жок, бетен адамнан келген конверт уй ш ж де к удж туры збай ма? Конверт Сэнияны н немесе онын шеше- ciH in, Tin ri керинлердж колына тисе кайтед1. Посылканы женелтуге байланысты соншама айла-эрекет ойластыр- FaH зымиян конверт-хабарга келгенде сакты кты неге умытты? Буран К ара ж а н ов ты н акылы жетпед1 дегенге KiM сенед!? Б уд ан кандай корытынды ж а са у керек? М ум - к i н, ол посы лкага байланысты сырын уй iiuiHeH, acipece Сэниядан жасырмайтын шыгар? Ж алпы , посылкага уш ж ил б1реудщ катысы бары к а з 1рден-ак мэл1м емес пе? 0 йткен1 посылканы алушы- нын адресж Сэтен де, М ария да жазбаран. Ол а д р е т т кагазга жазулы дайын куйжде Сэтен М ариянын колына берген. Ж а з у Сэтен н щ колына уксамайты нын М ария б1рден кесж айтты. Сон да ж мж'ц ж азуы ? О л уш ж ил адам Эбен ж е р г Ы к л почтага согып, онын ен тэж1рнбел1 68

деген уш кызметкерж машинамен экелш, катерл1 посыл- каны Kepceni. Ол Дулысудагы Kayinci3 жергс алдырыл- FaH едь T epreyiui почта кызметкерлерж е посылкамын 1шшде не бар екенж айткан ж ок, оларга мы надай 6ip гана сурак койды: — М ына посылканын сыртындагы Tirici еркек адам- ныц колынан шыруы м ум кж бе? Почта кызметкерлер1 кезек-кезек матаны н TiriciH мукият карап: — М ы надай eTin TiricneH посылка кап тау еркектщ колынан келмес,— д е с п олар.— Бул ине-ж ш устап. Tin e Tirin дагдыланран айел адамнын ici. MiHe, бул ж ай да посылкара уш1нш! а д амны н каты с- канын анрартады. Ал ол мм? Сол арада тергеуилге 6ip батыл ой к е л т ед г Сания Химанованы почтага ш акы рты п, 6ip посылканын сыртын матамен каптатып, TiKTipin кврсе кайтед1? B ip a K бул ойынан табанда айныды. Химанованы ондай icne тар туга эз1рше ертерек, дэлелдер де эл1 ж е тк ш к с!з. Ты м аеырыс KeTin, icTi булд1рш алура болмайды. О дан да Хи манова- нын посылкара кандай катысы бары женжде езге дэлел- дерд1 !здест1ру керек. 1здеспруд1 кайдан, неден бастаган жен? Тергеу iciHiH c a r r i журу1 у ш ж кылмыс ж асал ган жерлерд1 мукият зерттеу каш а н да манызды. С ол жерден протоколра дер кезжде туарклген усак нэрселердщ e3i уакы т откен сайын тергеуге ыкпал жасауы , TinTi онын барытын бутж дей езгертш ж 1беру! мумкж . 1с т ж 6ip сагаттан кейш, 6ip куннен немесе 6 ip айдан кейш калай ербитжж алдын ала болжап 6Lny киын. Д э л каз1р айкын да аны к сеюлд! нэрселер б 1рнеше куннен кейш кудж турызуы, дэлелдеуд1 каж ет eTyi ыктимал. К ы лм ы с жасал- FaH жердеп абайсызда айтылран 6 ip ауыз сез, калган i3, жерге там ган кан немесе ш аш ы лган яки умыт калган заттар кундердж кунжде кылмыскерд1 мойындаура мэж бур eTin, кы спакка алады. О сы ны н 6api куэлардын жауабы мен эксперттердщ корытындысында тглге тиек болып, тергеу iciH едэу1р жешлдетедк Кылмыс эрекетже катысы бар ма деген жердж 6ip i — Караж ановтын турран уйж е эуелп кезде милиция кызметкерлер! асырыс ж ур п зген TiHTy о баста н -а к Эбен- Hin к е ц ш н квнш1тпеген. Т ж т у д ж протоколын окы п оты- рып, ол Балия мен онын балаларыны ц сотка жазран арызыныц копмрмесшен баска ештене табылмаганына кайрам калган. « Алгаш кы тж туде ж(беркпген к а т е т

тузетуге болмас па екен?» деген с у р а к тергеуипш жш мазалайтын. Онын устше кылмыскер турган уйд1 кайта 6 ip карал ш ыгу посылкага каты сы бар уиннин адамды аны ктауга да себш типзер, б элк1м. Осындай болжамдардан кейш тергеуин эскер бел1мшщ пиротехник-инженерш тары да ш акыртып алып, сонын катысуымен Караж ановтын пэтерше кайта тшту жур- пздк Уйде Сэнияны н 03i ж ок, жумы стан aai кайтпаса керек. Б|'рак uiemeci Ф атима кемш'р уйде екен. Сон ды ктан Сэния- нын келуш кутпей-ак булар THicTi куэлардын катысуымен уй imiH, ауланы, сарайды м уки ят тш туге KipicTi. Э рбф куджт1 деген затк а зер сала уш лдк Bip a K тергеу нншн кэдесше асатын ештенеш колга Ы нШ ре алар емес. Тш- туиллер ж ал ы ккан д ай болтан сэтте Ф атима кемп1р Эбенге: — О сы бздер не 1здеп ауре болып ж у р азд ер ?— дегенк Мына узакка созылган тшту онын да шыдамын тауы сса керек. Эбен тер ге у ш ш к ем1ршде окиганы асыктырмауга тырысатын. Э р \"нэрсенщ оз кезеп келедк TinTi тергеуге каты сы бар адамдарга да с у р а к бергеннен repi алдымен оларды н вздерi нi и сез бастауы на ыкпал жасайтын. Mine, мына кемпйр де Gipin uii болып e3i Т1л катты. Енд1 Эбен де М ар и яга ж олы ккан нан берi ез т1л1н1н уш ы нда дайын ж ур ген сурагы н коюына болады. К,аз ip кемп1р кандай с у р а к койсан да ж ауап беруге a3ip сиякты. — C i3 кун1 бойы уйд еаз Fofi, шешей,— дед1 Эбен кем- n ipfli стол ж аны на жайрастырып отыррызып.— А вгуст айыныц орта шеншде почташ ы экелген хат женшде не бклеаз? — Август айынын ортасы ма?— дел сурап алды кем- nip, сейтш , ойланып калды.— О ны н экелгеш хат емес, бос конверт efli Fofl. — Ие, ие, бос конверт,— деп Эбен женки козралып, алга умсы на ту с т к — Сол конверт кайда екен? — О ны почташ ыдан мен алганмын. А н а у турмеде отырган Сэтеннщ атына келштк 1шшде ештене жок. Бос конверт ж1бергеж Heci? 9 p i ойлап, 6epi ойлап, элде 6ip эзэзш эйелдердщ оны кездесуге шакырран белпс! ме деп ж орамалдады м, HeciH ж асы райын , куйеу баланы н суы к ж ур1а ж у р тк а мэл1м. Сосы н конвертп ешю мге керсетпей- жырттым да тастадым. Эбен орнынан шурыл туры п, тштуд1 одан api ж алгас- тыруга нускау бердк Кемш рдщ буган танданып:

— M aFan сенбейпндер ме? О л конверта !здемей-ак койы ндар,— дегенж к у л ак к а да кпген жок. Yfi iiuiH fleri заттарды тары да саралап карал ж ур ж , Эбенш н K93i KepeyerriH ж аны ндагы магнитофонра тустк Эбен унс1з турган магнитофонная кезж алар емес, ол ж ак-бул ж агы н а ш ы рып, ол жер-бул ж е рж ш укы лап Kepin жур. — О з , немене, магнитофонды сикырлап турсы з оа, элде ол а з д ж басынызды айналдырып ту р м а?— деп эзишеп кулд1 пиротехник-инженер. — Осы магнитофонный 6i3re айтар сыры ж о к па, калай ойлайсыз?— Эбен кулген жок. — О ны мен кайдан бьлешн?— дед1 инженер езуж жимай. — М ум кж , аспап-куралдарыныз комектесер, прибор- ларынызды айтамын. Инженер арнаулы аспап-куралдарын экелж, магни­ тофонный. айналасына тосып турды да, кез1 шарасынан шырып: — Былайырак турыныздар, мынанык ш ж де, шынын- да да, 6ip сыр бар,— дед1 абыржи сейлеп. Ол магнитофонный арткы кабыррасын ашып, оныц iuiinen целлофан калташ ага оралган б 1рдецелерд1 укыптап суырып алды да, стол устже койды. Yfl ш ж дегм ер д ж 6api унс|‘з карап тур. И нж енердж колы мен аузын 6aFbin калган. Ол болса калташ аларды н. 1ш ж д е г1л е р д 1 асыкпай керш отыр. Bip мезетте айналасындагыларды кез1мен шолып шыкты да, 1ш ж дег1лерд1 саусагымен нус- кап туснш р е бастады: — Мынау аммонит жарылгышы. Мынау электр дето­ наторы, ал мыналар тем1р пластиналар мен сымдардыц белжтерк Электр батареясы да ж ур 1шжде. Б iз лi н анау жолгы сызран схемамызда керсеалген заттарды ц 6api бар. — Д емек...— деп Эбен аузын аша 6epin efli, инженер оныц ойын жалгап экетп. — Демек, муныц 6api посылкадан артылып калган калдыктар. Ж олдас тергеуил, а з д ж Kepin келin.i3 бар ма деймж,— дед| инженер,— М агнитоф онныц ш ж д е 6ip сыр барын кайдан б!лд1жз? — Б1зден бурынгы TiiiTy ж у р г1зген жолдастар кылмыс- кердж психологиясын ескермептк Олардыц кылмыс куралдары мен езге де ай га к ты к заттарды ездерж щ мамандыгына немесе кецмп суйетж затына байланысты жерлерге жасмратын эдеа бар. Б1здег1 мэл1мсттср бойын- 71

ша, Каражанов о бастан радиоэуеской, будан онын Ka3ipri телеательедеп ж умы сы да к а ш ы к емес. Сондык- тан 6i3 ен алдымен оны н пэтерш дел радиотехникага байланысты нэрселерд1 тексеру1м1з керек едк Егер муны ал га ш к ы тж ту кезш де-ак ктегенде, с е й т т , тергеу iciHiH карамагында электр детонаторы семлд! айгакты зат турганда кылмыскерд1 эшкерелеуге муншалык кинал- мас едж. О сы кезде белмеге eci ш ы ккан С эния Хи манова Kipin келдК Аласура алкынып, айналага алактай карайды. EpiH flepi д1ршдеп, аузына сез туспей 6ipa3 турды. Эбен калалык тергеуилге бурылды. — Эл1 де шепллмеген ж у м б а к бар,— деп ол Сэнияга TiKTen карад ы .— М эселен, мына С эния деген Kici де жумбак. — Ж у м б а к мен бе, c i3 бе?— дед1 С энияга ун 6iTin.— М е н 1н ж а к сы касиеттер1мд1 1здеп ж ур м ш деп едщ!з. Сондагыныз осы ма? — М ен щ Ы здщ ж аксы касиетщ1зд1 бклпм келетш! рас. BipaK сол жаксынын орнына алдымнан мынадай ж ам ан ш ы л ы к ш ы кса, оган мен айыпты емес шыгармын, Keiuipepci3,— деп магнитофон iiuiHeH табы лган заттарды саусагымен нускады. — С1здерд1 мунда юм ж1берд1?— дед1 С эния калты- рай Tycin. Эбен ж айлап козгалы п, Сэнияны колтыгынан алып, eKiHmi белмеге онаш а алып шыкты. — C i3re байбалам нын пайдасы ж о к ,— дед1 даусын бэсен ш ы гары п.— Акыл ыны з бар адамсыз. B i3Ai мунда к 1м ж 1бергенш де, не мэселе бойынша келгешм1зд1 де ж а к с ы 61л in турсы з. М ен TinTi а з д щ 03ini3 келераз 6i3re деп кут1п ед1м. Т аб а алмай ж ур се онайлатайын деп, ана ж олы мен ез1м 1здед1м ci3fli. Bip a K онда сыр актаруга уакы т таппадыныз. ByriH мазанызды алмай-ак кояйык. B ip a K ертен келш 6i3 куткен сырды е з М з актарарсыз деп ойлаймын. — Кай жерге баруым керек? — Калалы к прокуратурага.

