К.Баялиев Ар жазасы

оянгандай окыс кетер н ш де, антарылып отырды. Туксиген кабагы ны н астындагы юнлрейген кездер1 6ip нуктеге кадалган. Аздан сон бетш бурып, кезш алаканымен келегейлеп: — 3aypeMiciH, к а дка м ,— деп сурады. — И э, ата. MeHi танымай отырмысыз?— Зэуре ез! аткарып журген уй TipuiwiiriH тез токтата койды,— Не кажет, ата? — Е-е, не каж ет болсын, балам,— А х а н налыгандай ун катты ,— О нан да маран жазура кагаз-калам эз1рлеп берил. Заур е бул уйге келгел1 к артты н караз-калам уста- Ранын кермеген. А ха нн ы н ж узш е тандана карап турды да: — К,араз-калам 33ip, ата, колынызра берейш бе?— деп сурады. — Ж о к , столдын устш е коя сал, шырарым,— А ха н жай козгалып, тесектен тусш , столра беттедк Кимы- лы на да д1р1л араласыпты .— П очташ ы келсе, конверт алып калшы, кадкам. К а р т стол басында кеп отырды. Ж астайынан тис устап дагды ланран денес! б1рден б у гм е коймады. Д1р1лдеген сау сак тары кал'амды да мыктап устай алар емес. в з ш кинай отырып жазран эрштерд1 квз1 аж ы рата да алмай- тын тэр1зд1. К агазд ы кайта-кайта бетше такап, сыгалай карайды. TipuiLniK камымен ею бвлме арасында api-6epi журген Зэуренщ назары карттын колындагы каразра окта-текте Tycin кояды. Колы жана ш ыккан баланын жазуындай сойдиган эрштер анадайдан керж едг Картты н 6yriHri icine тандануы улрая тускен Зэуре каразра квз тастауын ж ш л ет л . А к ы р ы ал караздагы кейб<р свздерд1 окып та улгерд!. «Кимас замандасым К аты ш !— д е л М г т .— Mine, сенщ басына туран кун маран да туды. Мен де жалгыз калдым. Тагдыр жазран эменгер1мсщ. Осындайда хал-ахуа- лы мды да бьлейш демейсж-ау... М енен repi ж асы н да ж ас, б т м щ де ш ирак efli. Ш а м а н келсе, маран 6ip с ок сан кайтед1? Ж о л к а р а ж а т каж ет болса, жэрдем- десермж...» П оч таш ы д а келдк А х а н жазран хатын келжше кон-' вертке салрызып, адрес жаздыры п, жен елTin те ж1бердг Карттын мунан сонры кылыктарына да Зэуренщ танд ануы ны н m eri болмады. О л Kiel калт-кул т ете журш , узак жуынды.-Омырауына орденж кадаган жана костюм1н алдырып кидк Келйп карттын сэндене KHiHyiH

алr a iiiкы рет керш тур. Енд1 А х а н белме ш ш д е api-6epi аяндады. Аздан сон тер алдындагы айнага сыгырая YKMAi, 63iHe-e3i караны п, ол жер, бул ж ерш тузеп турды. Сабактан кайткан Энет экесшщ мына турысын керш, танданып туры п калды. Bipece экесше, 6ipece Зэуреге карай бередь З эу рен щ кез1 кул1м кагады , кел in калган кулкщ ен аузы н басып, Э н е п -i жетелей ауыз уйге шыкты. — Ш уйш иннД ! эз1рле. Э кен Каты ш деген эменгерше гашыктык сэлем жолдады. — Ж э, есщнен айрылганбысын? Аузынды бап>т сейлесенил,— деп к а б а к ш ы тты Энет. О сы мезетте eciK ашылып, А х а н шы кты. Э нетке ущ ле карап: — Энетж ан, сабагыннан кайтканбы сы н?— деп койды. Жуз1 де, сез! де жылы. Д енесш эдеттенпсш ен женки козгалтып, таягына да кеп суйенбей сыртка шыгып Kerri. Ш ай устш де Энет З эурен щ 6 y riH ri керген-бкчгеш женшдеп айткан эцпмесш ун-туншз, салкын тындап I отырды. К ал ы н кабагы ж абы лы п кеткен. Энетке енд1 экенщ кылыгы ндай ж у м б а к кебейе I бердк С абактан кайтканда экесш щ eciK алдында тур- | ганын ж ш байкайды. Bip жолы: — Папа, кун салкы н гой, сыртта неге ту р сы з? — деп I1 сураганда: — П очташ ыда ш аруам бар,— деген ж а уа п алды. К у н еткен сайын уйде отырып та: — П очташ ы келетш мезпл болтан ж о к па?— деп I сурауды жикпегп. Bipep рет келшшен: — К ал кам , тунеугун1 хатты н адресш аныктап жазы п I па едщ ?— деп сурап койды. З эу ре Энетке кулана кезш [ кысып: I — Ата, ол хатты н иесше жетуш е кумэнданбаны з. I E n a iri эн п м е ж ауап ж азаты н K icU e калд ы ,— дед! I1 ун1не сэл кулю араласып. Экенщ _де, жардын да кылыктары Э н е т аздап кей1ткендей. «Юмнен хат кутш ж ур сщ , картайганда бул кай мшезщ?» деуге октала бергенде шешесшщ I сездер! еске тустк «Екеум!зден б1рдей айры лгы н келмесе, I сонын к е н ш н ж абы ркатпауга тырыс...» Зэуреге дурсе коя I бермек ед|: «Ж ок, мундай ш ан-ш ун нын да акыры карт- I ты н кенклше каяу Tycipyi мумкш . Кой, токтам, токтам» I дед1 нитей езше-езк Кундердщ кунш де Оралдан ж!берклген телеграмм19а9

сарт ете ту ей . Ка ты ш ты н canapFa ш ы ккан куш, поезы мен вагоны керсетш пть М ун ы еелгенде карт каупалак- тап eci шыгып кете ж аздады , 6ip орында отыруга дегб1р таппады. — Кайран замандасы м, кайран замандасы м!— деп телеграммага кайта-кайта ушледь Сол поездын Ж ам- бы лга жетер ш агы н бМ1уд1 Энетке ею рет тапсырды. Во кзал га апарар машина камдауды, базар отпей сойыс сатып алуды да еек ерус i3 калдырмады. Карттын, шугыл тапсы рмалары ны н 6ipi уетш де Энет: — О сы ш здщ ж у р еп ш з неге алып ушып ж у р ?— дей ж аздап, баягы «токтам, токтам» деген ujeujiMi eciHe Tycin, эзер шыдады. Каты ш ты карсы алуга мереке карсацындагыдай a3ip- л ж ж урпз1лгежмен, онын, келген алгаш кы кундер1 уй im iHe баягы казалы кезд1 кайта экелгендей банды. Шал-кемп1р боп косы ла куш ренш , Сейд1м шешейд1 ж ок- тап екси бердь T inTi К а т ы ш к а хат жазы лгалы 6epi кешлд1 кулю ге 33ip туратын З эу р е ж ц де кабагы салбы- рады. У а к ы т агы мы енд1 карттарды да ез1мен 6 ipre жетелеп бара жатты. Тура бара катынкы кабакты жадыранкылык жендь Кангы р-кунлр энпме шертш, екеуЫн. отырган жер1 базарга айналды. BipiH-6ipi колтыктап демеп, кеше кыдыруды ш ыгарды. Карттар косактасы п сыртка шыгып бара жаткан кездщ 6ipiw ie Энет: «Папамнын бул кай к ы лы гы ? Эменгерлш куалап, ш еш емнщ ж аркы н бейне- ciH ум ы тканы ма? Ж о к , ездер1мен аш ы к сейлесу керек екен»,— деп катуланды... У й д щ eciKTepi а ш ы к тур. 1штен кан гы р-кун пр соз есткпедь Э нет ауыз уйге eHin, к у л а к тосты. Экес! сейлеп отыр. — Кой, сен асыкпа. Каты ш . Т агы да 6ipa3 болып кайтарсын. К е ц и ш yFap замандассыз калудын кандай киын екешн езщ де бьпсен гой,— деп барып 6ipa3 муд1рд1 де ауыр курешдь Энет ойланып калды.

