Нұрманов А. Құланның ажалы

ш ую рш ш к етш журупп едь Енд1 мына твнген кауш тен repi, епнш ойлап кайгырганы байкалады. — 8 й, Нуреке-ай, бас аман болса, епн жиналар. 0зщ вс тш и гой Ш арбакбай ауы лы на патша ocKepi келген ш . Енш кцирсек, елгетм 1з. Аттану керек дереу. — Ж арайды, Р устембай, е з щ 61л, шы рак. Онда мен ат ертгейш, — деп Нуртаза енкевдеп шытып к е та . 03i узын бойлы, 6ip кермеге карул ы дей п ндей кы ры ктардагы я а п т едЕ BipaK Heri3i к ор кактау ма, калай, ж уртган им ен ш -ак туратын. Талай жыл ж алш ылы кта ж ургеш де сол ынжык,- тыгынан болса керек. Ал Рустембай оган Караганда ала- салау, 6ipaK fleHeci дем белш е, жауырынды. Сонымен, туе ауа булар Бестау кайдасын деп тарткан. Б ул жау бай ауылында жайласып жататын шыгар деп ойла- ган, api сарбаздар тобына косылуга асыкдан Рустембай тете- лей тарткан. Сейтсе, ол ойы кате екен. Торгайлыньщ бипс кабагьш жагалап шокырактатып келе жаткан буларды д ал- дынан тогайлы взек ппшен уш ж ау солдаты ш ыга келд1. Еш кайран кылуга болмады. Рустембайдын такымына кыстырган берденкеден езге буларда кару да ж о к efli. BipaK оны суырам дегенше, актын уш солдаты уш жактан вин- товкаларын кеуделер1не Tipen тура калды. С е й т ш , булар мысы курып, туткынга тускен. Солдаттар талай жерд1 шарлап келе жаткан тэр!здЕ BflTeyip ат артына арткан буынш ак-туй1нш ектер1 мол-ак- «Кез келгенд1 тонап келе жаткан залымдар екен-ау, — деп ойлап койды Рустембай каны кайнап, — кап, этте- ген-ай, абайсызда коркауларга ит жем! болдык-ау. Bopi ез1м нщ аккездш м , эйтпесе, жау e pin ж ургенде, тетелей тартамын деп не жыным бар eni». Екеу1н устаганнан кей1н аттан Tycipin, Н уртаза мшген жирен жоргага тонап алган заттарын арткан. Содан кейш Рустембайдын астындагы кула байталга екеуш жайдак MiHrecTipin, К,оствбеге карай тартты. Солдаттарды н eKeyi туткындардын артында, 6ipeyi алда келе жатыр. С о л ал- дагысы ецгезердей жирен казак-орыс. Артына бурылып карамайды да. К уй р ы к жалы суй реп л ген , алды мен арты eciK пен тердей кок атын сипай камшылап, былдырлап олен айт- кан болып келедЕ

К,ашан булар А к и ы к шыганагына ж еткенш е Рустем- бай кан жылап опы нумен болган. К,алай куты луды ойлап басы каткан. Ш ыганактагы е л а з ке вд е 6ip топ ескер жа- тыр екен. Bep i де к е к шалбарыньщ узына бойы TiriciHe жалпак Кызыл лампа тж прген, етепн кызылдаган фураж- калары бар, сур шинелып, мылтык, кылыш асынган ка- зак-орыстар. К,олдарында 6ip-6ip дырау камшы. «Енш б!зд1 ж ауапка тартып, содан кейш атып ел тр етш шыгар, — деп ойлады Рустембай. — Э й, эттегене, тектен-текке елш кете-пн болды к-ау. М ы на Н уртаза байгусты ерте койып ед1м , осы н ы н обалы на калдым -ау. Ауы лда ж урсе, аман болар ма ед1, кайтер едй*. Y u i солдатты н 6ipi погоны нда уш жолагы бар 6ipeyre элдене дедь О л Рустембайларга немкурайды коз салды да, содан с о н кол га т уск е н eKi атты кы зы ктап Kerri. Э л п енгезердей жирен жазагерд1 шакырып, «жасауыл, жаса- уыл» деп К,остебе ж акка колын ал тед к Жирен солдат аты на каргы п MiHin, 6ip-6ipiHe тыгы лып турган булар- д ь щ к ас ы н а к е л ш , кам ш ы м ен осы п -осы п ж 1берд1 де, К,остебе ж акты н уск ап , «марш!* дедь Ш амасы, езш жумсаганга, тагы да ел тонаганда олжадан кагылатыны- на ы заланса керек. К,амшы тигенде к ай к ан ете калган Н уртаза алга Tycin тайравдай ж енел дг К,амшынын ушы аркасын овдырмай осып кетсе де, Рустембай шыдады. TicTeHin ж ур ш келедь Эйтеу1р ж алгы з солдат айдаганы к е ц ш н е медеу. Булар езещ н жагалап, сел узай бергенде, жанагы бас- ты к жирен солдатты тагы шакырып алып, бфдеме дедь К,олын кы лы ш ш а сермегенш байкап, Рустембай «былай шыгарып, шауып таста» деп буйырмады ма екен деп к е ц ш н е секем алды. — Н уреке, — дед1 ол, асыга-аптыга сейлеп, — мыналар 6i3fli е лпр м ей коймайды. Не де болса, арпалысып калайык. Екеу1м1з орайы н тауы п, eKi ж актан ала т уссек, бу л сол ­ датты жайратпаймыз ба? — Ойбай, Рустемжан, кылыш-мылтыкка карсы кур кол калай алысасы н. Не кы лса да, кен е берейпс. К,остебеге апарса, Ш арбакбай мырза ара тусед1 гой. — Э й , сол Шарбакбай залымнан не кайыр болар дейсщ. Онан да 63iMi3 кимы лдайы к та. - 100-

— К,ой, ойбай, Р усте мжан, карсы ласпа, атып тастай- ды, атып тастайды, — деп flip-flip erri Нуртаза. — А л ж ур, ж ур eHfli, кеп калды ана ез1рейш! Жолдасынын коркактытына Рустембайдьщ ызасы келдг К,ашып кетер 6ip урымтал жер болар ма деп ж ан-жатына карап кояды. Bipaic. сол бет — аш ы к дала, он бет — к ул а- ма жаркабакты озен. Булар 6ipa3 ж ургеннен кей ш , Акиык. шытанатынан 6ip-eKi шакырымдай ж ердей 6ip кы стаута ж ета . К,ыстау ой л ау жерде тур. О сы арада солдат атынан TycTi д е, eKi туткы н д ы 6ip -6ipiHe ар кал ары н 6epri3in, канжытадапы арканымен матады. Содан с о н е зен жага- сындаты ш о к талга атын байлап, 63i к ен ге Kipin к е т а . — Б ул жауыз, шамасы, 6i3fli е л й р п й кел ш ж ур. О сы - нын кезш куртып кашып кутылмасак, елгеиюпз, — деп тэты сыбырлады Рустембай cepiriHe. — Рустемжан-ау, байлаулы турып, калай елйрем1з, — деп жылап x i 6epfli Нуртаза. K eн iл iн e урей ебд ен KipreH ceKiflfli калтырап тур. — Онда, Н уреке, капы калмайык, 6ip айла табылмай ма? — деп Рустембай эр турл1 амал ойлай бастады. BipaK карулы солдатка калай карсы турады. К,ылыштап, э й тпе- се, атып тастамай ма. Э й , 6ip ж екпе-ж ек ж ул кы ска келер ме efli. Рустембайды н 6ip KiciniK куаты бар едь Ауы лда ойын-тойда курескенде, курбыларын алып согатын. С о- гымга жылкы ж ыгута да Kepmiflepi муны шакыратын. — Проклятые киргизы! — деп акыра шыкты сол кезде кеннен солдат. Ештене таппаганына ыза болса керек. О ньщ не айтканына eici туткын тусшген жок. Bftreyip Teyip сез айт- паганы анык. Солдат буларды байлатан арканды шешщ, кан- жытасына 6eKirri. Содан кейш екеуш е тесш жiбepe жаз- дап 6ipa3 кадала карады. Асыкпай-саспай иытындаты мыл- тытын кыстау кабыргасьша суйеп койды. К,амшысьш тастады. Нуртаза он ж акта 6ip адымдай iл гepipeк тур. Ш амасы, жаудын жуз1нен ж аманшылык нышанын сезсе, ж алынып- жалбарынбак T8pi3fli. А н а у да соны сезгендей Нуртазаны айналдыра бердг Bip кезде бетш е карап бажырайып туртан Нуртазанын сыртына шыта 6epin, прсектен аякпен какты да, иыктан басып калды. Т уткы н т1зеден кесшгендей сы лк еттп отыра Kerri. Сол сэтте к у н ceyfleciHe шатылысып, кынаптан суырылтан кылыш жарк erri. - 101-

Рустембайдын еш нэрсе ойлауга муршасы келмедц. К ез алдында еш ю мге жазыгы ж ок момын жанды е.-пмге кия алмады. А ры станш а аты лы п, ж ауды н ту сыртынан ала TycTi. Рустембай ж ендеттщ колы н кайырып, кылышын тартып алуга тырысып жур. — Н уреке, тур, умтыл, Нуреке! — деп жанушыра ай- кайлап та ж1берш. BipaK Нуртазадан ес кеткен тэр1зш. Мой- нын бурып, бажырайып буларга карап отыртан орнында катып калыпты. Солдат колындагы apni-6epni булгалак- таган кы лы ш 6ip кезде Рустембайды н ш екесш е тиш , шым етюздт BipaK ж ш ттщ есш -дерл жауын кулату, ет кызуы- мен жарасын елемеда. Э й теу1р 6ip кезде Нуртаза да ес жинагандай болды-ау. ©цкелевдеп турып, солдатка кар- сы алдынан умтыла бердц. Ж ау оны теппекпи болып, аягын кетергенде, Рустембай шалкалата тартып калды. Сол эбуШ р болды. Э й тп есе, TeMip такалы д э у е тж тигенде Н уртазаны ж алпасынан туш ретш едк Ж ен д етп cepiri бас салганда, Рустембай соны пайдаланып, кылыш устаган кодцы бурап калды. К,ару зьщ етш шоп устш е тустт. Нурта­ за солдатты коя бере салып, кылышка жармасты. ©зшен алысырак устап карап тур. А л Рустембай уш ш нагыз киын ш ак ендо туды. Енгезердей ж ау ырс-ырс етш, муны олай- булай бурай бастады. Ж ш т кабыргасы кайысса да бой бер- ген жок. — Ш ап, Н уреке, шап! — деп ышкына айкай салды ол кылыш ка эл1 таныркай карап турган Нуртазага. — Рустемж ан, ем1р!мде адамга кару жумсап керген жок ед1м, калай шабамы н, — д еп ж ылай жауап 6epfli ол. С о л ­ д ат артымнан ш ауып ж1бере ме деп кауш тен се керек, 6ip Keai сыргга. Нуртаза ж акка Рустембайды шыгаргысы келш ыгыстырып жур. Bip кезде ж ш т жауын пптен шалып алды. Сол -ак екен, бойына 6ip куатты куш куйылгандай бол­ ды. Е щ ц ж ауы н ж енш алатынына ебден кез1 ж етп. 1штен 6ip ш алса, кандай д э у жптггерд1 бул алып ура беретш. Буральш барып, ы н к ете тускен жау жаман жыгылды бшем, козгала алмай калды. Енд! муд1руге болмады. Рустембай Н уртаза колы н ан кы лы ш ты ж улып алып, ж анталаса ор- нынан тур а берген д уш паны н киялай тартып яабердц. Жазагер дуниеш копире вюре кулады. Рустембайдын взш щ де уреш у ш ь т кетп . Ецщ аз кипрее, жан-жактан жау - 102-

каптап шыга келетш Tapiaoi. Алыс-жулыста басынан ушып тускен тымагын да тауы п киюге муршасы келмей, винтовка мен о к салган с е м к е т min алып, атка умтылды. А тты н мшер жагынан баруды умытып, камшылар жагынан каргып мщщ. Байлаулы шылбырды да ш еш у ойына ю р м е т т . К,ылыш- пен К.ИЫП ж1берд1 д е, атгы ойкастаты п, жазагердщ жаны н- да MOHripin турган Нуртазаны н жанына ж етп. — MiHrec, Н уреке, бол тез! — деп акы рып ж1берд1 ол жолдасына. Нуртаза уйкыдан оянгандай бутан бакырая 6ip карады да, жанталасып ат жалына жармасты. Буын- буыны кетш калган екен, арен мшгесп. Сонымен, exeyi талды озекке тусш , тайып отырган. Жауга жалынганмен, жан калмайтынын Рустембай туцгыш рет сонда бшген. Б1рак кепке деш н гимнастерка- сынын жаурынына кап-кара боп кан жайылып бара жат- кан жазагер кез алдына елестеп, ш ош ы п оянып ж урдг К ей ш талай ауыр каза, Kici ел1м1н керд1, 6ipaK олар ана- дай эсер еткен жок- О н 6ipiHiui т а р а у Рустембай уйге кайта юргенде, ы рсылдап-курстдеп Kepi memeci де турып, KHiHin жатыр екен. — Апа-ау, неге кулкы н серщен турдьщ? — дед1 Р ус­ тембай алакелецке уй ш пнде Typi сапсиы п, самай шашы жаулыгынан дудыраган анасынын картан тарткан жузше б1ртурл! елж1рей карап. — Kepi адамнын уйкысы тауыктыц уйкысындай емес пе, шырагым. К еп ж атсац, мамык тес ек те тастай батады екен жамбасьща. MeHi аяп кайтесщ. Сендер аман болсан- дар, ш ую рш ш к. Келшдй оятпа. Кш ж ене коз шырымын алсын. Ж умы с icTen, арып-ашып ж ур гой байгус. CeHiH де K03in бакырайып, бетщ ж ун -ж ун боп к е т н т . — Буп н-ертен 6iTipepMi3, ana. Сосы н демаламыз гой. — Иншалла, 6mpinflep, — деп к е м т р кум ан ы н алып, сыртка шыгып Kerri. Аздан со н тущ цк ш еи т у р ш п , уй imi жарыктартты. У й ортасындагы жер ош ак басында б е т - кол ы н ш айы п оты р ган Р устем бай 6ip кезде сы рттан memeciHin Ke6ici асыга тырпылдаганын ecriai. «Апырмау, неге аптыкты бул KeMnip. Элде епнге мал т у с п ме?» деп - ЮЗ-

ойлап койды Рустембай. Бакан лрелген еспстен куманы салдырап шешеЫ енда. — Рустембай, далага ш ы кш ы , — деда ол e m ire сойлеп, мына жогаргы ж актан езенда бойлап 6ip-eKi атты келеда. Ж ансау кез1м де ж етщш ремедь Sipeyi е л п озщ айта беретщ К,улан сиякты. Ш ош айган мылт'ыгы бар. — К,улан?! О л кайдан ж ур, жаным-ау! — деп Рустем ­ бай жейдешец сыртка атып шыкты. Бул сэтте ол карулас жолдасыньщ келуш е куанарын да, реююрш де бшмедг Yftfli айнала 6epin, езен н щ жогаргы бетш е коз салды. С уд ы ц жел 6eTi ю л е ц жаркабакты бш к болса, бу л б е л ой- пан, жагалай бггкен кальщ боз тал еда. BHiKTiri атты юсш щ бойынан асады. С о л талды 1ргелей 6ipi алда, 6ipi артта eid атты келеда. Алдьщгысын Рустембай жазбай таныды, К,улан, баягы К,улан. Ертедеп ж орык кундер1 ойында жалт елп, ж уреп дуб1рлеп коя берда. BipaK асыгыстык б1лд1рмей, бы- лайырак шыгып, сабыр сактап к у Tin турды. Атгылар да сол аяннан жазбай муньщ касына таянды. — У ай , К,улеке! Ассалам аликум! — деп умтыла 6epfli мергенге карай Рустем бай к о с алаканы н жая. — Элж салам , Рустембай! — деген К,уланньщ уш де жаркы н шыкты . А са 6ip куан ы ш толкы ткан Typi бар, е щ сэ л кы зарьщ кы тарткан. А ттан каргы п Tycin, жолдасын куш актай алды. Теске тес согыстырганнан кейш, Рустем­ бай мергеннщ ж узше барлай карады. Селд1р сакал-мурты узары п ecKeHi болмаса, баягыдан к е п езгермеген Tepi3fli. К,аршыганын кезш дей ш еп р кез1 каз1р де ж алт-ж улт ой- найды. BipaK т у н каты п, т у е каш ты болганы ангарылады. Урты омсырайган су й ек л бел шанытынкырап, жалпак мавдайындагы кыртыс катпарланып тур екен. К,улан жолай ат уел нд е кез1 ш н ш кел п , мызгыганы болмаса, токтаган жок- Т ек Абдол мшген ат кана бел1 бо- сацсып, таяктата бергесш, жол жоргасымен журш отыр- ды. Э у е л 1 Рустем бай уш н е Tycyfli ойлап келсе де, жакын- дай бергенде, К,улан 6ipa3 ж урекеш ген. «К,ан майданда отк а к еуд ем 1зд1 6ipre тосканы мы зды ум ыты п, белсещц болы п кетпед1 ме екен . К,алай карсы алады? Жарар, не де бол са, бара корейш » д еп ж ур ш кеткен. М ш е, енда Р ус- тембайдын кою кара мурт, кара сакалды, жел мен кунге тоты ккан донгелек кызыл ж узш ен, к у л 1мдеген кой кезшен - 104-