г- СЭНИЯНЫЦ СЫРЫ Эбен ертен Сания келГп кала ма деп к а л а л ы к прокура TypaFa ерте келген. 1с кагаздары н api-6epi актарып, уакы тты н калай еткенш б ай кам ай калса керек. Телефон шырылдаганда трубкара кол созып жатып сагатына караса, он б1рден асып барады екен. Трубкадары дауы с алыстан — сонау Кайбадамнан келш тур. Милициянын сондары таныс оперативт! кызметкер1 каз1р рана Кай б а- дамдары мэдениет бел1мше Д улы суд ан 6ip эйелдщ теле­ фон coFbin Естаева ж енж де сурастырранын хабарлады. Э неугунг1 ескертуге сэйкес мэдениет бел1мж дегш ер «Естаева деген адамды бклмейм1з» деп ж а уа п 6epinTi. Содан сон Д улы судагы эйел Е стаеваны н пэтершдег1 телефонды косуды сураран. Эрине, одан да ж ауап ала алмаран. ©йткеш Эбенш н усынысымен тергеу аяктал- ранша пэтердег1 телефон узмпп тасталган болатын. Бул кылмыскерлер тарапынан 1здеуш!лер болса, солардан сактык ушж жасалран. « С ак ты кта корлык жок» деген мэтел acipece тергеу ж умы сында ауадай кажет. Т э ж 1рибел1 Tepreyuii кандай icTi колрэ алса да ен алдымен с а к ты к ш аралары н карас- тырады. О л шаралар эр icTin накты жардайына карай сан алуан. Кейде сакты к уш ж тэуекелге бел байлаура да тура келед1. М эселен, Э б ен ш н К айб ад ам д а ж ур ш , Сэтен Каражановты туткынра алдыруы — барып турран тэуекел ic емес пе? О ны н кылмысы н дэлелдейтж а й га к тергеушжж колына туспей турып, мундай батылдык жасаура екенщ 6ipi бара бермес. Е ртен айыбын мойнына коя алмасан, адамды непзаз камаранын уш ж зан ман- дайыннан сипамайды, катан жазага тартыласын. Егер мундай батылдыкка бармасан, Сэтен сешлдьлер бостан- дыкта ж ypin тер геуш ж ж курган тузарыны н быт-шытын шыгаруы гаж ап емес. Эбенш н баты лдыгы за я кетпей ме? I алиянын семьясына ел1м ткпегендердщ бет пердеа сыпырыла ма? Буран эл1 тер геуш ж ж K63i жетпейдь Буран жету уш ж эл1 де кеп б ж п р л ж , эдш ка ж ет екешн Эбен жаксы тусжедк Барлык жарынан камтып келш, шын- дыкты колмен койгандай калпына келлрмесен, Сэтен сешлдшерд1 бултартпастай eTin мойындату киын. Кеш е 3ж е р г ш к л прокуратурадагы эрж теск «Кылмысты Heri i- нен каз1р д ж езжде аныктадыныз»,— деп колпаштады. О ган Эбенш н эл| к е н Ы кеш ш мейдь М эселен, Сэтен: «Посылканы мен бкпмеймж, квргем де ж ок, М а р и я Смоль- никовашш жала, бурынры ара каты настан калган euii 73

бар»,— дел отырып алса, сот кандай шеилм кабылдарын KiM 6iJiciH. 0 3ipiu e ж ал гы з М арияд ан баска Сэтенге жабысып турран ешюм жок. Бурынры 6ip a3 жорамал, acipece кешег! тш ту Сэтенге ж армасаты н екшип адамды айкындап бергендей. K,a3ip К ай б ад ам н ан со рылрэн телефон хабары да осыны мегзей- д|. Эбен ж ал м а-ж ан телефонра кайта умтылды. Ж ерп- aiKTi милиция б&гнмшщ езш е таны с оперативен кызмет- Kepi ж ас лейтенантпен байланысты: — KapaFbiM, мен с е т и к:керл1'гщ е куанып ед1м,— дед1 Э бен.— BipaK анау Сэни яны бакылаусы з калдыр- ганбы сы н? Э негунг! «камкорлыгы ма аламын» деген уэден кайда? — У эде сол куйшде, aFa,— дед1 юшшешл yto эдепО мэнермен. — Уэде сол куйш де болса, каз1р онын не icren жат- канын айта аласын ба? — K,a3ip рана ол Kici почтадан ш ы ры п , б1здщ меке- меге карай келе ж атыр. B ip ж а к к а телефон сорып ты, к а з 1р аны ктайы н дел отырмын, ара. — Е , онда ж»н. BipaK почтара барып аныктамай-ак кой. К.айда телефон сокканы н бьлемш,— дед1 Эбен труб- каны орнына коюра ынрайланып,— А л милицияра неге келгенш бш п , маран хабарларсьщ. ТергеушшГц квз алдында Сэния. Bip Караганда суй- KiMfli керш етш кагылез келш шек буран эл1 ж умбак. Ж у м б а к т ы н бэрш с у р а к протоколы аркылы рана анык- тай алмайсын. в з ш щ ежелг( дагдысы бойынша Эбен Сэн и ян ы ана жолы кешеде epKiH эн пм еге тар тп ак efli, 6ip aK асырысты ктан ербймей калды. Енд1 кешепдей тш- туден кешн ондай epKiH э к п м е кайда, с у р а к протоколын колга алмаса амал жок. Сэтенге ж армасатын екшип адам сонда Сэния бола ма? О сы лай дел с анауга Heri3 i3flefli Tepreyuii. Сэтен нщ М арияра хатты уй адресше ж!берткеш — Сэниянык тар апы нан кудш тенбегеш гой. Д айындалы п жаткан к ы лмы сты С э н и я д а бьлген шырар, TinTi OFaH »3i де тшелей арал аспасы на KiM кепш? О ны н ycTiHe кешеп тш тудщ нэтижесше Караганда катерл! посылка уйде дайындалран болуы керек. Егер Сэния кемектеспесе, Сэтен оны жал- ры з e3i дайындай ал ар ма ед| ? П оч та кызметкерлершш айтуы на Караганда посы лканы н сырткы кабын эйел адам TiKce керек. Ж орам а л ды осы лайш а соза берсе, М ария жыртып тастаган караздагы посылканы алушынын адресш де С э н и я н ы к ж а зуы ражап емес. Сэтен Сэния- 74

дан езге м м ге жаздырады? Эрине, езже сыбайлас 6ipeyre жаздырады. Эбенш ц ойын телефонный шылдыры белдк Ж ас лейте­ нант екен. — Атасы , ж е н ге и т к е л т Kerri,— дед! ол.— Сэтенге жольж уга эрекеттешгтп. Сэтен де Сэни ян ы керуге тыры- сып багыпты. Б|‘з, эрине, ж о лы кты рганы мы з ж о к. Сэтен- нщ де жолыккысы келгешмен, а зд щ нускауыкыз бойын- ша, CaiiHHFa: «Сэтен С13Д1 K eprici келмейд!»,— деп жауап бердж. — Булардын, д ур ы с болтан,— деп Эбен трубканы коя бергенде, кабинетке С эния KipAi. Сэлемдескеннен кешн орындык усынтан Tepreymi: — Отырыныз, к е ш ж т М з той,— дедь — Неге кеинкпм, пален сататка кел деп айтып па едщ1з?— дед1 С эния ш ир ак сейлеуге тырысып. — C i3 осы кай улттансыз?— дед! Эбен тш е карап. Кутпеген сурак Сэнияны састырудын орнына квжлж- деп дурбеленд1 6ipa3 бэсецсжкендей болды. Е а к те н Kip- ген кездеп абыржуш ы лыты таркап, ж а й бар акаттана TycTi. — Муныныз протоколта жазылатын сурак па? Элде м е н т бойымнан ж аксы касиет табудыц камы ма?— деген- де Сэнияны н K83iH кулю шалып вткендей болды. Эбен кулюден калган i3fli [здегендей оны н ж у з ж е у з а к карады. — Эрине, дефицит товардар сакталатын койманыц мецгеруина адам ж аны н терен бш е бермес,— дед! Эбен к алж ы ц та басып.— Сонда да болса вз басым c i3Ai тым ж ам анды кка киты м ж о к. T y 6i бойыцыздан 6ip ж а ксы касиет табам ба деген умггтемж. — М е т ц сондагы ce3iM кецйпш зге к е л т калган ба?— дед! Сэния кезж де кайтадан к у л к ж щ ныш аны пайда болып,— «Ойнаса да ойындагысын айтады» деген- дей. Б1здщ сауда кызметкерлер! KiM керж гещ и дефицит заттар коймасы ныц мецгеруинсже теней бермейдк М ун ы Tepreymi рет!нде ci3 де 6mymi3 керек. Ш ы ны мды айтсам, с!зД' Tepreymi екен деп ойлаудан а у л а к ед!м ол KyHi. Т ы м карапайы м, сонда да болса адамды тартаты н б1рде- цен!з бар секкпд! едь Эйтпесе «менде не ш аруацы з бар?» деп, свзге келмей тартып отыратын ед!м... — 0 3ini3 меж кай улттан деп ойлайсыз?— дед1 Сэн ия OKriMeniii узш генж ей сескенгендей. — Казакш аны таза сейлейаз. М амацы з да соЛай 75