ШЛЯПА Газегпн келеа 6eri баспаханадан келе коймады. AFa корректор Естай сигаретш муштекке тырып тутатты да, орнынан турды. Кок тутшд1 будак-будагымен шырарып, белмен! 6ip-eKi айналып, терезеге ж акы ндады . Терезе алдындары есю ши калпарын колына алды да, онын тозыры жетш, теалген жерше саусарын сурып турды. Терезеден тегйпген кектем ку ш н щ шуры ласы на кеудесш тосты. — Естеке, oflFa шомып Kerriн бе, к а ла й ?— деп, кор­ ректор Ж олтай орнынан турып, онын касына таянды. — Кектем дегеннщ e3i к1мге болса д а ерекше эсер етед1 рой, — дед1 Е стай даладан кезш алм ай сейлеп.— Караш ы , энеугунг1 тжкен ш ы бы ктары мы зды н к у ла к- танып калуын... Творчестволык ш абы тка, acipece к узд щ acepi мол дегенге тусжбеймш. — Оны кайдан бьпесщ? — Константин П аустовский ж азды емес пе, « П уш кин езшщ ен тандаулы шырармаларын куз мезгшнде жаза- — Онысы к ы зы к екен,— деп ойланып калды Ж о л ­ тай.— А л мен ез1м кектем ш абы тыны н кунл турал ы саган косыламын. Ж ур, баспаханадан бет келгенше, кектемнщ шуагы мен ауасына шыга турайык. E xeyi алш а агаш ы нын ж аны на келд1. Е ста й онын акш ы л-кызры лт гул жарып келе ж а тк а н бутасын шп, шскейш деген ниетпен тумсырына ж а кы н да та бердь — Ой, акырын, сындырып аларсыц,— дед1 Ж олтай жузшен аяушылык нышаны бмпнш,— онда шс болмас. Осы кезде секретариат ж актан каркылдап ш ыккан кулю ге екеуш1н де назары ауды. Х а т бел1мж1н менгеру- uiici М эл1мбектщ толы к д енеа мен буйра шаш ына дейж селкьпдеткен кулю онайлыкпен басылар емес. Д эж м - ri эдеДмен темемсж Дстеп, онын сонынан ш ыккан редак- циянын жауапты секретары Элекбай да кенишь BipaK канша эрекеттенгешмен кулю сж ж табири api келмей, ез ж ж KafliMri жалган, аяр кулю сш ен аспай тур. — М ына б1здж секретарь б у гж ж е л т н е калыпты рой,— дед1 Естай куб1рлеп. Ойбай, мына б1здж Мэл1мбектж кылыгы кытык- тап шыдатпаган болар,— дед1 Ж олтай. Элекбай кешн карай зып бердь Ж узш ен кулю нж табы эл1 таймаран М э л 1мбек секретариат алдында жалрыз турып калды. Мойнын лып-лып бурып, жан-жагына 201

алактайды. Кш кентай кездерМ н дамылсыз жыпылык- тауы да Мэл1мбект1н мына бойына ш а к емес сиякты. О л езж ен 63i тары 6ip рет мэз бола кулш алды да, eKi колын артына устап, корректорларга карай беттедк — А у , Естеке,— дед1 ол дангырлай сейлеп, Естайдык шляпасыныц теалген жерш саусарымен ту р т т,— мына ш ляпанызды архивке етм зетш мезгш бопты гой. — М эке-ай, оны ез1м де сезш турмын. Базардары улкен м агазинге ж а з д ы к шляпалар TycinTi. Айлы к жала- кы берет1н кунге дейш етш кетпесе, Снреуш киермш дей- — Ш ы н айтасы н ба?— дед| Мэл1мбек, кептен умыт- кан napceci eciHe тускендей.— Ондай шляпаныц маран да 6ipeyi каж ет ед1. — Онда акшаныз болса, барып екеуш алайык. Ж ала- кы алган кун1 кайтарармын. — Кетт1к эйтпесе,— дед|' Мэл1мбек Естайды колты- рынан алып. — T y h ,— дед1 Мэл1мбек сатушынын. колынан жана ш ляпаны алып, кере 6epin ,— мен жай FaHa ши шляпа ма десем, крахмалданран екен foA. Т а м а ш а болды-ау мунын 63i. Б агасы канш а? — 10 сом,— дей ж ауап катты сатушы. — А к ш а н ы елшегендей-ак дэл eni ш ляпага алып ш ы кканы м д ы караш ы ,— дед1 М эл1мбек омырау калта- сынан eKi 10 сомды кты суырып жатып. Естай ез шляпасын кайтадан корабына салып кол- ты ктап, улкен айна алдында шляпасын олай 6ip, булай 6 ip киген Мэл1мбект1 кут1п, кеп турды. — C i3 re ж ар асады екен,— дед1 Естай 6ip уакытта. Мэл1мбек ж ана шляпаны киш, коне бас кшмш колына устап редакцияга беттеген жолда EerafiFa сьтырайган кездер1н кадап келе жатты. — М ына шляпа маган шынымен жараса ма?— деп сурад ы ол Естайдан редакцияныи какпасына таян- ганда. — Ж арасканда кандай! — А н а у к о л ы н д э ры н ы маран берш1. — Н еге?— дед1 Е стай таны ркап. — Бере тур деймш. Естай шляпа салган корапты устата бердк — Сен дурыс айтасын, Естай.— Мэл1мбек сал к у м т- Ж1Д1.— М ы н а у e3i, шынында да, там аш а шляпа екен. Сен б1рдене етш сатып йларсын- М ен муны Элекене берсшн. О л ж ум ы сы кеп адам, кабинетшен шыра бермейд! 202

де, мундай ж аксы заттарды байкамай калады. Bip куанып калсын. — М ун ы ны з калай, М а ке ? — дед| Е ста й тан д ан ы п ,— басында маран эперем деп. Элекен шляпа керек болса, каз1р езi барып, немесе 6ipeyai xci6epin алдырар. М ун - дайлык акшаны да табар. — К.ой, сен б алал ы к кы лма,— деп М эл1мбек секрета- риатка бурылура ынрайланды.— Улкен Kicuepre олай деуге болмайды. — Мэке, калжындап турсыз ба, элде шыныныз ба?— Естай Мэл1мбектщ колтырындэры корапка жармаса бердь — Т эйт api, мы наусы несН— О раулы каразды езж е карай жула тарткан Мэл1мбек жырыла жаздады. Эн- шейжде вл1мс1регендей боп керж етж ш унейт квздер1 каз1р тым сыгырайып KeTinTi.— М ен кайдары 6ip корректор- лармен калж ы ндасаты н ба ед1м! Мэл1мбек секретариаттын eciriH e таян а бере, эдетте Tin устайтын тулрасын тьлерсегжен Hin, 6yriHKipen алды. О сыдан онын науш а бойы аласарып, бексес! 6ip белек, торсиран карны 6ip белек б е л Ы п ш ы га келд1. Тулрасы н дэл осы ирек калпынан айнытпай тек езже тэн жыбыр- ларан жорра журнже басып, Элекбайдын кабинетже Kipin барды. Алкы нып KeTinTi. EciKTeH аттай бере-ак 6eTi- нi н. терж орамалмен суртю ш тедь К а б а к та р ы н каре жапкан Элекбай шэрын тулрасын cipecripe устап, алдындары 6ip жапырак KaFa3Fa кадалып отыр. Аузынан туспейтж папиросты сорранда ш ыккан тутж- Hin будары болмаса, Элекбайды дэл мына калпы нда жансы з катып калган деуге болар едк Икпген денесж жаза алмай Мэл1мбектщ алкына пысылдап касында турганы кашан. — Б1рденеге келд ж бе?— дед! элден уакы тта Элекбай зшдене, аласы мол кездерж Мэл1мбекке кадап. Элекбайдын MiHe3iHiH шадыр екенж б и с е де, Мал1мбек ез1н дэл Ka3ip жакты рмай карсы алады деп ойламаран efli. — Рапу епшз, Элеке, мазалараныма. Манызды icneH шурылданып отыр екеназ Foft,— деп, М гш м б е к бурынрысынан да шле TycTi. Э лекбайдын 6ip у зж шетел хабарына боска кадалып отырганын ол андып-ак тур. С онда да онын бул iciHe «манызды» дегеннен б аска 6aFa таба алмады.— М ен жай FaHa 6ip TipaiKneH... — О л т!рл ж тж аты бар ма?— деп Элекбай д ун к ете калды.

