Нұрманов А. Құланның ажалы

Ол KYHi Бейшлкаска 6ipece айранын, 6ipece сутш , 6ipece сорпасын мунын аузына тосып бэйек болган. Сонан тун ортасында болуы керек, шам сенгеннен 6epi тыпыршып, уЬшеп мазасызданган эйел ipre жактан езш е карай аунап тускенде, Кутский онша урке койган жок. Жаксы тамак iuiin, тынып>т кэбенЫгеннен 6epi о л кейде эйелге к езш щ астымен жеп коярдай караушы еда. BipaK бажылдап, жан- жал шыгара ма деп бата алмайтын. 03iHiH аксуйек тукы - мы, сонау астаналык шайарда, сонау келмеске кеткен кундерш, ш ы мкай ж1бекке оранган He6ip сылкы м катын- дармен етюзген кештерш, одан жазагер отрядта жургенде кызылдардын талай-талай сулу эйелдерш зорлыкпен колынан вткерген1н еске алып жиренейш десе де, ондай кек1рек бугшдер будан калган екен. Енда Б ейпш каска шынымен-ак устше колын салып, езш е бей1мдегенде, денеа кызынып, каны тасып, басына шапты. Танауына жылымшы ашыган сут Hici, сорпа KOHipciri, Kepi тэннщ тер кансыгы келгенде де бой тарта алмады. — 0 й , е зщ теке сасисьщ гой, — дед1 эйел де сэл жи- ренгендей. — Ж ок, ол темею, бшесщ. — Эй, осы сен ногай емессщ гой деймш. — Ж ок, мен ногай, — дед1 Кутский едэу1р Myflipin ба- рып, — мен эл п калай айтады, орысша нпркеуде, иэ, иэ, шокынган татарин бшесщ. — Мейл! енда, KiM болсан, ол бол... — Сен, катын, м е т кашкын, шокынган деп ешюмге айтпа, квп свз кереп жок, — дед! ол ертещне тацертец, Бейпшкаска сиырын сауып, уйге юргенде оган жыртиып куле карап. — Мен к1мге айтады дейсщ ? — деп эйел де табактай 6eTi онан сайын жайылып, айран кез1 сыксиып езу тартты. —А то мен сеш элтсреда, —деда Кутский муны коркьпът та кояйын деген ниетпен. BipaKсол сол-ак, екен, эйелдщ айран коз1 шакшиып, шикш сэры беп кулдешп кегерш журе бердо. — 0 й , ecKi кораньщ шайтаны кусаган албасты. Тап аузынньщ iiniHe... кшцЦ влттресщ? 6лт1рем дейд1 гой, кан- гырган кайыршы, ол-rip, мэ, жынды экечнщ ... К1мнщ басы канжыганда жур ед1 ит-шошка! Айдап шыгайын ба осы, курыган кэтр! - 199-

Бейтлк,аск.а осылай асты-устш былапыт сезбен казып, Kenipin жвнелгенде, мундай квкдолылыкты кутпеген Кут- ский жанын коярга жер таппады. — 0 й , апа, ой, айналайын. Мен ойнаган, мен саган жалынады. Сен урыспа, мен коямын. С ен м е т елт1ред1, кой, апа, — деп былдырлай бердп Ол куйрыгымен жыл- жып к е л л , эйелге твменнен жалбарына карап. 0 pi 6ipey- Mipey мына кемш рдщ бажылдаганын естш коя ма деп те з э р е а ушып барады. Тек тан ж ана с!б1рлеген, ел уйкыда, сол гана жанын сактагандай. Оны тындаган Бейпшкаска жок, балагат сезд1 туйдек-туйдепмен аткылады: — б лм есен, ерем кап, жун сакал nepi! Аяганды бшмейда екен гой, теке сасыган неме... — Уй, айналайын апа, сен кой. Сен жаксы катын. Мен ойнаган. Мен саган жаксы ж ш т болады, — деп тагы мвнтевдед1 кайыршы. — Свз1н караш ы очбаган доныздын. М ен с е т бай кылып кайтемш, ел кезген тшешш. Журе бер осылай, жалбыр шаш сумырай. — Апа, женге, сен жаксы. Сен урыспа, мен сен не ай- тады, барын гстейдь С ен урыспа... — Yрыспай кайтемш, журымын кургыр! Аяп журсем к ер ген азд ь Ж ттГЬс ж асасан езщ е. О Heci маган, курыган с у м п а й ы !.. Осылайша Бейпшкаска Кутскийд1н жер-жеб1рше жет- кен. «Ах, сен, мегеж!н, и т жем1 к ы лар м а efli 03iHfli!'> деп зыгырданы к айнаса да, К,уланга арыз айтып журе ме деп коркы п калган кайырш ы efrreyip эйелд1 сезбен ал- даусыраты п, ж албактай берд1. Б ейпш каска 6ip бие са- уымы б уркы лдап-буркы лдап басылды. «Енд1 меш кут- пек т у п л , ит а яктан сары су imKi3efli гой» деп ойлап efli К у тск и й , 6ipaK э йел аш уы кай тк ан сон, epi бул к ен ш ш табуга тырысып, елбектей берген сон тагы жылы шы- рай бердп Кеш ке карай татуласкан рай керсегп. К а­ йыршы мунысына тусше алмай дал болды. Сонымен, Кутский ж еар эйелд1н ауанын аулап, кунш осылай eTKi3in жаткан. Ал мерген болса, муньщ сырына кана алмай эуре. Бупн туш де ол 6ipa3 ойланып: «Ертен ез1мен сейлесейшин, не re6i бар екен» деп корыткан. - 200-

Bipaic, туске дейш оны ц peTi к елм ей -ак койды. К унде- гщей кымыз imyuiinep келш , ойдагы-кырдагыны 6ecin, соске ауганша отырып алды. Онан e3i 6ip шаруашылык- пен айналысып Kerri. Сонымен тал ту е болды. У й онаш а- ланып, Алтынкул eKeyi ш айды алдарына ала 6epreHi сол efli, е щ кобалжулы, уйге К есеукара Kipin келдь — Ага, — дед1 ол табалдырыктан аттай бере, — мына Есентогай жактан 6ip атты керш едк Сырт nimiHi солдат сиякты, 6ipaK кез1м аны к жете коймады. — Солдат? Ж алгыз ба? — дед1 К,улан тацы ркап. Ол келсе, милиция келер деп куткен. — И э, ага, ж ападан-жалгыз. Артында cyftpeTneci болса, оны 03i б1лед1. — Апырмай, э? 0з1м карайыншы, — деп мерген жейде- шец далага емпелецдей шыкты. Ол уй айналасына, к,оян жон коцы р к,ыраттан кулап келе жаткан жалгыз карага коз TiKTi. Т1ктей тускен кун- нен сэры дала шагырмактанып турса да, оньщ отюр K03i бул а п ы н ь щ ескери адам екен1н д эл таньщы. Басында уш бурышты шошаймасы бар, сур ш инелыц 6ipey. BipaK мыл- ты к каруы байкалмайды. «Бул KiM болды екен?» деп онан сайы н тацы ркаган К,улан уй сыртында козгалмастан катып турып калды...