екен. Б|'рак ол Kici кеше протоколга «татарка» деп жазы- лып едк — Экем казак. Эбен тары да тым-тырыс. К езш стол устшдег1 кален- д а р ы а кадап алран. Ш ы нына келгенде ол календарьды да, езге нэрсеш де кермей, езш щ iinKi элемж е ушлш кет- кен-др — Тары кандай сурары ныз бар?— дед1 Сания тергеу- шiнiк тунерген туржен жасканып. — М ен anriMeHi\" ш здщ е з ж 1з бастай ма деп отыр- мын.— Tepreyuii салмакпен сейледк — C i3 MeHi ж ауап алура шакырран жоксыз ба?— Сания Tepreymire таныркай карады. — С у р а к -ж а у а п деген e3i кеш'лс1з нарсе. О дан да вз1- Hi3 агынан жарылы п бэрш айтып 6epceni3 деп ед1м. — Н е т айтамын, туспалынызды TyciHin отырган жокпын?! — Б эрж Tycinin отырсыз, кандай мэселе женжде шакыртканымызды да жаксы бшеаз. Сания жауап катудын орнына «Кайдан бмейж» дегендей иыгын кушитты. — 0 з ерю ш збен шындыкты айтьщыз десем, кенер емеса'з. О нда баска амалым ж о к ,— деп Эбен Сэнияны н алдына а к к а га з бен газет койды да, 6ip шагын макала- ны Keuiipin жазуды усынды. — М у н ы н не каж еп' бар?— деп сурады Химанова к аламсапты колы на кинала алып. — Таты да кайталаймын,_ е зМ зге ап-айкын нэрсеш тусжбеген болып, боска эуреленешз. Акылыныз бар адамсыз, а з д ж колы кы зды н ж азу y flric i тергеуге не ymiH каж ет екешн ж аксы 6iaeci3. Химанова кайтып сурак коймай, макаланы укып- тылыкпен тэптш теп Kemipe бастады. М ун ы жазып бол­ тан сон, Tepreyuii онын алдына екшпл ак кагазды жыл- ж ы тты д а, Е стаева Еалиянын адресж e:ii ауызш а айта отырып, жаздырды. О сы арада эйел к а га зга тоне берген басын ш лт KeTepin: — C isre 6ip етЫ илм бар,— дед!.— Каражановпен жолырура р у к сат 6epeci3 бе? Бул су р а к ты Эбен эуелден-ак KyTin едк М ун да й сура к т ш ж н уш ы на келгенше С эния 6ipuiaMa куйзелшке тусуге т и к ед!. С а н алуан к удж билеп, оны сансыз с у р а к торлап алуы керек едк Тергеуиплер С этеннщ i3iHe калай TycTi? О л тер|»еуде е з ж калай устап отыр? М а с ка р а боп мойын- дап, Keiueri TiHTy С этен н щ 03iHiH ciaTeyiMen журН зш ген 76

жок па? Осындай сурактардын жауабын киындату ушж о б астан-ак Tepreyuii Сэтен мен Сэни яны н арасы н алш ак уетаура тырыскан. — Ам ал ж о к ,— дед1 Эбен ж а н а ш ы р адамына ун кат- кандай,— бул елш'илжзд! орындау киын. Караж анов ci36eH ж олы ккы сы келмейдг Ж эн е не ce6enTi ж олы ккы сы келмейтжж ci3 ж а к сы TyciHeci3 Fofi деп ойлаймын,— Эбен бул астарлы свз де Сэниянын кешлждеп кудж™ кушейте тусед1 деп есептедк Tepreyuii кайталап айтып отырран Естаеванын адресж жаза бастаганда Сэниянын колы калтырап, каламсап караз бетжде журмей калды. Ол катты толкыды. Адрес жазылран караз тер геуш ж ж колында деп ойласа керек. Сэтен меш сатып ж1берд1, сейтш кж эны тек м аган ауда- рып отыр деген корытындыга келу1 ы ктимал. Адрес™ эрен жазы п 6iTTi де, каламсапты лакты ры п ж1берд|'. — Ж ок, мен ci3re бар сырымды актармасам болмай- ды екен. Кэне, ж азы н ы з,— дед|‘ батыл сейлеп. в ж мулде куарып Kerri. Денгелек кой кез1 улкейе тускендей. Tepreyuii магнитофонды алдырып, микрофонды Сэния- Fa ж акы н койды. С эн и я сезж тутыра, Ki6ipTiKTen бастады да, 6ipTe- б!рте жуйеге тустг Бул да Сэтен Кара ж а нов ты н эуелпде творчество адамымын, KiTan ж азып ж у р м ж д е ге тн е ель rinTi. Он ш акты жы л некелескен алрашкы ж ары перзент тауып бермедщ деп ажы расып кеткен. Содан б1рнеше жыл дуниен1н кызыгынан кудер узгендей болып кам кен1л журген келжшекп Сэтен езже тэн кылыгымен баурап алган. Эуелпде Сэния оны мактап тутып журедк Б1рте-б1рте Сэнияны н коз алдындагы сагы м тарай бастайды. Сэтенге ж умыска турсайш ы, кашанры маран масыл боласын дегенге шырады. Сэтен телеательеге менгеруцл болып орналасканда, Сэнияны н к е н Ы орнына тускендей ею. О нысы да онша баянды болмады. Айлы- ры ны н едэу1р белепн алиментке устайды, калранын е з ж ж серуендеуше шашады. Бф ге турран жылдар i ш iнде Кара ж а нов е з ж ж бурын- гы эйел1 Естаеваны сыртынан куртамы н деп талай-талай байбалам салып келген. Б1рде ол: «Ралияра посылка женелтемш, ол посылка онын колында жарылады »,— деп шынын айткан. «Ойбай-ау, адам елпрген деген не сумдык!»— деп С эния шошып тускен. « М еж мен 6ipre турамын. Tipi журемш десен, онда сенж ж у м ы сы н бол- масын!»-- деп муны да коркы ткан. Сэн и ян ы н ез айтуын- ша, заты эйел емес пе, осалды к ж асап К а раж ан овка 77

карсы uibiFa алмаган. Егер посы лканы н ш ш д е ж арылгыш заттар бары рас болса, оларды Караж анов ты н кай кезде, калай эз1рле- reHiH Сания биш ей дк жумы стан кеш кайтады. Ш ш денщ сонгы кундерш щ б1ршде Сания ж умы стан келсе, К,ара- ж анов жатын белмеш жауып алып жалгы з отыр екен. С энияны Kipri3efli де, eciKTi кайтадан w in кояды. Кереует астынан к1шкеие чемодан мен а к мата суырып алган. Сэнияга сол матамен чемоданды каптап, Tirin беруд1 буйырган. Б1ткен кезде «Енд1 бул чемоданды мулде умыт. Tipi журем десен, тусш дщ бе?» деп ныкырган. Сания энг1месш аяктады. — Естаеваны н адресш а к к агазга м м жазды?— деп сурады элден уакытта тергеушк — Оны да Сэтен жаздырды. Ол арамзанын сонда-ак с е з т ед1м, e3i калтарыста калып, езгёш н колымен от Kecerici келетМ н. — С ол ай деадз,— деп тергеуин тагы KiAipAi.— Енд! мынаны айтынызшы, 6yriH Кай б ад ам га не уш ш телефон соктыныз? — Оны кайдан бмеЫз? — B i3fli ештене бьлмейд1 деуд1 каш ан кояр екенсЪ?— деп Tepreymi су ра к к а суракпен ж ауап катты .— ByriH ri гана емес, Ы здщ будан ем апта бурынгы телефон сокка- нынызды да 6weMi3. — Ж ок, жок. Кайта аздердщ калайша бэрш бме- TiHAepiHi3re акылым жетпей отыр. — Ендеш е телефон согуы ныздын MaHiciH айтыныз. — Б у л 6ip ж андалбаса Fofi деймш. Сэтен камалгалы 6epi, ж о -ж о к, егер сенер болсаныз, одан api, сонау чемо­ данды каптап бергел1 6epi жаны мды коярга жер таппай- мын. С о л сорлылар не болды екен деп. Естаеванын дал кайда к те й т ж ш де бьлмеймш. OftTeyip мэдениет саласында деп 6 ip еспгеш м бар едк С оларды н eAi-TipiciH бшейш деп ед1м. — Бул о з д щ ез HHeTini3 FaHa ма, элде б1реудщ тап- сырмасы ма? Хи м анова темен карады. Сол куйш де тергеушгге K63i- IIiн астымен карал: — Апырай, азден еш нэрсе жасыруга болмайды екен,— д едк— 03iMHiH де ниет1м жэне «солардын eai-Tipi- ciH 6w» деп Сэтен кеше хат ж азган ед1. О ны enAi маган юм жетмзгенш казбаламай-ак коярсыз. Босанып шык- кан 6 ipey. 78

Буган Эбен таныркаган жок. Туткындарды айналадан каншама аулактап устаймын десен де, олардын сырткы элем йен хабарласуга жол таба в м е т М тергеуипге купил емес. М ына хабар оран камауда отырран С этен ш н 6yriH ri ж ан куйзел1сш жетшзгендей болды. — Сонымен не хабар б м ш щ з Кай б а д а м н а н ?— деп сурады тергеуил. — Еш тене б1ле алмадым. — Телефонды каз1р емес, Естаеваны н уй iiuiH влт1ру- ге эз!'рленген кезде coFy керек едк— дед1 Эбен тунж ырап. Тергеуш Ш н мына ce3i мен кас-кабары н С эн ия езш ш е TyciHin, ол да K a cipe rri кешпке ауысты. Э у е л п д е Естаева- лардын wii-Tipici жешнде тергеуинден сураура да камда- нып отырран, Енд! ондай с у р а к арты к болар деп туйд1 Сэниянын осындай байламга барарын Эбен де сездк Кеп ж ы лры тэж1рибе тегш кетпейдк Тергеуш ш щ абай- сызда айтылран 6ip ауыз ce3i, д ауы с манер!, кас-кабары, тарысын-тарылары тергеуге катысуш ыларды сан алуан ой Fa ж етелейтМ н ол ж аксы бмед1 О л ой ды н у ш кы н ы к уш ертен-ак туткы н уйш д еп К а р а ж а н о в к а да жету1 мумкш. Эбен осыны ©3i калап отыр. К араж ан ов ты н эз1рше Естаевалардын Tipi калранын бкимегеш дурыс. Э уел бас- тан колданылган сакты к шаралары да осыны кезде- ген-дк — Баска айтарыныз ж ок па?— деп сурады Эбен темен карап, орамалымен кезш cypTin отырран Сэнияра. — Бэрш айткан сияктымын. — Дегенмен, а з д ш аныктап айтпай турран манызды нэрсешз бар сиякты эл! де. — Кайдам. — в зге айтарыныз болмаса, кайта 6epini3. Керек болсаныз шакыртармыз. — Калай кайтам?— дед! Сэния ештене тусшбеген nimiHMeH. — Кал ай кайгамы neci?— деп тергеуил де таны ркады. — Мен кылмысты емеспш бе? Бостандыкта журе берем iH бе? — Эрине, кылмыстысыз. K ic i OMipine кастан д ы кка жэрдем кврсетт!щз. Эзйрлешп ж аткан аса ауыр кылмыс женшде зан^ орындарына хабарламадыныз. B ip a K а з д 1 камау ешкайда кашпас. Тек туткын ушне кайта-кайта барып, Каражановка жолыгамын деп журттын мазасын алмацыз. Одан euiKiMrc де пайда ж о к ендк