— М агази нге ж азд ы к шляпа тусш ть М ына 6ipeyin ci3re каж ет бола ма деп... — Мэл1мбек кораптагы шляпа- ны еппен алып, Элекбайдын алдына койды. Элекбай басын ю лт кетердь Кездер шляпара емес, кубыж ыкка кадалрандай. Сирек касты кабары туксие, мурны нык y c ji жиырылып, танауы кусырылып кеткен. О ны н осы кейшне караран сайын М эл1мбекп урей билей бастады. Т ула бойы д1рмдеп Kerri. К,анша уакы т еткенш м м б м с ш , эйтеу1р, Мэл1мбекке Элекбайдык осылайша тапжылмай карауы жыл- га созылрандай Kepinin едь B ip мезетте Элекбай аузын- дары папиросты сорып-сорып ж1берд1 де, ершдерш бултактата коз pan, папиросын 6ip езуше жылжытты. К е к тутшнен ж асканран кездерш кысынкырап койып, шляпаны eKi колына алды. 9 pi-6epi айналдырып кврд|'. — М ы н ау шляпа ма, элде баска б1рдеке ме?— деп кейи сейледк— Te6eci мыжырайран, етектер1 далиган. Керек емес маран!— Мэл1мбекке карай шляпаны ысырып тастап, манаты 6ip ж апы рак кагазды колына алды. М эл 1 м б е к т шляпаны корабына салура да муршасы келмедк Ш л япаны колына алран бонда сыртка карай текселе жорраладьь Сасканынан бос кораптык калганын да байкамады. Сыртка ш ьта какпаннан босангандай тынысы кешп, epKiH дем алды. Корректорлар белмесше карай аярын сылбыр басты. — О, Естай, барм ы сы к?— Мэл1мбек салдырлап, iuiKe аптыра сейлеп ю рдк— М ы н а у езще буйырган шляпа екен. Мэ,- ал. Тек акш асы н осы айлыктан калдырмай бер, уктык ба? Е стай с и га р е гп муш текке cyFbin, тутатпаран куйде тютеп, с у л к отыр екен. К,арсы алдындагы Ж олтай да унс1з. Мэл1мбек алдына тастаган шляпара кол соза кой- мады. E ni шынтарын столга Tipen, коныркай вцд|, сопак- ша бетш api, терезеге карай бурды. — Е стай, мен саган сейлеп турм ын,— деп келпр сШ Мэл1мбек. Естайд ы н жуз1 Мэл1мбекке бурылды. Салпылау астынры ерн1н кы мкы ра т^теп: — М ен ci3fli кад1р туты п...— деп туш лш калды Е стай ,— Айналдырран он сомны н шляпасына бола осын- ша жер кылраныкы з калай? Б аска б1реуден карыз сурап- а к сатып алармын. Eaairi сыйынызра ракмет! Мэл1мбект1к epiaaepi Aipumen,- сурыксызданран бетж- fleri кездер1 тары да eaiM cipen Kerri. Ж олтай мырс етж кулд1 де: 204

— Кой, Естай, ж асы улкен ара рой-— Д5 Д'>— к а й '. даты 6ip шляпа уш ш туе шайыспай-ак, ала рой.— C e flrri де, ол шляпаны Е стайды н басына киг1зд!.— Кэне, ж араса ма екен? Е... е, катып калдын! Эттегене-ай, 6eTi ту сю рщ сопак болмай, М эл ек ен д ш н е уксап денгелеп б1тсе, онан сайын ката тусетш екен! О сы кезде баспаханадан куткен бет те жетк!з1лд1. Бояу Hici mbiFbin турран дымкыл газет бет!н коррек- торлар cTWiFa жайып уст1н а к каразбен басып жатты . — Ж а кс ы , мен кетейш,— дед1 Tyci жылынран М э- л1мбек. — Айттым Fofl, акш асы н осы айлы кта аларсы з.— Естайдын yHi де жумсаррандай. Сыртта Мэл1мбекке облыстык газеттер баспасынын директоры Петр Андреевич карсы уш ы расты. О н ы ц кез1 ш уу дегеннен М эл1мбектщ басындагы ш ляпага туст1. — Ay, Келгенбаев, мына шляпаны кайдан алдын? Бере туршы, к и т керейш. М аган да 6ipeyi кажет едк— Петр Андреевич шляпаны киш, тусы ндагы терезеге у н т е ез бейнесше карады. — M aFaH ш ак екен езп — Солай ма, Петр Андреевич, а з ге ш ляпа керек екен Fofi.— Мэл1мбект1н epiHflepi суй1рлен1п, ш ущ рек кезде- piHe кулк1 ж у п р д к — Ж ур1ш з онда, менде 6ip артык шляпа бар. Улкенд1г! дэл осындай. Мэл1мбек Петр Андреевичт1к алдына Tycin, коррек- торлар белмес1не карай букендей женелд!... — Экел 6epi, ана шляпаны!— деп табалды рыкты аттаганнан-ак буйыра сейлед!. Кеудес1н ш алкактатып , ок колын алга созды.— Элгшде ала foA десе, бэлсшш, сыздай калып ен... Сенен кызмет1 он есе улкен к!с!лерд1н e3i !здеп ж ур мундай шляпаны. П етр Андреевич, мше, мына шляпа мешш. — KiM айтты ci3AiKi деп?— Естай да д аусы н кетере сейледь Мэл1мбект1к созран колынан кау!птенгендей шляпаны басынан колына алды.— М ен а з ге шляпа емес, он сом акш а карызбын. — Балтай-шалтайды кой деймш мен саган! Экел 6epi шляпамды!— Мзл1мбект! аш у кыса бастаса керек, Tyci езгерш кетть — М ен айттым рой, шляпада акыны з ж о к деп... Казакшаны шала-шарпы урынатын Петр Андреевич ойда жокта тутанран жанж алдан каймырып, сыртка шыгып кетт1. Ж анж алд ы к оты, шынында да, лапылдап, эзер басыл-

ды. Ж арты сататка созыдран opi тарт, 6epi тарттан сон, жйрастыруш ы адамдарды н араласуымен шляпа Мзл1м- бекке кдйтарылды. Ол Петр Андреевичт'ж кабинетше жеткенше асыкты. Апты ра келгенде, кабинет Heci ж о к болып шыкты. Кайда кеткежн еш им дал айта алмады. Шляпаны колтыктаган бойда Мэл1мбек ез1 отыратын белме мен Петр Андреевич­ е й кабинет! арасында эрл!-берл1 сенделумен болды. TaFaT тауып отыра алмады. П етр Андреевичтж кабинет! eciriH М эл!мбек тэты да 6 ip ашып турранда, оны т у сыртынан 6ipeyi Lnrepi итер- мелеп: — K ip , к!рсенш!,— дед!. Кабинет иеснпн даусы екешигш танып, Мэл!мбек артына бурылмай кабинетке аттап баскан куйде, дауыс- тай сейлеп: — П етр Андреевич, мен а з ге шляпа экелд!м. Элг1 ладан баланы д орынсыз кик!лж!к!н кермейЫз бе?! K eivii- щ.зге алмай-ак. койы иыз,— деп акталып жатты. — Саган квп ракмет, мен!н уже вз шляпам бар,— Петр Андреевич ез орнына отырып, басындагы жана шляпаны стол усдже алып койды. — Бул калайша, Петр Андреич? — Кал айш асы бар ма, каз!р сатып 1желд!м. Ш ун!рек кездер! ж ы пылыктаган М эл!мбек 6ip кыза- рып, 6ip сурланды. E piaaepi жыбырлап турды да: — 9 , солай ма, рапу еп ш з онда, боска мазалага- ныма,— деп ыржиды. — М а зал аган ы Heci? Ештене емес. б з ш щ бусанганын М эл!мбек сыртка ш ы кканда бай- кады. Басындары шляпасын да колына алып, езж eKi шляпамен кезек-кезек желп!п турды.

ЦОЙЫН ДЭПТЕР С а гы м да, оны к ж убайы У рж а н да к о н а к к а б аруга эз|'р болды. Е щ н шьжуга окталып, есжке беттей бергемдс, С а гы м эдет1 бойынша, койнына колын ж углргп. С о л -а к екен, кенеттен оны к топелтек тул га сы кунж иы п, 6ip уыс 6eTine былай да улкен сиякты керш етж б ад ы рак кездер1 бажырайып, шарасынан ш ы ры п кете жаздады. Кара сур жуз1 кукылданып, калкиган кулактары eKi ж а к к а карай жайыла тускен сиякты. Уржан ку й е у тщ элденеге апшысынын куырылганын акгарып: — Сонш а не болды, 6afiFyc-ay, ypefliu к а ш ы п ?— дед1 — К ара басып калды меш,— дед1 д аусы д1р1'лдеп С а гы м .— Койын дэптер1м жок. — Е-е, coFaH да зэрек сонш а уш ты м а?— дед1 журег! орнына тускен Уржан. CaFbiMHbiH У рж ан га кадалран кездер1 Tecin барады. — А кы л ы ж о к немеге не айтарсын,— дед1 ол эйелже м ж ж ш .— О л — ж ай рана койын даптер емес, м е н т жан сактагы ш ым , суржгенде суйеу болар таяны ш ы м, 61л- ДШ бе? C eflrri де Сагым дэрмеш курыгандай, жанындары орындыкка сы лк етш отыра Kerri. У рж а н да сьпешп турып-турып, анадай жердег1 орындыкка барып оты рду да, кушаУында тыпыршып кынкыл шыгарган сэбидщ кундагын memin, ем1зуге KipicTi. EKeyi де yHci3. У а к ы т етш барады. — Ё с т т , пе едщ, а к ы м а к-а у,— дед1 элден уакы тта Са гы м ,— ертегьперде айтылатын отка салса куймейтж , cyFa салса батпайтын, атса о к етпейтж батырлардын ж аны кайда сакталады деуки ед1? П элен жерде 6ip бэй- терек, оны к басында кек кептер, кептердщ липиде жумыртка. Сол жумыртка — батырдык жаны. Ал менщ жаным сол койын даптердщ липиде, TyciHiKTi ме? — Сонш алы кты жаны ц екен, неге мы ктап устамай- сыц? — Расында да ол маган сарат сайын, минут сайын кажет,— Сагы м uieKeciH колымен rip e fli.— С онры бес жылгы екбег1м... Ocipece Kaeipri жагдайда, менщ педа- гогтж жумысымнык сапасына карсы бас кетерукплер кебейж турганда, ол даптердщ пайдасын айтпасакш ы! — Калтанда ма едк элде уй д щ 6ip ж ерж де кал- дырган ш ы гарсык?— дед1 У рж ан, койын даптердщ iuiKi сырын аны к б тм е се де, куйзелген куйеуж мушркеп. 207