шын куанганын байкап, журеп жылып Kerri. Жол боны кажыганын да умыткандай. Кдрулас жолдасына ыстык ыкыласын бнццретш элдеб1р нэрсеш айткысы келед1, 6ipaK, аузына тусер емес, кур жымиып куле бердг — Ал негып турсын, К,улеке, уйге юрмейсщ бе? — де­ ген сезш ecTiciMeH, уйге карай козгалды. — Солай кантара сал, — дед1 атын байлайын деп шыл- бырына кол созган Рустембайга. Уй neci ещн екшпп жо- лаушыга карады. Тал таягымен тушмен атын сартылда- тып урып келген Абдол эбден кажыгандай. Бел1 букшшп, кез1 юртиген. Ат устшде арен отыр. Ол буларга жакында- тан да жок, тадцын саргайган жапырагына мойнын соза берген торшолактьщ Ti3riHiH карыса тартып артта тура бердк Тек Рустембай езше Караганда гана кырылдап: — Сэлемаликум, ага! — дед1 де, суйретшп атынан тусе бастады. Рустембай «мынауын KiM efli?» дегендей антары- лып К,уланга бурылды. Онысын тусше койган К,улан: — Ол 6ip бишара мусэшр. Айдалада адасып журген жершен касыма eprin алдым. Ногай екен. Баскасын кейш айтармын, — деп кыскаша гана жэйш туснадрдк — Е, жарайды, — дед1 Рустембай жанагы кецивд кал- пымен. — Ал К,улеке, уйге енейнс. — Уйщде бетен кара Kici жок па? — Жок, 03iMi3 гой. Батыреке, бес каруывды сайлап алыпсьщ, к1мнен сескенгендейсщ? — Эй, Рустембай-ай, бул кесеу болгырды мен санге асынып жур дейсщ бе? — деп К,улан eciK алдына келш, жолдасына карады да езу тартты. Содан сон мойнындагы мылтыгы мен окшантайын алып, Рустембайга усынды. — Мо, мынаны 6ip жерге коя сал. К,атын-баланы уркь Tin, уйге мылтыгымды шошайтып юрмешн. — Макул. Арка-басы KeHin, бойы женшдегендей жуз1 ашылып, мерген шекпенш memin, шанын какты да, айналасын 6ip шолып есйске беттедк EKi буктелгендей ецкейш; караша уйдщ табалдыры- гынан аттаган К,улан бойын жазганда, назары ен алдымен он жактагы жер тосектщ успнде отырган окшырайган ак жаулыкты, ож1мд1, жалпак жузд1 кара кемтрге TycTi. - 105-

— Есеназ бе, кудаги, — деп rnrepi атгап барып кемшрдщ бургскен колын адцы. Содан сон тер алдына жайылган корпеге жайласып, берюн алды. — Амансыд ба, Кунбала, — деп босага жакта ауыл ейелшщ мейман келгендеп i3eTiH сактап турегеп турган сопак жузд!, сэры эйелге селемдесть Эйел де 6iTiK кезш ушбурыштандыра бутан карап, дыбыссыз амандасты да, самаурынын алып шытып Kerri. — Иэ, аман-есен журсщ, карагым. Елщ аман, журтьщ тыныш па? — Аман, кудаги, аман, — дед1 К,улан сол жак iprefle бырылдап тэ та уйкыда жаткан карадомалак кос улта 6ipTypni iiui елж1рей, кызыга кез киытын салып, — мына куцпктердщ уйыктасын-ай басы аятына кетш. — Е, бала деген и та койсайшы, кушмен жупредь жупред1 де, сшей катып жатады тырайып. — Ие-э, — деп курсшш койды мерген. 03iHiH осы жас- ка келгенше жас Hie июкемегеш ойына оралып, б1ртурл1 шй ашып кета. Уйге кон етш тарпылдап кайыршы Kipfli. — Амансыз, апа, — дед1 ол жымитан элпет байкатып. «Аман» дед1 кемшр сэл жатыркатандай шушле карап. — Ей, сен кайда журсщ? Отыр мына жерге! — К,улан Абдолга балалардьщ аяк жатын нускады. — Жок, ата, менщ уйыктатым келда. Ала матан айран берсе, мен жатар ед1м. К,атты шаршадым, уйкым келдь — К,удати, мынатан кеж ещ з болса, 6epiHi3mi. — Берейш, шыратым, береШн, — деп букшендеп туре- гелген кемшр ши йшндеп кш к ен е кубпп nicin-nicin ж1берд1 де, тостатанта тары коже куйып, эуел1 К,уланта усынды. Ky6i тобылгымен ысталса керек, кеженщ беттнде каракурым кеб1ктен1п май жузш жур. Сусынды жутып салтанда, eni конактын да мандайларынан тер бурк ете туей. К,уланнын тандайы бал татып кеткендей болды. К,айыршы кежесш сарка imin, далата женелдь К,улан туырлыгы, кереге, уыты ecnipin тозтан караша уйдщ аз тана жийазына коз жупртш ойда отыр. «Рустембай да, мына memeci де оз1м дегенге аузындатысын жырып беретш жан- дар-ау. «Уйге еюметген кашып журген адамды туардщ» деп кункш шытарса, мен не дер ед1м. Сонау атыс-шабыста 6ipre болганымыз оз алдына, мен ушш к у й т кетсе, бала- - 106-

шагасына обал-ау. Элде ешкшнщ кезше туспей турганда атганып кеткешм жен бе? Ел аман, журт тиышта кысым- шылык кылган Кудай-ай. Пайгамбар жасына да келш кал- дын, байыз тауып, орныгудьщ орнына, ещи мынау ойдан кырга жецкшш жургенщ. Ауылга барар жол кесшген тэр1зд1. Элде жет! уй Текемд1 алып 6ip жакка каша кешсем бе екен. Кдракумга етш кеткендер бар демеп пе еш. Эй, ол жакка жетушн e3i негайбыл-ау. Тыгырыкка тыгылган жерщ осы шыгар, К,улан. Тэуекел, не де болса, баска салганын к о р т аларсын. Баска не амалын бар». Туе кайта конакка сойылган лактьщ етш жеп, жай- ланганнан кейш, К,улан мен Рустембай сырт кезден таса жерде туртан шыгыр уйшитшц кун шуак ыгына тесек тесетш, эцпмеге отырды. ЕкеуЬнч алансыз сырласар сэт1 енд1 туст1. — Енш еш нэрсеге алан болма, К,улеке, — дед1 Рус­ тембай мергенн1н он жагына жайласып жатып. — Бупн бул уйге жан адам жоламайды. Аргы беттен тацертен б1реулер айгайлап ед1, кайыгымнын Ty6i тесш п калыпты деп койдым. Еш кауш ойламай, бупн конып кет. Кулан ундеген жок. Батыска ауган куннщ самаркау сеулесше кызыл мыстай тотыккан жузш тосып, сыгыра- йып киырга кез салды. Осы бет сонау кекжиекке дейш iue6i агарып онып кеткен сур дала екен. Сол сур дала ещршде Рустембай егшшщ анызы козге урып, сэры бар- кытган салган жамау сиякты ерекшеленш тур. Аспанда туте-туте суркай бултгар балу калкып кошш барады. Жедщц 3opi танертеннен repi сынган, 6ipaK ауада 6ip ыз- гырык бар. К,ыс ызгарын сезшген табитат суыктан жак жуш урпиш, булыгып жаткан Topiafli. — Мше, осылай, епз аянмен дегендей журш жатыр- мыз, К,улеке, — дед1 Рустембай. — BipTe-6ipTe оналып кетерм1з. Заман тузелш келе жаткан сиякты гой. Мынау аргы беттен биыл ауылсовегпн жана орталыгын ашты. Бурын 6ip-eKi-aK yfti бар кыстау еда. K,a3ip когамдалып, улкейш кета. 03in де мана ертенгшк байкаган шыгар- сын. Анау Te6eci шатырланып жаткан абажадай уй тур гой, соны мектеп етем!з дейдь Эз1р балаларды ауасы жещл деп ки1з уйде окытып жур. Мугал1м ш тен келген жас ж тт , бурын жалшы екен, советтусында раппак деген оку 6iripin, - 107-

гулама болып шыгыпты. Орысша, казакшага судай. Лик­ без деген окуда сакдлы сапсиган мен сияктылар да окып жур. MeHiH де караборбайларым сол мектепке барады. Айтары жок, екшетпц аркасында заманнын бет-i тузелд1 гой, К,улеке. — Ал байларын не кдрекет жасап жатыр? Байкаймын, Шарбакбайда бурынгы куй жок-ау, шамасы. — Шарбакбай ма? Е, ол бурынгы К,удай да емесшн, К,удайдан былай да емеспш деген куд1ретшен айрылды гой. Алдымен сайлау хукы жойылды. Онан езш салыкпен 6ipa3 кысып ж1берд1. Еспзнде жургендер сотгасып, акыла- рын алды. K,a3ip езшде бурынгыдай квп жалшы да калма- FaH шыгар. Союзкосшы, ауылнай, комсомолдар езш 6ipa3 иектеп, бугшде Шарбакбайын бугып к,ана журедг Keft6ip Болжык сиякты белсендшермен жен ушынан жалгасады деген сыбыс бар, 6ipaK елден шетгеу отырган мен ондай- дын анык-таныгын биш едт. — CeftTin, бурынгы кун жок десей Шарбакбайда. 63i де 6ipa3 дурсшш efli, сол керек. — Солай, нэп кезшде 6ipa3 Kyncin efli, Ka3ip жунжш Kerri. BipaK талайды керген к у муййз гой, ел1 де сыр берер емес. Cipecin жур, 6epicneft. BipaK еюмет оны ipreciH шай- камай кояр fleftciH'Se? Жагасына кол салар. бйткеш агым солай кершеш. Осы кыс cepiKTiKдеген уйымдастырылады дейдг Соган Kip, муше бол деп меш упттеп жур. Ойла- найын дед1м. — Саясатка квп жетшп калыпсын-ау, Рустембай, — flefli К,улан сыксия кулш, — Ty6i ел баскаратын сен бол- масан нетп. QflTKeHi сардар сиякты азаматгар елш Kerri. Bi3 пакырындай эуелде белшебек жолын устай алмай epi- сэрше жургендер жайына калды. QftTeyip шере-шеремен •ripmlniKe-rin келем4з. Сонда тззгищ сен устамай, KiMустай- ды. Bip жагывда Молдакулдар журед1 жалбандап. — Молдакул ма? Ой, ол итп койшы. Осы KyHi жер- кекке сыймай жур, мен де сарбаз болганмын деп. Сонда- гысы елп К¥мкешУ согысында 6i3fliH мергендердш атын устап турды гой кыр астында, icin-Ke6eTiHi сол. Эйтпесе, ол майданный манайына барды ма? Кейш ауылына кашып барыпты гой. — Иэ, рас, содан кейш кермедж, сейткен екен-ау.

— Айтпакдш, оньщ кызыгы бар. Баягыда ауылды актар шапты гой. Сонда бул гожелщ мылтыкты тастай салып, куркелеп уйген тезектщ шине енш KeTinTi. Эйелдерше сыртынан кимен бастыртып, жазалаушы солдаттар кеткенше сонын арасын паналаса керек. Артынан ауыл- дан ауыл амандык сураса бастадык кой. Bip куш кездесе : кеткенде, калай аман калдын десем, елпш айтты. Жэне сонысына 03i ыржалактап, эжептэу1р мез боп тур. «вй, epiM-ай» дед1м. Бугшдер оны айту жок. KefliMri Аманкелд1 батырдын он колы болган адамша лешредг Ол ол ма, каз1р аузынан нак жалын шашып турган агаш белсендь Ол иттщ жэш солай. К,улеке, ез женщ калай? Не -прыщик етш журсщ? — Эй, Рустембай-ай, пршйпк дейпн менде не прыплж бар дейсщ. Итш1леген 6ip einip де. Амалсыздын кун1 ме, элде карангылыгым кеселш типзд1 ме, осы куш кашкын болдык. Bepi елп Томар деген ак топаланнын Kecipi. MeHi банды, каракшы болып кетшп деген сезд1 шет жагалап еспген де шыгарсын. Ондай свз жата ма, жер жаргандай дунк1лдеп турады гой. — EcriaiM, 6ipaK журт не айтпайды. Сол жанжал 03i неден шыкты? — Ол былай болды. К,удауанда, 6ip болмашы нэрседен сондай врт тутанады дегенге адам сенбейд1 де. Иэ, соны- мен, бул e3i коктемдег1 окига. Bip куш ауылга Болжык пен Томар келшп. Bi3flin Серкеш те дуниеш булцарш журед1 гой. Сол теменп ауылдагы Корпебайдан 6ip мал ала ма, немене. Екеушщ арасывда тамыр-таныстык алым- 6epiM болса керек. Сонан келе сала Томар Серкешке: «Осындай, сен мына KiciHiH атын алган екенсщ, соны каз1р табан астында жетектепп ж1бер, ейтпесе, арыстоват етем» дейд1. Серкеш: «Менде 6ip жылкыньщ K03i болганы рас, 6ipaKонын орнына мал бергенмш, урьщ, барымташьщ мен емес» деп жайын айтады. Оны Томар тындай коймайды, тап сол арада жылкыга курык салып, 6ip кунанды устал i алып, елп Корпебайга шылбырымен байлатады. Tim i кунан Серкешт1к1 де емес, 6i3fliH Орман шалд1к1. Сол ара­ да тебелес шыгады. Тапа-тал тусте зорлыкка калай шы- дайын, 6yHipiM кызып, мен араластым ол icKe. Шакыр- ганга келмегес1н, Болжык пен Томарды ж1птгерге суйретш

алдырып, жен суpan, акылымды айттым. Алай-булай кару жумсап, камшы Ылтесем 6ip cepi. Онын 6ipi жок, 6ipaK ic насырга шапты. б к т е т адамын жеб1рлед1 деп елплер MeHi эбден бастыктарына караласа керек. Акыр аяп>1, не керек, жаламен усталар болгасын, кек 6epiHiH сокпагы- на тусим. Эйтпесе, биыл ез1мше шаруа камын ойлап, жен уй Текемнщ бас кетерерлерш егш егуге кевдцрш ед1м. Ешп олардьщ не карекет етш жатканын К,удайым бшсш. Хал осылай мушкш болып тур, Рустембай. Вершен де жанымды KyftflipeTim, кешеп Кызыл сарбаз меш апа- рып байлардьщ куйыршыгына, бандыньщ санатына TipKen койганы. Бутан не айла бар? Ойлай-ойлай бас кататын болды. — Иэ, К,улеке, жагдай мэз емес екен. Эуел бастан адас- тьщ-ау. Содан елп Томарларын бел алып Kerri гой, — деп Рустембай ойланып калды. — Экем маркум тек журсен, ток журес1н fleymi едь Тек журей1н десем де турткшеп жаткызар емес. К,айтем1з енд1, пешенем1зге жазганын кергеннен баска лаж жок. — Жок, Кулеке, сен жасыма. Жасыктык сен1н суйегще б1тпеген касиет ед1 гой. — Бопты, ендеще. Тэуекел. Енд1 мен ауылыма барам да, шаруамды айналдырамын. Шаруа баккан адамда журттьщ Heci бар. Бас жарып, кез шыгарган булшш1лтм жок. Timi элп Болжыктар айып тартшрамын десе, оган калай кенем, тук жазыгым жок? — Онысы жэй сез болар, К,улеке. Бурынгы сарбазды устау онай ма екен. Не де болса, осыдан •пкелей тартып отырып ауыльща жетте, астыгынды бастырып, кыстауьщ- ды сайлай бер. Томардан келген керд1 керш алармыз. Ондай шолак белсенд1лердщ ек1ревдеу1н тыяр ек!мет. Ал ещц Tinri устады бар гой, ел боп, журт боп 1зденбейм1з бе. Сосын Томар не icTeftfli саган. Абактыга-ак жапсын, ер- тен суырып аламыз. — Маган сол абактыц киын боп тур-ау. — TinTi абактыга да сала алмайды. — Эй, кайдам, б1здщ С ер кепт MeHi тап деп 6ip жума камап койыпты деп ecnniM. — Милица ма? Милица демекип, осы б1здщ елп Апа- нас кайда екен? - 110-

— К,ай Апанас, баягы Жагордын баласы ма? Ол осында ма ед1 ал1? — К,улан кевдлшде 6ip умп- жарк еткендей болды. YHi де сергек шыкты. — Дэл 63i. Дуанда милица начальнип деп ед1 кысты кун1. Баск,а жакка ауысып кетпесе. Ауданга барсам, мен соны аныктайыншы. Орнында турса, селем айтармын. — Мынауын мен ушш жаксылык хабар екен. К,айда жургенш дурыстап сурастыр. Эй, ол 6ip Teyip жшт едь Ана жылдары актарды куганнан кейш дуанда кал деп мен! каншама упттеда. Нагыз батыр деп соны айт. К,оян-кол- тык урыска кандай шебер, сабаз. К,ылышын овды-солды жаркылдатып, топты жаудьщ ортасына Kipin кеткенде, ай- наласы шабылган шептей жапырылып кала беретш. — Иэ, айтары жок, батыр еда. Кейш жараланып, ел1м аузынан кайтты гой. — Е, милицада efli десей сол Апанас. Томарларынньщ куйрыгын бурайды екен гой. Бэрекелде, ой, Рустемба- йым-ай, талай кызык дэурен orri-ay бастан. М1не, енш шалдыкка да аяк бастык екеу1м1з, — деп толки сойлед1 К,улан, — балаларын мал кулагы болып калыпты, картай- ган емей, немене? — Картайсак та, эл1 жастарьщмен тайталасып, талай icriH басын кайырармыз, Кулеке. К,айсыб1р боркем1к жа- сыннан, мын сан жаумен жагаласып женген кышыры бар, 6i3 артык шыгармыз. Устш-успн соккьщан 6ipa3 есенпреп, туралаганмен, байлар эл! куш1нде. Болжык, Молдакул сияктыларга суйенщ алып, элп Томарлардын курык беру1мен олар еп кылып жур. Солардьщ жагасын 6i3 кисайт- паганда, KiMкисайтады. Лениннщ 03i кедей шаруа 6ipirin, шаруашылык кеперэтш куруы керек деп айтып кетшт1 гой. Соган Караганда, осы ек1-уш жылда улкен e3repic болар-ак. Партиянын кыстагы он терт1нш1 сыязында: жумысшы-шаруа, квз1вд1 аш, окы деп уран тастады. Ке­ дей балалары iund жакка окуга кет1п жатыр. Сойте-сейте заман TinTi жаксарады гой. Оган да жетерм1з, аман болсак. — Ие, аман болсак... — деп Kypcinni.