Ж АУАПСЫ З СУРАЦТАР Tepreymi заннын айтуына карал эрекет жасайды. Одан ш ырып кете алмайды. Кейде Эбеннщ езш ш е KeTKici к е л т -а к ту рады. М эселен, мынау ic бойынша Караж анов- пен Эбеннщ 6ip-eKi ай сейлеспей койрысы бар. Отыра берсш философиясын сорып. Эйтеу1р, оны к кылмысты екен1н тубш де дэлелдеп берсе болды Fofi. Тергеуге алдына жауапка узак уакыт шакырмай кою да кылмыскердщ ж уйкесш ж укартады . Bip a K занды кайтед1? З а к бойынша кылмыскерге айып тару, оны айыпкер есебтде жауапка Тарту лэз1м. Рас, мына ш тщ ж ум б актала бастауымен байланысты, тергеуийге э дегеннен Каражановты айып­ кер есебшде ж ауапка тар ту туралы каулы шьюара алран ж ок. Енд1 бул каулы ны ж ариялауды соза беру айыпкер- ДЩ правосына кол cyFy болар едк Tepreymi Каражановты кылмыстык жауапка тарту туралы каулы жазып, 6ip мезет oftFa шомды. Бул кылмысты icKe Heri3ri еж адамнын дэлел1 колмен койрандай. BipaK Караж анов одан да тайкып шыкса кайтед!? «EKi эй е л д ш де жала» деп бет бакты рмасына мм к е п и ? О сы арада уш ш ил адамнын орны yHipeflin бос турран ж о к па? YmiHmi адамды табуды icTin e3i талап CTin отыр. К ы лмы скердщ ж арылгыш заттарды кайдан алранын аныктамай болмайды. Ж арылрыш заттарды дур ы с сактам ау, 6ipeyre беру — кылмыс, кылмыс кодек- сшде жеке статья бар. Буны тергеу кезшде аныктамасан, кешн сотта мш тарады. Ж арылрыш заттар мэселесш аш ы к калдыра алмайсын. Сон да К араж ан ов ж арылрыш заттарды кайдан алды? К оны ртаудан деуге келмейдк О л жерде бул тебесш кер- сетсе, аты ш улы болран адамды битер ед1. Элде Ж уматаев (здеген ам м ониттщ осы К араж ан овты н эрекетше ттелей каты сы бар ма? Эй, кайдам, Ж ум атаев пен Караж анов уш кайнаса 6ip-6ipiHe сорпасы косылмайтын жандар сиякты , Ж у м ат аев «ол алаяк» деген сез1мен-ак Караж а- новка ларынет айткан ж ок па? М ум кш , айып таккан кезде бул мэсележ аныктаура Караж ановтын 63i кемек- тесер. Эй, кайдам? К ам ал гал ы 6epi К араж ан ов каш мпдей езгерш капты. Алгаш кы суракка ш акырткан кездепден рем солгын. © зш щ актерлж енер1мен сыр бицирмеуге тырысканымен, imTe элдекалай урей мен к удж бар екенж тергеуш ш щ lO H iri K03i Kepin отыр. О ны н туткы нда отырып Сэнияга К айбад ам нан хабар ал деп сэлем айтуы тегш емес екен.

П осы лканы н немен тынганын, Е стаевал арды н ani-TipiciH бше алмай аласуруда шыгар. Эбен Сэтенд! аз кунде буй- Tin жудейд! деп кутпеген. С э тен н ж колынан « Сократ жэне 6 i3» деген ютапты керш, соны л л ге тиек e rri. — Философ жайлы ютап устаганынызга Караганда рухани дуниежзде элдекалай езгер1стер туы п ж аткан болар? — Ад ам ны н езгеру1 онай деп ой лайсыз ба? — Гегель айткан емес пе: «Адам ею рет ту у га т и к , 6ip рет табиги жагы нан, ал одан сон рухани ж агынан». П уш киннж де осыган уксас айтканы бар: «Уакы т адам­ нын тэнж де, жанын да езгертедк Тек а к ы м а к кана езгермейд1, ейткеш оган у акы т та, ем 1рл ж т э ж 1рибе де эсер етпейдЬ. — Бул сезщ1зде астар ж а тк а н ж о к па? — Кал ай ту сж у ж агы н е з М з 6LniHi3. ©згеден акыл сурайтын ж айыныз ж о к KepiHejU Fofi. М ен ci3Ai айыпкер есебжде жауапка тарту туралы каулымен таныстырмак ед1м. М1не, каулы , окыныз. Естаеваны н семьясын каса- кана ел л р у д 1 эз^рлегешшз у ш ж К ы лм ы с кодексж щ 88-статьясы бойынша ж ау ап к а тартыласыз. К.ылмыстык ктер ж у р п зу кодексж щ 159, 163, 164-статьяларынын талаптары бойынша мен с 1зден айыпкер рет1нде ж ауап алуга THicniH. Ал осы код екслн 160-статьясына сэйкес с 1зге айыпкердщ праволарын ту сш д 1руге м ж детлм ж . Tepreymi Каражановка онын праволарын айта бастап ед1, ол ею колын бГрдей ербендет1п, « каж ет1 ж ок, пра- вомды ез1м бжемж» дегендей ишара ж асады да, ш алкак- тап кулап барып, басын кабыргага согып ала жаздады. Одан Эбен муны кутпеп ед г М у н ы н iuiKi толганы сын жасыра бьлелн а к те р л т кайда? М улдем сыр алдырып койды гой. B ip ж агынан ейтпес1не де амалы ж о к шыгар. Тагылып отырган айып тым ауыр. Эбен К,аражановты иыгынан суйеп, орындыкка жен- деп^ отыргызып, стаканмен су усынып едк ол басын ш айкап пнпей койды. Кездер1 шатынап, ерж держ жы м- кыра летел, м1з бакпады. Tepreymi оган айыбын жариялаганы туралы каулыга кол коюын сурап ед|, буган да тапж ылмады . Айыпкер кол коюдан бас тар ткан реттерде К,ылмыс- ты к icTep ж у р п зу кодексж щ 159-статьясынын еюнин тармагына сэйкес Tepreymi арнайы протокол жазуга тж с. Эбен айыпкерге осыны хабарлап efli, ол б уган да лэм деп л л катпады. К уш бойы сайрап отырган филосо- ф ымыздыц T u i б1ржола байланды. T epreym i кабипетте

api-6epi кеп ж урдк Содан сок К араж ановка бурылып, кодекстщ 163-статьясынын талаптарына сэйкес айып та- гы лган кезден 6ip тэул ж кеилкпрмей айыпкерден жауап алынуга тж с екенш айтты. Ертек жауапка шакыратынын ескертт, конвойды шакырды. Сэтен К араж ан ов расында д а жауап бермеуге бекшген бе? Ерте кш е Tepreymi оны айыпкер ретшде ж ауап алура ш акы рганд а да лэм-мим деп Tic жармады. Tepreym ire к а ж егп касиегпк 6ipi — устамдылык. Ол кылмыскер айткан OTipiKTi де сабырлылыкпен тындаура THic. К арсы ж ак ты н тергеу iciH in карамагы ндагы мэл1- меттерд| 6 w rici келген эрекеттерш де шыдамдылыкпен тойтаруы керек. BipiHmi жауап алганда, Каражанов езш тергеушшщ неге шакырып отырранын тусшбейтшш айтып, тек баяил- д агы а лая кты к icTepin рана мойындады. Эрине, кудалау Mep3iMi еткен ол icrepm e енд1 жауап бермейтшш б ш п осы лай етт1. E ki'h uii ж а уа п алганда, езш е тагылран н е п з п айып ж енш д е ж умран аузын ашпады. Айып ты Tepicne шыра- pyFa зрекеттенген л е жок. MiH e, 6yrin yiuintiii ж ауап ка шакы рранда да у н аз отыр. У н а з д ж л кш эш Tepicne шырара алмаран шарасыз- д ы к ты н ныш аны деп yFyFa болар. Bipan Tepreymi Кара- ж ановтан муны куткен ж о к едК А мал-айланы, тартысты куткен. А л оны к Ka3ipri кылыгын мы ктылыктан туды деуге эсте болмайды, ашынудын, кажудын, дэрменаздж- TiH б е л п а T3pi3Ai. Эбен С этенш к уназдж ш е ренж!медк 0йтуге хакысы да ж о к екежн бш ед г ©йткеш eni ж а к эдш дж ке жугш ген- де, Tepreymi к а т а н да басым туседй О н ы к устш е жауап бермеу — айыпкердщ закды правосы. С он ды ктан бул KyHri эн п м еш тек TepreymiHiK езш щ гана сурак-монологтары немесе жауапсыз калган сурак- тары деуге болады. — Азам ат Караж анов, с!зге бурынры жубайыцыз Е алия Е стаеваны елт1ру ymiH ж арылрыш кондырры 33ip- легеж ш з, свйтш , оны арнайы посылкамен жонелткен|к|з женш де айып тарылып отыр. Бул кылмыстык эрекепшз К ы л м ы с кодексш щ 88-статьясына жатады . ©з айыбы- кызды мойындайсыз ба? (Ж ауап есллмедь Будан кейш- ri сурактар да осылайша жауапсыз калды). — Айыпкер Кара ж а н ов , егер а з ге тарылып отырран айыпты Heri3ci3 десешз, OFan карсы вз дэлс.пдерЫзд! келт!ру1н!зге болады. Бул ж ен ш д еп айыпкердш право-