YLUIHLUI Б 0 Л I M Bipimui тарау Сары дала, сайын дала. Сан ыкылым замандар тесшде жел ызгып, ацызак ескен, боран буркырап, кар кешкен сахара. Ж айлау колдщ жазыгы. Ж олаушыны дщкелетер узын кара жол. Bipece кияга тогысып, 6ipece ойга кулди- лап, ащы 1шектей таркаты ла беред1, таркатыла бередг Жолдын era канаты боз жусан, кызыл изен, кек кеде ескен кара отты кузеулер^ ара-тура кектемде су тусетш ойпан- дардан ш ок-шок тобылгылы шубарлар, табанына тал ескен терец сай, жыралар кездесш калады. Сонан сон тэты будырсыз жазык- К уздщ кара жел1 гуищеп, етек-жещц кеулеп, екимдене согып тур. Ж ел екш ш атан туйен1 аударып тастагандай. Саз 6erreHin Tyci бузылган бултгар боранда ыккан кой- дай туйдектелш батыска карай ж енк1л1п барады. К ен да- л аны н конырайган mo6i желкеден баскан жел ауырлыгы- нан бойын жазуга муршасы жок, шрдек кагып кайыса ту седi. Тас тобеге ш ы ккан ку н K03i ж алак ойнагандай 6ipece бултка сунгш кеттп, букш onipfli к у н п р т тартты- рып, 6ipece ж алт етш ш ыгып, к улш к оя бергендей даланы жаркыратып салады. KiM жортпатан кен дала бул. Журген жерш ертгей уйпап ол1м сепкен кайарлы Ш ыцгы с хан тумендер1 де осы дала- мен батыска карай шеру тарткан. Тортай деген аты сол кэрл1 каЬан оз1н1н осы ш е т а з-ш е к а з даланын жер1нде елген суйжтз улынын eciMiHe байланыстыра койган екен деген лакап-ацыз сол заманнан калган шыгар. Нешеме жылдар бойына уран жангыртып, кару-жарак салдыры, ат д y6ipi кущ ренткен дала бул. Ж ылдар зымырай берген, кардьщ басын кар алган, ханныц басын хан алган. Талай урпак кел1п, талай урпак кеткен. Enai олардан 1з-туз жок- Жаксыны да, жайсавды да, жаманды да, жауызды да тал- -2 0 2 -

гаусыз койнына жутып ала 6epeTiH саз дала мын сан жыл бурынгыдай мелшшп жата бередь Сойтсе де, К.улан осы езгеге ускынсыз, туе бермей безерш ж аткан сур даланы дос тутатын. О ны н б ую л eMipi осы дала тескейшде eiTi гой. Даланыц одан жасырын сыры ж ок, ержетш есейген сайын, ол буган не ки л ы жумбак, сырын там-тумдап, 6ipTiH-6ipTiH аш ып бере берген. Ол сырга кануга да бул жалыкпаган. Ан коймайтын ацшы- лы к, куралайды кезге атк,ан мергендпе, айсыз карацгыда жол табар йш иццк OHepi болса, оны н 6opi осы даланыц даркан кецш м ен тарткан тартуы. 0м1ршде 6ip к у н ауырып кермеген тем1рдей денсаулык, ж анарыньщ кыран кез1ндей епарлш , бойына бпкен куш-кайрат, туп бар дейтш журеп осы даланыц бойына куйган кущрет-касиетй У лына тар еткел, тайгак, кешуде асып-саспас сабыр берген де осы дала. Кун кагып, жел тотыктырган жузшен куанышы да, кай- гысы да бьлшбейтш 6ip калып, сол устамдылыгы аркасын- да. Мше, каз1р де ол боз атын лыпылдата аяцдатып келеш. Ал журеп куанышка толы. Кецш1 бурьшгы кауш-катер куткен тынышсыз сез1мнен арылган. М уны ц ауылына ол куанышты экелген мына касындагы Апанас. Узын бел тор атын cap желд1рш, ат успнде Tin-п к какш ия отырган аксур жуздь танауы шедарейген, улкен кок кезда жш т. К,улан ду- лыга сиякты тебесщце шошаймасы бар салпац кулак эске- ри бас KHiMi бар, кынай бел кавалериепк сур шинелыи, суцгак Денел1 жолдасына суйсше коз тастады. Кеше тусте далага жейдешец, меспнец жупре шык- канда, сонан ауылына бет алган бетен пшищц ескери KHiMfli атгыны кергенде, ол Апанас келер деп мулдем ой- ламаган. Timi муныц бурынгыша дуанда ма, элде кетш калды ма, ол арасына да дудэмал болатын. Тунеукуш Рустембай Апанаспен хабарласамын десе де, орынша ма, ж ок па, ол арасын 03i де айта алмагасын, онш а сен1м арта коймаган. Атты езш е карай жакындай бергенде, бул TyciH шыра- мытты. Б1рак: «Апырмау, кайдан керген орысым» деп 6ipa3 ойланып турды. Тек такап келгенде, аш ы к т у с п ко к коз1 мен шед1рейген танауынан Апанас, баягы канды ж оры к- тарда 6ipre болатын Апанас екенш аны к таныды. — Апанас! — деп тура умтылган. -2 0 3 -

— О, К у л ан ! — деп ол да e3yi ж айы лы п кы зара кул1мс!ред1 де, аттан ceKipin туей. EKeyi теске тес согыс- тырып кушактасып кер1скен. Ол сетте К,улан езш щ каш- кы н екенш , муньщ милиция начальнип, ок1мет адамы, езш i3fleyiui, Tinri туткындаушы адам болуы да мумкш екенш естен шыгарган. Тек жанды 6ip шуберекке туйш, ел1м мен OMip белдескен айкастарга у зец п кагыса 6ipre KipreH канды кейл ек жолдасымен кездесу куаныш ы жа- нын толкытып ж1берген еда. — Ой, Апанас-ай, е! С еш де керетш кун бар екен-ау. Апырмай, э , сен келед1 деген тнгп мулде ойымда жок. Ой, К,удай-ай, карашы, тштт кутпеген жерден... — деп орасан куанып, сакал-муртын кайта-кайта сипалап куле берген. Сонымен, К,улан ecKi досын хан к о те р т карсы алган. Осы абыр-дабырга ауылдыц басты-басты адамдары да жи- налып калган, имене турып, нешэнд!кпен сэлемдескен. К еб ш ч жузшде: «Бул калай келген милиция» деген тавдану ньпианы бар. Урейленгендер1 де бар сиякты. BipaK Кулан соншама ш ат к ещ л б1лд1ргеннен кейш , бэр1шц де кырыс- тырысы жазылган Tepi3fli. K a3ip уйде естиярлардан Орман ш ал, Ерман, К есеукара отыр да, Жарман мен Серкеш 6ip тусакты домалантып ipen жатыр. Мергенн1н едетгеп катпа жуз1 каз1р алкызыд боп шырайланган. Эцпмеге де бейшда: — ©й, Апанас-ай, екеу1м1здщ KepicnereHiMi3re талай жыл болды-ау, — дед1 ол он жагында терде отырган мейманы- на устемелеп кымыз усынып, — сонау он тогызыншы жылы актарды Есшге карай жонк1лткенде сен жаралы болдьщ да, мен жауды бел асырып, ауылга кайтгым гой. ©ткен кунде б ел п ж ок деген осы-ay, о? Ай мен к ун окша зымырайды-ау. — Ж ецгейдщ кымызы балдай екен, — деп жуз1 нурла- нып Афанасий ыдыс-аяк алып журген Алтынкулге жы- мия карады. — 1ш, im, кайным, — дед1 А лты нкул де KyniMcipen, — женгенн!н кэд1рш сен бшмесец, мына тобевд! кермепр жугермектер котарып алып, м ы н к етпей журе беред1. — Катырдыц-ау, жецеше-ай, — дед1 Кесеукара. — Ещц кайтей!н, — деп Алтынкул кулш шыгып кета. — Рас айтасьщ, К улан, —дед1 Егоров мергенге карап, — уакыт ол сондай, жетк1збейд1. Bi3 картаямыз. - 204-