ЕК1НШ1 Б 0Л 1 М BipiHm i тарау Б ул ара К,уйган аталады. Туст1ктен TepicTiKKe карай киялап келген Тасты езеш осы арадан батыска жалт бурылып, кец тубек тастайды да, юлец 6ip кулама жарларды жагалап барып, Ашутасты езешмен косылады. К,уйгандагы езен арнасы келденещ жарты шакырымга жуык екен. Коктемде таскын су кер- неп кететш арна табаны кузде эбден кургаган, ара-ара- сында сиыр тшндей узынша кум кайравдар мен еспе жалдардан озге жердщ бэрш кальщ быткыл тогай басып кеткен. Б1рде ен жайылып айдынданган езен енда 6ip жерде жулынданып, тал-талдьщ арасымен жылап кана агады. Б ш к кабакта кызыл тастан каланган жалпак тебел1 улкен уй тур. Мацдайында тал шарбак, аумакты тас коралары бар. Ущрейген есж-терезелер1 бул кыстаудьщ Ka3ip Heci3 екенш ангартады. К ецнщ алдындагы сар- гыш тарткан бидайыгы жапырыла койматан ойпавда терт канат караша уй m i n im i К,олпылдаган коныр сиса кейлепнщ eTeri шубалган ак жаулыкты кемиектеу сэры кемп1р жер ошакка от тутатып, шартиган ecKi самауыр- ды ургш теп, уй алдында букшендеп жур. Элсш-эл1 кез1н келегейлеп, батар куннщ алтын зерше малынган калын талта назар салып кояды. Элден уакытта су жа- гасындагы тал арасынан кара беш пентп, децгелек 6epiKTi, тертбак кара шал шыга келд! Белше кыстыр- тан балтасы бар, колында кек шыбыкка т1зген балык. Саптама eTiri гурпшдеген шал енкевдеп уй алдына келд1 де, куйрыгы жер сызган 6ip-eKi балтасап шоратай, акта- бан, етжбас алабуга пзшген шыбытын шепке тастай берд! — Сусынын бар ма, экелнн, тандырым Keyin калды гой, — дед1 ол KeMnipiHe, балтасын белдеуге кыстырып, - 112-

берю м ен мандай TepiH с у р т т . Сод ан с о н узы н сакалы н а жабыскан кикым-сикымды тазалап, тарамдай бастады. — К ож е iiiiiceciH, каз1р ш ей im e алмай кал асы н гой, байгус-ау, — деп KeMnipi ш алына 6ipa3 аны ра карап турды да, уйге Kipin, гурш лдетш K y6i n ice бастады. Ш ал мыжы- райган жез куманды алып, бетг-колын шайды. Ш уберек белбеуш ш е ш т , бетш c y p n i де, кетш тостаганм ен KeMnipi алдына екеп тоскан быжылдаган кеж еш басына 6ip-aK тенкердь — Tyh! И тон талын шабамьш деп, елетш болдым гой, — дед! ол мавдай терш сыпырып. — Енда неше арбасы калды? — Осы 6ipep кун д е 6iTipepMiH, шамасы. Э н еугщ ен 6epi Киган талым он арбадай болып калды-ау. — Жанывды кинап, немене соншама! Дуниенщ оты- нын жинап, Ш арбакбай э к есш е ас 6epym i ме ед4? — Алдынгы куш келш дптрлеп кеткен ж ок па, з1рюлдеп. Эй, бэлем-ай, Рахымжаным окуы н 6iiipin келсе, осынын бейнетшен кутылып, 6ip Ke3iMi3 аш ылар ezu. Х ат келмед1 ме екен, калага барып, ауылнайдьщ кенсесш ен б т е т ш еда. — Хат алганымыз жакында гана емес пе. Не келе кой - ды дейсщ. — А л бол, meftiHfli камда. — К,айда асыгып барасын, б ай гус-ау. IiuepciH 6ip суы н - ды. Мына балыгынды жарып берсей, асайын. — Пышак экел. — Б уп н куш бойы алавдаумен болганым, — дедц KeMnipi пышак, пен нан тактайды ш алынын алдына койып жа- тып, — 6ip ey келе ме деймш. — С ен де ж окка елегзи 6epefli eKeHciH- К ун д е айтаты- ньщ сол гой. KiM келуш1 efli б ул Ш арбакбайдьщ моласына. — Кайдам... Батыска карай кулдыраган к у н ещц 6ip сэтте саргыш тарткан жапырактарды алтын бояуга малып, тогай арасы- нан сыгалап турды да, балкып барып кекжиекке жасы- рынды. Айнала эп-сэтге карангы тартып, к ез байлана берд1. Эзен жактан кога арасындагы тун п мекенге жайласкан уйректщ кыркылы, жылкышы к усть щ ыскырганы ecrinefli. А нда-сан да суы л д ап тогай imiH к у й ы н аралап е те д к TonipeKTeH андыздай TOHin келген тун карангылыгы жер - 113-

ошактагы шалкыган отган жасканып, алысырактан пара­ ша уйге сокы р кез1мен ущ рейе карап тургандай. Э лден уакытта ат fly6ipi есплгендей бодцы. Ш ал ар- шып жаткан бальный былай тастай 6epin, дыбыс шыккан кен жакка коз салды. Елевдеп, тьщ тындады. — Э й , — дед1 ол жер ош ак басында куйбендеген KeMnipiHe, — естщ щ бе? Eipey келе жаткан сиякты гой. — К,ойшы, озщ н щ кулагьщ н ы н д ун прлегеш шыгар. KiM келуи п efli? — Ж ок, келе жатыр. Банды шы кты деп ж ур еда. Солар болы п, э лек-ш эл еп м 1зд1 шыгармаса, — дед1 ш ал урейл1 унмен сыбырлай сейлеп. — Кдйдагы сумдыкты кайдан айтасын! Б1зде Heci бар, влмел1 кемтр-шал!? — KiM 61лед1, жер бетш де не турл1 адам ж ок дейс1н. BipaK карт соны айтып, езуш жиганша болган жок, карангы лы к койны нан 6ipiHeH сон 6ipi ек1 атты суман eiin ш ыга келд1. Л апылдап ж анган от коздер!н к ам ар п ы ма, эбден таяп келгенш е eciK алдында уй келенкеЫ нде кал- кайы п турган кемп1р-ш алды олар дэл устш е келгенде гана байкаган сиякты. Барак шал ун-тунш з оларга кадала карап тур. Алды цгы сы такымьш а мы лты к кыстырган акбоз атты, туй е ж ун ш екпен, ногай 6opiK киген 6ipey. Бет-бедер! де енщ ан ы к кезге ш алынды. А т жакты, жар кабак, каскыр мандайлы, селд1рлеу сакал-м урты бар орта жастагы адам Tapi3fli. K huipeK OTKip квзш де от алауы ойнап, лапылдап тур. Сон гы сы жобалгы к и 1мд1, ш уш рек коз, к ауга сакал- ды 6ipey екен. Typi баска ул тгы н адамы сиякты . «Аткос- шы шыгар» деп, карт оган онша назар аудара коймады. А кбоз атты жолаушы уй алдына кел1п атган туст1 де, мыл- тыгы н epfliH касына кы стыры п, ж ары кка карай шыкты. Ш алга жакындап, «ассалаумаликум» деп сэл ем берд1. — Элж салам , — дед1 карт тосыркаган унмен. Жана мылтыгын шейш деп айнала бергенде, бул жолаушынын какпактай жауырынын керш , «ел болсын, жау болсын — осы тегш адам емес-ау» деп ойлаган. — Ал аксакал, дэм жазып, осылай карай келш кал- ды к, руксат болса, консак, — дед1 жолаушы карлыгынкы кажыган унмен. — К,онывдар. - 114-

Ш ал осыны айтып, кемшрге бурылды. — Э й, 6ip жарык кылсай! KeMnipi ж олауш ы ларга урейлене 6ip карап , б у к ш ен - деп уйге Kipfli де, сы гы райты п ж ары к ж акты. Ш ал 63i бастап уйге ю р д г О ньщ соц ы н ан ере енген ж олауш ы ш екпенш кереге басы на infli д е, саптамасын тас- тап, тер жакка шыкты. KeMnip тесеген кенетоз курак керпен1н устш е отырып, уй iiniHe к ез ж у п р гп . М ундагы ep6ip зат «мен жарлы ньщ м у к к ем э л 1мш» деп тургандай. Керегелер куйеден кап-кара, туырлыкты да ыс баскан, ер жерше жамау жапсырылса да, кеп тесш нен жулдыз санагандай. Ш анырак та атам заманнан келе жаткан бо- луы керек, 6ipep кул д ^ р еуш ш щ басы ш ы гы п к е т ш т ! Т е к уы ктардын б1разы аш ы к Кызыл ж осасы нан ж анада гана иш геш KepiHin тур. «Ш ал, н еп зк уйш 1 болар-ау» деп ой- лап койды жолаушы сол уыктарга кез ж у п р т т жене жана даладан талысты кез! ш алганы есш е Tycin. У й д щ ш ал- KeMnip жататын он жагына кол дан токы ган ты кы р кш ем тутылыпты, еденнщ тер жагына кенетоз алаша теселген, одан тем ен 6ip-eKi т у л а к жатыр. Ш ал тес ег ш щ ая к жа- гында агаш абдыра, онын устш де канылтырмен шарыган кесе т у б в д е HiciHe Караганда балы к майына ширатып сал- ган макта б1лте — ж алты лдак ш ам ж анып тур. Босага шимен коршалган, й пвде аяк-табак. — А л шырагым, жол болсын. Танымадык, жеш щ п айта отыр, — дед! шал. — Ж ен айтсак, мен Теке К,улан деген боламын, — дед! жолауш ы аз-кем Myflipin барып. — К,улан дейсш бе? И е, есту!м бар. — Ест!сец!з, сол. А л мынау, — деп К,улан босага жак- тагы тул акка аягын жия алмай, Ti3eciH к уш актап отырган Абдолды иепмен мензед!, — мен!н аткосшым. — Е, бопты, — дед! шал, — бетен адам емес екенсщ . TinTi саган 6ip мал сою ды н peTi де бар едк 6ipaK, ш ы ра­ гым, кы ска жш курмеуге келмейд!. Bi3 6ip байды ц neci3 кыстауын кузеткен бейбакпыз. — Ж ок, кария, ешб1р абыржыманыз. О сы !лтипатынызга ебден ризамын. Enri айтпа, ниегп айт дейд1 гой казак, — дед! мерген карттын ж алпак ж уз!не, салалы а к сакалы на аса 6ip жы лы сез!м м ен к ул !м с!р е й кар ап . О сы уй ге - 115-

ш ргеннен-ак оньщ жаны толкыган. Ашыган кеж е, ipKiT пе, илеген Tepi Hici ме, eftTeyip 6ip кы ш кы лтым Hie тана- уы н кы ты ктап, балалык шагын eciHe TycipreH, 63i ескен осындай кур ы м уйд1 кез алдына кел-прген. Б1раздан 6epi е ц с е с ш е з ш ж у р ге н то р ы гу , н ал а, н азал ан у ce 3iMiH к е ц ш н е н к уы п , 6ip сетке болса да, осы нау езшдей адам- га таршылык, еткен дуниеден аулак екетш, кунэдан пек балалы к сез1ш н ояткандай еда. — KeMnip, су сы н бер мына кюш ерге, — деп айкай сал- ды шал. — Ш ей кайнады , ш ей ш п е й ме? — дед1 жаулыгы шуба- тылып уйге юрген KeMnipi. — Imefli гой. Сусы н бер еуел1, каталаган шыгар. KeMnip токыма ши-шыптаныч 6ip шетш турш, агаш Ky6iHi nicin-nicin ж1берд1 де, кебйт быжылдаган кежеден 6ip-6ip тостаган куйып, К,улан мен жолдасына усывды. Тары кеж ен!н кы ш кы лтым Hici мурнын жарган мерген тамса- нып TyKipiriH ж утгы. Эбден шелдеген екен, аякты тебесш е 6ip-aK кетергенде, мандайынан тер бурк ете тусп . Дуниедеп е н демда ас осы кеж е сиякты кершда оган сол сет. С ел ден со ц уй ге ызалана ызьщдап мыжырайган сэры самауры н д а Kipfli. Д астарканга сэры ipiMmiK Terinin, та- бага кемген угшмел1 тары нан туралды. Буы буркырап, агаш табакка салган балы к та келда. BeTi-колдары н ша- йы п, аска отырган К,улан уй иелер4не 6ip елж1реген сез4ммен карап отыр. «Эй, казекем-ай, мейман десе, етщ- нен е т Kecin беруге B3ipciH-ay» деген ой бар к е н ш н д е . — А л алы вдар, карактары м, — деп KeMnip де бейек болы п, сарш алап жамау кеселерге ш ей ш куя бастады. Ш ал балыкты жепш екен, 6ip езуш е кабырга, омырт- кан ы аламайымен салса, екш ш ! езу1н ен саудырап суй еп агып отыр. Абдол да нанга косып, урты компавдап согып жатыр. М ерген болса, осы екеуш щ кызыгына карап, ер кесек балык етш кылтанактап, аузына анда-санда 6ip са- лады. KeMnip демге кол типзген ж ок, ш ей ш сораптай берш. Б1раздан соц К,улан колына ж уккан шырышты майлы кенепке c y p iin , шеттеп шыга 6epfli. — Бар MB3ip, ж ок жей1м1з осы , К ул а н шырап>ш, — дед1 шал да шегш ш , — саган сойып беретш колда усак-туйек мал жок. - 116-

— Ж ок, аксакал , ракмет. М алды н кан ы н iineMi3 бе? — Неге? Бар бол са, сой ган ж ен гой. Б ул д ун и еде 6yriH бар, ертен жокпыз. Сыйласканга не ж етон. — Эрине, ерине, — деп кулшына костады мерген. — Мына аткосшын орыс емес пе? — деп ецпм еш бас- KaFa бурды шал. А бдол малж андауы н кен ет коя койы п, картка секем ала карады. — Ж о-жок, оны неден айттыныз? — Тамак imKeHiHe карап долбарлаганым гой. — Ж ок, бул мусылман, ногай керш ей. Солай гой, А б­ дол, е? — Солай, ата. М ен ногай, татармын. О ры с арасында кеп турганмын. — Е, жарайды, болсын. А л К,улан ш ы рагы м, елдер1цде не езгерю, жаналык бар? Абдол к е н ш тынышталгандай тукш иып, тамагын шай- най бастады. М ерген оган 6ip карады да, ш алга бет бурды. — Белендей жаналык жок, аксакал. Ел аман, журт тиыш дегендей. — И э, eflTeyip биыл токшылык болып тур гой. Ыла- йым солай болсын. — А ксакал, айып етпесещ з, мен ci3fli биш доремей отыр- мын. Ныспьщызды атасаныз? — дед1 К,улан с е л ы цгай- сызданып. — Неге! О ны н еш айыбы ж ок, — flefli ш ал сакалын тарамдап, — мен Байтак руы Барак деген ш альщ бола- мын. Шарбакбайды бшетш шыгарсын? — Бшем. — Бигсец, соны н корасын кузетем1з. К,олымнын аздап е п с е к т т бар ед1. У йшшйс e iin , арба-ш ана жасап дегендей Kecin кылатын ед!м. Рахым деген жалгыз балам биы л окуга Keiri. «Эке, партия мен еюмет кедей батырактарга окы, енер уйрен деп жатыр. Ленин атам да солай есиет еткен. О куга барайын, адам болайын. Елге де ce6iM тиер» деп киы лгасы н, ж 1б ер т ед1м. С о л аудандагы бастыктардын жолдауымен Орынборга барыпты. Хат кел1п турады, раб- пак дей ме, 6ip ул кен окуга тус-пм деп жазыпты. Осы дуан - дагы кеп эшмдер содан окы п шыгыпты гой. Э ю м болсы н дем ейм ш , о кы ган н ьщ 6eTi ж ары к, окы м аган н ы н бе т 1 - 117-