— М ана рана мектепте кезекп бетiне ж азу жазган- мын,— деп Сагым аз ойланып турды.— Осы куш умыт- ш ак бон кетсем керек. Е а м е Tycipe алмай отырранымды караш ы . А нау сандыкты ашш ы, оны да 6ip карайын. - Од санды кты н ш лтш маран 6epyiu i ме едщ? 0 3 iH устайсы н гой, iujiHe кандай алтын ты ры п жургешнд1 кайдам. Сагым ушып турды да, калтактай басып сыртка ш ы ры п Kerri. С ы р тка жасырран юлтш алып, уйге I'ipxii. О л сыры онып, 9Hi кеткен кене сандыкты н iiuiHe Шук­ шин у н ш п отыр. Будырран кагаздарды актарыстыруда. Кейб1реулерипн бетше карап, куб1рлеп сейлеп кояды. « М ы нау ана ж ы лы М ы рзаш ты н устшен жасалран акт екен рой». «Ал мынау А йдар м аркум ны н сексеуш сураран к агазы емес пе?» « М ы н ау ше, Усеннщ экесш щ ел1мше молда ш акы ртканда жасалран акт Fofi. Б эл к он бес жыл- дан 6epi жатуын. Кагаздары да саррайыпты. Айтпакшы, экеш ту рм ак , Усенш н 03i де елш кеткен ж о к па. Шынын- да, бул санд ы кты н мул1ктерш сурыптайтын мезгш боп- ты -ау 03i..» — Йемене, кокырсыран кагаздарга кадалдын да калд ы н,— дед1 У р ж а н .— Элг1 ш акы рган жерге барамыз ба, ж о к па, уакы т е т т кетт1 рой? CaFbiM сандыкты жауып, млтт1 калтасына салды. Столды н тартпасынан калы н дэптерд1 алып, iiuiiie «5 фев­ раль» деп жазы п койды. — Бугш нен бастап осыны жана койын дэптер етер- м ш ,— дед1 ол KypciHin. Ж а н а дэптер1н койнына тыга 6epin, элденеш есше алрандай ойлана калды.— М ана мектепте сол койын дэптер1мд1 толтырып отырранда М ендияр антурран апты га Kipin келш Meni оку белБ мжен келген ем л дщ сурап жатканын хабарлап едк Элде саск алак тап ж у р т , сонда калдырып кегпм бе?... Сейтсем, ол ешл ш акы рмаран да екен. Сол онбаган М ендияр да маран 6ip пэле болды. Кай сор айдап, онымен 6ip жылда дуниеге келгешмд1 кайдам. «Курдас» деп желеулетш, к ы л ж ак тай береди.. Булар келгенде конактар жайраса отырып, энпме д укеш кызып калыпты. Э н айтылып жатыр. Мурал1мдер- д щ 6api дерлш осында екен. — Эй, байрызша бажырайган пэле,— дед1 Мендияр оны KepiciMeH ж аркы лдай куле сейлеп,— конакка десе суймендеп ж ур ттан буры н жетуил едщ. ByriH ceHi м м устап калды? 208

— Уйде 6ip Kici болып...— дей берд1 Сарым к у м ы ж т . — Ол KiciHi де ерте келу керек ед1 Fofi,— дед! уй иес> буларды ujeLuiHttipin жатып. — Асырыс екен, кетш калды. — 0 3 iiie «айыбын» куйындар,— дед! М ендияр. Ж ур т ыдыстарын жана келгендермен сорыстырып жатты. Сарым ыдысты аузына апарды да, ернеуше ернж THri3in, кайта койды. — Неге iu ineficiR?— дед! даусын кетере сейлеп М е н ­ дияр.— Ерте к е л е с т — iuineficm, Keujirin к е л т айып тар- т а с ы н — iiuneflciH. Ш ынымен-ак, nepiurre болайыи деп ж у р сщ бе? — М е ш ц ш ш ейтМ м д! б1лес1ндер Fofi. — Ж аны н шыксын,— дед! Мендияр. — Кинап кайтесщ ?— дед! конактардын 6ipeyi.— 0не бойы-ак ш п ей м ш деп ж ур Fofl. М ендияр CaFbiMFa сыпан карап: — Йемене, езщ 6yriH Судан ш ы ккандай cyMipefiin калгансы ц ?— деди— 0з1нде эпилден эпил калмапты Fofi. — К,ойшы сен де, М ендияр,— дед! элг1 сейлеген конак,— курдастыктын жеш осы деп мазалай бермей. Ж анагы энге оралайык. Bip шеттен эн басталды. Ж а й ш ы ркалган энге отыр- рандардын 6ipiHeH сон 6ipi косылды. BipiMeH 6ipi ж ал гас- кан эсем ангин нэзш те назды сазы ж ур ек тербедк О л тек CaFbiMFa FaHa эсер етпейтш сиякты . Bip ж апы рак тулгасы калкиып, ез1мен-вз1 oflFa шомып отыр. Эн толастап, ж ур т 6ipa3 ynci3 отырды. М енди ярды н eni K63i Сагы мда. — Д остар !— дед! М ендияр ты ныш тыкты бузы п,— бэр1нд1 ез1мдей керш, 6ip жайды акы лдаспакпы н,— Ж ур т OFaH назар аудара калды.— Калада туган жиешм туруш ы еди 0 3 i жауапты жумы ста. B ip айыбы бойдак. Сон ыц 6ip басын екеу ету ййеДмен 63iM apaFa Tycin, мына корил колхоздын 6ip кызына орайласты рмак ед1м. — Уйленсе жолы болсын,— дед! отыргандардыц 6 ip i. — Эрине, солай Foft,— дед! М ендияр.— BipaK эцп м е мынада: кыздын эке-uieujeci жон-ж оралгы дэметеди — Сен не дедщ ?— дед! екшил 6ipey. — Не деуил ед1м, кэдес!з болатын емес. — Ж иенпилн аты ш м ?— дед! CaFbiM. — Сарым, сен бметш де шыпарсын, аты — С а б ы р ,— дед1 Мендияр. CaFUM 6ip нэрсеш ecine тус!ргендей ойланып калды. 209

— Сейтш , оны ц HeciH бйздщ талкымы зга салып отыр- сын?— дед1 отыргандардын 6ipi. — Араласуы н араласып алып, eaai ертен арты б1рде- неге соктырмас па екен дсп, вздернщей дос-жарандар- мен акылдасуды макул керш ед1м. — Bi3 не акыл берем1з?— дед1 a n ri Kici.— Е с к ш к т щ мундай былыгына батпа дейиш. — Ой, сен, Ахмет, к ы з ы к екен ан,— дед! Мендияр ренж 1'гендей,— атамы зды н ол салтынан кутылура эл1 ерте емес пе. М ун дай niKipinai б1лгенде мен айтпайтын ед1м FOft. CaFbiM орныпан еппен турды да кернл бвлмеге enin кетт1. Сары мнын eciKTeH.api аттауы м ун екен, Мендияр- дын жуз1нде кулю ойнап, сук саусарын кетерш, эстынры ерн1н TicTen, о н кезж Сагы м енген eciKKe карай кысып, «байкацдар» дегендей ым какты. Ж ур тты н 6api, эЫресе У рж ан М ендиярра таныркай карады. — Ж арайды , эйтпесе акылдарын ездерже,— дед1 М енди яр кезж тары кысып.— Э ж м 1зге басамыз.— C e flrri де, 03i 6 ip энд! бастай женелдь Эн аякталран>мезетте Сагы м оралды. Ж ан-жарына абыржи карап, койын калтасынан б1рденеш 1здеген С агы мнан М ендияр квз киыгын айыр- мады. С агы м ж ан калтасынан каламсабы н алды да, тес калтасына салды. Сон ан сон к в н ш орнына тускендей, ж ал тактауы н койып, 6ip нуктеге карап отыра бердй О сы сот М енди ярды н ж узж е мыскыл кулю жуг1рд1. О л стаканны й 6ipiHe толтыра арак куйып алды да, квте- piitKi унмен: — Сарым,— дедь Ол шошына жалт карады. — С ен,— деп созды свзш Мендияр, колына элг! стаканды алып,— м е н т ойымша, мынаны алатын сияк- ты сы н .. — А ш кенеше ж абы сканынды каш ан к оясы н?— дед! Сагы м, сестене сейлеп.— MeHin сырым журттын барже б е л гш емес пе? — Э й, антурран,— дед1 М ендияр байсалды ш ш шге кеш in,— сеш н сырын acipece маран б ел гш . Онан да кеп свзд1 койып келгсейж: не сен мынаны аласын, эйтпесе,— деп, ол койнынан коны р TycTi, сырты юрден жылтыраган калы н дэптерд1 колына алды,— мен мынанын iu iiw ieriH i журтты н бэрше окып беремж. А л гаш к ы д а назары М ендиярра ауран журт ешп 6ip сэт CaFbiMFa таны ркай квз T irin калыпты. ©н-тустен 210