— Мен ойлаймын, Ананас, адам деген жас кезшде ба- уырмал, ecipece дос дегенге етшен ет кесш берердей жан киысар бола ма деймш. Сол баягы согыс кезшде 6ip- 6ipiMi3fleH айры лы спастай е д ж ко й . С о нан э р ю м оз жешмен кети. Уйльбаранды болдык, 6ipey кызмет бабы, 6ipey шаруа камымен кегп. Арага ж ы лдар т у с в , суыныс- кандай болдык. Осы куш мен сол 6ip таба нан болса, жа- рып жеп, киынды к кешкен кундерд1 кейде ацсап, сагы- намы н. Анада Рустембайды к ер ш б1ртурл1 босансы п, каз1мнен жас ыршып кете жаздаганы. Кдйран жастык-ай десейпл. Ещц, мше, ceHiMeH дидарластым. — Дурыс айтасын, К улан, — дед1 Егоров та толкыгандай болып басын темен салып, — мен де достарды кеп ойлай­ мын. Б1зде орыста макал бар: «Старый друг лучше новых двух», былай айтканда, есю, Kapi дос жана eKi достан жаксы деген. Мен де Рустембайды кергем. Ол маган 6ip ай бурын келш гой. Сенщ жагдайынды айткан. BipaK сеш iaaeyre уакыт болмаган. Бандыны курту керек, езщ бшесщ- Ал сен маган келмеген. Сен бандыга барган, ол титл жаман. — К,айтес1н enai, Апанас, солай болып калды, — дед1 К,¥лан кысы лып калгандай. — Ал Рустембай молодец, ол бандыныц жатагын тап- кан. Анда 6ip шал бар, Барак, сол оган айткан ана ж ак­ та деп. Куланны н eciHe «Бандыга барып, не баркадар табасьщ?» деген ceai сап ете TycTi де, к ез алдына тангы самалмен сакалы желкшдеген кара шал елее 6epin erri. — Ну, 6api жаксы, — деп сезш ж алгай берд1 Егоров, — бандыны курттык. Только, Кектебет и онын помощнип Кашып кегп . Bapi6ip 6i3 оларды устаймыз. Ещц ешк1м халыктыц мазасын алмайды. Ещц, К улан, 6i3 тыныш жана ем!р жасаймыз. — Байлар ше? — дед1 Кулан. — Байлар, кулактар, олар пока уакытша куш п. Олар- дын заманы еткен. Б1зге мешайт етед1, к ак тап ретшде оларга соккы берем1з. — Кектебет ит кашып Kerri десейпи сонымен. — Ив, кашты. Сен оган кемек бердщ, да? Туман бола- ды, — сен айтгыц ба, — кут» деп. — Мен ед1м. - 205-

— Ай, К улан, К улан, жаксы емес. С ен колга тусед1, 6epi6ip мен ceHi босататын еда. М ен айкайлады гой «Ку­ лан, Кулан!» деп. — Ойпырмай, сондагы шакырган сен бе едщ! Бэсе, кулагыма 6ip таныс дауыс сиякты е с тш п едй Мен кайдан бшейш оны. — Сен бшмеген нэрсе кеп, Кулан. И бекер кашкан- сьщ, и бандага бекер баргансын, и маган или Тургайдагы бастыктарга бекер келмегенсщ. Мен бшмейда, сен неден коркады, К улан, сен батыр сарбазсын гой. — Кдрангылык, тогышар надандык кой, Апанас. Окыма- ган керсокыр болгасын, адасканньщ алды жен, арты соклак, деп лага берген гой бцциа, —деп К,улан жер шукылап калды. — Ну, ладно, — деда Егоров жымиып, сен саспа. Боде айтады: 6opi жаксы, не жаксы бггедадеп. Сен кылмыс жасама- ган, сен енбек коп ютеген адам, сен акталады. Рас, саган арыз кеп, 6epi жамандаган. BipaK 6i3 тексере/п, юм берген ол арыз- ды. Только мешмен 6ipre Тургай барсан жаксы болар еда. — М е т жауып коймайсывдар ма? Мен милицияга ок атып, атын елт1рд1м гой. — Ат елэтрдщ? Ну ат, к еп болса телейсщ, — деп Kynai Егоров. — Ау, оньщ а мен кулм ы н гой. — Ну вот жаксы. Ал сеш еш н м камамайды. — Е, осы Foft мен1н тшегешм. Эйтпесе, е л п Томар ит- тен ебден KepeciHi Kepin ед1к. — Томар, KiM ол? — Осында милиция. Осы ауылга к е л т елек салып, 6ip ядямяы сабагасын, мына ж п т т е р сыбагасын 6epin ед1. — A-а, милиционер Жаншиев. Бшем, б!лем. Ол 6i3re протокол ж1берген, сеш бандит деп. — О, журымын кургыр-ай, е! — К,улан баска сез тап- пай дагдарып калды. — Ладно, сен оган саспа, К улан. Б1зде революция бол- ганда езш е пайда тапкы сы келген адам бар. Bi3 оларды тек сер т, ие, калай айтады? — Эшкерелейм1з десейии. — И е, эшкерелейм1з. Олар кеп, ие, еркелей алмайды. Олар 6i3fliH iciMi3re жабыскан адамдар. — Жолбикелер десейии. - 206-