шарык. дем екпп, кедей -кепш ж ке жэрдем1 тисе, ш у- KipiuiniK кой. Ийимщден жыртык шапан туспей, талай жыл бай еЫпнде ж урдж . KerepreHiMi3 жок. Содан окыган адамга каржы да керек шыгар деп, биыл Ш арбакбайга жалданып ед1м , оты нды к талы нды ки ы п берей ш , коран - ды к уз е т ей ш деп. 0 p i, 6ip жаты, мына ен тогайдан уй агаш ы н Kecin, ш ана табаны н ш п сатайы н дед1м. Eapi де eftTeyip TeciK там а к тьщ кам ы го й , К,ул ан шырагым. Э й тп е се , к у м едиен айдалага 6i3fli шм айдады дей сщ . А л а жаздай ж алгы з у й отырган да киы н екен , 6ipaK ш ы - даймы з да. О сы лай 6ipTe-6ipTe заман тузелер. Э й тпесе, бу р ы н к у TipceK, так ы р ке д ей д щ б аласы О ры нборда егамдак о к у ок ы м ак т у п л , ау ы л ш е тш ен узап Kepin пе екен. Д ес тимеске дес тисе, заманньщ керкейген1 емей, немене. — Э ри н е, эр ине, — дед1 К,улан мурты н ширатып. «Эй, осы мен адастым-ау, адасканда, т п т беталды лагып кетам гой деймш» деген ой жалт ете калды оньщ кецшшде. Y h- тунс1з тунжырап efleyip отырып калды. Ш ал да насыба- йын ,п л 1мен толгап, ойланып калгандай. KeMnip ас кайырганнан кейш дастарканды жинап экета. Енд1 6ip кезде шал кум ан алып, сы ртка шыгып к е т а . А р- касы н керегеге басы п, туй л ж к ен К,улан эл1 ой соны н- да. О ны кин аган мына ш алдан ж ен-ж оба сураудын peTi. «Н егылса да, MeHi 6ip кы рсы к айналдырды биыл, — деп ой лады мерген жабыркап, — эйтпесе, осы шал курлы куш мд1 Kepin журе бермес пе едим. К,айда барсам, К,ор- кы тты н Kepi YHipeftin алдымнан ш ыга келед1. Э й , осы ка- йы рш ы ны бе к е р -а к epTin алган екенм1н. Осыны н Kecipi тимесе, негылсын. Б ул аман болсын деп талай жерд1 кездцм, кай жерде де 6ip пэл е алдымнан тосы п, ереушдейд! де турады. Ш арбакбай анау, манына жолатпай койган. Рустембайд1к1нен эп-эдем! шыгып ед1к, Томар ит сопан eTin жолымыздан кесе-кел ден ен Ke3ire ке та . Эйтпесе, осы к у ш ауылда отырмас па ед1м. Ещ ц ел бет1н кору маган жок шыгар. Милициямен атыскасын, кылмысын онан са- йын ауырлай туспегенде кайтеfli. Тагы да осы кайыршы уш ш атыстым-ау...» К,улан кол -аягы н бауы ры на жиып, 6ip уы с боп т ер к карап жаткан Абдолга зэрлене коз тастады да, курспад. - 118 -

Р устем байдж ш нен булар Kiiiii 6eciH кезш де аттанган болатын. 0 зен бойы н жагалап, тогай irniMeH е л ш г е ш ы к- каннан кей ш , булар К,остамга карай бет тузеда. К,улан- нын ниет1 К,остамдатып, кул а тузбен оз ауы л ы н ы ц е кп е тусы нан к у л а у едо. Буры е та бол са, осы жолды Kayinci3 керген. Ш арбакбай канша шошыта сойлесе де, туган-туыс, эйел1мен ж у з д е с т , ар жагын коре ж атпак болтан. BipaK булар биж кыр уетшде мен мундалап сонадайдан козге урып тур ган К,остамныц бе р п ой паны на ж ете бергенде, К,айынды жактан баран атгы е к е у ш ы га кедщ. Иыктарында шошайган мылтыктары мен сур шинель, кара папахтарын киядан K03i ш алтан мерген булардьщ милиционер екенш аны к таныды. Олар да К,уландарды коре салып, дурбш ерш кездерше апарды. Содан кейш аттарына камш ы басы п, колденендеп тура шапты. MepreHHiH эуе л д е п ойы куты нш ы лардан кара y3in кету еда. П элесш ен а ул ак деп, TinTi сокты ккы сы келмеген. С о к - ты кса, eKeyiH exi тартып кул ат у бутан оп-оц ай едь Bipax мергеннщ Kici е л и р уге ein6ip куш тары жок- С о н а у канды согы стан 6epi адам кан ы нан тур ш ш ш ж ери тш бол тан . Сонды ктан ол cepiriHe: — Бас камшыны, Абдол! — деп OMip eiri д е, e3i де акб о- зын Te6iHin калды. Сы рмш ез ат ы тки жвнелд1. К,иырш ык кум тасты ещепен тебе басына тасырлатып шауып ш ык- кан К,улан кайы рш ыньщ кы рш ацкы торы ны к о с екпеге тепкш еп, эбден коры ккан ы ма, ypnnin Tyci каш ы п , арты- на жалтак-жалтак карап топелеп келе жатканын, мили- ционерлердщ де атгарын аямай камшылап ентелегенш керд1. А лдьщ ты милиционер сун гактау 6ipey, ал оган жа- насалай ер уетш де жапырайып отырган Томар, анык сол екен ш жазбай бшда. «Эй, эттегене, мына торш олак- тыц кырсыгын-ай, мына кырдан асып, Кертогайдьщ калы- цына ен сек, шалдырмай кетер ед1к» деп кынж ыла ойлады мерген. А мал ж ок, ат басын теженк1ред1. К,айыршы К,улан- ныц катарына ол1 ш т е алмай келед!. Мерген кулдилатып кырдан асып, ойга тускеннен кейш, кальщ тал каулай ескен жаркабакты езен шнш бойлай шапты. О сы тубектен асса, ар жаты ж айпак жат- кан жадагай кен арна, быткыл тогай, ара-арасында уз1к- уз1к кара сулары тана бар. О ган Kipin улгерсе, булардьщ - 119-

кутылганы. «Ой, экеннщ аузын, итпн малы-ай! — деп Каны кайнап, балагатгап ж1берд1 мерген, кайыршыньщ ас- тындагы ат киялау ещ стен сурш е-кабына тайгактай, кум- тасты буркы рата арен т усш келе ж атканын Kepin. Енд1 6ip кайырылып караганында, ол кыр аркага eKi милиционердщ де екпшдей шауып шыга келгенш байка- ды. EKeyi де иыктарындагы мылтыктарын жулып-жулып алып, буларга умсынып басып-басып забердк Ымырт к ол ец кеа кунпрттещцрген мылкау дала шацкылдаган винтовка гурсш м ен жангырьнып, дур сшкшгендей бол- ды. К,айыршыга т е н ш -а к калды. «К,ап!» дед1 К,улан сыл- быр кимылмен мылтыгын колына алып. Сонда да элде- неден yMirreHin, се л уа кы т карайлап тур. Сол сэтге оньщ кулагына Томар мен ана милиционердщ косарлана: «Токта! Токта! Атамыз! Олесщ!» деген ызбарлы айкайы анык жетп. М ергеннщ мылтыгын колга алганын бай кап, кугы нш ы лар сэ л -п э л атгарын ipKe берд1 де, енда м уны ц езш коздеп, винтовкалары н тартып ж1берд1. Будан opi аялдауга да, аяуга д а болмады. К,улан мылтыгын тура- лап, Томарды нысанага алды. BipaK езш атуга ж ур еп да- уалам ады, атын кездедц OMipinae асыкпай кездеген Ke3i тек осы гана болу керек, мылтыкты аттыц кеудесше дэлдеп, басып к^лды. Элгш де гана кырдан томен карай кудиып агызып келе жаткан каз мойын курец ат кенет кезге кершбейтш керул1аркан кедерпге кездескендей окыс мушрд1 д е, алдыцгы аягы бугш ш жыгыла берда. Томар жан- таласып аягын узецгщен шыгарып алуга тырысканын мер­ ген байкап тур. Ж олдасыныц шошынган унш еспген т э р 1зд1, алда оза ш ап кан кара атгы милиционер артына кайырылып карады да, арындаган атыныц басын бура бердк Ж ыгылган аттын касы нда Томар тырбавдап аягын шы гара алмай жатыр. М н е , кызган атын киядан эр ец ора- гытып экелген жолдасы да жанына барып, атынан каргып туст1. Томар шылбырына шылбырын жалгай сап, олген атты сирагынан суй рей бастады. Соны кергесш , К,улан тогайга карай беггедг А к шуберектей куарып, жун-жун сакал арасындагы ш уш рейген козшен урей ушкындап жанына жана гана жеткен кайыршыга жиренгендей коз киы гы мен 6ip карады д а койды , ештеме деген жок- Абдол артымыздан атып ж1бере ме дегендей кугынш ы ларга жал- - 120-

так-жалтак карайды. BipaK олар езщер1мен ездер1 ауре сиякты. Жолдасы Томарды суйеп апарып отыргызып жа- тыр. Арнага тускеннен кешн, булар милиционерлерден кара узш Kerri. Енда ел iiiiiHe баратын ж ол м улде кесш ген Tapi3fli. «Жа- райды, Кактебетке-ак барайын, — деп ойлады салы суга кетш , унжыргасы т уск е н мерген. — О л да б 1р дем еш 6uiin кашып журген шыгар. Bepi6ip баска барар жер, басар та- уы н калган жок- Рустем бай хабарласы п, А пан астан 6ip жэрдем болмаса... BipaK н эш эщ цк e3i бол са, кугы н жiбepeтiн сол емес пе. Y мы ткан шыгар. Баягы 6ipre согы с- кан адамнын кайсысы есш де ж ур дейсщ . Жаман атакка шыккан маган ол не сеп типзе койсын-ау. Оган да муньщ калай демей ме. О л да ж асканар. К,ой, елге пэлемд1 ж уктырмай, не де бол са, е з 1м кереш н тагды рды н жазга- нын. Коктобеттщ тамырын басайын. Beri калай екен. BipaK ол итп кайдан табамын. А у, осы Торгай бойында, бул ещ рде мен кезбеген к у ы с бар ма. К,ай калтары сы на ты - гылды екен о л найсап?! Ж э , табы лса, табылар, табы лм аса, кояр. Ол да мен деп ем еш еа курып отырмаган шыгар. 03ip 6ip бел босатып, дем алатын баспана тапкан дурыс. Сосынилны сосы н KopepMi3». Сонымен, осы мал корада, Шарбакбай кыстауында, негып кузетил ж ок деп ойлаган К,улан К ,уйганга кулаган efli. Ж обалаганындай осы караш а уйге Ke3iKTi. Э лден уакытта ш ал уй ге Kipfli. — KeMnip, — деп айкайлады ол колын суртш жатып. — Йемене? — дед1 сырттан KeMnipi. — Тосек салмайсын ба? Мына Kiciaep кажыган шыгар. — С у т nicipin жатырмын. М ына арам каткы р сиы р жана гана келд1 гой. OcTin ж ургенде 6ip KyHi муны к аскы р жеп кетш , сорымызды кайнатады э л 1. — Е, жарайды. Болды eHfli. C e 3fli к е б е й т т ж 1берес1ц-ау сен. К,удай сактар. Ш ал орнына отырып, колдан шапкан калак домбыра- сын алды. Выдай Караганда TinTi икемге келмейт1н Tapi3fli добалдай саусактары nepHeHi басканда жыпылдап Kerri. Тартканы ecKi к у л а к Kyfti. М увд ы эуен. К,артайганын ойлап кам ыгу, ем 1рде керген коп бейнет, орындалмаган арман, перзентш сагыну — 6opi бар тэр 1зд1 осы куйде. - 121-

Э й -reyip К,уланга солай се з ш п , балки тывдады. 0 3i 9у демегенмен, мерген эш ш -куй п п енерш катгы кад1рлейтш. Бала кезш де домбыра уйренбек боп, басына да жастап жатканы бар. BipaK ол енер буган буйырмаган екен, кан- ша ынта койып, домбыра тынкылдататындардын касы- нан калмаса да, уйрене алмады. К,оцыр унмен кынкыл- дап мун; ш акк ан куй ж ан-ж уйесш босатып, кай-кайдагы кайгысын оятты. Жабыркай томен карап, катгы куранщ. Б1рдеме айтайын д еп еда, тамагын элдене туйнеп, созш жгбермедг К,ария ш ертуш баяулатып барып, к у й ш тэмамдап, дом- бырасын керегеге суйей салды. — К урсш есщ , шамасы, сенщ кеуденде де куса бар-ау, шырагым, — дед1 ол К,уланга багдарлай карап. — Б у фэниде арманы ж ок адам бар д е й а з бе, аксакал. М ен де сондай арман кусан коптщ 6ipiMiH. — Болсан, боларсыц, турщ айтып тур. BipaK канша кусанм ен, ол 6ip сагым, ж епазе ме десейип. Балалык ша- гыц ойын кызыгымен — ол етедк Бозбала, ж ш т кезщде аха-хумен тагы ж уресщ . Ж ер ортасына жеткенше корер тамаш анны н 6opi алда сиякты . Сон ы м ен, мына 6i3 тэр1зд! тер щ н ен KopiH жакы н калганда 6ip-aK ah урасьщ . BipaK не кайран. «Адамньщ басы — Алланын добы» деп бекер айтгы д ей сщ бе? Эйтеу4р п е н д е ш ш к агыммен ага берген гой баягы. Ойлай берсен, арман коп. К,улан шалдын киялай келш , алыстан орагытып жубат- канына ocipece риза болды. Толкып, уш де карлыгып шыкты. — И э, кария, айтканьщ ы здьщ 6opi акикат. BipaK еткен OMipiMe окш бейм ш . EuiKiMre кылдай киянат жасаганым ж ок, адал OMip к е п т м гой деймш . Э тген , дазден несш жасырайын, бугш дер коп куш м кусалыкпен отш журген 6ip жанмын. Ж алага ушырадым, уй ш н ен 6e3in, ел бетш кермеген4ме, MiHe, алты айдьщ жуз1 болды. К ,угын-сургш адамды кажытады екен. А та Koci6iM жыл он eKi ай дала кезетш ащ нылык едт Одан берще сарбаз да болдык, актар- мен де coFbicTbiK- Не турл1 хикм ет icTep erri гой бастан. BipaK амал ненпк, осы KyHi санатган шыгып калып турмыз. Ш ыны мды айтсам, б у п н мен Ызден пана тшеп келш отырмын. - 122-

— Менде пана боларлык, не каукар бар, шырагым-ау, — дед1 шал айран-асыр болып. — Пана болмасаныз, бой тасалар жерд1 айтьщыз. Ж ен н ускасаны з дегеш м гой. — Култектетпей, турасын айтшы, шырагым. Мен бшетш женда езщ де биш ейсщ бе, аншы болсан. Сурап отырганын кай жен? — Ендеше, осы жакта К ектебет деген бар екен. Соньщ жобасын айтьщыз маган. Одан баска сая етер жер калма- ды. К,айда барсам, К ,оркыттын Kepi д егендей, элгш де гана кугыншылардын огына уш а жаздап, ерен кутылдык. — Ай, шырагым-ай, сен де кайдагы 6ip каракшыньщ i3iH басайын деп пе едщ. Аты м К,улан дей сщ , оньщ а сендам. Эйтпесе, сенщ К улан екенщщ, туман екенщ щ мен кай- дан бшейш. К елден ен к е к атгы 6ipeyciH- А л К,¥лан болсан, 6ip заманда Аман келщ н щ мергеш деген атагы н ш ы кпап па ещ. Енщ бандыга еретш дей не зобалан туды басыца?! — Жалалы болдым, аксакал, окка байландым. Эйтпесе, каты н-баланы н касында ты п-ты ны ш ж атпас па ед1м. С ар- баздыгым да, м ерген дтм де рас, алайда жагдай солай бол- гасын, кайтес1з енд1. — Эй, шырагым-ай, бандыга косылып, не бэтуана таба- мын деп отырсьщ. К еш е п айдай алемд1 билеген а к патша- ны кулаткан е к 1мет, айдайардай ы скы рган актьщ аягын кектен келт1рген егамет ш ек1мдей бандыга ел1 келмес деп ж урсщ бе?! ©KiMerriH куры гы узы н, ертен 6epiH де устап алады. Осы райыннан кайтсан кайтедЦ шырагым? — К,айтар ж ол калмады, аксакал. Б1лсен1з, айтыныз... Не де болса, мандайыма жазылганын керейш . Адаскан- нын алды жен деш т гой. — Бшмеймш, шырагым. KyHi бойы тогайдын арасын- да тал шабамын, банды-сандында мен1н не ш аруам бар. T im i атын ест1ген пэлем емес, — д еп ш ал ш алкасынан туссе де, К,улан оньщ бу л жайдан хабардар екен ш э уе л п сездер1нен ангарып калды. Bipaic, сол К е к т е б е т айткдным- ды ce 3in елт1р1п тастай ма деп коркаты н сиякты . Элде муны аяй ма? — Бшмеймш, шырагым, — деп шал кайта-к,айта ай- тып, орнынан турып Kerri. К уланньщ амалы курыды. Шалга epin, далага шыкты. - 123-