айрылган ол калтырай орнынан квтер1лдк М ендиярра карап баж ы райган кездерш щ Kipniri карылмайды. Аздан соц М енди ярд ы к колындагы стаканга д1р1лдеген сау- сактарын типзш: — Алы п койсам...— дей бердн — О нда мына пэлекет1нд1 каз1р езщ е кайтарамын. Сагы м стакан толы аракты карып салды. Ж ур т ан-тан. Bapi де Сарым мен М ендиярга кезек- кезек карайды. М ы на ж у м б а к ты тез урындыруды т iле­ генде й телм1ре ж аутандайды. Ал М енди яр болса, коныр дэптерд1 тес калтасына кайта салып, кэд1м п_ ез1ш ц жадыраккы ш ш Ы нде, еш нэрсе болмагандай шай imyre KipicTi. CaFbiM сазарып, coFaH карап тур. — Эй, жаркыным-ау,— дед1 Ахмет М ендиярга,— iuiKiaiK iuinenriH адамга зорлап ioiKiSin... — Ж аны шы ксы н антурган н ы н ,— дед1 М енди яр колындагы кесеЫн столра койы п,— бул дэл ceHi мен менен кеп ш ед н BipaK ж ан га б ш и р м ей жасырып imefli. — М ен уэдемде турдым, анау койнындагыны берсец- iu i,— дед1 6ip уакы тта Сагым. — К ел ,— дед| М ендияр мелшп турран CaFbiM Fa,— койнымыздагы дэптерлерд1 ортага тастайык. — М е т ц койнымда ештене ж о к,— дед1 анау. — Э х ,— дед1 орнынан турран М ендияр, енгезердей денеЫмен С агы мны н тебесше тене,— сен эл1 езщ ж ц лас эдетщнен кайтар TypiH ж о к екен рой. Койнындары дэптерд1 ж аксы лыкпен езщ шырар, болмаса тартып алам. Бол! С агы мны н ерш д1р1лдей элдене деп куб1рлеп, калты- раран колы койнынан б1рдецеш суырып алып шыкты. Эл- пдей койын дэптер. BipaK жана. М ендияр жана дэптердщ алрашкы бетш ашып ж1бер- fli де, оки бастады: «5 февраль. А канны ц уйшде конакта болдык. М ендияр Кайырбеков 63iHin Сабыр деген жиешне калы н мал телеп, эйел э п ер етш д тн айтты. Отыррандардан А хмет Дуйсенов карсы болды. А л Кайы рбеков болатын емес: «Атамыз- дыц салтынан кутылу ерте»,— деда. О сыны конакта ecTin отыргандар мыналар....» Отыррандар мырс-мырс кулш ж1бердн Сагым темен карап м ел и т отыр. Ал Урж аннын ею кез1нсн аккан ж ас кушары ндагы с эб и дщ бетше тырс- тырс тамып, булкындырды. Анасын куйзелтке душ ар кылган жагдайдан сэби де жирен1п ж аткандай керж дк 211

MIHE3 Сейтш , менщ редакцияга жумыска орналасканыма жыл- га жуыктады. Былай Караганда ондаган жылдар вткен сиякты. Олай Kepinyi де гаж ап емес. вй ткеш мунда келгел1 6epri ap6ip куш м , сагаты м, минутым кыл устжде. Бул редак- циядагы ж ум ы сты н маран ауыр соккандыгынан емес. К а й т а ж урналист мамандырым болмаганмен, газет ж умы сы н кусырып алып бара жаткандаймын. Энг1ме баскада. 6з1м нщ Heri3ri мамандырыма байланысты ж ум ы стан мжез1мшн uianK ecriri се б е т-i босатылран болатынмын. С одан кейж табандаткан уш ай жумыс- сыз сенделшм. Ш элкес мжез1мнж така'ретж тарткан- д ы р ы м сонш а, енд1 6 ip жерде кызмет icTefiTiH болсам, отпен Kip in, кулмен ш ы ры п , ж1бек мжезд1 болура iuiTeft серт ет1п ж ургенмж . О сы байламым жайлы жанашыр- лар ы м а сыр eTin айтканы мда, олар: «Эй, кайдам, «сутпен б1ткен мж ез суйекпен кетедЬ деген емес пе, сенщ шарт ете калатын к у эдетщнен куты луы н онай болмас» деп кудж тенетж. « Ж о к, мен осы макалды н шындыкпен ене бойы жанаса бермейтжд1гж дэлелдеймж калайда»,— деп катулана тусемж . CaTi Tycin, облы сты к газеттж редакциясына эдеби кызметкерлжке алындым. Бул бакытыма сенер-сенбеам- д1.бж мей, куаныш ы м койныма сыймай, журег1м лешре женелгенде де iiiJTefi т у й ж ж урген cepTiM еамде турды. Редакция кенсесже алраш кы куш танертен бара жатып,' жеткенше: « канш а урсып ж атса да — мы нк етпеу, тебемнен к у д ы к казса да — мы нк етпеу, е^ме ине шан- ш ы са да — мы нк етпеу, ...мынк етпеу, ешкашан да мынк етпеу!» деп куб1рлеумен болдым. Кенседе отырранда да осы свздерд1 )штей кайталады м. T ycni та м а к к а келж кайтканд а да, кешке уйге оралганда да т ш м д е осы сез- дер турды. Кележ к уш де’ солай... О сы лайш а «мынк етпей» 6ip кун e rri, eKi кун, уш кун, тер т кун, 6 ip ж ума, 6 ip ай... Эрк ай сы сы еппен OTin ж аткан осы кундердж 6ipiw ie редакторды н кабы л дау белмесже енд1м. Ондары секре­ тарь-маш инистка орнында ж ок. Кабинет eciri жвнд1 ж абы лмапты. Редакторды н 6ipeyre айткан сездер)' eeri- ледь К у л а к тостым... — Б у л С ау ы тк а кызметкер ш а к келмеитж болды. Ан ад а К асы м ды айдап ш ы ры п едь А рага eKi ай аралат- 212