— И э, иэ, жолбикелер. Bi3 оларды эшкерелейм1з. — Е, бэрекелдц Томардьщ кумэш ашылса екен. — Ашылады, сен саспа. Бшесщ, мен осында барады деп айтканда, сол Томар меш коркыткан. Ол айткан: «Кулан бандит, ол сеш олт1редЬ> деп. М ен айтгы: «Сен кандай К у- ланды айтасын? Анау меншен, Аманкелд1мен 6ipre согыс- кан Кулан туралы айтасын?» дегем. Ол айтты: «Иэ, сол К у­ лан, 6ipaK ол Kaaip бандит». «Жок, —дед1м мен, — ол К улан бандит болмайды. Ол болса, онда меншен 6ipre белогварде- ецтерге к,арсы согыскан К улан емес». Ол дейда: «Жок, сол Кулан, 6ipaK Ka3ip бузылган, разбойник, каракш ы болган, сол сеш атады». Мен айтгы: «Егер Кулан сондай болса, пус­ кай, мейл1 меш атсын, 6epi6ip мен оган барады, 6ipaK мен саган сенбейда, Кулан ешкашан Совет ек 1метше карсы ш ык- пайды» дедам. К эрдщ бе, кандай ол провокатор! — Осында келгенде сол сумнын тусш ен шош ып едам, эй, жанда жок эзэзш екен-ау. Арандатуын карашы. — Иэ, иэ, арандаткысы келген ол меш. Мен оган сен- беген. Мен саган сенген. Кулан. — Карагым Апанас-ай, — деп сэзге араласты Орман ш ал, — жуз1н жылы бала екенс1н- Баягы канды к эй лек жолдастыгывды умытпа ж эне улкен басынды KimipeftTin, Куланжанды i3flen келген1не мьщ да 6ip ризамыз. Акырет- TiK достык деген осы да. Эйтпесе, К,¥ланньщ кай тустасы сондай шарапатты ieri ютеп отыр. — Ой, аксакал, меш мактауга болмайды. Бул менщ мщдепм. — М1ндет-борышын болсын-болмасын, 6opi6ip ceHiKi ерл1к. Бупнгщей заманда кугын Kepin, беттне куйе ж ак- кан адамга араша Tycyin ерлш. Ой, Апанас шырагым-ай, 6i3 онбайтын журтпыз гой. 1ш1м1зден 6ip адам жаксы ата- нып ш ыкса, 6epiMi3 коре алмаймыз, тугелдей сайгак алып, сонына тусем13. К,ашан сонын козш куртып, не MepTiKTipin, ойтеу!р керге тыкканша дамыл таппаймыз. — Ж ок, аксакал, шздщ халык жаксы, акк ещ л , оте конакжай, ж аксы халык- —Ой, буйткен жаксылыгы курсын да онын. Алакандай 6ip ауылда отырган бес-он уй болса, андитыны осек, 6ipiH 6ipi тобыктан кагу, 6ipiH 6ipi бопсалау, 6ipiH 6ipi курту. —Ол феодализм калдыгы, аксакал, ол социализм, ком­ мунизм заманында болмайды. - 207-

— Эй, кайдам, шыратым. Суйекке сщген едет суйек- пен кетед! де. BipaK 6i3 карангы наданбыз. Алдаты кунд1 сендер бшесщдер де. — Сонымен, Апанас, сен маган дуанта жур дейсщ, э? — деп энпм еш баска epicKe аударды К,улан. — И э, сен баруьщ керек, Кулан, ©зщ барган жак.сы. Барлык; арыз, осек — бэрш е жауап бересщ. Сен неден кор- кады. Турме жатпайсын, мен отан гарантия, с е т м бередк Екшил тарау Сыртта жел гушдеп, боран улып тур. BipaK бес канат улкен коны р уйдщ imi жылы да жарык. Ш анырактан сал- быраган жiнiшкe ак шынжырта ш нген отыздык шам ай- наласына мол ж ары к тогедк К,ак ортада манайына кызуын шашып, тыксырып ж аккан кызыл тобылгы, сэры ки тут1нс1з маздайды. Донгелек тем1р ош акка асылтан казан булю лдеп кайнап жатыр. Жас кой етш щ Hici танауды кытыктайды. Сейтсе де, осы уйдщ тершде торт кабат бостек керпе устщде отырган м ейманнын да, он жактаты aFarn керуетке аяк асып, булгын imiriH желбегей жамылган уй иесшщ де ©Haepi сынык. М уньщ 6ipi — адырайган uierip кезш, конкак мурын, басы аскЭбак кусаган жез мурт Kici. Баягы Бол- жык- EiciHmi — жалпы б т ш дурегей тебет Tepi3fli, шык- шыты талыстай, казанбас, бет-аузы жып-жылтыр, жалпак тумсы к ceMi3 Kici Шарбакбай. Урты салбырап, тауыктыд коз Tepicinaeft кызгылтгау кез кабыгы шала жумулы мулпп отыр. Есис жакта жаца ш л л т болтан шайдын кесе-аякта- рын жуып, дастарканын жинап, карасур токал куйбендеп жур. Болжык та yHci3, катпар-катпар мандайында кинал- тан ойдьщ белгкл бар, дурдиген жалан ернш жалап койып, K03i бадырайып, лапылдатан отка кадалып калыпты. Даладагы боран гу-гу етедк ImiH тарта ышкынтан жел yHi гой-гейлеген кобыз сарынындай. BipaK мунда онын урейл1 yHi болмаса, ызтары Kipe алар емес. Айнала KHi3 тутылтан, млем-текемет усталтан жэне сырттан ipreci комшген де болуы керек, додегел1 туырлыктагы жана кшз уй кыстауы ннан бетер. К,ызуы к у ш и ки ш огынын шар- пуы тещрегшдеплер,щ ж аскап, кейш merumipe туседа. -2 0 8 -

Шарбакбай басын котерш алды. Кдрасур токал дастар- кан жинап болган екен. — Кушмжан, сен мына отаудагылардыц хал-жагдайын б ш п келсен к,айтед1, — дед1 ол жумсак, унм ен K03i к и ш и т токалына к,арап. Эйел1 бораннан тж о н ген дей сырттагы ушге аз кулак, турш, сосын буран карады. — Ол ж актан 6ipey-M ipey келш журмесш дегешм рой, — дед1 тары Ш арбакбай, — мына Б олж ы к екеу1м1здщ 6ip тыгыз анг1мем4з бар еда. Токалы «Маган сенбейсщ бе?» дегендей буган денгелек кара K03i ушкындана 6 ip жалт erri. Соны сезген Шарбакбай алдаркаткандай сейледк — Ол 6ip атыс-шабыс, банды-сан.цы туралы кеп. Ондай энпмен! ест1сем, TyHiMeH жаман туе керш , уйыктай ал- маймын деупп едщ гой. — Нан илейш деп ед1м, — дед1 ойел1 кипактап. — К ейш илерещ , К,удайдын туш жетед1 гой. К еш жаца бодцы. Ал 6ipaK шошынбаймын десен, отыра бер, сенен жасыратын сыр емес. — К,ойшы, несше отырам екеущ нщ касында сопайып. Ж эй бораннан корыкканым гой. ©31М де баргым келш отыр ед1, катындардан 6ipa3 осек еститш. — Онда мына Болжык Kipri3in ж1берсш. — Эй, женеш е-ай, нокер epTin, салтанатка уйренш кал- гансьщ-ау, жур, коне, — деп жез мурты жыбыр-жыбыр етш Болжык орнынан турды. Жел тым купит екен, кш з eciKTi босагага сарт-сарт урып, уй суйегш солкылдатып хаберда. Аздан соц кайтып келген Болжык сырлы eciKTiH кос какпапли мыктап капсырды. — Бу жалганда катьшга сенбе, —деда Шарбакбай тунжы- рап, томен карап отырып, — сатып ж1береда. Буларга бетщ Кызыл болса, эйтпесе, атак-данкыц, калта-калта акшан болса рана жагасьщ. К,ызылды-жасылды кылып кищ дарт, алтын-кушс сакина-моншакпен безендарт койш ы , сонда булар сендйс. He6ip айтулы сулуларды кердпе кой. — Эй, Ш эке-ай, баягьща дуниеш c0KirriHi3-ay, — деп ыржиып кулд1 Болжык- — Сокггпегенде, бул дуниеге 6ip-aK рет келесщ гой. Сондыктан OMipiMfle мен катынга сыр айткан емеепш. TiriTi олг1 токалга да. Ертен басымнан багым тайса, нак cyftepiM болса да, ол менен айнып шыга келерш эбден бшемш. - 209-