Бул туш ол жешн уйыктай алган жок. Манаты Томар- лар кел ш каллы ма деп , 6ipece бандылар ма деп, т у н п ер дыбыска елепзш одна бердь Содан тан карантысында турып атын отка койды. Ещп 6ip мезетте кез1 шшга кет- кен, уйкы сы каны п калыпты. K e p i адамда уйкы аз, шал бозала таннан турды. К и ш ш , сы ртка ш ы ккан К,улан шал- ды н кырта, кы стау ж акка ерл еп бара жатканын керш де, сонынан ш есп. Ш ыгыс жак жана алаулап келедь Тун келен кеа уйе- леген теб е баурайлары 6ipTe-6ipTe ж ары к тартып, к у зп жауынмен кайта кектеген ш ептщ Tyci ашыла бердт Тун- де м ол ш ы к TycinTi. Е кеуш щ журген i3i жапырылтан ш епте карайып-карайып шубалтан жол болып кадцы. Танты суы к жел гуш деп тур, лебщ де кы с ызгары бар, д е н е т еж ептеу1р кариды. К,улан шекпенш каусырына туей. Ш арбакбай кыстауы кедуелп кортан сиякты. Ылти ш акп ак Кызыл тастан к алантан, Tiirri ж ендеущ керек ететш емес. А лбар да кызыл тастан салыныпты. Суйретпе еттп, епзге тевдеп таситын болуы керек, шал албарта талды толты ры п тастапты. EHfli сол бум а-бум а боз тал арасынан уы к, керегеге лайык силам, узындауларын тавдап алып жур. — Ш арбакбайдьщ осы кы стауы 6ip мейект1 ж ер-ау, — дед1 К,улан кызыкканы н жасырмай, айналасына кез ж упртш . — Б ол ы с кез1нде ертеде Т1леул1 руы нан тартып алды той. 03ip ие, алдагы к ун д е п сш KiM бш сш , — дед1 шал тал суырып жатып. EcKi кара шапанынын омырауы ашык, са к ал ы ж елмен ж елк-ж елк етед1. «Cyfteri мыкты адам екен», — деп ойлады К,улан, — каратастай катты, кеж1р Kici болар-ау». Мертен тыныгып, ж аксы дем алса да, KeHUii алан. BipaK кеш еп уайым ж ок ойында. Кеуден1 ашып, саулай куйы лган звмзем ауа, кен дуниеге куаныш нурын жайып, кетер 1л т келе ж аткан к у н бар капаны сей1лт!п ж1бергендей. — А ксакал, сонымен, менщ сауалыма жауап бермедвдз, е? — дед1 ол, «ей, айта коймас» деп ойлай турып. — Бш меймш гой, ш ырагым, б1лсем, HeciH жасырайын. — Ж о к , ci3 б1лес1з. Енд1, амал неилк, осыдан жаманат- ка ушырасам, обалым ci3re болар. - 124-

— К,ап, ки н ады ц-ау, ш ырагым. Э рш м ге ж ан T erri гой. М эсел ен , сен осы нш а ары п-аш ы п ж ургенде, 6ip шыбын жанды калай сактаймын деп ж урсщ . М ен де солай. Bip аягым керде, 6ip аягым жерде болганмен, мен де дун и е н щ кызыгын керпм келедь Ертец е л п К ектебетщ менщ н уск аган ы м д ы ecTice, KeMnip eKeyiMi3fli e n r ip in , 6ip ш ун кы рга тыга салудан жуз1 жанбас. Айдаладагы KeMnip- шал 6i3fli KiM жоктайды. — Ж ок, аксакал, айтьщыз. О зл ен естщ м деп 6ip ауыз се з айтсам, таткан д эм 1м урсын. Ш ал кабагын туйш , 6ipa3 ойланып турды. — Жарайды, шырагым, ез обалын езщ е. Айтайын. Анау келденен кырды кердщ бе? — деп ол терйлткте жолбарыстыц жонындай ж уп-ж умыр болып жаткан узы н н а н -у зак жотаны н уск ад ы — алды н KyHi тан к ул ан и ектен е сон ьщ устсмен к е ш к е н перщ ей сагы м даны п 6ip ш огыр кара erri. BeTi уры Кдрасайы. 1здеген К ек теб етщ болса, сол болады. А л ещц мен парызымды етед1м. Сен eHfli MeHi керд1м дем е, мен с е т керд1м дем ейм ш . ¥ м ы т - пасам, осыдан 6ip жума буры н осында езщ сиякты 6ipey келдк Шамасы, милица. Ол да сол жылкы жогалткан адам бол ы п , коп айналдырды. BipaK керд1м д еген к е п сез, KepMefliM деген Bip-а к се з гой , ш ы рак. А л кай ы р- кош . Ж олыгармыз, ж олы кпаспы з, оны К,удай бш едк Бет1ннен ж арылкасын!.. EKiHmi та р а у «Эй, осында бекер келщ м-ау, — деп ойлады К,улан, — кутылмастай торга шы рмалган ж ерщ осы болган шыгар». К,улагында «бандыга косы лы п, не бетуа табасьщ» деген шал c e 3i ызывдап тургандай. К елгеннен берп уш к у н бойы осы мазасыз ой кекей ш ен 6ip кетп ей -ак койды. K,a3ip К,улан кездей д еп -д ен гел ек т ун ги ы к кара судьщ жагасында, тал тасасында елец ш епке шекпенш жайып, малдас курып отыр. С у жиегше каракога ескен. Онан epi айы лкога, шалау мен балдыр, шеттерш е т ец бш -те ц б1л коцыр дак тусш , цйри бастаган туйетабан жапырак, ередж - epefliK сап-сары аталык гy л i керш едй М ерген айналасына кез жупртедг - 125-

Б ул 6ip e 3i табигаттын уры-карыга арнап эдей1 жарат- кан жер1 сиякты . Жап-жазык, даладагы айналасы тай шап- тырымдай гана децгелек ойпан. Жогарыдан карасан, жо- гаргы epHi к е к -ripen, том енп ерш жер TipereH ертедел алып аттын кара жерд1 опыра баткан туягы ньщ i3i Tepiafli. Кызыл топы ракты жар кабагы да тш -тж , ат устш ен созган куры к бойынан асады. О йпан ортасында кездей кдрасу. К,арасу- Дьщ батыс жагынан жулгелеп келш , терец сай жалгасады. Сай iiui итмурын, каскырж ем, тал, сэры шаш акты сасыр курай араласа ескен тунып турган тогай. Мына су кектемде сол тогаймен Тастыдан келген таскын су ма, елде туб1нде бу л а к K03i бар ма, оны еш кш б ш п болар емес, eflTeyip кысы-жазы тартылмайды. К,арасу жагасында отырып карасан, тобеннен зенпр кок аспанды, айналаннан кызыл жаркабакты гана кересщ , баска ештене байкалмайды. Д ел устш ен туспесе, еиш м таба алар жер емес. Кдрасай тещ реп отыз-кырык шакы- рымга дейш жусаны кунге куйген вредж-ередйс тастак To6euiiKTepi бар е л а з - к у н а з коны р дала. М унда келген адам тек мы нау тогайлы сайды гана белп деп табады. BipaK Тасты 0зен1н ш е ш ы гатын мундай к ур га к сайлар с у бой- лаган сайын кездеседп Онын бэрш кагып шыгу мумкш емес. Ь д еуп п л ер д щ осы к ун ге дей ш К е к т е б е г п iидете алмаганы содан болса керек. Былай караса, eui6ip Kayin-катер ж ок сиякты . BipaK К,улан к е ц ш к уп ть «Эй, бекер келд4м-ау» деген ой ты- нышын кашырды. K,a3ip кармакты ерм ек кы лы п отыр. Imi пыскасын, ат куйрыгынан кыл жулып, инеден кармак иш, талдан сап кесш , ауш ылык куралын жасап алган. Сонда 6ip се т осындай кармакты устап, танертеннен кеш ке дейш озен жагалап жупреттн караборбай, к ус табан балалык ш агы eciHe т у сш , 6ipTypni im i елж1реп еда. О л тек кас кагымдай гана кы зы к екен. Бал ы к кабады деген у м т де ж ок. С у суы гасьга, балы к терецге кеткен ш бшеда. К,ога калткы кы лт-кы лт етед1 де кояды, Tepi3i, ш абак туртетга сиякты . У л к е н балы к капкандагыдай шым батып кетпейда. А н а у ойпан ус тш д е п айдау далада к узд щ кара жел1 imiH тарта ecin тур ган Tepi3fli, аспанда туте-туте кара булттар батыска карай манып, карасудын аргы ш ел шубарытып ж иы ры ла туседа. К у н K©3i де ж асы ры нбак ойнагандай - 126-

6ipece жылт eTin KopiHin, 6ipece б ул тка с у н п п ж ок болады. К др асу да соган райлас е щ н езгертш , б1рде к ап -к ар а боп туы са, б 1рде кегш ж ш тартып, тереннен Кызыл су р туй е жапырак сабактары, коныркай балдыр желектер1 керш едг М ерген н щ он жагы нда efleyip жерде ж ар кабак астында каракшылардьщ баспанасы тур. Кдбыргасын себетше тал- дан epin, сыртын шыпраша токы лтан айыл когам ен кап- таган тер т канат к ш з icnerri лашык- Т ебесш д е т у т ш шы- гатын ден гел ек Teciri бар. А ласал ау eciri кар асуга карай- ды. K,a3ip KHi3 eciri сы р ы кп ен Tipeyni, Ticci3 ауыздай ушрейш тур. К ек т е б е т сон ы н ииш де. Y йы ктай ма, ж о к п а, efrreyip K03i ж ум ул ы , к е ш к е д е й ш ж атады д а к о я д ы . Б а с к а каракш ы ларды н 6ipi тал т асасы н са гал ап , 6ipi уйшпс кунгейш паналап уш р ш п отыр. М ундагылар бэлендей букпантайлайтын емес. вй ткеш сырткы карауылдарына сенедь Мынау Тастымен жалгасатын сайдын езен жак басында эман жасырын шолгыншы журедп Сол бетте езен жагасындагы 6ipден де кызыл там тур. К драуылдар Ke6iHe аттарын тамга байлап немесе сайга тусап, там кумбезш е шыгып, дур б1мен тещ ректерш , ecipece елмен ш ектесетш иек артпаларды бакылап отырады екен. Д ен айналасын- дагы сайын далада олардын назарынан жоргалаган тыш- кан таса калмайды. Анада осында келерде К,уландар сондай ш олгынш ы - лардын колына тусп . Мерген ертерек кезде ан аулап жур- генде уры Кдрасайын 6ip керген болатын. Bip к ерген жерш неше жыл етсе де жаза баспай табатын дагдысымен тете- леп тартып, кызыл тамга жеткен-дь Там тусынан ете бере атын аяндатып, дуга окып, бетш сипаганы сол efli, кед4мп керден шыккандай уш адам мола шпнен кетерш ш , мыл- тыктарын умсынып тура калды. TycTepi суык. — Кетер колдарынды! — деп 9Mip е т п енгезердей жы- рык кез дву кара. Кдйыршы боп-боз болып колы н кетере берд1, 6ipaK К улан айылын да жиган жок. Осыларды куткен дей uierip K63i найза ушындай втю рлен ш , каракш ыларга тесш е 6ip- 6ip карап е тп . А вдуш ы ларды н ешц 6ipi K63i шапырашта- пып, канын iuiiHe тарткан имиген карасур жiriт. Бет-аузын уйпа-туйпа кап -кара ж ун каптап кетк ен . YuiiH iuici - 127-

дембелше келген жалпак бет жылтыр сэры екен, мына exeyi 6epi жакындаганда ол козгала койган жок, там касын- да тура берш. Ею каракшы да буларды калай да туарем1з деген нык сешмде болуы керек, жайбаракат мылтыкта- рын келденен устап, кокырайып ныгыз келе жатыр. — Туарщдер атган! — деп буйырды жыртык кез бож- кара мергенге такап келш. Абдол каракшыларга жаутан- дай карап, салбырап ат аркасынан сырги бердг К,удан­ ный аттан тусу ойына да келген жок, eKi урынын бетше, бой-басына кезек-кезек кез тастады. Булардын eKeyi де тьщкиып кшнш алыпты, жылтыраган кара eniipi 6epiK, кара тон, былгары етж, cipe, 6epi де тонаудан туарген олжалары. 0з eiuipiH К,уланнын орындай коймаганына божкараньщ жыны козган болуы керек, жыртык K03i онан сайын жыртиып, ецпленш айкай салды: — Ей, теке сакал! Мен гамге айтып турмын?! Туе аттан! Мерген д ем тп , астынгы ернш жымыра тютеп, дырау камшысын коскабаттап б1лемдеп алды. — Осы как баска тартып ж1берейш бе, атака налет! — деп карсы акырды бул да, — кездер!кнщ eri есешн деген екен, экенд1 танымай! — Ой, екекнщ!- К,удай болсак да, омакастырайын! — деп жыртык кез кунжындап мылтыгынык затворын тарт- кылай бастап efli, кез шеспес кимылмен такымына кыс- тырган карабинш жулып алган мерген онын тебесшен асыра басып ж1берд1. Божкаранын колындагы бесатары Tycin Kerri де, ез1 «ойбай!» деп буга калды. Сол eKi арада затворды сарт етюзш, кайта октап алган К,улан мылтыгы- нын ynipeftreH аузын сасып калган екпшн урыньщ кеуде- ciHe Tipefli. — Таста! — деп зекш калды ол. Анау винтовкасын тас- тап жiбepдi. К,уланнын K63i ушшип урыда. Жана мылтык даусы шыкканда ол там тасасына карай зыткан. Енда кара- са, бурыштан сыгалап, мылтыгын онтайлай бастаган екен. Мерген кездеген жок, тартып жiбepдi, кездемесе де, кырык жылгы машыгы бар, огы зу етш каракшынын зересш ушыра тебесш жалап еткен1н бшедг Enai ymiHmi уры да кара керсетуден калды. — Ал негылайын eKeyittfli. Сояйын ба осы, жон-сыр- тынды б1рдей кылып. К,озгалма, иттщ кушш! — деп К,улан

мылтыгына карай умсынган божкараны камшымен тар- тып ж1бердь Анау K03i жыртиып, 6ip кайкан e n i де, cipece калды. — Агатай-ай, елпре корме! — деп жалынып коя берд1 имиген жун сакал уры жыламсыраган унмен. — Ей, жалман сэры! — деп айкай садды мерген мына- лардын соз1не кулак коймастан. — Ш ык 6epi! Тимеймш. Мен — К,улан. Кулан деген атты еспгенде eKi каракшы да елецдесш, 6ip-6ipiHe карады да, содан соц мергеннен коз айырмай багжия калысты. Б1раздан соц yiuiHiuici де там тасасынан шыкты. Ол жакындап келш, мергенге имене коз тастады да, кенет куана самбырлай женелдй — Апырмау, ci3 шын Кулансыз ба? Кулан батырдын 03ici3 бе? — Ендо KiM деп едщ? — Е, бэсе, мундай ерлш азден баска юмнщ колынан келуш! efli. ©й, Кудай-ай, абайсызда с1здщ огьщызга уша жаздадык-ау. Жана огьщыз кулагымньщ тубш жалап откен- де, зорем зэр тубше кетп. Кокен ci3fli коп айтушы ед1. 03iMi3 де келер деп кутш жур едак. Иэ, ат-келтщ з аман? — LUyKip Кудайга. — Артьщызда кугын-сурпн жок кой, oflTeyip. — Жок- — Бопты, ендеше, — деп бет-аузы табактай жайылып, жалпак сэры кул1м-кул!м e n i, — басе, ci3 шалдырушы ма ед1Н13. Мьша ж1пттер азда танымай жатыр. Атьщызга канык кой, 6ipaK Атбасар жакт1к1, тустеп бше коймайды. Мына жун сакал, кок коз де ботен адам емес шытар? — Ботен емес, — дед1 мерген мына жалпак сарыныц еп-сэтте оз1н майлы калакша айналдырганына тавдана. — Жарайды, онда баргасын ебден таныса жатармыз. 0й, курж1к, — деда жалпак сэры имиген сур ж ттке, — мыл- тыгынды ал. Ещц мунда сен бас боласын- Божбан eKeyin осында кала турасывдар. Кокен сырт адам келсе, озщ epTin экел деп тапсырган. Оны б1лес1ндер гой. Ал жштгер, енд1 сак болывдар. Капы калсак, Кокен ттрщей TepiMi3fli сы- дырады. Мен мына Kicirn оз1м бастап барамын. Оньщ соз1не ана eKi ж т т болендей кулак коймаган сиякты. Куланга ол1 жапан-жапан карай беред1. Шамасы, - 129-