пай Эбиий куды. Оран енд! KiMfli эдеби кызметкер eTin ж1берер екенСнз? — KiM твтеп берер екен?— деп кенк етш кулд1 6ipey. Редакторды н орынбасарыньщ у н'- — М ен щ тандауы ма 6ip адам 1л1нт отыр. О л М еде т.— Мен1к тула бойым д1р ете калд ы .— О сы сонры жылдары кабылдаган кадрлары мыздын ш ш д е п ra y ip i сол ма деймш. бзш д е, байкайсы н ба, бвтен мшез жок. Н е айт- с а н да «куп» деп жымиып турраны. — б з ш щ ж азу каб1лет1 де жаксы . Б1здщ a ari ж у р н а ­ лист мамандыгы барлардыц талайынын жазганын редакциялаура шамасы келедк Кабинет мандайшасындары конырау шылдыр- шылдыр ете калды. Тез бара коятын секретарь жок. Кабинеттеплердщ 6ip i ш ы ры п кала ма деп, ез1м1зд1н ауыл ш аруаш ы лы к бвл1м1не карай зыта женелд1м. — М е д е гп ме?— дед! бвл1м!м1зд|ц мецгеруинс! теле- фонра жауап 6epin, мен Kipe бергенде.— Каз1‘р айтайын. М едет, ceHi редактор ш акы рады ,— дед1 ол тутка н ы win жатып. Ж урег1м дурскидеп кабинет eciriH аштым. « М ы н к етпеу» анты тнп'мшн уш ы нда тур. — Анау орындыкка отыр, Медет.— Редактордын да, орынбасарынын да райлары ашык, жадыранкы.— CeHi- мен сейлесетш манызды мэселе боп ту р.— М енен ж ауап куткендей. — Айты ныздар,— деп томен карадым. Эдеттегщей epniH KyaiMcipefl алмасам да, жуз1мнен ж ы лы лы к бай- катута тырыстым. — А й тса к ,— дед1 редактор,— сеш б аска бвл1мге ауыстырмакпыз. внеркэсш 6eaiMiH нытайтсак дейм1з. CeHin eHflipic моселесi иeii де т у с М г щ барлыгы н байкап калдык. Газет!м!зд1н бетшен сонры жылдары тайып болтан очерки де сен дэп осы eHAipicTeH бастап жаз- дын. — Бвл1м Menrepyuiuiepi келксе...— дед!м. — Сен келксен, бел1м мецгеруш1лер1мен угысар- мыз,— дед1 орынбасары да свзге араласып. — Ондай алгы шарттар коя коймауш ы едщ ,— дед! редактор кулш .— Ауы л шаруаш ылы ты 6eaiMiH кимай тур- сын ба? Бшем1з, в н ер к эст 6oaiM i м ен ге ру ш к ш щ ептеп е з 'нд'к м 'нез' барын. Сондай ю ам ен icTecin кетер деп отырмыз сеш. М ж е з к де, ж азу к а б и е тщ де жаксы . — Кай белймде болса да aaiM келгенше ктеуге озф мin Fofl,— дед!м.

Редактор енеркэсш бел1мйпц менгеруниа Сауыт Молдинд! шакыртты. С а у ы т кабинетке у н а з енш, тердеп диванга барып, ш алкалай отырды. Редактордын ешнен кулкпйц нышаны бшндь — А л , Молдин ж олдас,— дед1 редактор,— мына М едет Баукеновты а з д щ бел1'м1шзге эдеби кызметкер- лш ке ж1берем!3. Кал ай карайсыз? — Кал ай карайтыны б а р ,— дед1 С ау ы т тумсырын жогары кетерш, асыкпай, мангаз сейледь— Бул Медет- Tin к а б м е п барлыгы бай калады , бшмеген жерш уйре- тем!з. ©здерадз б м е св д е р , алг1 Касы м, Э б м д е р ш з уйре- туге кенд1 ме? Редактор орынбасарына карап: — Екеу1шзге айтайы к деген! Mia осы ед|',— деп мырс eTTi редактор.— Бул сездщ ар ж агында не бар ек е н д тн екеум1з де 1штей ce3in, орнымыздан кетермдж. М еш н жана жумыс белмем уггг, хабар жэне енеркэсш бел1мдершщ алты кызметкерш щ отыруына арналран. М ундары тунрыш жумы с куш м барлык редакциялар- дары сиякты , газеттердш жана номер!не кез салудан басталды . Эдет1м1зше, муны б1рнеше минутта аяктадык. K e p u ii жш ггтердш 6ipi машина бюросына кетш, eKiHiuici кагаз жазура, yuiiHLuici тйш н хаттарын OKyFa kipicin, TepTiHiuici телефон coFbin, вз Н рш ш ктер!м ен болып Kerri. Мен карап отырмын. М еш н бастырым Сауыт карап отыр. О л еш колыны н саусактарын 6ip-6ipiHe айкастырып, стол устше койыпты. Карсы алдындары терезешн жогары жарына карап калган. Кездершщ кайда кадал- ранын бай к ау киын. З з ш д е кимыл ж ок, Mi3 бакпайды. Б о ска отырура колайсызданып барамын. Немен айна- лысамын? Ауылшаруашылык бел!м™н барлык кагаз- дарын ездершде калдырранмын. ©неркэсштен эл1 кагаз алган ж окпын. С ура са м ба екен? М е ш н жумыссыз калпы мды ез1 де Kepin отырган ж о к па? Сураранымды ж акты рм ай журер. Алдымдары га зегп жайып, бетше кайта уш л д 1м. У а к ы т ж ай жы лж иты н сиякты . Ершмд1 жыбырлата окыран боламын. Н е окып отырранымды тусшбеймш. Кез!м газетте, есгдерНм бастыктын кимы- лында. B ip иш ара бай ката ма деп ум1ттенемж. Титтей сыбы с ш ы кса, басты к ж а к к а карай елендеймш. B ip сэт- те маш ина бюросынан келген ж!г!ттш 6ipi: — Т а м а к ка бармайтын ба едгндер?— дед!. С а га т к а карасам, TycKi у з ш с болып калыпты. Бас тыгым жайбаракат орнынан козгалды. 214

Тустен кейш орнымы зга кайта отырдык. ©зге ж у р т кайтадан ез TipuiLniriMeH болып жатыр. Б1з басты гымы з екеум1з баярыша кол кусыры п отырмыз. Ш ы дамсыздана бастадым. Басты кка б1рдене айтсам ба екен? Н е айтам? « Ж ум ы с бер» деймш бе? 0 3 i керш отырран ж о к па? Кере отырып, ундемесе, ойында б1рдене бар шыгар. Сонын тосайын. Алдымдары ак каразга шыдамыма демеу болсын деп, улкен эрштермен «мынк етпе!» деген свздерд! эшекейлеп жаза бастадым. Em u 6 ip кезде бвлме iiuiim e ба сты к екеум1зден взге е и ш м калмады. TipuiLniKneH айналыскан кеп iiu iw ie карап отыру киын екен. Кае кылгандай онаш а калы п кой- ганы мызды айтсанш ы. Bip -6ipiM i3 fli арбап, андыскан- даймыз. Бастыгыма назар аударсам, жузш терезеге бура- ды, баска ж акка карасам, ол арарандап жалтыраган квз эйнегш маран Д гедк ¥ з а к Д гед г А р ж арындагы кездер1 де Ke3LnflipiriHiK эйнектершдей Mi3 бакпай, маран алара арарандап турран сиякты. Буйтш, кыл успнде отыру кинап барады. Журег1мн1н дурсин ж шлей естигедь B ip ау ы к дем1м тарылып барып, кайта калпына келдь Алака- нымды шекеме бассам, шып-шып тер ш ы кка н екен. О сы мезетте есж ашылып, y rrr 6eaiM iHiH эдеби кызмет- Kepi ¥ з а к керш дг О л маган кез салган куйде: — М едет, не болтан саран, е к т 63repin к етш Д ?— дед1 урейл) кешппен. — Койш ы ,— дед|'м. Курбы ж 1гптщ ж ан аш ы р C63i куат берд1 бшем, KyaiMcipeyre ш амам келдй— Саран жай солай кершш турган шыгар. — Bepi журил, сыртта сеш 6ipey кутш тур,— ¥зак м е н т колымнан тартты. — Tyh, мынаныц HiciH-ай!— О л сыртка шьтысымен алакандай раушан гулш кушырлана шскеп кеп турды.— М едет, мэ, шскеп керим. — Оны шскеп улгерерм13. S a ri меш куткен адам кайда? — Ол куткен мен. А нау коян ш ы к басты гынны н алдын- да ж1пс1з байланып, боска кысылганы т ы Kepiп, аяп кетДм. ¥ зак к у л т койды. Мен де жымиып, квкешме «Шыны- мен коянш ы к па деймш e3i» деген ой келдк О сы сэтте «мынк етпе» деген антым eciMe сап ете калганы . Аузымды жаба койдым. Sai редакцияга Keareai 6ipeyai де сырты- нан жамандаган ж о к ед1м. Ш ыдап багайын. Д алад а туры нкырап калдык. Касы мы зга ¥ з а к icTefi- TiH бвл1мнщ Menrepyrnici келдк О л e3i сезуарлау m iriT едг