— К,атын тугш , бупн Tipi пендеге сенуден калдык. кой. 0ftTeyip ci3 болмасаныз. — Маган да ден коя берме, — деда Шарбакбай коз Tepici салбырап, — ойткеш маган сенетш жерщ бар да, сенбейтш жеР>Н бар. BipaK Ka3ip eKeyiMi3 6ip кыл арканмен матаулы- мыз. Сонаыктан epiKci3 иланасьщ менщ соз1ме де iciMe. К,удай артыныц кайырын берсш, азды-квггп дэмдес болдык, ендап KyHiMi3 калай болады, соны кенесейпс. Оган себеп — заман- ньщ ьщгайы б1здей дэулетп болган адамдар ушш Tepic келетш Typi бар. 1штеп улкен шаЬарлардагы бурын узенплес, тустас журген кейб1р зиялы дос-жарандармен хабарласканда сон- дай сыбыс айтады. Мал-мулисп тартып алып, 03iMi3fli айдап эгабере ме деп коркамын. Бугшдер менде у йкы -кули жок. Болжыктын K03i адырая туей. Ол уй иесше куджтене де шош ына карап койды. Ертеден 63iHe сыры мэл1м Шар- бакбайды н бул кай кыртысы eKeHiH ангара алмай дал. вй тк еш мьшау жылтыр бет Kepi ш ецгенщ элдеб1р арты сал- макты icKe адам жумсарында ыктырып, аспанды алакан- дай, жерд1 тебшпдей eTin кара борандата келетшш ол бшетш. BipaK б у п н п Ш арбакбайдын к ещ л куШ, букш кеш бойы- на байкап отыр, бурынгы Шарбакбайдйандей емес. Енсей тым TyciHKi. Бул жай Болжыкты да абдыратып тастады. — Шоке, OMipi сошн муншама езшгешщзда кормеп ещм, — дей 6epfli ол, баска сез аузына туспей, 6epeKeci кашып. — Eзiлгeннiн экеЫ алда ма деп турмын. Э лп Коктебет ит жатагын к ерсетт алып, ойраны шыгыпты гой, оны озщ де бшесщ. — И э, е л п Рустембай деген жауыз тауыпты гой. EriHiH erin журе бермей, сол немеге белсендш к не керек десейнп, КУТЫРЫП- Слздщ Барак деген Ky3eTmi шалыцыз нускаган дей ме, немене. Сол oлмeлi и то Коктобетке айтып, 6ip шункырга тыккыза салмай! — Ж э, Болжык, откен icKe вкш генмен пайда ж ок. Бас амандаудын шарасын карастырайык- Сол Кектвбегпн торга туспей кеткеш 6i3re жаксы болды. BipaK касындагы бвpiбacapлapы б1рдемет мыжып журе ме деп зэрем жок- — Олар не бше кояр дейсщ, Шоке. — Борщ бшмесе де, 6i3fliH атымызды атаганынын 03i октан кем тиер дейсщ бе? Сенен алган Mopi бар а к аны к- тама койындарынан шыкса... -210-

— О йбай-ау, ол К ек т е б е тгщ ез1нде гана ем ес пе ед1?! — деп ыршып туей Болжык Шарбакбайга урейлене карап. — KiM бш едь ж акы н тарткан 6ipeyiHe 6epin ж урм есе... — Астагыпыралла, онда куры дык кой, Ш эке-ау. — Оны н да 6ip ж еш болар efli, кэп болса кор кы ты п тартыц екеткен , кенсе талаган дер едис, 6ipaK бэр ш ен Tipi куэнщ тш н байлау киын-ау. — KiM ол? Э л п К е к т о б е т а н каракш ылары ма? — Ж ога, Teftipi, олар н е оттаса д а мойымаймыз гой. М ен К,улан деген ы лавды айтамын. — К,улан?! О л i3-Ty3Ci3 кетк ен ж о к па? — Э й , Б олж ы к-ай, сен еш м д й сп ц Ti3riHiH уста п ж ур - сен де, уйде жаткан менен де керец екенсщ гой. Анада сенщ кенсеннен аттанган нэшендйс Егоров кайда кетам д еп efli? — Ш эке-ау, ол e3i нэшенд1к болса, e3i орыс болса, 6i3re жолын айтушы ма eai. А удан га бет алгандай efli. — Ендеше, сол неш эндш н ауданга да, дуанга да емес, дел К ¥ланнып ауылына ж енел тт1. Бупн-ертен сол К улан дулейд1 ертш осы ж акка кел4п те калмасын. А л ещ н ол Егоров пен К улан баягы а к пен кызылдын согы сы кез1нен тамыр. Ендеше, актап ал уга жанын салады дей бер. Bi3re найзадай тиетш нерсе — сол К улан К эктебетген еспген- б!лген1н 6ecin журмесе. 0 у е л д е К ек тэ бе тк е карай сш теп жiбepгeн мен ед1м, енш б у п н оп ы к жеп отырмын. Аж алы ж ок ит екен, бул какпаннан да аман кашып кутылыпты. М еш ц сешмен акылдасайын деген1м осы канжаугырдын кезш калай куртамыз деген мэселе едг — Баягыдай домалак арызды жаудырып ж 1берсек... — дед1 eKi ушты лау Болжык. Сы ртка айдынды болып кел- генмен, Ш арбакбайга жалтактап, сонын шыжымымен ушып уйрен1п калган байгус осынау сыры тунгиы к адам кауып тастай ма деп ж урексш е свйледг — Оньщ да дурыс. — Бандыга косылды , ел шапты демейм1з бе? — деп ещц ерк1ндеу кета Болжык. — BipaK ол аз. Онын устш е мынадай 6ip нэрсе к о с у керек арызга: Ka3ip сол К уланн ы н колында 6ip кайыршы жур, б1лдщ бе? С ол , мен бшсем, Ty6i шик1 адам. А кты н enecepi ме деп те ойлаймын. 0тген, Кектебетпен кейш п - 211-