ертегщей естшетш К,уланньщ мергендак, батырлыгы ту- ралы энпмелер кулактарына эбден ciHieri болтан сиякты. — Б1зден 6ip бишеспк етп, К,улеке, — деп гур ете туст1 Божбан K63i жыртиып кул1мареген олпет KopceTin. — К,улекец жагдайды 03i де б1лед1 гой. Б1здпа сактык емес пе. Кекеннщ буйрыгы солай, — деп зьщгырлап, акта- ла сейлед1 имиген сур ж т т те. — Жарайды, жнтггер, онын еш агаттыгы жок, — деда мерген де жайма-шуак, езшщ дабырайган атак-данкынын талай жерге эуезе боп, оза жургенше кетершп калган. Жэне мына жерде мерейi тагы устем болды. Жана тамга карай жупрш кеткен жалпак сэры узын бел, кула атты алып шыкты. EKi каракшы тамнын 6ympiHfleri куыска Kipin, баспалдакпен жогары ормелей женелдп — Ал журвдз, К,улеке, — деп жалпак сэры езен арна- сына карап кулдилай женелдг Деннен тускесш, ол TiK жарлауыт жаганы бойлап келш, 6ip туйетайлылау жерден томен тусп. Осы жерде суы узыген откел бар екен. Аргы бет жайдак, жагалай калын тал оскен, арасында козге арен ш нетш керб1лте сокпак бар. Жалпак сэры бастап келед1, ат i3i туседьау деген жерде, кейде тартылган таяз суды кешш, кейде камыс, кога iuiiMeH алып журедь Мерген айналасына бажайлай карап, белп-бедер болар HopceHiH 6opiH кецш не туйе бердо. Алые кектен талып жеткен коныраулы ун мерген Кула­ гин елен етюзда. Ол жалбайын милыгына карай турщмреп, аспанга карады. Устер1нен батыска карай уш бурыштана •пзшген кус керуендер1 oTin барады. Тырналар екен. Булар тым бшкте; алга умсынган узын мойындары мен косарла- на артка созылган аяктары оларды кандай да 6ip канатты жебеге уксатады. ¥зап бара жаткан коштщ конырау уншдей мунды сарынды 6ip калыпты тырна тырауы мер­ ген коюрепндеп ежели 6ip inepni сез1мнщ кылын uiepTin, журепн flip етюздо. «К,удауанда, а!? Осылар ем!рбаки жолынан адаспайды да, айнымайды да, — деп ойлады мерген, карасы булды- рап алыстай берген тэкаппар кустарга суйсше карап, — бул тырна деген дуниедеп сак кус кой. Одан сагы, мумкш, ecTici де жок болар. Аншыны киядан шалып, ок жетер- - 130-

жетпес жерге гана жакындатады да, одан epi жылжыса, ол да жылжып, дщкелетш суйрей береда. К,аз да сак кус, 6ipaK дел анадай емес, ык жагынан барсач— Апырмай, э, мына 6ip тобы етш барады екен, 6ip-eKeyiH туарейш бе елде?» К ус кикуын К,акпан да еспген екен, ол да жогары карады. — К,¥с еп деген шипа-ау, батыр, — дед1 ол жудырык- тай еншршеп бултывдап. — Элбегге, каз1р сем1з болады. К,ыстайтын жерше ушар- дын алдында булар айлап-апталап май жинайды. — Сонда ол жакта жем аз болганы-ау? — Жога, онда да жем жететш болса керек, ейткеш кыс туспейтш жакка барады дейд1 гой. Жолда талмай жету ушш кон кажет те. — Еажап екен. К,ар жаумаса, он eKi ай шшде аумаса, сол жерде неге журе бермейдц, бул Тэщр алгырлар?! — KiM бшсш. BipaK менщ топшылауымша, туган жерш сагынады да. Осы жакта жумырткадан шагылып шыгып, осы жакта балапанынан есед1 гой. — Tempi, кус оны кайдан б!лед1 дейс1з. Ол 6ip туйсшаз жендйс емес пе? О, нпркш, мына 6ip топ бастап бара жат- канын Tycipce, e3i 6ip нен1 екен. — Шырагым, кустын кейде адамнан да бетер 6inripi болады, — дед! мерген аузынан суы агып, аспанга телм1рген жылман сарыга мыскылдай кез тастап, — сол топ баста- ган ненш алшы. Ол — Kepi аталык каз. Жайылымда кас какпай yftipiH Ky3eTeTiH сол. Ж ем-суы мол жерге жетектейпш де сол. Енш, мше, тобын жерге бедер, кекте i3i жок жерлерге таймай бастап бара жатыр. Сен тупл, eMip бойы жапан кезген MeHiH 63iM, ондай кулак естш, кез кермеген жакка бастап бармак тупл, мына Торгай облы- сыньщ шег1нен epi шыга алмай, тастабандап турып калар efliM. Ол солай, шырагым. — Жарайды, айып менен, батыр. BipaK ещц касымызда с!здей мерген турганда, осы тепн олжадан кур каламыз ба? — Болсын, еуселен кайтпасын. BipaK топ бастаушы аталыгын атпайык, обал болар. Ол мертжсе, енгелер1 бы- тырап кетш, 6ipa3ra fleftiH тобы 6ipiKneftai, адасатыны да болады. Анау сонындагы 6ip-eKeyiH атып алайык, жасан- дау шыгар. - 131-

Соны айтты да, мерген тебесшен ете берген екшпн 6ip топ казга мылтыгын умсына берщ. Атыс косарынан шык,- кандай болды. Ещц6ip сэтте топтын айыр ушындагы сонгы exi каз екшшмен 6ipa3 баяулай, твмендей калыктап ба- рып, содан сон кулдырап кулай бердг Кдкпан манаты сактыктын 6apiH умытып, далактап тура шапты. К,аздар- дын уш бурышты тобы мылтык гурсшшен сел бузылып барып, Kepi аталык, кикуымен катарын тузеп алып, жога- рылап жанушыра самгай женелдг «К,атарын осылай бетен 6ip куш бузбаса, булар ез жо- лын бшед1 той*, деп ойлады К,улан влдеб1р Kypcmyjii сез1ммен кус керуенш узатып сап. Бураландатан езенд! бойлап узак жорткан бул ymeyi кештете уры К,арасайына жеткен. Дел сайта Kipe берюте буларды тэты 6ip шолтыншы карсы алды. Жалпак са- рымен елдене деп тшдескеннен кейш тана ол каруын Tycipfli. Бурын хабарланган болуы керек, Кектебет лашык ал- дында кутш тур екен. Жолыкпагандарына талай жыл етсе де, К,улан оны алпамсадай денесшен жазбай таныды. Жас жшт кезшде бул Кушжбай туйе балуан деп мадакталып куреске де тускен. 0з1ннен зорлар шыкса, ею кезщ сонда шыгар демекш1, елде 6ip жиын-тойда жыгылып багы тай- ган. 03i кедей ата баласы, 6ipaK атак-данктын дем1н та- тып калган, енд1 жалшылыкка баруга арланады. Солай корланып жургешнде муны болыс болып дуршдеп турган Шарбакбай колына алган, жортуыл басы кылып, барым- та-сарымтага салтан. Кушжбай туйе балуан аты умыты- лып, сол кезде Кектебет атанган. Ол К,уландар аяндатып такап келгенше обадай болып ецкиш, кос алдында турды да койды. Мергеннщ латт кез1 алыстан байкап келед1, баяты езш Шарбакбай ушнде керген кез1нен каракшынын eni еш езгермеген Tepiafli. Сол кедуелп иеп талпайып, шеке жаты кушиган кансыз- св л с \\ з бет-бэден1, адамды тесе карайтын кисык б1ткен жылан кез1, колагаштай мурын. Тек шалтайын узартып кара мурт ecipinTi. KniMi де жаналанган, басында кара папах, 6eniH жалпак ескери белбеумен бутан гимнастер­ ка, Ti3eciHe курым каптаган кек м е у т галифе, сактиян ет1к. Агаш капты маузер салпылдап кара санын согады. - 132-

Bip керген адам муны кшмше карал совет кызметкер!, TinTi комиссар дел топшылагандай. «НПренуш-ай, тонаудан TycipreH шуберекп устше шп алып» дел мыскылдай езу тартты К,улан атынан тусш жатып. Кектебет мунын жымиганын куанганы дел укса керек, аттын тклндей ipi TiciH акситып, кулген сыцай бай- катты да, карсы журд1. — Саламаликум! — дед! К,улан Квктебетпен жасы карайлас болса да мейман салтын сактап. — Элксалам! Иэ, мерген, амансыц, — дел каракшы- лар бастыгы куректей кос алаканын соза бердь К,амшы- сын белше кыстырган мерген де кос колдап амандасты. Eneyi бетпе-бет турганда муныц бойы Кектебеттщ иыгы- нан гана келд1, 6ipaK Куланныц какпак жауырынды тертбак денес1 муны онша осалдатпай тур. KipniK какпай- тын KiuiipeK лайсандау кез1мен Кектебет буган сел уакыт кадалып турды да: — Ив, хош келдщ, мерген, терлет! — дед1 гуж1лдеген унмен. К,улан да оган барлай караган, каракшы бастыгы- ньщ елг1 кезкарасында «елмющ, жаумысьщ?» деген сез1к барын да шалып калган. — Терлетерм1з. Ал аман-сау барсындар? — дед1 ол OHriMeHi едеттеп селемдесуге бурып. — Аманбыз. Анау KiM? — Кектебет жакындауга бата алмгандай атынын касында cyMipeftin турган Абдолды иепмен мензед1. Мерген де солай бет бурды. — Эй, Абдол, — дел айкай салды ол, — 6epi кел! Селем бер мына агана. Шел шалып тартыншактаган торысын жетелей, ка- йыршы Ki6ipTiKTen таяна бердг — 03iH мусылман болсан да, уй neci улкенге селем беретш салтты бшмейсщ-ау, — дел мерген аткосшысына 6ipa3 кейш алды да, кайыршынын ер кимылын багып, тес1ле караган Кектебетке бурылды. — Бул 6ip Mycenip екен милицадан кашып журген. Касыма epTin алдым, Кудай кездест1ргес!н. Жей-жапсарын кей1н толык ай- тармын. — Солай ма? — дел гуж ете туей каракшы бастыгы дудемалдау унмен. — Саламалейкум, — дед! кайыршы да такал келт. - 133-

Кектебет сэлем алганнын Me3ipeTiH жасап, ернш жы- бырлапы. Ол Абдолдын тула бойын кез1мен тугел TiHTin шыкты. К,айыршы оган мусэтрси теменнен 6ip караганы болмаса, мойнынан салбырай карсы алдында тура бердг — Жарайды, ал уйге Kipettik, — дед1 Кектебет элден уакытта елденега кеншше туйгендей назарын К,уланга аударып. ©3i бастап, eKi буктелш коска ещц. — Э й , карагым-ай, андагы бозды коя бер, 63i турады. Ердщ касындагы мылтык пен коржынды ала кел! — деп езшщ атын устап турган манаты жылман сарыга eMip етп де, мерген лашыкка бетгеда. 1шке Kipe ол тан калды. Сыртынан соншама ускынсыз кершген кос iiui жайнап тур. Жагалай кшем, текемет тутылган, еденде де калын кшз, алаша, одан темен мал, ан Tepici. Керпе-жастык та жетерлнс, терде тебе болып у к ш жене 6epi де дукеннен жана алынтандай су жана. Самаурын, шара, тэрелке, кесе сиякты ыдыс-аяк, 6ipep капшык ун, кант, шай жэшшмен босата жакта т1рел!п тур. Одан баска да усак-туйек заттар толып жатыр. BftTeyip кооператив дукенш осында Kemipin екелген- дей. «KenepaTin тонапты» деп дунк-дунк етуш1 ед1 осы канжаугырлардьщ дабыры, сол рас болды той, мына- нын 6epi сол дукеннщ буйымы емей, не дейсщ» деп ойлады мерген. Кектебет жалгыз e3i тебедей болып он жакта терт кабат керпе усинде атлас жастыкты шынтактап жатыр. Баска каракш ылар болса да далада. «Мынау TinTi ебден KymipnenTi-ay, баягьщаты Жапар хан сиякты устше мына урыларын да к1рпзбейд1 екен гой» деп туйш койды мер­ ген, саптамасын тастап, торге ерлеп. Отыргасын жагалай кез тастап байкады, сыртгай KimipeK кершгенмен, жапа лашык imi терт канат уйдщ аумагын- дай болады екен. К1лем, текемет тутылган жерден жогары жакка сонау шагын шаныракка д е й т бойраша токыган айыл кога усталыпты, кэд1мп ки1з yftfliH дедегесше уксап тур. Ортада кара казан асулы ошак, астында TyTiHci3 маз- дап сэры ки жанып жатыр. Жылкы eTiHiH nici келед! мурынга. Осы баспанадагы кай затка назары туссе де, мер­ ген каракшылардын ел устшен кун керетшш, мулж-мук- кэмал, азык-тул1к, сабакты ж!б4не дейш арамнан жинал- - 134-

ганын ангарды. Сол сэт ойына: «Бандыга барып, не жа- рык, коремш дейсщ» деген шал C03i сап ете калды. «Апырмай, о?! Судан кашып, отка тускендей болдым- ау, Перуардн-ер!..» деп ойлады ол кабак шытып, басы сал- бырап. Коктебеттщ жылан кез1 каракеленкелеу уйде жылтылдап, муныц ецщцеп эр кубылысты кагыс ж1бермей багып отыр екен. — К,уп>ш-сурпн Kepin, шаршап-шалдыккансьщ-ау, мерген, э? — дед! ол камкорсыган унмен. — Нака 6ipтем1розек жан болмаса, им кажымас дейсщ, — деп К,улан будцырлау жауап бердь K,a3ip эцпмеге онша заукы жок, мундагы бар жэй-жапсарды бшмек, ой сара- бына салмак ниетте еда. — Эй, Кдкпан! — деп гур ете туей Коктобет. — Мен мунда. Коке, — деп манаты жалпак сэры коска емпелевдеп жупре Kipfli. Мергеннщ коржынын босагага койып, мылтыгын кереге басына iлд1- KiuiiripiM табактай жылтыр сэры бетшдеп алшак орналаскан кен ш л коз1 жыпылыктап, бастыгына карады. Мурны да жап-жалпак, шу-шу етеда. — Сусын экел. — K,a3ip, Коке, — дембелше сэры денгеленш, он жак босагадагы ала кездемемен жабылган ыдыс-аяк жакка бар­ ды да, сусын келттрдк Мунысы жылкы сорпасына езген Курт коже екен, майы и л Kin тур, imneft жатып кышкыл- тым Hici адамньщ сшекейш агызгандай. Bip аягын тастап ж1бергенде, мергеннщ сшщпр жылтыр шекесшен тер жылт етп. Коктобетке уйренппкп ас болса керек, KeKipin ко­ йып, асыкпай урттап отыр. «Жортуылда коп журген сум гой бул Коктобет, ат устшде журетш адамньщ азыгы осы гой» деп ойлады Кулан. — 1ш, мерген, — деп штипат керсетп де, Коктобет сыр актаргандай калыппен бутан ущле карал, кунпрлей сейлед: — Ит аркасы киянда жатсак та, ел б1здо умытпайды, ат-азы- гын оман 6epin турады. 0здер1 ymiH ж ан кепт болып жургешм1зд1 тусшбейда деймгсщ. Бара калсак, советген, милицадан корген зорлыгын айтып, зар жылайды. 9cipece, ел жаксыларыньщ колгабысы коп. Ел ушш жан пида, со- сын 6i3милицияларды, белсендшерд1 аямаймыз. Бул советщ канша жасар дейсщ, узамай кулайтын коршедк Бше- - 135-