лары <Нзге мэл1м ш ы гар? 6 з щ 1з каж ет деген куэларды шакыртуга, айгакты заттарды icne костыруга хакыныз бар, сондай-ак дэл Ka3ipri айып ж ар и ялаган сэттен 03i- Hi3fli коргайты н адвокат ш акы ртуга праволысыз. Ш а- кыртасыз ба? — Слздщ ж арылгыш кондыргы ж а с а у iciMeH бурыннан таныс екешшз байкалады. Армия катарында кызмет еткенде саперлер б а п Ы н д е болыпсыз. Коны ртауда да кен копаргыш тар бригадасында icTenci3. О н дагы лар а з д щ жарылгыш кондыргыны шеберлжпен пайдаланган сэтте- pini3fli дл> кунге дейш естен ш ы гармапты. М у н ы н бэрше c i3A in радио мен телевизор сиякты техника турлерше ж е тпсппн1зд 1 коссак, посылкамен ж 1бер1лген ж ар ы лгы ш кондыргыны eujKiMHiH к ем егш а з-а к , е з М з ж асад ы кы з деуге болады. Элде ci3re тагы 6ipey кемектесп ме? — Мен кондыргынын езш жасауга кемект! айтып отырмын. А л посы лканы к сырткы кабын Tiryre Сэния Химанованы н жэрдемдескенш бйчем1з. Бул женш де не айтасыз? — Ж ары л гы ш кондыргы салган чемодан мен онын сыртын каптаган ак мата июль айынын аягында кала- нын сауда орындарында болыпты. Оларды кай магазин- нен сатып алдыныз? Ж а ры л гы ш конды ргы га пайдала- нылган электр батарейкасынын б1рнеше данасы тш ту кезшде у й щ 1зден табылды, оны да магазиннен сатып алып па ед М з ? — Ж ары л гы ш тан артылып калган аммонит пен электр детонаторын жаткан белмешзд1 тшткенде таптык. Эрине, оларды магазиннен сатып алган жоксыз. Кокыр- таудан экелш ед1 деуге кисынсыз, ондагы лар а з д 1 тым ж аксы 6mefli, ж акы н арада ол жерде тебе керсетпеген сияктысыз. Сон да ол заттарды кайдан алдыныз? — М ария Смольниковага посылканык ш ш де жарылгыш кондыргы барын айтып па едщ 1з? О ган жетшс сом акш аны неге берд М з? — Сэния Химанова а з д щ катерл1 посылканызды эз1рлеуге оп-онай к елке салды ма? О н ы н посы лкага бай- ланысты бурын-сонды киналган carrepi болды ма? — Ал, енд1, Ралия Естаеваны н уй iuiiH жарылгышпен апатка ушырату ниет1 кашан, кандай жагдайда туды? — Айыпкер Караж анов, енд1п менщ м ж депм — c i3fli айыбынызды мойнынызга коятын адамдармен беттеслру. К,аласацыз, олардын кейб1р сездерш, а з г е дэл каз1р-ак ест1рту1ме болады. M in e, тынданыз, Tepreyuji М ария Смольникова мен С эн и я Химанова-

нын сездер1 ж азы л ган кассеталарды айналдырып, эр жердей у з п ш е с л р т т отырып, кенеттен энге ауысып кеткенш байкамай калды. Сэтенн|'н орындауындагы эндер жазылган кассетаны токтатпак болып, магнито­ фонный кнопкасын кайта баса бергенде, б м е п н 6ipey шап eTin устай алды, Сэтен екен. Tepreyuii оган карсыласпады. Eneyi де тына калды. Э н ш Ы ц даусы кулактын куры- шын кандырардай. B ip эншен 6ip э м етедг М ынау, Сэтенн1н 03i ш ы гарган эшн де толганбай ты ндау мумкж емес. Эбен ем колымен ем Ti3eciH Tipen, ен м ш отырган Сэтенге карады. T epreyuii ту ткы н д ап >1 адамдарды сан алуан ж агдайд а Kepin жур. Кейб1реулер жасаган кылмысы ауыр болмаса да, катты куйзелктен есенпреп калады. Кылмыскерлердщ арасында катты ашу устшде Kici елН рш алып, арты н ш а-ак ез кылыгынан тебе шашы TiK туры п ш ош иты н, езше лагынет айтатын, езше барын- ша катан ж аза беруд1 сурайты н жандар да бар. К.аны- пезер кылмыскерлер де кездеседц олар ез кылыгын кезш- де ж ете б агал ам ай к эдей1 Kici елН рш алып, камера ш ш д е торга тускен каскырдай аласурады. М ыиа Каражанов- TiKi де каныпезерлш емес пе? Ce6e6i муны кездейсок аш у устш де кылмыс ж асады деуге келмейдг Егер 6i3 так- кан айыпты Tepicne ш ы гара алмаса, бул кастанды кка 6ip с эт емес, 6ip кун емес, талай уакы т саналы дайындалган ж ок па? Сейтш отырып эн тындауын каранызшы. Адамнын психикасы солай куры лган-ау, cipa. Н еге десемз, езщ ж асаган катерл! кылмыс жай лы унем! ойлай берсен, ш а к ш ад ай басы н шарадай болып, жынданып кетесщ. М ун дайда кейде адам ез жанында сакталган жаксылык- тан нэр алып eMip cypin , ж ам анды кты бойына едэу1р уакы тка дейш дарыткысы келмей багатыны бар. Бул, эрине, оны н iLUKi дун и есш д еп кубылыс. Эрине, 6 ip KiHa мен емнил м н э ш салы стыру жен емес. Keft6 ip кшэден кейш ем1рдш 03i саган азап болып Kepi- недк Ол ез тэж!рибесшде мынадай да жагдайды байка- ды; Kici елт1рген ж ан e3iHin Kici ел пруи л екенш умытып нетель Элд е эдей! солай болуга тырыса ма, элде, шынын- да да, езш солай сезше ме — эйтеу!р, сумдык зулымдык кы л ы гы н ез бойынан аластап тастагандай куй кешедь С о н а у 6ip кезде Д остоевскийдщ айтканы тегш болмаса керек: Kici ел лруинл ер езгелерден repi ж ы лауы к, куйреуж келед1, олар езш аяйды.

Эбеннщ осы oftFa nenyi мун екен, алдын дагы Сэтенге караса, шекесш eKi алаканы на п'реп, ж ы ламсы рап отыр. О ны н e3i ш ы ркаган эш де осы кезде б1ткен едь T epreyiui магнитофонды токтатты. Кезш Сэтенге кадап узак уакыт унс1з отырды. — С1зден муны куткешм ж о к ,— дед1 6ip кезде.— М ен 03iHiH KiH3ci3 екенш дэлелдеуге ты рысатын айыпкер лермен кеб1рек кездескен ед1м. Келес!' жолы c i3Ai Смоль- никова мен Химановамен беттеспремш . Е н болмаса сол кезде е з М з д ! коргарсыз. О сы сездерд1 естшенде Кара ж а нов орнынан атып турды, жуз! сурланып сала бердь Тула бойы калш -калш етед1. TLni кекештенш турды да, эрен легенде сез шы- гарды: — C i3... ci3... азден е-е-еш бо-о-о-олмаса 6ip-6i-6ip апта макан тыныштык 6epyai етш емш!— деп орындыкка сы лк eTin отыра бергенде кулап кете жаздады. Эбен: « Ж аксы , ты ны ш ты к берейш, 6ipaK менщ де 6ip т 1л е п м д 1 орынданыз — ж ар ы лгы ш заттарды кайдан алганыцызды айтыныз» flerici келш турды да, онысын айткан ж ок. Айыпкердщ м у ш к и хал in пайдалану бутан ж а т кылык. К у и т екенсщ, ж ар ы лгы ш заттар иесш де езщ 1здеп тап, айыпкерге ж алы нгандай болганы н кай сасканын?.. Сонда кайдан 1здейд1? К,оныртау мэселесш тергеу- нлшн есептен шы гары п тастаганы б е л гш . Бул Д у л ы с у га ж акы н манайда ж арылгыш заттарды пайдаланатын 6ip гана орын аныкталган. Каладан елу шакырым жерде Кекбакай геологиялык-барлау экспедициясы жумыс ктейд!. Мумк1н, соган апаратын i3 табылар! Осындай болжам устшде тергеунн Сэтен баскарып келген телеательеге келд|. А п п а к ж ум ы рткад ай эдем1 уйге, онын iin iw ie ri келшт! белмелерге, Сэтен н щ ж асауы жараскан кабинетше Эбен суйсше кез салды. — О сы ж ас калад ап>1 ен там аш а уйд щ 6ip i аздер- flini екен,— дед1 ол телеателье кызметкерлерш е езш таныстырып жатып. — Е, мунын 6api Сэтеннщ аркасы гой,— деген жауап е с тЫ ол,— Ж т т т щ ж ! г т - а у ©3i! Ж ом ар т десен — жомарт, ак кешл десен— ак кешл. Ал той-думанды кандай жандырады! М у н д а ^ кепшш жанды KiM кврген. Осындай адамнын туткындалранына танымыз бар. Сэтенд1 мактап, мадактаган сездер таусы лар емес. Телеательеш алгаш уйымдастырран да сол екен. Э уелпде б1реудщ жеке мсш ш к ушнде eni бвлме жалдап турган 8б

шагын шеберхана бупнде каладагы белгйй турмыстык кызмет мекемесше айналран. Басш ы орындардын кен- 6eciHe коймай, мына уйд| кы ска мерз1мде салдырран да Сэтен екен.- М ун дары Kefi6ip ж абдыктар мен запас белш ектерд1 TinTi облыс орталырынан табу киын ка­ ртель Эбен кайран калады. Кы лмы скердщ атына айтылран мундай мактауды бурын да талай еслген. Кылмыстары мойнына койылран айыпкерлердщ сокынан ж аксы мшез- деме жазып, оны ж а за га тартпауды етшген коллектив™ де ж ж кездеспрген. Сбнда калай бул e3i? Bip адамнын е м турл! болмысы бар ма — 6ip i ез1мен араласатын журт- ка Tayip кершед1, е к ш н й а сол журттан жасы рып кыл- мысты эрекет ж асайды. М ы н а ательедеплер ездер1 мак- тап отырран адамнын шын бейнесш б ш е ме екен? Шынын- д а да, 6i3 ез1м1збен 6ipre енбек ететш адамдарды н жан сырына жеткь/пкп зер салып, ужлем13 бе? О нын жумыс- тан к еж нп , уйд еп, еЗге де жерлердеп Tipuim irm e нем- курайд ы карайты нымы з бар емес пе? Эйтпесе мыналар жомарттын жомарты деген С этен Ы ц езегш жарып шык- кан аз урпактар ы н е л п руге эрекеттенгенш бшсе, оны буйтш кекке кетерер ме efli?! «Эй, кай ш ы л ы к к а толы eMip-ай» деп екшген Tepreyiui биылры ж ы лы Кекб а ка й д а н телевизор жендеткендерд1 аны ктаута KipicTi. Ателье кызметкерлер1 кеп кутпрген ж ок. Ж ы л басынан 6epi ол ж актан 6ip-an Kici «Крым» деген маркалы телевизорын жендеуге oKeninTi. Оны езге шеберлер емес, Сэтеннщ e3i жвндептк М ецгеруипмш деп карап отырмай, ол колы бос кезшде ж ендеу жумысымен де шурылданып, езгелерден артык шеберлж танытады екен. «Бигмейтш! ж эн е колынан келм е й тЫ ж о к езшщ» деп тандай карады ательедеплер. Кек б ак ай д ан телевизор жендеткен м с ш щ кы зм еп кер- сетт м е ге н , онын «Орын Тойгулов» деген аты -женш Fana ж азып алып, тергеуип кетуге ынрайланды. — Bi3,ain бастырымызды каш ан босатасыздар?— деп сурады ательедеплер. Tepreymi ундемедь