Танертеннен 6epi маш инканы н касында болып, enai гыныс алура далара шы кса керек. Сон ын кулд1рп энпме- c ia iK эсер1мен ж ады ранкы кейште белмем1зге eHin те кеттж. К улю ден езу1м ж иылмай турган маган бастырым окыс карады. Бул жолы эйнектщ тасасындары тшрейген кездерш а ны к керд1м. ©нмешмнен етш барады. Зырыр- даным кайнап «Сонша неге кадала калдыныз?» депм кеп-ак. тур. Эттен, mipniH! Ж о к , антымды умытура бол- майды. « М ы н к етпеж» ш т е й кайталап орныма отыра берд1м. « М ы н к етпе» демекнл, элгще «мынк етпе» деп жазып койран кагазым кайда? Стол устжде калдырып ед1м. Ж о к кой. Ж айы лы п ж аткан а к каразды н 6ipiHe кайтадан «мы нк етпе!» сездерж эшекейлеп, ернектеп жаза берд1м. Ж у м ы с аякталранш а ермепм осы болды. Е р те н п кун де алрашкыдай басталды. ©зге журт е з д е р Ы н п р ш ш п м е н болып Kerri. Bi3 бастыгымыз екеу- Mi3 cepeflin отырмыз. «Бул не деген жан ед1 e3i?» деп ашы- намын imiMHen. ©3i 6ip жол кагаз туртпейд1, не меш ж у м ы ск а коспайды. Басш ы лар бунын не icren жаткан- дырын сурамас^па екен? Шынында, осынын езжен редак­ тор сескенед1-ау деймж. С ауы тты н кезжш е бул бел1мнщ к е м ш ш п туралы еш кайсы сы да батыра айтпай келед! FOft. Кайта ж ум ы сты кеп к теп отырган бел1мдеплер сынга жи|' уш ы рап жур. С а уы тты н суйенген 6ip мыктысы бар деп ж ур геш рас-ау деймш. Сол uibiFap, муны мына мж езж ен 6 ip жерден куылса да, екшип жерге тыкпа- лайтын...» О йы м ны н арысын телефон сылдыры белш ж1берд1, белмеде екеум1зден баска ешю м ж о к едь Орнымнан турып телефон туткасы н кетерд1м. Кызмет1мд1, фамилиямды сурады. Екеуж де атадым. Суперфосфат заводынын инженерлер! екен. Б1зге арнап макала жазганы н айтады. А у ы л ш ар у аш ы л ы к бел1мшдеп дардым бойынша «ж1бер- ini3» дей салдым. Б1з онда автордын ^p6ip кадамын куаттаура 33ip туратынбыз. М ен столы ма кайта оралранда, С а у ы т орнынан кете- pijiAi, колдарын артына айкастырып, белмедеп стол- д ард ы н арасымен эрл1-берл1 журе бастады. Ж ж -ж ж маган карал: — Так, так. С олай, солай. 1м-1м...— деп кояды. Аздан сон, мешн столымнын жанына келш турды. - С е й т т ... «жгберГшз» д е д т бе э л п ге ?— дед] кез- держ м е н т жуз1мнен алмаган бойда, з1лдене. Мына 216

ызгар ituiMfli муздатайын дедк М ен ж а уа п беруге ын- гайланганш а, ёсжтен ¥ з а к Kipin келдг. Б асты гы м «Ж а- уабынны н к а ж е л жок» дегендей, Ылкш е сыртка ш ы ры п — Ж ан а 6acTbiFbiH y c m e т е н т капты гой,— дед1 ¥ за к сэл жымиып. « М ы нк етпеме» 6epin мен ундей коймадым. К е м е т м е тырылган сездерд1 кылгына жутып отырмын. BipeyiH iiibiFapcaM, 6spi актары лы п кетш, «мынк етпемшн» осы редакцияга келгел1 6 epri кажы рлы лы кп ен жинаган жем1а кекке 6ip-aK уш а ма деп кор кам . «Ш ы дап барайын» деп лстенем. E ciK тыкылдатып 6ipey e tu i. в н ер к эсш бел1мшщ адамдарын сурады. ¥зак меж мезгедк Тепловоз депосынын слесары екен. Д еподагы icie p жайында к енш нд е журген квп ойларды энг1мелей женел- др Газетплж н ку лак аспауына мумкш емес жайлар. Мен берме тындап, арапдж сауалдар койып отырмын. Энг1ме устшде С а у ы т Kipin келдь Келген бойда кез- дер!мен ата жактырмаеан сынай танытып, сыздана калды. Эйтсе де 63iMe-e3iM ш т е й кайрат 6epin, слесарь- мен энпм еж тиянактадым. О йындагысы н калай жазып беру к а ж е т л п жешнде кенес алып, ол шыгып Kerri. Сонда барып бастырым орнына отырды. BipaK кез- AepiH менен айырар емес. О нын зэрл! карасы взгермей, ж ум ы с уакыты да 6irri. Ж урт катарлы орнымнан кетермгенде: — М едет!— дед! бастырым.— Сен токтай тур. Журег1м дурсмдеп Kerri. — О тырш ы орнына,— дед1 Сауы т, ж ур т кеткен сон. Айтканын icTefliM. Екеум1з де аз у а кы т тым-тырыс отырдык. Сауы тты н кездер! маран кадалган ycTiHe кадала тусуде. — Баукенов жолдас, бел1мге келмей жатып KiMfli басынып журсщ езщ ?— деп бастык дунк erri. — Сауеке, басынганы Heci?— деп жылы ушырай сейлеуге тырыстым. — TyciH6ereHcin момакансыранынды таста, пожа­ луйста! Сеш н басынатын Kicin мен емес! — Ж азы гымды айтынызшы... — Б м м сй отырран шыгарсын! Телефонмен тапсырма 6epecin. Келуишерд) кабылдайсын. Келмей жатып меж билеп-тестеуге ш ы ккан екенан! Ал мы науы н не?! KiM re «мынк етпе!» деп ж ур сщ ?— О л бурнагы KyHri Menin столымдагы кагазды укыптылыкпен буктеп, суырмасына 217

салып KofiFaH екен. М ен ж улып ала ма дегендей вз кеудесже такай ж айып оты р,— « М ы н к етпеш» керсетер- А у зы м а сез туспек турм ак, дем1м 6 irin бара ж аткан сиякты . Квз1м карауытып, басымды колыммен суйед1м. Осылайша канша уакыт еткенш кайдам, басымды к втерт карасам, Сауы т ею колынын саусактарын айкас- тырып, терезеге карай тунж ырап отыр. Басын кегжите устап, асты нпя ерш дерш TicTen алыпты. Ы задан булы гып «Аузынды тары 6ip ашып кер,— деп отырмын iuiiMHeH. Экенд1 танытайын езще. Кандай суйе- мелщ болса да, Kepecinai керсетейш».— Квз1м оия соргыш кыстырран ауыр преске туседк Ж ы м -ж ы ртпы з. О сылайш а дем1м1зд1 i 111!мi.sre тартып, канша уакыт отырранымызды кайдам. «Шынымен-ак npecTi медеу тутканы м б а ?— деп сурадым 6ip кезде вз1м- нен.— С уйеш нпм , таяныш ы м кара куш болраны ма? MeHi де бш м д 1 адам дейдрау. 0 з ойымды, эд1летс1з озбыр- лы ры н свзбен айтып жетюзе алмаганым ба? Соган свз таба алмаймын ба?» Т ап к ан да кандай! H e6ip сездер 6ipiH-6ipi итермелей кемешме такалыл, сыртка шыраруды кешеумдеткен сайын, кызуын ез денеме жайып, алаулатып барады. О л сездерд1 актары п ж1берсем, мына бю рократ бастык- сы м ак ты ауыр престен кем жаныштамайтындытына квз1м жетедк — « М ы н к етпе» дей а з бе?— деп, мандайымнан ш ы п-ш ы п ш ы ккан терд|' с у р гп м . Асылы, канш а уакыттан 6epi кайталап айтып журген свздщ тшге вз1 оралса керек. — И э, ен алдымен сен сол «мынк етпешн» жайын айтш ы .— С ау ы тты менш куйзелнуп пмпмпм жуасы тты ма, кайдам, ж ум сак мэнермен свйлеп калыпты. — « М ы н к етпе» деген сезбен емделш журген ем. Е гер сол «мынк етпеш» колданбасам, а з д т кешеден б е р п кылыктарынызра шы дас бере алар ма ед1м? Сауы т бетш терезеге карай бурды. Ундемедк ¥зак отырды. О рнынан туры п, есжке беттед!. Ж а н а бел1м д е п уш ш ил кун езгешелеу басталды. Тушмен денбекннген басым, ой элемшщ шым-шытырык жолдарын куа-куа акыры Сауытпен арада болтан кешеп окиганы бастыктарга баяндап, баска ж умыска ауысты- руды cypayFa б е ж и т келген ед1м. Редакциядан журттан буры н С а у ы т жолы кты. Ж уз ! жылы. 0 3 i менен бурын сэлем бердк