•пндердщ, зиялы окыгандардьщ айтысы солай. Бутю л ба- ты с елдерк баягы Некалай согысатын Велгел1мшц патша- лыгы дейсщ бе, Шемберлен деген билейтш аккылшык журты; езщ де бш есщ гой, э л п К,арсак,байда кожайын бо- латын аккылш ыктар ше, солар; Эмрика, Ж апон — 6epi буган царсы екен. T inri э л п Ш емберлен cofuc ашамын деп эскерш дайындаса да керек. Эйтеу1р эушр1ммен калыпты 83ipre. BipaK Ty6i 6epi жабылып кетсе, шгген оган мынау наразы ж урт косылып кетер ы се, советщщ кулатпай ма. Кулатады , эрине. Соган деш н 6i3 де колдан келген касты- гымызды жасап, ш т ен мужи 6epyiMi3 керек кой жеп куртша. Жагдай солай, мерген. Сен ондайдан хабарсыз боларсьщ? Елаз-кун с1зге шыгып кетйгп деп естш ед1м озщш. — Хабарым ж о к ед1, — дей салды мерген коже Hi урттай отырып. — Б эсе, iuxiHKipe. Б ул к ур т коже деген жаксы гой. BipaK кымыздан асыл ас бар ма? К,ымыз да к е л т туруш ы ед1 ара-тура елд еп жаны ашитындардан. K em ea i 6epi болмай калды. «С аган ж аны аш иты н KiM д ей сщ . Елб1рейтш баягы Шарбакбай сиякты байлар да. Эйтпесе, кысырдын кымы- зы кедейден кайдан табыла койсын-ау, — деп ойлады К,улан, — елде препм кеп деген1не баскалар сенсе де, мен илана коймаспын. Жанагы кеппе лакапты да кула- гьщ а куй ган сол Ш арбакбай сиякты лар шыгар». — Ш ырагым-ай! — дед1 мерген К ектебет сезш е аяк жагында турегеп отырып, муритше уйыган жылман сары- га карап , — ceHiH атьщ К,акпан ба efli? — Не буйырасыз, К ,улеке? — деп Myflipin барып, жауап катгы ол элдeнeнi сурагандай бастыгына 6ip жалт етш. — К,акпан м уны н eripiK аты гой. Ш ы н eciMi Нурахмет. 0 з щ де 6^ eciH , 6i3 ем ан жортуылда, жасанган жау орта- сында журем1з. Сонда лакап ат коймаса, тагы болмайды. KiM екен ш б(лсе, д уш пан жагы езш е еш тене кы ла алма- ганмен, туыс-тугандары н, агайын-апшысын жазым eTyi м у м к ш , — деп К е к т е б е т тусш пс 6epfli. — Э , солай ма. А л ендеше, Нурахмет, сен анау менщ аткосшыма да 6ip ас-су 6epmi, ол да езеп узш п жеткен шыгар. — Мына кежеден 6ip аяк апарып бер, — деп буйырды Кектебет. - 136-

— Жарайды, Кеке. — Н аньщ болса, ала бар, — дед1 мерген. — Апарайын. — А й н а л ы п -уМ р ш п маган 6ip согар -ак д еп ж ур ед1м, жаксы келдщ. Ал вцлмещ й айта отыр, мерген, — дед1 К ек т е б е т eiceyi оцаш а кал ган сон . — Э цпменщ Ke6i сенде сиякты, байкасам. М енщ хал- кадарыма да кан ы к KepiHeciH. Ещ ц не е ц п м е калды. Т е к елп м усэтр д щ жайы болмаса. — И э, айтпакш ы, он ы н kim ед1? — Ол мен сиякты зэб1р-жапа шеккен каш ак екен. 1штен — Троицк жагынан келд1м дейдг Ty6iM — ногай, 6ipaK орыс арасында коп ж урш ед1м. Э уе л д е кепестерде т р к э ш ш к больш, артынан кенес егаметше кызмет ютедам дей дг К,аш- кан ce6e6i 03iHiH 6ip бастыгы , шамасы, э л п м ен ж анжал- дасатын Томар сиякты зорлыкшыл 6ipey болса керек, карындасына кол салып, бул оган пышак жумсапты. С о- дан кашканнан кашып отырып, осы жактан 6ip-aK шы- гыпты. — К,ай арадан тауы п алдын муньщды? — К,огалы откел басынан. — 0ткел басынан дейс1н бе? Апырмай, э?! T iim елс!з- кунс1з жер гой ол. Оган калай барган? — И т Енлсш бе? 03iHin айтуы — айдау ж олдан еткен керуеннен сол арада т усш калы п ед1м дейд!. Беталы сы м Торгай дед1. — Ж арайды, — д еп ьщы раны п, К е к т е б е т K03i сы гы - райып муртынын ш алгайы н т1стед1. — Enniri калганы н тубегейлеп 031нен сурастыры п керерм1з. М ен он ы 6ipa3 тергеп-тексерей1н. KiM б1лед1, iiniMi3re ж1берген жансыз ба элде? Кдпияда TipceriMi3fleH кагып калса... — М ен де соны ойлап, 6ipa3 кагысты рып ед1м. Б эл ен - дей уш ы к таба алмадым. — Жарайды, коркытып дегендей элде де iini-сыртын актарып кврерм1з. С е н б1лмеген бол, мерген. — Мейлщ. — Д урыс. А л ещц 03iHHin ойьщ калай? — 0 з ойым эз1р булды рлау. Bip жагы саган д а байла- нысты сиякты. К,ыстьщ кез1 кы раулы, бу л ара мекен бола алмас. Bip жакка аумайсыц ба? - 137-

— К уд ай биодц, — дед1 К ек т е б е т шалкалай аударылып жатып ш аны ракка к ез Tirin. — Аусак,, ауармыз. К,осыла- сы ц ба 6i3re? — К,осылган деген о н ай -ау, к о с бо л у киы н тимесе. Беталды кайда барамыз? — Неге беталды? Э лде м е т жарга жыгар деп турсы н ба? — Ж ога. С ен талай какпанга шалдырмаган Kepi кекжал- сы н гой. Оны эбден быем. Эйтсе де ауылда жаткан катын- бала бар деген сиякты. Кабырганмен кецеспей болмас. — Ойлан, мерген. Баска табар ж енщ болса, езщ бшесщ. BipaK айнала болжалдай келгенде, ceHiH ж олы н б1збен то- кайласкан Topi3fli. К,аш сан куты лар ма екенсщ . EKeyi де ж асты ккд ш алкалай жатып yHci3 калды. Bip- 6ipiHeH сы р т а р т ы с к а н со з де осы м е н том ом дал ды . К ектебеггщ сонгы сезш ен мерген: «М енщ торыма тустщ , ашсам — алаканымда, жумсам — жудырыгымдасьщ» де­ ген емеурщ щ угы п жатыр. «0й, 6ipaK 03in де узакка барар ма екен сщ , — д еп ойлап койды К,улан, — куш ертендер- а к ceHi 1здетпесе милиция...» Ол уйыктаган болып коз1н жумды. Уйыктаган да сияк­ ты. С е й т се де б1раздан сон К е к т е б е т п н орнынан турып барып, кереге басынан шул1 муньщ мылтыгын алып, ай- н ал ды р а к а р аган ы н , о н ан с о н OHKHin д ал ага ш ыгып кеткенш керш -бш ш жатгы. Уилнш! тар ау К ектебет сыртка шыкты. К ун кешюрш калыпты. Ма- най ты п-ты ны ш . А надай жерде тал тасасы нда езш щ 6ip топ некер1 кайыршыны ортага алып, эрнемеш сурасты- рып, кагытып отырганга уксайды. К ектебет калын кога коршаган кел жагасына карай аяндады. — К акпан ! — дед1 ол ж ур ш бара жатып. — Эу! — деп ж е т т келд1 касына жалак сэры. — Анау ногайды маган алып кел! К ектебет саргыш тарткан uie6i жапырыла уйысып, бы лк-былк еткен кел жиепне келш отырды. Аздан сон кайы рш ыны ертш К,акпан келдк А бдол 1лби басады, элде- неден урж кендей сыцайы бар. М ынау ещ рейген д эу кара бастыктан шошып калгандай.

— Отырындар! — деп буйырды К ектебет, — ал тата- рым, сен ж ен-ж осы гы нды айтшы! EKi т1зесш куш актай ебедейаз отырган А бдол бастык- тьщ жылан K03i езш Tecin бара ж атканы н бай кап, наза- рын темен салды. Содан сон еткел басында К,уланга айт- к,ан ец п м е сш кдйталап шыкты . О ны н се з ш бастан-аяк у н -т у н и з тындаган К е к т е б е т кенет TyHepin, кал ы н каба- гы тутасы п туй ш ш Kerri. — Ей! — деп акы рып ж1берд1 ол куж 1лдеп, — мен сатан KiM екен Ьда айт деп отырмын той. Э л п н д ей eTipiriHMeH аннан баска тук кермеген К уланды -ак алдаркатарсьщ. Э уел1 улты н KiM, сон ы айт! — М ен айтты той, ага, саган, — д еп туты га ж ауап 6epfli кайыршы, — мен — татар. Мен — Абдол. — Кдкпан! — д еп гуж ете т у е й кан ы н iuiiHe тартып алган К ектебет кайыршыны кез1мен жеп жгбере жаздап, — шеш мына иттщ шалбарын! Дембелше сэры орнынан атып турып, имиген кайыр­ шыны бас салды. вп -сэтте жамау-жамау казакы шапанын сыпырып алып, енш онын шалбарыньщ кайы с белбеуш е кол жупртп. — Ага, токта, подажди, — деп калды сол кезде ypefti уш кан кайыршы. Бурынгы ж узбасы ньщ , шынында да, к ут ы каш к ан еда. Осы 6ip тертбак сэры езш жундеген тауы кш а жулмалап ж аткан сетге, оны н к ез алдына А замат согы сы кезш де e3i жазагер отрядты баскарып жургенде ж умысшыларды, колга тускен кызылескерлерд4 дурелетейш есш е тускен. Басы- на коргасын куйган казак нагайкасымен немесе кыздыр- ган шомполмен шыкпырткан кезде сойылып тускен ап- пак танбага шып-шып шыккан кан, шыт-шыт л л ш п жал- бырап копсы п калатын Tepi к ез алдына елестеп , К ул а ги ­ на ы ш кынган, ьщырсыган ундер есй лген дей болды. 03iH баска 6ip огаш максатпен шегшнщрщ жатыр деген онын ойына келмеда. К ут ск и й бар сы рын актармаганмен, шет жагасын мы нау ултабардагыны ce3in б ш е й н ж ы лан коз бастыкка айтуды жен кердг Баска лажы да ж ок едь — Йемене, айтасын ба шынывды? — деп Кектебет, жалпак сарыга токта дегендей иек какты. — Айтамын. - 139-

— К,оя бер, К.акпан! А л сейле! Клмсщ? К,айдан келесщ? К дко л сы ц гой сен, солай ма? — Иэ, хохол. — К,айдан ж ур сщ ? К айда барасын? — М ен Т р о и ц к ш ш . Сон да Н иколаевка деген село бар. М ен сонда турган. K,a3ip онда артель куры ла бастаган. Н у, мен жасырынып жургенмш. Сосын онда Гриша деген ак­ тивист болган, коммунист. О л менщ агамды газетке жаз- FaH к ул ак деп , к ун корсетпеген, уй ш тартып алган сель- советке. М ен сосын оны обрезбен, бш есщ бе, мынадай, — деп К утский кулашын сел жазды, — стволын кескен шо- лак, м ы лты к, тыгуга ж аксы. С о л обрезбен тун д е терезеден аткан. О лдьелмеда, биш ейм ш . BipaK маган онда туруга болмайды. У ж е Г П У меш 1здей бастаган. К,алага или ста- ницага барсан, устайды. Сондыктан мен казак ауылына каштым. М унда жаксы. М илиция ж ок. С ен кайыршы, 6epi аяйды, там ак беред1, ж аткызады. М ен солай бу к ш жаз журд1м. BipaK солай ж уре беруге болмайды. Адам сондай катгы ... калай айтады, сондай катты тосковать етед1, уйд1 сагынады. Сондыктан мен Китай кетуге ойладым. Онда б1здщ казактар к е п , офицер к е п . О л уш ш тем1р жолга бару керек. М ен ойлаган Иргизга, Ч елкарга барамын деп. — Ж олы н 6inym i ме ед1н? — Бшемш, мен кергенм1н. — К,ашан? — Ой, кеп жыл бурын. — Э й , сен осы 'баягы А ктебе жагынан босатын ак еске р ш щ 6ipi болмасан Herri. К,удайлыгыцды айтшы, атты е ск е р бол ды ц гой , аягьщ кам ы таяктау, атка кеп м1нген адамд1к1 сиякты . — И е, мен кавалерийский полкта служить егпм. — Бесе, ез1щц кергеннен-ак сау сиырдыц богы емес ш ы гарсьщ деп ед1м-ау. MiHe, м уны ц шамалы женге келедь А л енд1 кагазынды керсет, — дед1 К ектебет Кутскийден к ез айырмай. Бурынгы ж узбасы еуел1 тусш1нк1ремей, ацы- рып калды. — Д окум ент ше? Сенщ солай екенпад растайтын. — К,андай д окум ен т? М ен де ж ок документ. — Е й , се н м еш акы м ак кы ламын деме. К,ытайга ненД1 устап барасы н? CeHiH шм екен1нд1 калай б1лед1 олар? - 140-

— Олар (плел. Онда таныс бар. — О тта, К,акпан! — дед1 тэты К е к т е б е т кэрленйт, — шеш мына доныздын шалбарын! Маймак сэры тагы да Кутскийд1н белбеуше шап бердг Бурынгы жузбасыньщ кез1 туздай бозарып, танауы кусы - рылып, бет-аузы 6ip уы с болып жиырыла кдлды. вщ н д е не нэрсеге де шыдайын деген элп ет бар. «0лт1рмейд1 гой эйтеу!р, елт1рмейдг Шамам жеткенше тезш керейш , — деп ойлады ол бойын кенет 6ip ызакорлык билеп, — урса, урар, онда не тур. Жанга батса, тагы байкармын. Э х, осы 6ip надан киргиздар менщ арнаулы эскадрон казактарым- нын колына туссе гой, эп-сэтте шачын кагып, тшдерш бурар еда. Ыстык, ш омполмен дурелегенде е к е-к е к е л е п , бар шынын да, eTipiriH де айтар е д ь а у . Э х, эттеч ... елеем , елермш, 6ipaK, мына киргиздардын лас колына атаман мыр- заныч 03i берген кагазды типзбесп1ч». — Тура тур, Кдкпан! — дед1 сол кезде К ектебет К ут- скийд1 сойган тулкщ ей домалатып, шалбарын сыпырып алган кемекш 1сш е, — KepeTiHiMiaai керд1к кой . Enni осы и тп ч бой-басын, KHiMiH, TeciK-TeciriHiH 6epiH TiHTin Kepmi. Ш албарын мукият к,ара, соны шешк1згенде босачсы п сала 6epfli гой. К,акпан кайыршыньщ ш омы ттары ныч алба-дулбасы н, Tirni бурынгы Tiric орычдарына дей1н карап шыкты , ecipece шалбарын кеп айналдырып, еш кш те, укалап та кердк 6ipaK ештеме таба алмады. К е н шок,айды да memTipin, тыжырына ж урш кагып байкады. Содан сон анырып, 6ipece К ектебетке, 6ipece К утски й ге карады. К ектебет саса койган ж ок Tepi3fli, каны н imiHe тартып, безерген калпы TyHepin тур. К,айыршы да Mi3 баккан ж ок, тек К,акпан т у к таба алмаган кезде кабагы се л flip erri. К ектебегг1н жаркабак астындагы жылан кез1 сол сел емеур1щп шалып калган екен, енд1 кемекш1с1не: — Ты р жаланаш шеш1нд1р сумырайды. Д ур е сок!— деп буйырды. К,акпан да корланы п, ы заланган си якты , Кутскийд! алып согып, эп-сэтте кшмдерш дарылдатып жырта-мырта сыпырып алды да, етпетшен салып койып, конышындагы камшыны б!лемдеп устап, жонынан 6ip- eKi рет к е м т -к ем 1п ж!берд1. Б ак ете туск е н К ут ск и й зар- лап коя бердг - 141 -

- — Ой-ой! Ж ок, докум ент жок менде. Ага, кудай бшедь К оке! Урма! Ж ок докум ент, хоть ел-rip, ж ок. М ен саган шын айткан. Ага, урма! — Ornip у т ц щ ! — деш Коктобет ысылдай зекш. — ойтпе- се, т ш ц ш кесттрермш. С ен менщ колымдасын, б ш и н бе? К дкп ан К ут ск н й д 1 тагы 6ip тартгы. — Ой-ой! А га, жок- Bi3 д ос, ага. М ен тоже враг Советов. — Жо! — дед1 сол кезде К октобет, — коя-ак кой, К дкп ан . Б ул 6i3re керек адам. BipaK доны з ш ынын айт- пай отыр гой. Осында б!рдеме барына кез1м жетш тур. Жарайды, ендеше, кшнсш. К,акпан камшысын буктеп, конышына суга салды. К ут- ский кирелендеп турып, кш мш колына алды. Bip кас кагым сот ш ущ рек козш щ туб1нде куаны ш тор1зд1 б1рдеме жалт еткенш Коктобет тагы байкап калды. — Кдкпан! — деда ол муртынан жымын етш , 6ipaK K03i кулмейш екен, канды карасудай зэрл1 калпында кала берш, — жинап ал мынаньвд бар кшмш. — М ен не icTeftfli, ага? — дед1 кайыршы м елтевдеп. — Саган бул ки1мшц каж еп болмас. Теп-тепс су жаиа к и 1м беремш . Bi3 сен сиякты мусеп1рлерд! жарылкай да б!лем1з, шырагым. Уй1р1нд! жана тапканына кудайына рахмет1нд1 айт. — К ектвб еттщ yHi ан ы к мыскы лдай шык- ты, — бурынгы эпесер болсан, саган кайыршылык жарас- пайды. У кты н ба? К утский анык абыржыган сиякты. Турып-турып: — Рахмет, ага. М аган м ен Ы кшм жаксы, Kayin ж ок, — дед1 бэсен унмен. — О сында ж ур сен , ceHi алар ж ау жок. К дкпан, андагы ш окпыттарды апар да отка сал, ауруы бар поле ме, KiM б1лед1. Ш окайды да ала кет, орте бэрш! К,акпан вбуй1рш колымен калкалап, мойны салбырап турган кайыршы шомыттарын кара шапанга орады да, бел- беум ен 6ip байлап, бастыгына карады. К октобет кумш шаптырган муй!з ш акш аны алып, алаканына 6ip тебе кара буйра насыбайды уйщ де, етектей ершне куя салды. Козшш астымен олденеш кинала ойланган Кутскийд1 калт ж1бермей багып тур. — Ну ладно, ладно. К врсетемш , — дед1 К утский К акп ан н ьщ козгала берген1н байкап. - 142-