ОЗЕН БОЙЫН Ж АГДЛАП Айыпкер 6ip апта ты ны ш ты к сурайды. Кы зы к. Н е iere- мек 6ip апта ш ш д е ? Демалрысы келе ме? K a fi6ip де- малыс ол — камера 1ш ш де саргайы п ж атудан ж ал ы ккан М ей л 1, 6ip апта «тайм-аут» алса алсын, процессуал- ды к мерз1м муны кетередг Тергеу кейде ш ахм ат ойынын елестетедг Ж е н и in бара жаткан жары алдымен тайм­ аут сурауш ы ед1 Fofl. B ip a K ол тайм -аутты жеш ске жету жолдарын i3fley уш ш сурайды. А л мы на К араж ан ов та сондай максатпен сурап отырраннан сау ма? Ол езше тергеу тагатын барл ы к айыпты, OFaH куэларды да 6i- лш алды. Енд1 соны н бэрш щ быт-шытын шы гараты н амал кчдемек пе? Т агы 6ip ж у м б а к пайда болды. «Айыпкерге ты ны ш ты к бердж делж, ал ез1м не ic- теймш енд1?» ByriH эдеттегщен ерте оянган тергеуш! тесекте осы су р а к к а 6ipa3 ж ауап 1здеп ж атты да, кенет орнынан атып турды. К.онак уйден асырыс ш ы кса да, жол-жене- кей ж ан-жары на карайлап, б аганаларга жапсырылран эр турл1 кулактандыруларды окып, KUipin келедг Эбен кай калага келсе де, колы калт еткенде оныц базарына coFyFa тырысады. 9cipece Орта Азия кала- ларынын базарларын айтсанызшы. Кызыл-жасыл туспен кулпырран мэуе жемгс, дуние-мулж , к у ж - к у ж халык. Тур- лйтурл|‘ тагам ны н Hici буркы р аган ш айханалар мен ас- ханалар. К а ш и н 6ip той-думан дерсщ. Д улы суды к базары да бупн ез шама-ш аркынш а дуыл- дап жатыр. Кауы н-карбы з, алм а-ж уз1м, тагысын-тарылар жана шыккан кун шапарына шарылысып, турл1 туске малыным, кез жауын алады. М ына ж актагы эйелдер кымыз iiuyre ш акырады, ана ж а кта гы л а р айран мен каймагы н усынады. Элдекайдан ш аш лы к Hici шыгады... М ун ы п 6api базарды н кунделжН ке р М Ы сиякты . Онын ycTiHe 6 yriH ri сэрсенбще мал базары етед|' екен. Сон- Дыктан журт эдеттегщен де кеп жиналган. Кенет сырткы белдеушде «Геологиялык экспедиция» деген жазуы бар машина оны елец етюздь Сэлем етаз бе, карагы м, кай экспедициядансын?— деп сурады ол газик шоферынан. — Оны кай те а з ? — дед! анау рульге отыра 6epin.— Кекбакайд агы геологиялык барлау экспедициясын 6uiyiui ме eAinis? 87

— Ау, 1Н1шепм... мен1 ала кетеещ бе?— деп Эбен етМ ш бйшрдК — О л ж акта, немене, ж акы ндарыны з бар ма? — Ш ар уам бар. Шофер ж т т киналрандай болып отырды да: — M iHiHi3,— дедь Эне-м ш е дегенше, маш ина TeMip жолдан етш , каланы артка тастап, Д улысу езенш бойлап жорары карай зымырады. А ш ы к терезеден маш инанын iuiiHe куздщ салкын самалы согады. Д улы суд ы ж агалай ескен ну TOFafi жасыл-сары бояуымен кулпырады. Асф альт жолдын. жиегшдег1 агаш- тарды н алтын сыррара уксаран ж ап ырактары баяу Д|рш карады. Ерсш -карсы лы зуылдаран автомашиналардын корабындагы кауын-карбыз да, кант кызылшасынын тэт- Ti T y6ipi мен ж у ге рш щ собыгы да, алма мен помидор да, сонау сап-сары анызды таспадай Twin бара жаткан трактордын сонындагы сокасы да куздщ взшдж бояуы мен тынысын танытады. О сы молш ы лыктын барже ала ж азд ай нэр берген Д у л ы с у енд|, мен аздап дем алайын дегендей, арнасымен баяу рана агады. Айналад ан береке мен молшылык, ж асамп азды к пен мей1р1мдйнк леб1 еседк О сы KepiHicKe ракаттана карап отырран Эбен мына ж а к с ы л ы к к а толы элемнен кылмыс 1здегенше кысылган- дай... дем шырарды. T epreym i ой тубш е шомып кеткенш ce3in, бойын жыл- дам ж инап алды да, шофердан айналадагы жер-су атын, олардын ж ай -ж апсары н сурасты ра бастады. CefiTin оты- рып, К екбакайд агы жиырма-оты з уйл! геологтардьщ Tip- ш Ы г ш е н де м эл1м‘ ет алды. Ш арын экспедициядагы адам- д ар 6ipiH-6ipi ж а к сы бшед!', Эбен 1здеп келе жаткан О рын Тойрулов буррышы болып ктейд1 екен. Шофер Эбеннен: — C i3 О ры нны н KiMi боласыз?— деп сурады. — E iiiK iM i де емеспш. О ган 6ipeyfliH сэлемш жетшз- бек ед1м,— деп Эбен 33ipre сырын буге ж ауап берд1 ж эне 63iHiH Tepreymi екенш де айтпады. Эбен жумы с басына тусш калды. Айдаладары бур- Fbway станогыны н ж аны нан уш ж ж г т кездест1рд|'. Эне- мше дегенше. Эбен б эрш щ аты-;Жвндерш б ш п алды. Bip мезетте бургылау станогына жакын жерде жат­ кан кагаз капш ы ктарра квз1 тусть BipeyiHiH аузынан кулгш туст! тушрииктер жерге шашылып жатыр. Ол

туй1ршж тер тергеуилнщ кезш е таны с, сонда да болса ол отыргандардан: — А нау капш ы ктард ы н ш ш д е п не за т? — деп сурады. — О йбай, оны атаманы з, ол та ж а л !— дед1 ж т т т е р - д щ 6ipi. — Т аж ал ы Heci, таж ал болса солай шаш ылы п ж ата — А м монит деген ж ары лгы ш зат кой ,— деп тусш - д1рд1 О рын,— М ы на бургы лаган скваж ин ал ард ы сол зат- тармен толтырып, жарамыз да жер кабатын копара- мыз! — М ун да каш аннан 6epi жаты р ол капш ы ктар? — Кеше экеп тастаган. — Сонда калай, тунде де осында калдырып кегп- шздер ме? — Ол пэлекегп айдалада жау жейд1 дейЫз бе?— деп буган дейш ундемей отырган yiu iH iui ж й тг араласты экпмеге. — 0 лшеп те алмайсы здар гой ол заттарды? — Килограмдап есептейтш к1м бар? Ш а м алап аламыз керепне карай. О л пэлекегп 6ip ey базарга апарып сатады д ейаз бе? — К ы зы к екен,— деп тергеуип ойланып калды. E ki ж1пт бургы лау ж ум ы сы н а KipicTi де, Орын Той- гулов орталык коймадан бургыныц жана кашауын алып келмек болды. Tepreymi Орынмен 6ipre журд|. Eneyi сонау жерде KepiHin турган ш агын гана елд1 мекенге беттед1. — Орын iHimeK, менщ ш аруам сенде ед1,— дед1 былай шыга бере Эбен. — Кандай ш аруа? C i3 63i KiM боласы з?— деп Орын Эбенге енд1 гана кергендей аныктап карады. — KiM екешмд1 айтардан бурын 6ip нэрсенщ басын ашып алайык. Ештенен1 буклей, бултармай сейлесешк. Тек шындыкты айтайык. Ж арай ма? Орын жауап орнына конакка барлай карап токтады. — Неге токтадын? Ж у р е свйлесей1к, коймага дей1н эл1 6ipa3 жер бар екен,— деп Эбен ж акы н тар ткан иша- рамен Орыннын колтыгынан алды. Шым-шымдап квке- Йшдег1 сурактары на ж ауап алды. Иэ, Орын Тойгуловтын «Крым» маркалы телевизорын телеателье менгеруцлсшщ ©3i жвндепт1. Алдым ен теле­ визор и е сЫ н KiM болып icTeftTiHiH егжей-тегжейл1 сурап алыпты. Сонан сон телевизорды api ш апш ан, api ж а ксы жвндеп 6epiriTi де, О ры нга в з т 1н 6ip TweriH жасырын 89

сыр с т т айтыпты. Ателье менгеуипсшщ саяжай салуга алран ж е р ж щ 6ipa3 б ел Ы с1рескен тас кершедь TinTi экскаватордын. Tici батпайды-мыс. Сон ы дэр1мен копа- рып жармаса, езге амал жок. Орын жарылгыш заттарды езше алып сактаудын жэне бф еуге берудж кылмыс екенш, кылмыс кодексшде ар- наулы статья бар екенш айтып кипактап керген екен. Менгерудп бул женшде жан баласына сыр шашылмайды деп ак кеш л О рынны н 1ш1-бауырына KipreH. А кы ры оца- ш алап келж, одан 6ipa3 мвлшерл1 аммонит пен eni электр тл те сж сурап алган. Т ергеуш 1 геологтардын кенсес!не жеткен сон, Тойгу- ловтыц жауабын протоколга тушрдь — Ж ар ы л гы ш заттарды зацсыз сактап, 6ipeyre бо- саткан бул кылмысты эрекетМ з уш ш кылмыс Кодек- ciHin 202-статьясы кандай ж аза белплегешн бш еаз бе? — Бес ж ы лга дейш б ас бостандыгынан айырады деп ескерткен 61зд 1,— дед1 О рын томен карап. Tepreymi Тойгуловтан зан орындарынын руксатын- сы з еш кайда кетпеу женш де колхат алды да, эспеди- цияны н басш ы лары мен мамандарын 6ip жерге жииады. О ларга экспедицияда жарылгыш заттарды сактауда жа- уапсыздык орын алганын, бул мэселеге зан орындары­ нын эл! де оралатынын, кш элш ердш кылмысты жауап- ка тартылатынын ескергп. ТЕЛЕГРАМ МА СЫРЫ Эрштестер!' Эбенге колпаш тау создерд1 ж аудыра баста- ган-ды. «Tepreyai тамаш а журпздтоз. Кандай ж умбак болса да а'здш колынызга тускен сон шешишей кал- майды. TinTi meuiiMi де карапайы м болып ш ы га келедь Дэлелдерпиз 6api колмен койгандай ап-айкын». М ун д а й м ад актау создерд! Эбен бурын да ecrrin жу- ретш. Ондай сездерге к ен ш кенши коймайтын. Канша- лы кты ап-айкын тергелд! деген icTi 6iTipren сон да тер- reym i к еш л ш д еп кудш тен тугел арыла бермейтш. М ы н а icTe де, былай карасан, Heri3ri кылмыскерд! айыбынан бултартпайтын айгакты заттар жэне Мария, Сэн и я, Орын сек1лд1 уш б1рдей куэлар бар. Будан артык кандай дэлел керек? Бйрак тер геуш ш ш 03iHe салса, эл1 де ж у м б а к кеп. Оеыншама дэлелдердш жиналганын бше турып, Сэтен 90