— Медет, ’ 6epi кел,— дедк столына карай ш акы - рып.— М э , мынау хаттарды ал. Эз1рше корытуга бес хат берейш. О ларды 6iTipreH сон тары айтарсын. B i3 re Tycin ж аткан хат та кеп емес. Екеулеп KipicceK, T y ri калмас. « М ы наны ц бет алысын карай гер. Кой «мы нк етпеге» 6epiK бола турайын» деп туйд1м. Сей тш , Keiu eri реш ш жайына калды. Сауыт жас балага базарлык улеспргендей, папкасы- нан суырып ек1-уш хат берш кояды. О ны тездеп коры- тамын да, келеа хаттарды кутемш. Ол хаттар колра тигенше кашан. Тш ш ш ер бел1мшен Сауыттын 03i кол койып алып, папкасында пэлен кун тунетедк Сонан сон барып, маран беру-бермеу жагын ойластырады. Берер болса, ол хаттарды алганым туралы 63i ойлап HibiFapFaH дэптерге кол койдырып алады. «Неге булай?» деп ойлама,— деп кояды м аган .— Бул хат мэселесшен талай журналист таяк жеген, абайламаса болмайды. «Эх,— деп ойлаймын,— осы да ж ум ы с болып па! А уы л шаруа- ш ы лы к бшймш депдей ти е сш хатты б!рден ез1м алсам, ол хаттардын тардырын папкара са к та м а й -а к iiieuiin тастап, баска жумыстармен шутылдансак. Ал мынау кай TipuiuiiKt 9p6ip хатты ондаган кун алакан д а салмактап отыргандыктан да, бул бел1мге хат жвнд1 туспейтш шыгар». Осылайша жургенде бастыгым жырак аудандардьщ 6ipiHe арнаулы бет уйымдасты ру у ш ш жарым ай мерз1мге командировка Fa шыкты. Бел1мдеп т!ршкгпк 03iMe калды. KyHiHe, не кунара 6ip хат к е л т ту с е т М н бурыннан Kepin келем. OFan шыдап отырайын ба? А уы л ш аруаш ылыры 6ел!мшдеп ш абытка кайта бастым. © н ер кэст пен транс- порттын келел1 мэселелерше элденешс такы рыпты Ti3iM алдым. О блыс келем1ндег1 кэсш орындардын басш ы лары мен мамандарына хат жазып, осы такы ры птарды н ншнен ездершщ м у м и н деп тапкандары на макала ж азуларын сурадым. Кал а iu itafleri заводтын б1ршен жэне тем ip жол депосынан арнаулы беттер уйымдастырдым. С ау ы т командировкадан nemirin кайтты. Келген заматта кещлд! сиякты еда. Зз!м1здщ га з е тп н TiriHfliciH актарып отырып: — М ы на беттерд! юм уйымдастырып ж у р ? — дед1 маган,— Астаналык газет кызметкерлершщ облыска номандировкара келгенде каламакы ymiH icTeflTiH осын- дай TipuiUiKTepi болушы едк.. — О л ез1м!здщ TipmwiK,— дед1м мен. 219

С ауы тты н жуз1 суып Kerri. Асты нгы ернж тктеп, к абагы н т у й т алды. — М ун ы уйымдасты р деген и м саган?— дед1 тжсше. — К арап отыргым келмедк— дед1м. — С ол ай ма?!— С а у ы т орнынан турып, api-6epi журе бастады. Т ула бойын аш у-ы за кернегенде ол осылай ететж. О нын туймген кабагы кепке дейж ашылмады. Аудан- нан экелген бетш де аяктамады . 0 3 i де жумы с icreMefli, маган да ютетпедь Б|зд1ц берекеиш дщ жоктыгына кара- май, бел1мд1 куннен-кунге хат басып барады. — М у н ы н барж кайдан экеп ж уран дер, туге?— деп 3ipK ете калды 6 ip куш , келемд1 бес-алты макаланы б1рден экеп турган TipKeyiui балага. — Кайдан болуш ы ед1, авторларыныз жазады да,— деп ш ы гып к е гп ол. Ал, мен ш т е й бул хаттарды н таскы ндау себебж ce3in отырмын. Алы сымен, корытып ж1берсе болар едк mipKiH! М ы н ау папкасына салып саргайтады -ау, эттен! О сы ндай хаттарды н та гы 6ip тобын С а у ы т бейжай кабылдап, папкасына тыгып ж атканда, денемд! ыза кернеп кегп. Д эл ^ е н щ езепмд! жарып шыккан ойларды С а у ы т эдеж тунш ы кты ргандай керж дк «Не де болса айтайы нш ы езше!» деп бекше бергежмде, 6apiMi3Ai редактор ш акы ртады деген хабар келдь Редакторды н ш акы рткан ш аруасы алыстагы eKi аудан га 6ip кызметкерд1 менилкН тиш и erin ж 1бермек1ш екен. Б1ркатар хмгггтермен жекелеп сейлескенде риза- лы гын бере коймапты. Содан кеп боп отырып, 6ipeyfli белгжемекке 6eKiHinTi. — М ен барайы н!— дед!м салган жерден. Ж ур тты н 6api маган таны ркай карап капты. Енд|' аздан сон оларды н назары менен Са уы тка ауды. — в н е р к э с ш бел1мшен к аш каны н ба б ул?— деп кулд1 редактор. — Ж о к ,— дед1м байсалды ун каты п.— Сауекенмен арада ренжюерлж ештене болтан жок сиякты. Сауекен- ir iн езжен де сураныздар. Булай тш ек бж д!ру ce6e6iM, ж е ргш етч ж е рде й eMipAi керуге кумартамын... Алые аудандарда жылга ж уы к журш калдым. Абырои- сыз болтаным жок. Уйымдастырган материалдарым газетте узбей шыгып жатты. Элденеше рет сыйлык та алдым. Bipae редакция Fa соктым. А ула д а С а у ы т ушырасты. Ш у у дегеннен лешре жаркылдай салемдест, сейлест.

колымнан устап, ез белмесше карай жетектей женелд1. О ны-муныны энг1мелеп едэу1р отырдык. С а уы тты н рещ ж удеу сиякты . Э н п м е арасында ептеп курсш |п кояды. Сауы тты редактор ш акы рып, экг1мем1з уз1лд1. Осы арада ¥зактан Сауыттын жудеул!г! жайлы сурадым. — С ау ап езше!— дед! ол.— Солай болмай кайтедь А дам Fa б1тпеген мшез! бар. Коллективте езш б|р кызмет- кер унатпайды. Bip адам уйже шакырмайды. T iirri редак- циядагы сауык кештершен де аула к калады. Карауын- дагы эдеби кызметкер! тары кетш калды... Сейтш , мше- 3iHin сазайын тартып жур. Барл ы к кызметкерлерд! редактор ш акы ртады деген хабар келд1. Кабинетте редактор мен С а у ы т бар екен. E xe yi де сулы к. Редактор меж коргенде ту сш сэл ж ылытып басын изед1 де, кабарын кайтадан ж ауы п алды. Ж ур т жиналып болып, ун а з отыр. — Ал, Молдин жолдас,— дед! редактор басын кетерш,— ci3re эдеби кызметкерлжке ж !берелн адамнын да ынгайын таба алмай калды к. М ы н а журтпен 03iHi3 сейлеажз... М олдин журтпен не сейлессш. Кайта enceci басылып, мойны салбырап, тунжырай тусти Ж ым-ж ыртпыз. — М аган руксат етвдзшП— дед1м орнымнан турып. Редактор басын изедк — Егер Сауекенж н ойы б аскада болмаса, мен! эдеби кызметкерл!кке алсын. Кабинет iuii гу ете калды. — Былтыр аудан eMipifie к ы з ы р ы п , ол бел!мнен асы- рысырак кегл и бкчем,— деп ж алгады м C03iMfli.— М ен секйщ! жас журналистке Сауекендей жсмерден уйренер- л!к нэрсе аз емес сиякты. Свз Сауытта калды. — М е д е ™ , эрине, куана карсы аламын,— дед! ол орнынан турып.— Ж эне Медет екеум!з tui табысамыз деп осы отырган 63piHi3Ai сенд!руге рукса т ет!н!здер. Б1з вз бвлмем!зге келгенде, ж ум ы с аягы таянган еда. — Медет, токтай турш ы ,— дед! С а у ы т eciKKe карай беттеген маган. Журег1м дар ете калып едк Ж ен а 'з екен. Сауы тты н кейшнде бул жолы баягы дагыдай зил, зор жок. Кайта, ж о к !здеп, квмек сурагандай жалба- рынышты шш ш ге Keuiim i. — Сен былтыр кандай ем туралы айтып ен? Сон ы н

жайын энпмеленп. М ына мшез1 курпар меш ортадан алыстатып барады рой TinTi. Асыкпай отырып, «мынк етпемжн» тарихын эцпме- лед1м. — И з, сейтш ,— дед1 эцп м еш ц аягында Сауы т,— «сутпен бггкен мшез суйекпен кетедЬ деген макалды взгертуге болады десещш. — Болаты н сиякты ,— дед1м мен салмакпен.

МАЗМУНЫ ПОВЕСТЕР 4 ИЗ Ар жазасы Бетен бала . ЭНГ1МЕЛЕР Б о р ы ш .............................................................. Кшт иес!........................................................ .... Эсемд1к жаршысы...................................! 187 Э х е н г е р ..........................................................195 Ш л я п а ............................................................ 201 К.ойын лаптср....................................................207