кезде хабарласудьщ peri келмеда. Сол бул кайыршыныц коясын актарган болуы керек. Сейтсе де, осы 6ip сулпрейген и п т 6ip жерде керген сияктымын. Баягы актар Есшге карай босканда талай-талай эпесерлерш керш ешм. Солардын 6ipi ме деп те ойлаймын. Клм де болса, актьщ жазагер1, соган К улан камкорлык жасап жур деп басып калу керек. — Э п , берекелде, К,уланнын елер жер1 осы шыгар, — деп алаканын укалады Болжык. — Ол 6ip пара ецпм е, — деп отка шагылыскан томпак кой кезщ де 6ip зэрл1 уш к ы н ж алт еткен Ш арбакбай тэты туйлнтп ойланып калды. — Бул дуниеде 6ipeyfli аясан, арам елесщ , — дед1 ол б1раздан соц, Болжыкты елдеде кайрагандай. Уш1нш! тар ау Ызгырык жел удей тустт. Э л пвд еп 6ip жол-женекей энпм енщ аяты да узшш калган. Егоров сулмевдеген узьш шинелшщ ещрш каусырып, белбеуш тас к ь т буып алды да, шош ак беркш щ кулагын Tycipfli. С эл де болса бойы жылы- найын дедг Жанбыр ма, кар ма, eftTeyip жылбыраган киыр- ш ы к урып тур; далдасыз к у далада желдщ де кай ынгайдан сокканьш ацгару киын, оцта бурыл, солга бурыл, мейл1 кубы- лага, терюке бурыл — 6epi6ip, тынысынды тарылтып, кез ашырмай, кулак-ш екеден былш-былш шанатгап жатканы. Жагадан юрген суп-суык тамшы жыландай ирелендеп, жон- аркадан 6ip-aK шыгады. Афанасийдщ шыдамы таусылайын деда, кас-KipniriHe жабыскан жылбыскы киыршыкты алака- нымен сылып тастап, Lnrepire кез тастап efli, К,улан ат бойы озык келед1 екен, ш екпенш щ кулэпарасын кетерш алып- ты, анда-савда т1згш шаужайлаганы болмаса, баягы каз-кал- пында, к ьщ к етпестен ат устшде тш-тж каздиып отыр. Асык- сак кайтеш flerici келш, 6ipaK Кулан онсыз да тусшетш шыгар деп ундеген жок. Артына бурылды: кешке ерген кушжтей, бурлыккан тайдын кос екпес1н тепкшеп e6irepre тускен Аб- долды керш; жак жуш урпиш, жауырыны аспанга шыгып Kerinri, када басьша шаншып кеткен жапалактын елексесше уксайды. Деу де болса, К,улан осыган карайлап келе жа- тыр-ау деп ойлады ипшен. «Талактай жабысып бул да кал- мады-ау, итан баласы. Жайма-шуакта жол таппайтын бей- -212-

шара неме бокыраудьщ буркасынында баска тускен масыл да. Амал жок енш, топыраш тайдын митьщымен итшшеп ж у р т жететш боддык. Тек боран болмасын да, аятымнын сыркырауы жаман еда.» Ол ж ш н ш т н щ о к тескен атам заманты ecKi жарасын сипап койды да, сатал-сатал бет-аузын алаканымен тэты да 6ip суртш, жатасын кетере туей. «Teftipi, Ci6ipflin какатан сэры аязы мен ак буркасыныньщ касында кара- ш анын ак жанбыры да сез боп па» деп, Tici й с ш е тимей калшылдап экейп бара жатса да, езш жубаткан болды. Сосын су ci«reH ш инелш щ зшдей етегш такымына кысып, мынау жол азабы мен ой азабын умыту уш ш балалык ша- тынын етй -к е тй 6ip елестерше шомды. Сол 6ip пэтуасыз да бейтам кундердщ тэги киялы бойын жылытып, су шинельге буйыга тускен ж т т й елдилеп тербейп келе жаткандай; ерлнберщен сон ол таусылып бермеййн осы- нау MeHipey даланы да, толассыз сарнатан ж ел мен кара- курыктанып, барган сайын ерши тускен даланын тажал боранын да мулдем умытып, алыста, Ci6ipflin ну орманы- ны н 6ip тукп1ршде калган шагын озеннщ жатасындагы юш кентай деревнянын эр какпасы н адактап Kerri. Аптабы кайткан куздщ боз аспанын, тацмен таласа тура- тын кызыкты кундерд1 есше алды; деревняньщ юл кара- борбай кэп шуылдагы кулкын серше малмен 6ipre epin, карта адым жердей орманта жуг1р1сейн ед1, агаш семсер- мен ат бойламайтын биж шалтыннын шытын катып, бута- каратаннын тубшен д!рдектеп жур!п каракат, мойыл терет1н, баскан i3inae кан-ж оса боп калатын жем1с- жидекйн кышкылтым дэм1 ел1 кунге тавдай куыратын Tepi3fli; Егоров с1лекейш тамсана жутынып койды. Он алтыншы жылы солдатка uiirin, тутан жерден киянта шьжып кеткенше де тотыз жыл болыпты, содан 6epi курк1ремен1н жатасындаты шатын деревня кайда журсе де кекейшен кеткен емес, ауык-ауык кек1репн муцта тол- тырып, кэлбендеп к ез алдына келед1 де турады. Кейде й п й тус1нде де замандастарымен 6ipre ау толы а к балык- ты курюремеден суйреп шытарып жататын. Бер1нен де курк1ремен1н суы-ай десеншН.. К,алын жынысты жы кпыл- жыкпылынан жылап агып жататын сансыз бастаулар мен тумасы каншама. Урггасан, миьщнан етедьау, ш1рк1н!.. -213-

Мынау киырсыз даланын HipiMi мен келнпп оньщ касында су ма; к ую -тунл анызактан ернщ к езер т кеп бас койган- да тавдайга татымайды-ау, кур карын кампайтканы бол- маса, тумыры шелщ щ кандырган емес. Вершен де квасы мен кара моншасын айтсай!.. Э к еа Матвей кызыл карагайдьщ шогына корым тасты ертеп тастап, сэкщ е дыриып жататын еда. Ы стык будын жалы- нына шыдамай, кайта-кайта тыска атып шыккан Афана- сийд1 куалап тыгатын да, шыбырткымен аркасын шапат- татып коятын. Бул туншытып елш кете жаздайды, ал е кеа болса, eKi ж ауы рыны н к езек -к езек тесеп, ырсылдап- гуралдеп, тагы да деп рахаттана туседа. Кейде ол дэп осы там укка деревнядаты ен жексурын адам epi uiipireH бай Корытовты ек еп камар ма efli деп те ойлайтын. Оньщ Корытовты ит етш ен жек керетш ce6e6i, кудайдан без- гендер мен патша агзамньщ керш е ш к к е н енкей 6ip саяси туткындармен эмпейс1н деп екесше кун керсетпей, ылги донайбат жасап, кездескен сайын балагатгап кететтн. М онш адан шыгысымен eKeci 6ip жартылык аракты катып салады да, кып-кызыл нарттай боп стол басына кеп отырады. «Атауывды iuiKip, пусырман, тым курыса кудай­ дан корыксайшы!» деп memeci кунк!лдеген болады. Ар жагында з1л! ж ок, кем ш с боп алган байгус артынша-ак сабасына тусш , улы мен байынын алдына ыстык картоп, туздалган кияр сиякты аш ымал тагамдарын yftin-Terin жатканы. IHeiiieci зады киржактар семьясынан-тугын, д1н ишаратына тым катал болды, 6ipaK каншама дшрлеп отыр- са да, Афанасийдщ миына еш нэрсе кондыра алмады. М умкш , буган eKeci де себепкер болтан шытар, yHeMi: «Б1зде кудайды н алты аласы, бес 6epeci жок, онын кула- тын ш улатып кайтесщ, тапкан тамагынды 6in де, тымпиып журе бер» дейт!н калжындап. «Афонюшка, тындама бул кудайдан безгендЛ» деп memeci зыр кататын. «Эке керген ок жонады», акыры сол Афонюшкадан д1ндар адам ш ык- пады, каршадайынан колына мылтык устап, екесшен кал- май тайга кезд1, куралайды кезш ен аткан мерген атанды. Bip сетке тым-тырыс тайганы eciHe алды, кулакка уртан танадай мещреу тыныштыкта мелшшп кар баскан саба- л ак самырсындар м улпп туратын efli. Сол мулиген мвуе аташтардын ушар басына тэты да бозтылт-шатырмак ас- -214-