неге ж у м ган аузын ашпады? Е ш болмаса 6ip апта маза- ламауды сурайды. Сонда тэрылрэн айыптан кутылуга эрекет жасап ж атыр ма? О сындай су р а к к а ж а у а п !зде- ген Tepreymi ic rin материалдарын карап отырып, 6ip кагазга ерекше назар аударды. Бул астанадан Кайба- д ам га берглген телеграмманын туп н уска сы едь «Bapi- нен де осы телеграмма ж ум б а к» деп ойлады. Естаева- нын семьясын апаттан куткарып калган осы телеграмма емес пе? О ны н сырын аныктамай туры п ic r i калай сотка втюзед1? «Алма» деген эдем! е а м н щ neci ю м болды екен?» О сы co h fh с у р а к т ш н е келгенде те р ге уш ш щ TinTi даусы ш ы ры п кетт1. Ic караздарын одан api актарып отырып, Ралия мен балаларынын. алименттен бас тартатыны жайлы хатына K63i TycTi. Конвертт1н сыртындагы почтанын ш темпелш е карап efli, Д у л ы с у га 29 августа келш ть K,a3ip FaHa салы сура кеткен Tepreymi ceprin nibiFa келдь «29 август» деп кайталап кояды. Ал телеграмма 30 августа бериген. О сы eKeyiHiH арасында 6ip байланыс ж о к па? Телеграмма мен хатты калтасына салган Tepreymi дереу Сания гстейтш гастрономга карай беттедк М а га - зиннщ ecirine келгенде, ш т е н Сэни яны н e3i шы кты. С а ­ ния да, Tepreymi де 6ip-6ipiHe карап кысы лып тур. 8 c i- ресе Сания абыржулы, акш ы л жуз1 к у п -к у , демш imiHe тартып алган. TepreymiHiH, келе ж а тка ны н терезеден керш, 1шке KipreHiue дэт1 ш ы дамай ш ы ккан бет1 екен. С э н и я ­ нын урейгп кун кеш in жатканы н Tepreymi айкын сездь — Сэлем етаз бе, Сания, мен Ызден 6ip с у р а к к а ж а у а п алгалы келд!м. — Ж урщ 1з,— деп, ал Эбенд1 онаш а кызмет белме- cine ертш апарды. — М ы на 6ip хаттар женш де айтып 6epeci3 бе?— деп Эбен калтасына колын салды. Хаттардыц жазуына кез салып отырды да, Сания эцпмесш бастады. Сол 29 август кунп окига кез алдынан кайта erri. Бул к уш онын жумы стан колы бос едк Танертен эдет- тегщен кеш турып асыкпай шайын imin, ауладагы уй л р ш ш п н е шыккан. Алдымен шежелерш ерткен тауы кка жем шаш ты. Одан сон сарайдагы баншлерд1 сы ртка шырарып ж уа бастады. Оларра кы ска арнап кияр мен томат ж абу ойында бар. Осы кезде опадай жердеп шежелер шырылдап, мекиен кикулап, аула im i азан-казан болды да K erri. Сейтсе, эуеден 6ip кара ку с ш у й ш п к е л т шеж елера i w in кете

ж аздапты . Сон дагы мекиеннщ ез шежелерш кызрыштай коргап, a.nacvpFaH эрекетш квргенде С эния ерекше тол- кып кеткен. Т ау ы к екеш та уы к та урпарым деп eiui- ренедн бадапандары уш ш отка туседь Ал адам Сэния ше? О сылай к у бас болып ете бере ме? Турмарамбет ж ы рауды н ж уы рда телевизордан термеш ш щ орындауында берген влеш С энияны н ж ур еп н ш ымырлаткан. «Сумбьп шаш сулуда да сэн болмайды, алдында элдилеген ул болмаса» деген ж олдар каз1р де Сэнияра шаншудай THin отыр. А д ам жанын жылытура жаралран поэзиянын кейде аяздай каритын кездер1 де болады екен. С эния­ нын жаралы жерш тырнап кеткендей. Д э л осы сэтте почташ ы Ралияларды н хаты мен кайтар- FaH акш асы н алып келш ть С эн и я Естаеванын балала- ры нын алимент акш адан да, Сэтендей экеден де бас тартаты ны жайлы хатын окы ганда im i бурынрыдан бетер элем-ж элем болды. K e 3i карауытып есенг1регендей куй кеш ш e.ai, мекиеннщ куркылдаран, шежелердщ шикыл- даган yHiH ecTin барып есш жиды. А к та уы к балапан- дарын канатынын астына жинап, эркайсысын тумсыры- мен кезек-кезек туртед1, еркелеткеш ме, элде алНндеп кара кустын катершен кейш жубатканы ма, м м б т- сж! B ip кезде жумыстан Сэтен келдр Уй д ж баспалдарында отырран Сэнияра шошына карады. — Ж ы лараны Heci-ей, сонш а не боп калды?— деп сурады. С э н и я ек1 кезшен ж ас сорралап отырранын енд! Fana сезш , алж апкы ш ы мен беп н cypTin, хат пен кайткан ак- шанын каразын Сэтенге устатгы. Хатты окып, каразды устап, Сэтен де тунжырады. Алдымен Сэния ун катты: — О л бейбактарды н не ж а зь ты бар? К.уткарсаншы оларды ажалдан! Сэтенде ун жок. — Тары да етш емш! Эйтпесе адресж бер, мен ба- рам ы н!— деп С эния ш алт орнынан турран. — О й, акы м ак, ейтш отка тусуге болмайды!— дед1 С этен ыш кы на сойлеп.— Енд1 кецйккен ш ьтармы з. М ы на х атты к e3i 6ip апта ж ур ш ть E H fliri схлардык efli-Tipi- ciH KiM бмгсш?! . — Ж ок , мен б у й тт шы дап.оты ра алмаймын! Bepi бер анау конверттП— деп колын созды Сэния. — А пты кпа деймш, аптыкпа! Н е де болса посылка ж еш нд е аузы ннан ш ыкпасын. Екеум|'з де куримыз! М ен

ез1м ойланып керейш, егер амалын таба алсам. Сэтен акш аны алм ак болып почтага Kerin , тун орта- сына ж акы н мае болып оралды. Б 1реуд1 телефонмен таба алмаганына езж ен 63i ренж ш, элдею мдерд1 балагаттады. Танертен ерте турып, асытыс аттанды. Содан ею кун бойы кершбей уйге оралганы сол ед1, милиция кызмет- керлер1 келш, уйге тшту журпздг.. Сэнияны н жауабы на кан агаттанган Эбен енд1 ш угы л байланые мекемесше тартты. Сэтенш н 29— 30 август кун- дер! Д улы суд ан еш кайда жолауш ы лап ш ы кпаганы н кезж- де милиция кызметкерлер! аныктаган. Демек, езге жермен ол телефон аркылы байланысуы м умю н деген ой тер- reyujire бупнге дешн неге келмеген? Эй, канш а укыпта- дым десен де...— деп екшд| Tepreyuii. К ал ааралы к телефон пунктж е келген ол 29— 30 август кундер1 астанамен сейлескендердж кагаздарын сурап алды. 9pi-6epi актарыстырып отырып, оны н назары ас- таналы к 6ip телефон номерже кеб1рек ауды. А к ж а н о в де­ ген 6ipey сол номерге 29 август к уш кешке карай уш рет, 30 август к уш танертен 6ip рет заказ берген. А лды н гы к унп сейлесудж Mep3iMi ты м кы ска, не 6api 6ip-eKi минут- тан, ал келеа к у н п а 25 минутка созылган. Б у га н кара- ганда, Акжанов алдынгы куш таба алмаган адамын ертенже барып табуы ыктимал. T epreyuii телефонисткадан аныктама кы зм еп аркылы астанадагы телефон HOMepi- HiH иесж 61лin беруд1 ет1нд1. Б|'раз уакыттан кейж телефонистка аныктап усынган ж азуды колына алганда Э бен н ж кез|' ш арасы нан шыкты. М эссаган, телефон Heci езж е таные актриса гой! Е-е, ол баягы да Алматы вокзалынын перронында К.аража- новты жолга шыгарып салмап па ед1? Д улы суд а н « А к ­ жанов» болып телефон соккан адамнын, шын мэнжде Караж анов екенже тер геуш ж ж куд!г1 калмады. Д е с е де, аныктай TycefiiH деп сол кеште ж ум ы ста болтан теле­ фон исткага К араж ановты н суретж KepceTin efli, ол 61рден Енд 1 астанадан «Алма» деп коп койып, телеграмма бергеннщ KiM екен1н де аныктагандай. Сол кунп кеште Tepreyuii астанага журж Keiri. Поезд Алматы га ерте келдь Эбен вокзал алдындагы аланнан Алатау шыцдарына карап троллейбус кугп. М ына эсем кала керж юнен бастап, сонау кар жамыл- ган тауларга дешн кезже 6ip турл1 ыстык керж едг Ж ер- лес композитордын эш ндеп «Сагындым Алматы мды , са- гындым ж ас шагымды» деген сездер кемейж е келдк Сту- 93

лент-пк ж ас шарын втюзген кала болгандыктан ба, элде езге де езж е тартар сырлары бар ма, эйтеу1р, Алматы лесе Э бен н ж кею репнде куй кумб1рлеп ксткендей бола- Опера театрына ж акы н уйлердж 6ipiHiH баспалдагы- мен ж огары кетержген тергеушннц журег1 бф ш ама ко- балж улы едк EciKTi актрисаны к 63i ашты... Сы ры жана рана аш ы лган тслсграмманыц 6ip уйл! жанды апаттан куткаруы былай турсын, осы ic бойынша н е п з п айыптыларды ауыр жазадан да босататынын тер- reyuii актрисаны н уйшен ш ы ры п бара ж аткан да-ак ойла- ды. О л Сэтен мен С э н и яга Кы лмы с кодексшщ 88-статья- сыны н «а» ж эне «д> nyHKrrepi бойынша айып таруды уйгарран-ды. Енд1 телеграмма тергеуш ж щ алдына Кылмыс кодек- ciHiH 16-статьясын квлденек тартты. О нда былай деп жазылран: «Кылмысты акырына дейш жетюзуден ез epKi- мен бас тар ткан адам, егер онын накты icTereH ic -эре- кетж де б аск а 6ip кылмысты белплер1 бар болран ретте FaHa кы л м ы сты к ж а у а п к а тартылады». Сэнияны н ыкпа- лымен Сэтенш'н^ астанара телефон сокканы айдан-анык. Кылмысты акырына дейш жетюзуден ез ерммен бас тар ту деген осы емес пе? П осы лка ж внш де енд1 оларды айыптай алмайсын- Сонда олардын накты ктеген ic -эре- кетш де баска 6ip кылмысты к белплер! бар ма? T epreym i api-6epi екшей келш, 6ip Fana кылмыстык б е л п с ж тауы п отыр. О л Кы лмы с кодексшщ 205-статья- сы нда айтылран. Ж ары л ры ш заттарды почтамен немесе баска 6ip жукпен 6ipre заксыз женелтукн — уш жылга дейшг1 мерз1мге бас бостандырынан айыруга жазаланады. O cipece Сэтен К а ра ж а н ов уш ш осы да ж аза болып па! Tepreymi ойлап турса, осыншама зулымдыкты мукият уйымдастырран, оны жузеге асырура сан адамды катыс- тырура амал-айла та п ка н бас айыпкер Сэтен, Tiirri э л п капел1мде алданып калган ак кевдл буррышы Орын Тойруловтан да ж азан ы аз алады екен. Тойруловтык кылмысты эрекет1 кодекстщ 202-статьясында каралран. М унда жарылрыш заттарды руксатсыз сактап, баскага берген ад ам га бес ж ы лга д ей ш п мерз1мге бас бостан­ дырынан' айыру жазасы белпленген.