— Манадан 6epi сейтпейсщ бе. Сен маган сенбегенде, KiMre се н есщ . С о в е тк е се н д уш п а н б о л са, мен де дос емесшн. Сен комэносп атсан, мен де оларды аяп жургешм жок. Сейтш турып, менен сыр жасырасын- Кдйыршы кон шокайды колына алды. К ш з ултарагын жулып тастап, Коктебетке карады. — Пышак керек. — Бер, К,ак,пан, пышагынды. К,акпан кы ны нан орактан сок к ан к е з д ш н алып бердь К утский кездйсп ш окайдьщ ш ш е сугы п xci6epin, аз-кем кунжывдады да, ею елщей 6ip н эрсеш алып шыкты. Онысы су етпейтш жылтыр катаз екен. Орауын жазтанда, ш ш ен папирос катазындай ж уп-ж ука катаз кврш дь Соны н буктеуш еппен аялай жазып, ол Коктвбетке усынды. Т у й ен щ табанындай ж ал пак Mopi бар бул кагазды карак- шылар бастыгы айналдыра карап, содан сон К,акпанта усынды. — Окы. — Орысша екен, — дед1 К,акпан, — оки ы н ба, элде аударып берейш бе? — Окы. Ыздщ де нан сурап жейтш орысшамыз бар той. Бул окигаларды н бер ш ен де ада мерген кам ы с лаш ы к иишде, K03i ж ум улы болса да, к е ц ш ояу, ш алкасы нан жатты да койды. взгелерге дурдиш денайбат жасатанмен, «6epi арыгын бш пзбес, сыртка ж ун ш кампайтардын» Ke6i мунын вз басында да бар. Жапан тузде жалтыз жорткан- даты уайым-кайтысы оз алдына, бупндер К,уланньщ жа- нын жегщей жеп, и икуста етш ж урген тэты 6ip жай бар. Ол — жер ортасына келгенде косылтан косаты Алтынкул- дщ жалты зш ктш . Уйленгеннен 6epri торт-бес жыл ырду- ды рдум ен OTin ж ур е 6epinTi. T e m p i, к а з а к к аты н ы н кэд1рлеген бе, TinTi К,улан сиякты ататы бар адам сондай 6ip ылтипат биш рсе, былайты журтка epci Koprnyi де ыкти- мал едь М ергеннщ 03i де оны OFam ce3iHyi эбден м ум кш , сондыктан жубайын канша жаксы корсе де, бул ол жы- лылыгын тумш алап imTe сактайтын. А лты нкулдщ ер квщ лд1 адам екенгн К,улан басы на ic тускенде тана бшген едт Рас-ау, бул унем! ат усладе журеД1, сонда б у ы л шатын шаруашылытын донгелентш , 03iH жоктатпайтын да сол ойел едь Бертш келе А лты н кул - 143-

«орныкты бес бие сабасындай» дейтш ауыл бэйбш еа бол- ды. Улкен-кшлнщ 6opi ауыл-уй карекетш сонымен акыл- дасатынын мерген байкаган да. Акылды эйел оз созш тьщ- дата да бигетш. Эйтеу1р К,уланга «мынауын терю екен-ау» депзген жок,. Сол Алтынкул бул кеткенде какыраган кара уйде сока басы калды. Оньщ да муны ойлап, ш к е т ipin, жегет жел1м болып жургешн мерген сол жайды оз басынан кешкеннен кейш гана укты. Адамды боркемж етш ж1беретш сол 6ip ойды каншама жолатпайын, умытайын лесе де, Куланнын кулагында 03i кетер туш Алтынкулдщ OKcyiH баса алмай, агыл-тепл жылаган yHi ызывдап турып алды. Тан аппак болып атканша коз ишеген эйел1 муньщ иыгына бетш басып, жейдесшщ омырауын, тес1н ыстык жасымен жу- ган. «К,удай маган 6ip перзентш де кимады гой, езщ жок- та алданыш кылатын» деп узш-узш айткан co3i мергеннщ Кулагында шьщылдап тур. 03i де жас HicTi коп ансайтьга мергенн1н сол сездерд1 еепгенде козшде жас ipKinrem Бо- сансымайьга десе де, езш 03i устай алмады, содан сон муп- муздай больш шекесше соргалаган жасты эйелше бшдормей сыгып тастады. «Эй, итшшеген OMip-ай, — деп ойлады енд1 лашыкта жатып мерген. — Бул жалганнын жузаде торт кубыласы тугел адам бар ма екен, cipa. 0Mip бойы сарылып куга- ньщ 6ip сагымдай арман, жакындадым деген сайын булды- рай Tycin дщкелетедп Жазмыштан озмыш жок дейд1 гой. Апырмай, э, жазмыштан озмыш болмайтын адам неден сорлы жаралды. Ан екеш ан да ез ирлптн бшедь эйтеу1р жолдасына кас кылмайды. 1луде 6ip сумдык жагдай бол- маса, жырткышынын 03i де туысын жеймш демейш гой. KniKTi карашы эне, мын болса — мыны, жуз болса — жуз1 тобымен жайылады. Адамньщ аннан бетер болганы ма? К,айда кореец, 6ipiH- 6ipi iurreH шалып, тобыктан кагып, кысастык к,ылып жургеш. Эй, ондырмаган К,удай-ай, неге олай болды екен, э? Мынау Коктебет, бул да кутырган каекырдай маца- йын жулып жеп жур. Баягы каракшы кезшдеп Koci6i осы efli, эл1 сол. Элде адамньщ канына сщген 6ip кутыртатын поле бола ма? 1штен туртш, ананы курт, мынаны будщр дей ме? Хак тагалам ондайга бастауга THic емес кой. Элп

шалдардын кеп айта беретш сайтаны осы езМ здщ imiMi3fle бугынып жатпасын. Кундердщ кушнде сосын Кектебет, Томар сияктыларды еJiiprin ж1беред1 гой. Айтпакшы, сол Кектобетщ кайда Kerri? К,ой, жатып рахат таппаспын, сыртка шыгайын. Bepi6ip уйкы жок». Осындай оймен К,улан туйе жун шекпенш желбегей жамылып, месш ен далага шыкты. Kiuii бесш болып калыпты, кун батыска карай кулдырап барады. Кдрасай imi сел жел леб1 бiлiнгeнмeн, ыктасындау екен. Анау ай- далада куздщ кара жел1 уыдеп турганга уксайды, аспан- дагы коргасын тустес сургылт булт туйдектер1 тустжке карай манып барады. «Жел терюшен екен-ау, осы пелен не карын, не дауылын екелмесе ип ед1, — деп туйш кой- ды мерген imiHeH, — кыс тусе калса, осылар не пршынс жасайды, жаным-ау. К,ар жауды дегенше, i3 TycTi десейнп. Анык ел1м сол гой ошарылып коста жаткан адамга». Мерген енда айналасына коз салды. Кектебет сонадай жерде кел жагасында отыр. Касында К,акпан, сосын жа- лан бас тагы 6ipey бар. Кектобетпч каракшысы ма деп турып, кайыршы Абдол екенш 6epi жалт еткенде жирен шашы мен сэры сакалынан таньшы. Кектебетке карай енкешп, жампавдап басын шулгып, б1рдеме айтып отыр. «Мынау каракшылармен онай-ак ты тауыпты гой, — деп ойлады мерген, — бул ногайын жылман келед1-ау. 0й, MycenipiM-ай, карашы белеет». К,амыс лашыктьщ сыртына шыккан К,улан жер астын- да отырган уш урыны кердь Бшктш аркан бойы келетш Кызыл сэры топыракты жар астын кеулей казып кен унпр жасаган екен. Turn шпне терт-бес агты катар байлауга келетшдей. Астына aTKonip кылып курак тесеген. Соньщ усэтне тондарын жайып, манаты ез1рде кызыл тамда мер- генге зек1рет1н жыртык кез деу кара, имиген жун сакал ж тт , сосын балпиган кызыл сэры 6ipey жантайып жатыр. «Мынау булардьщ ат тасалайтын жер1 ме екен, елде жазда салкындауга орнаткан баспана ма, — деп ойлады мерген, — нет1, не де болса, соныц eKeyi де болуы мумкш-ау. Осын­ дай унпрлерд! жагалай казып тастаса, оган 6ip ушр жыл- кьщ сыйып-ак кетпей ме. Жылкы деймш, осылар талай кеперотш дукенш тонады деп ед1, сонын дуниеа де осын­ дай yHripre кемыген шыгар-ау». - 145-

— Салаумаликум, батыр, — деп ушып турды орнынан Кызыл ж тт . К,улан онын шикандай жузше, секмэдйтне, сондай-сондай елеушздеу белплерше карап, бунын дэулегп адамнын баласы екенш ангарды. Ана eKi карак- шы да орындарынан турып отырды. Шамасы, кузеттен ауысып, демалуга келгендер1 болуы керек. — Элжсалам. — Иэ, батыр, ат-келж аман келдвдз бе? — IIIyKip. — Bi3 де ептеп осында журш жатырмыз, — деп жыл- пылдай жонелд1 кызыл ж т т , — сыртыныздан атынызды кеп ecTymi едк. Енд! жуз кергстпс. Жарайды, кайырлы бол- сьш. Мен Шынтак деген шмцз боламын. Шын атым Бай- сары. Жыланшыктагы К,улсары деген кюшщ баласымын. — Дурыс. — Ал отырьщыз, батыр. Мынау б1здщ жазгы сарайы- мыз. К,удайдын рахаты, анызак-аптапта кун туспешп, iiui сап-салкын болады да турады. Желд1 куш ыктасын. — Жаксы екен, — деп К,улан унпр йшне енш, кабыр- гата аркасын суйей отырды. — Батыр, 6i3 жэй кэлекэйттасып отыр едж, — деп Шынтак сезш жалгастыра бердг — БерЬшздщ тан калга- нымыз мына акбоз атьщыз. Баягьща Топжарган, Наурыз- байдын Актанауы, Акан cepiHiH К,улагерк Аманкедцшщ Шалкаскасы деген айтулы жуйржтер болды деп еступп едок. Сол сиякты бул да ушкан куска шалдырмайтын шыгар, MyciHfli екен. — Жок, бэлендей жуйрштш жок, 6ipaK узакка шаба- тыны рас. — 0й, сен бэршен бурын онын жуастыгын айтсайшы. Батыр койган жерде тырп етпей эл1 тур, — деп гуж ете калды деукара Божбан жыртык сол козшщ кызылымен бозга еншрейе карап. — Тауып айтасын-ау, Божбаным, — деп мыскылдай куда! Шынтак, — ол койшынын мэстеп дейсщ бе? Ба- тырдьщ аты жуас болушы ма еда. Солай ма, К,улеке? — Бэлендей жуас та, асау да деуге болмас, — дед1 мер- ген ак мэрмэрдан куйган мусшдей селт етпей турган акбо- зына суйсше карап, — 6ipaK оз1мнен баска адамды маны- на жолатпайды. - 146-

— Апырмай, 0! — деп тандайын какты Шынтак. — К,ай жерге койсаныз, сол жерде тура бере ме? — дед1 унс1з отырган кайыс кара жптг Куржпс те енпмеге арала- сып. — Отка, суга умтылмайды, е? — Умтылмайды. Тура бередг — Даусынызды танитын шытар. Шакырганда келе ме? — дед1 Шынтак. — Келедй Moh! Moh! Иесшщ даусын ecTireH акбоз куангандай акырын окыранды да, унпр алдына шауып келдп — Ойпырмай, батыр-ай, мына атгы ci3 окытып койган шыгарсыз! — деп тамсана тусп Шынтак. — Мьшау кызга бермейтш аткой. Окыган атгарды баягыда бала кезадде, екем- мен epin, К,оянды жерменкесше барганда серктен керш едш. Бул да айна-катесдз дэл сондай тшге тусшетш жануар екен. — Оллай, рас, Алпамыстьщ Байшубарындай гой. — К,обыландынын Тайбурылы десейнп. Тулпар гой, тулпар! — десш ана eKi каракшы да костай кета. — Серкин атын кергешм жок, — дед1 мерген, орнынан турып, атынын касына барып, — 6ipaK есту1мше, олар ойыннан баскага жок KepiHefli. Согыска мшш шыгуга жарай кояр ма екен. — Рас, рас, олар майданга салуга келмес. — Не келсш. — Ж лм н щ майы жок, кур жеммен журген, кабырга- сын жауып, жалтырап журген лакылдактар емес пе! — Ат деп мынаны айт. — Осындай 6ip сэйгул1гщ болса, пйркш! — десш карак- шылардын кайран калып каукылдасканын атын камыска карай жетелеген К,улан кепке дейш есттп бара жатты. Адамньщ жан-жануарга ете катал, rinri орынсыз жа- уыздыкпен карайтынын аншы ертеден-ак бшетш. Олар да ез1ндей жан Heci гой, олар да кеп нэрсеш тусшедц, татп кейб1р жайда адамнан сан есе сез1мтал, сан есе б1лпш, зерек екен1н кеп пенденщ ангармайтынына оныц ызасы келуш1 ед1. 0Mip бойына аншылык ете журш, К,улан мьщ- даган ан-кустын тфлш-карекетш барлап байкады. Сонда талай рет гажап калып суйсшген. Соньщ барлыгы Куланды жан-жануарга ерекше 6ip кез караспен карауга уйрета. Осы астындагы бозды мерген - 147-

еш уакытга урып-согып кинап керген жок. Колына тай кушнде тусш едд мепелеп бакты, ещн к,аз1р бул аты ертепшч тш бггетш тулпарлары сиякты, айтканын, айт- кан емес-ау, бет-жуз1, кабагынын, такымынын кимылы- нан, даусынан иесшщ не тшеп, не буйырганын еп-сетте тутанеда. К,оя берсе, койган жершде кулак какпай тура- ды, капталынан кагып калса, жайылып кетед1, ыскырса, кайдан болса да шауып жетедь Keiueri канды урыстарда осы боз емес пе талай тар кыспактан муны алып шыккан. 03i атын, аты 03iH тусшбей тепелей береттн 6ipa3 азамат- тын согыста мерт болганын да керген мерген. Ол ан- кустын да т ш бар, тек адам соны тусшбеШй деп ойлаушы efli. 0йтеу1р мерген мына бозына тш уктырганына риза, аялап сауырынан кагып койды... ТертЫш1 тарау К,аракшылардьщ турмысы адамды мез1 е т т , im пысты- ратындай. Аядай К,арасай ангарынан жайшылыкта аяк басып шыга алмайтын, icTepre ici жок каракшылар байлау- дагы азбандардай аласуратынын мерген e3i келгеннен берп eKi-уш кун imiHfle эбден байкады. Кектебетан оларды дурк!н-дуркш жорыкка атгандырып туруы сакырлап кай- наган казанньщ какпагын кетерш, дем шыгарганмен 6ip icneTTec Tepi3fli. BipaK мундагылардьщ Ke6i Kayin-KaTepi мол ондай сапарга кырсауланып ереи баратыны адгары- лады. Peri табылса, бой багып калгысы келетшдер1 кеп. ©cipece анау Шынтак Tapi3flmepi карауыл, кузетке кеб1рек жур1п, канды жортуылдан бас амандауга барынша тыры- сып багады екен. Тек Кектебетген корыкканнан гана жо­ рыкка атганатын сиякты 6epi де. «Е, мыналардын ripniri ripniK емес екен» деп ойлады соны байкаган К,улан. Зерйуден бе, каракшылар 6ip-6ipiMeH жи1-жи1 шекюш кала 6epefli. Кеше туске таман жар астындагы удпр жактан 6ip шан- шун дауыс шыкканга елевдеп, езен жагасында журген Кулан солай карай аявдады. Не айкай екенш б1лмек. Ла- шык тасасынан шыга бере байкады, жыртык кез дэукара Божбан бай баласы Шынтакка т е н т , тепсш т тур екен. — Сен жешн, итпн баласы! — деп гур-гур етед! Божбан. - 148-