панды керетш. Афанасийдщ журеп луп-луп согып, KGKiperiH элдеб1р мун сазы ш ымшылап еткендей болды. К,алгып-шулгып, уйк,ылы-ояу калпында эжептэу1р жер табанын тауыскан сон барып кезш ашты; манагы киыр- шык жапалактаган карга айналыпты, дуние тунерш, ак буркак дауыл iuiiH тарта сарнап тур екен, тек o ni кунге ат уепнде козгалмастан каздиып отырган К,уланды керд1 де, к е н ш орнына Tycin, тагы да калгып кетш едд, кенет аты кигг токтай калды. Лыксып барып басын кетерш алды. Уйкы да табан астында шайдай ашылды. К,улан ттзгшш тартып, аттан Tycin жатыр екен. — Апанас, маскара кылганда, 6i3 адастык б1лем, — дед1 ол айкайлап. — А -а-а-ада-дасты к, — дед1 Егоров кайталап, epHi эр ен илшп. К,улан буган жакындап келд1 де, ко л ы н шинельд1н етепн1н астына сугып Ti3eciH устады. — Ту, Т1зен ттзе болудан калыпты гой. Сендерхи влттр1п алсам, сонда болар шьш маскара. Екеущнщ де кшмщ жука, битпн кабыгындай. К,ара басып, 6ip ойларга тусш кетш, жол багдарын ангармаппын. Жарайды, eHfli титтей шьщан- дар, олмесем, жолды табармын. Шьщайсывдар гой, Апанас. — Шы-шы-да-дай-мыз, —деда Егоров зорлана езу тартып. — Бопты, ендеше, мен саспай, саспа. Соны айтты да, К,улан ецкей1п жерд1н uio6iH жулып алып Kopfli, жиекте ж аткан топыракты eTiriHiH окшес1мен Teyin байкады да, атына барды. Атыньщ алдыцгы аягьга KOTepin, кетпендей болып жабыскан балш ыкты Tycipfli де, кездшмен к а к Sonin, оган 6ipa3 yninin турды. Атыньщ са- уырынын жун1не саусагын жупртш байкады. — Бэсе, К,ызылбайдан OTin кеткен екем1з, — деп взше 03i KySipnefli ол, — шамам дурыс екен. Ж ел ьщгай он жа- гымыздан — тер1скейден урып отырды гой. Жел о н ш еке- ден кадалганда ат ауса, солга карай ауады. Ендеше, бул К,уйганынын тусы болды. BoTip-ay, o3i осы сол жагымыз- дан epin отырмайтын ба ет. Ду-рыс. — Апанас, а, Апанас! —деп айкайлады тагы К,улан. — Не-е, Ку-у-улан? — Сендер осы жерде сол тура турывдар. Мен opi-6epi шауып, жер ыцгайын байкастайын. Yкты н ба? -215-

— Жа-ра-рай-ды. — Ал ещц 6ip-6ipiMi3fli i3flen ауре болмас уппн, кезек- кезек айкайлап турындар. Сонда мен дол устерщнен шыгамын. — Хо-ро-шо. — К,арашо, болса болды. Тоцсандар, аттан Tycin би- леп, ceKipin дегендей жылынып алыцдар. Соны айтгы да, К,улан атьша ыргып мшш, тартып кета. Егоров козгалган жок, ал жана ат жальш ебш жаткан кайыр- шы сыргып кунанынан тусш, тэлтзректеп сеюре бастады. Ол эбден жаураган ед1, осы жел турып, боран басталга- лы езш щ талапсыздыгын ойлап жыларманга к е л т , осы сапарды, К,уланды, мынау epiKci3 суйреп келе жаткан Егоровты, бук1л жарык дуниеш боктаумен болган. К,айсыб1р сэтте мына екеуш тапаншамен exi басып жай- ратып, тартып отыргысы да келген, 6ipaK ол 6ip сокыр ыза еда. Олай ете алмайтынын, олай етсе, мына булдыр- сыз бораны уйткып, жел! imiH тарта ушдеп зорен1 алган далада майып болатынын ол жаксы б1лген. «Келмейщ, — деп ойлады ол ceKipin, кш к ене бойы жы- лынганнан кейш, тонынын жагасьшан мойнын тасбакаша созып, К,улан кеткен ж акка кулак тш п, — эдей! алдап тас- тап к ета бул ит киргиз 6iaixi. Элде мьшау большевикке соны айтсам ба екен. BipaK одан не пайда, бул да MeHi тастап, e3i жан саугалап KeTyi мумкш. Мумкш емес, абден солай. 0зщ болсан да сайтер еддн. Мундайда apKiMre жан тэта. Жок, Ефим, шыда, егер анау киргиздщ бараны келмейтш болса, муны расходка ж1берш, аты мен KHiMiHалу керек. влмеймш десен, осьщан баска амал жок- Ал a3ipre шьша!» Ол Егоровка жакындай TycTi. Афанасий аттан ceKipin TycTi де, тэлттректеп барып денесш зорга устап калды, тонса керек, Tipceri калтырап тур. — Ал кане, айгайлаймыз ба? — дед1 алаканын укалап. — Айгайласак, мейл!, айгайлайык, — деп Абдол мыцк erri. — А-ее-ей! — даусы тым таргылданып шыкты. — О й, сен euiKiuie бакырмай, былай, адамга уксап ай- гайласай! — Егоров Абдолга зекш тастады. — Сл... — эк ю жузбасы «слушаюсь» деп кала жаздап барып сазш жутып койды да бед1рейш, Афанасийге карады. — Йемене, танымай турмысын? -216-

— К,удай бшеда, тезепме дейт катып калмаса, негыл- сын. EpHiM epHiMe жуымайды. ©зщ айгайлап корпи... Абдолдын кейш аянышты efli, енда болмаса жылап згаберейш деп тур. — 6 й , mipiK неме, тон киш, товды м дейдП.. А -а-е-е- ей!.. К,улан!.. Егоровтьщ баркыраган жуан даусы тун карангылыгын 6ipa3 жерге у р к т п апарып тастагандай бодцы. ©pi-берщен сон бутан донталактын майсыз купшегшдей шикылдап Кутскийдан шщкищек даусы шесть Yftip iaaereH каскырдай eneyi жапан туздджантыртып, тура ширек сагат улысты. Бурка- сын 6ipre-6ipTe саябырсып, кутпеген жерден тез жытылды. К,ар капалактап тур. Bympi кабы скан атгар да а к жабу 6ypKeHinTi, бурсендеп, тш ерсеп flip-flip етедь Жым-жырт. ©лйсгей мевдреу тылсым дала. Tinri жантырык кайтпайды. Кутский елшзш, куты кашайын деда. Бейшараньщ даусы да не шырылдатан емес, не жылаган емес, коркыныштан ш ык- кан oftreyip 6ip бакыру. «Ит киргиз енда келмейда. ©деш ал- дап тастап кетп, —деп ойлады. — 0лген деген осы. Мынау ку далада суйепндаде ит-кустан баска ешгам таппайды. Кудай- ау, мен туган куш кун тутылып па еда?!» Айгайлай-айгайлай Егоровтын да даусы карлыкты. К,а- кырынып-туюршш алды да, Кутскийге кырыддай тш катты: — Енда сенщ кезегщ. Тек жыламсырамай, жендеп айкайла! Дол осы кезде жерден шыккандай ту сырттарынан кар жамылган салт атты танау ripen токтады. К,уланды танып, eKeyiHiH де журеп орнына Tycri, куантандарынан дабды- рап, ауыздарына келген б1рдемеш к е й т п жатыр. — Япырау, тез оралдьщ гой. Молодец! — деп Егоров ceKipin-ceKipin к етп , бойы да жылынган сиякты. Кутский мынкылдады да койды. — 0 й , сабаздарым-ай, К,удай coriH салганда, онш а киыс кете коймаппыз, — дед1 К,улан ат устш ен келген i3iH нускап, —дел мына жерде, озеннщ жылгасында Ш арбак- байдыц кыстауы ra in тур екен. Елге мына боранда жете алмаймыз. Сонда барып паналайык. Эйтпесе, eKeyirmi де oaripin алармын, пакырлар... Ал коне, атка конывдар. Кулан алга Tycin жорта женелдь Б1раздан сон булар озен жагасына ж е т . Бул арада озен бар eKeHiH оуелде Егоров пен Кутский бше койган жок. Айнала коймал- -217-