И я, актрисаны н ж ауаб ы ic r i туб1ршен езгертп деп туйд1 Tepreymi ж олш ыбай, енд1 Д улы су д ы к оя туры п, дереу облыс орталырына кайткан жен. Катерл! посылка- нын дакпырты облыстагы зан кызметкерлерше тугел жет- кен. Енд1 кел iп сол туйедей деген ic туймедей ж аза- мен.тынбак. Караж ановтан айыпкер ретшде ж а уа п алудан бурын 6yriHri езгерк Женшде Tepreymi ез басшыларымен Keiiecyi керек. К а н т а дегенмен кылмыскердщ де т ы н ж уректен айт- кан сездер1 болады. О бастагы алраш кы кадам дары туралы Сэтен екш е айтып eai foA: «Егер Сейсенбай болмаса, мумкш , мен мундай ж о л га туспес пе ед1м, KiM бьлсш»,— деп. Колдагы к к е тжелей к аты сы болма- ганымен, 6ip кезде айыпкерд1 opFa итерген адаммен сей- лесуд! тергеуш ш щ эдшеттьпж ce3iMi талап e rri. Эбен бул жолы куэларга ез практикасында ете сирек кол- данатын ш арага ж армасты. Д ереу Кы лм ы сты к icTep жур- Г1зу кодексшin 146-статьясына сэйкес каулы ж азып, теле- фонмен милиция белймшен кызметкер шакы рды . Бул с та ­ тья зан орындарыныц ш акыртуына д элелаз себеппен келмей калган куэны epiKci3 экелуге немесе к ы лмы сты к ж а уапка тартура право бередь Каулыны орындауды милиционерге тапсырран Эбен К араж ановты ц iciH облыстык прокурорра баяндаура даяр- л ы к ж асап, к а ж е г п кагаздарды реттеп ж аты р едь Кенет- тен Эбен отыратын 6ipiH iui кабатты ц коридорында эдеттен тыс тарсылдаган аяк fly6ipi, «токта, токта!» деген дауыс ест!лд1. Бул окыс дабырра Tepreymi де к у л а к турген. Оныц кабинетжж eciri катгы ашылды да, манагы кау­ лыны орындаура кеткен ж ас милиционер ж ж гг Kipin келдь EiiTiriH баса алмай апты гып тур. А йд ап екелген куэ Т асканов тергеуш ш щ кабинетше юруден бас тартып, ез б езм ен eKiHmi кабатк а ж у п р ш ш ы гып, тжелей проку- рордыц к а б и н е т е койып KeTinTi. М илицион ер ере nipyre бата алмаган. — О ныц Hecine абыржисыц?— деп жы миды тергеу- iiii.— К.аз1р -а к кайтар. А лдын ан ш ы ры п кутш ал. А йткандай-ак, кеп ксшжпей Т аскан ов мойнына су куйылгандай сум1рейш, теменг1 ка б а тка тускен. П року- рордыц кабинетш деп окираны Tepreymi кейш eciTTi. Бей- таныс адамныц ай-шай ж о к Kipin келуш кабинет нес! де Tycine алмады. Ж узш шырамытады, ресми жиындарда керген шыгар. EHTire Kipren ол ам ан д ы к ж о к, с а улы к жок, салган жерден «Мен облыстык театрдыц дирек­ торы Т аскан ов деген боламын! А н а тергеушпизд1 тыя-

сыз ба, ж о к па?!»— деп койып калады. Прокурор мэ- дениетт! Kici болса да, мына дерем сездерд1 ест1ген сон, Т аскан ов к а «отырыныз» деп те айтпаран. «Ер1мбетов дей ме фамилиясы. А й ж ок, шай жок, милиционерге айдатып экелд! осында! Б у не деген сумдык! М ен бул бассы зды кты булай калдырмаймын! М ен щ аягым да, соз|'м де талай жерге жегедМ..» П рокурор тунжырап тын- дап отырады да, Тасканов KUipreH сэтл пайдаланып: « Кайда барсаны з да а як пен сез езщ!зд!к!. Ал epiKci3 алдырса, ж е т солай болтан foA»,— депть Т е р ге у ш ш к ж ум ы с адамдарды турл1-турл! жагдайда: к у а н FaH сэ л н д е де, к айры -каарет устшде де квруге мэж- бур етед1. Эбен мынадай нэрсеж ж ж байкайды: кеп- шйжк ж у р т киьж халге душ ар болса да, эйтеу1р, ез!- ж'н адамгерш йнк касиетж жогалтып алмаура тырысады. А л Т аскан ов табанда езгерш шыга келдг Осыдан 6ipa3 FaHa бурын ол еш нэрседен 6eTi ujiMipiKnefiTiH дерем еде О л TepreyiuiHi менежбед!, айткандарына к у л а к эспа­ ды, сурактары н елемедк О ны н осы двн мжезж е сырт тулрасы да уксай ды екен. Эбен каз1р де онын эпил- ciHe урке карады. Карн ы салбырап, куж|'рейген дене- ciHe шошайран м ш кен е басы мен апандай аузы бвтен б1реуден алып жапсырылрандай. Ер1ккен 6ipey мунын эр муш есж эр жерден жинап алып, «тек iiuin-жеп жур- сен болтаны» деп колдан курастыргандай. Е ж и осы ебедейаз жаратылран тулга элгшдег1 двн MiHe3iHeH мулде айрылып корбандап, тергеуш ж щ аярына ж ы гы лура 33ip. Ф амили яны койып, «Эбеке» деп тш ка- тады. Осыншама тез кубылып шыга келелн адамдар болады. О лар к ы л м ы ска бара ала ма? Барады деп туйд1 тергеуци. М ун дайл а р ж аны н жалдап ж алган айта ала ма? Айтады. Т ергеу мен сот уетж де жалтарран жал- ран ж ауаптар осы ндайлардын аузынан ц и ка ды . вйткеж к ы лмы сты н батпагы на б аткан мундай жандар вз басын араш алаймы н деп, ш ы нды к пен жалранды 6ip-6ipiHeH ажыратып жатпайды. — Эбеке-о-оу!— деп аярланды Т аскан ов.— Сол алаяк К а р а ж а н о в т ы н будан он то рыз ж ы л бурын театрда iCTen кеткен кы лмы сы KiMHin есжде тур д ей аз. Ж эн е сол 6ip iCTin элдекаш ан кун! еткен ж о к па, енд1 несж казба- лайсыз? — С у р а к берелн с!з емес, мен foA. А лы ста калган сол кылмыстан 6yriH ri жана кылмыстар туындап жатса кайтеаз?

— О а н Meiiiti кандай каты сым бар, К араж ан овты н езжен сурамайсыз ба? — М ун тазд ай таза болып ш ы ккы ны з келедн К а р а ­ жановтын сол кезде бурые жолга TycyiHe 6ipflen-6ip ссбеп болтан, сейтш , оны отка HTepin ж1берген юм деп ой- лайсыз? — Ой, бауырым, мунын барже менж кандай каты­ сым барын тусжбед1м... Ол кейб1р куэлардын ж ауап беру уетж де гаж ап кы- лы ктар керсететжж ойлады. © зжщ 6ip берген ж ауабы нан оп-онай тайкып, баскаш а ж а у а п к а кешедн ол ж а н а ж ауа- бы шындыктан бурынтыдан да алыстайды. Сейте тура, ол куэнын 6eTi ити рж п ей д и ар алдында кысылмайды. Нелжтен булай? М ун дай арсыз куэлар, эрнне, ез со- тында шы нды к пен адшджт1 де ез таразы сы на салады, б1реулердщ кж элы екенже кез! аны к жете тура, оларды актаура тырысады. «Эйтеу1р, соттан аман кутылып шык- сыншы, калганы н кейж кере ж атармы з» деп туйедн Ал к е н ш суймейтж адамы icTi болса, бар па ле т сонын басына ушп-тегед1, дэлелд1-дэлелазд|'пне карамайды-ау... Tepreym iH in ойын телефон шылдыры бвлдн О блыс- ты к прокурор екен, «Келш кетуге м ум кж д ж ж бар ма?» деп сурайды. Буйырмайды. — Эбекеснау, езниз келш жолыга ма десем, асы- Fap емесс1з.— Прокурор орнынан к е те р ж т, сэлемдесуге колын созды.— Калай, уйм и л тз аман ба? Денсаулыгы- ныз жаксы ма? Э л п кабинетке басып юрген куэгер болмаса, Ыздш командировкадан кайтканынызды бжмей де калады екен Min. Eneyi Таскановты н оспадарлыгын ауы зга алып, 6ipa3 культи Егер Караж анов элде 6ip кутпеген ж у м б а к ты алга тартпаса, айыпкерлерге л айы к статьяларды каз1р-ак бел- илей беруге болады. BipaK тергеуил Караж ановтын «тайм­ аут» алуын ойласа, неге екенж кайдам, к е т л ге кудж уялайды. О ны н алган «демалысы» 6ypciryH i б1тедг Бул «узш ете» ол не ты нды рмак сонда? Осы куд1пн ол прокурордан жасы рган жок. Егер Каражанов жана б1рденет алга тартпаса, тергеупн сотка тек сонын ез басын гана беруд1 усынады. ©зге айып- тыларды оган коскысы келмейдк Егер буган сот кел1с- — Тергеуш ж щ кызметж б агалаганда, ол 6iT ipren icTin санымен катар, сотка бержген айыпкерлердщ саны да ескержетжж yiieMi умыта 6epeTiHiHi3 калай. Эбеке? —