жын дуние — жапалактап жауган кар, кун кешюрш, каран- гы тарткдн, табан асты нын 6api аппак. — Апанас, байкандар, — деп дауыстады мерген артына бурылып, — мына арада озен бар, жагасы жаркабак, менщ 1з1мнен таймай ж ур ш отырындар. Егоров атын Te6iHin, оган жакындады. К,улан кайыры- лып, оган сол жагымнан жур деген белп жасады. — К,улан, осы ж онда кы стау барын, ол Ш арбакбайшш екенш кайдан б1лдщ? — деп кызыга сурады Афанасий. — О й бай -ау, осы жердщ 03i айтып турган ж ок па, мше, мынау езеннщ ш ш , анау аргы бетте ескен тогай, ал сенщ ар ж агы вда, Ka3ip коршбейд1, ул кен тебе бар. — Мундай жер кеп емес пе? — К о п болганмен, эркайсы сы ны ц белгкл эркалай гой. Осы далада туы п-ecin , оны танымай, меш не К,удай урыпты! — Дурыс, правильно. — Правильно болса, сол. М эселенки, саган осы дала- ны ц жер бедер1 у к с а с керш е беред1, сен аш ы к к у ш бол- маса, жауын-шашында озщ тузден жол тауып журе ал- майсын, солай емес пе? — Солай! — Ал сенщ эл п коп айта беретш ит тумсыгы етпейтш д ул ей орман тайгача барсам, мен де адасар ед1м. — 0 й , К улан, сен хитрый, к у, мен бшем, сен онда да аман каласьщ. П отому что сен аншы. А л аншы кашанда тамак и жол табады. — Анш ынын да аншысы бар-ау, Апанас тамыр. Э лп 6iafliH Myconip келе жатыр ма, — деп К,улан артына кдра- ды. Абдол калып коймайын деп жанталасып, жаман тай- ды аяусыз тепелеп келед1 екен. — Е, бай гус, келе жатыр, — дед1 де, мерген сезш жалга- ды, — бул бораннын боларын мен танертен-ак. сезгенмш. А н а у ауы лда осы аспан кул беттен ш тебем1зден TOHin, енсем1зд! басты да турды гой, ошактагы тутш де уйытки берд1. С он д а-ак, эй , боран согады-ау деп едам. «Жштгер, кш рсек кайтеф» дейш деп 6ip турдым да, кой, ертерек кала- га ж епп алармыз, тш и кун бузылса, алдагы ауылдардьщ 6ipiHe буры ла салармыз деп журш кегпм . Енд1 кормейсщ бе, мынанын обектеп ит ыргакпен журе алмай койганын. Жарайды енда, сен айта берепндей нешауа. Е , м!не кыстау. -218-

Булардын алдарынан баягы К,уйгандагы кы зыл тастан каланган кен шыкты. — Шарбакбай антурган eni кепйп келе коймаган шы- Гар-ак, — дед! К,улан, — ат ж ок, и т урмейд1 гой. К,ар ж ау- май кыстауга гармейтш оны н ата дагдысы. Неш ауа, б1рдеме табармыз жылынар. Олар аттарын баягы шал курган тал шарбакка байлап, ар жагындагы eHi бар кабат тал кор ш ау ш п н д еп маядан ш оп салды. EepiH icTen ж урген К,улан, ана eKeyi колдары икемге келмей тур. Егоров кем ектеспею ш болып умтыла 6epin efli, басы айналып, кез1 карауыты п Kerri. Т ецсел ш барып, эр ец тузелдо. «Ей, ауырып калмасам жарар еда» деп ойлады ол. А узы Ke6epcin, э л п эз1рде су ы ктан калты - раган денеЫ ысып барады. «Жай т о н г а н д ш ш ы гар, бекер байбалам салмайын» деп, ол елмзоздагш бтдарм еуге ты- рысты. Осыдан кейш мерген оларды ертш , бекгтул1 улкен агаш eciKTi аш ты . Im i т а с кар ан гы . К ,улан ю се сш д е п шакпагын алып, тамызыктап макта тутатты , оны Афа- насийге устатты да, 63i ж уп р ш ш ы гы п, 6ip к у ш а к ш оп Kipri3fli. Л ау еткен о т сэ у л е ш к е н ш арш ы бе л м е ш ин жарык кылып жiбepдi. Бул ауыз кора екен , терт жерден Tipey т1релген, о н ж актагы т е р п буры ш та eKi eciK — 6ipi бэйШ ше, 6ipi токал ды н ауы з-тер у й л е р ш щ eciKTepi, сол жакта ш ош алага ю р е тш eciK бар. Bapi де т а с б е к т л ш , к ул ы п та л га н . О сы н ы н TypiH ш ол ы п ш ы гы п , м ерген сырттан куш актап ки алып Kipri3fli. Ш амалы дан со ц сэры ки маздап жанып, кызуын тарата бастады. Егоров пен Кутский оттын eKi жагынан пзерлеп, алакандарын жа- лынга рахаттана кактады. От тебеге тиед1 дейтш емес, сыланып акталган. О т тутатып болгасын, К,улан аз отырды да, есш е б1рдеме тускендей epHiH жымырып, сы ртка ш ыгып Kerri. Тебе душрледг Элден уакытта мерген улкен коныр туырлык- ты кетерш уйге ендг — MiHe, мынаны астарына тасешндер. Егоров KHi3re жайгасты. Ш и нелш щ туй м есш агытып, кеудесш де отка тосты. Усттндеп KHiMiHeH буркы рап бу шыга бастады. Денеш 6ipece кызып, 6ipece суиды. Ke3iHiH Ty6i суыры п, басы шынылдайды. «С уы кпю » дед1 ол G3iHe -219-

e3i, тэты да сыр 6 iw ip rici келмей. «Ех, 6ip стакан спирт болса, как рукой бы сняло». Мертен отан зер сала карады. — Апанас, былай етей!к, — дед! ол, — сен екеущ осын- да кала тур. Мен мына кузектеп Шарбакбайдьщ ауылына барайын, ат-азы к екел ей ш , тонтан адам ас iuiin, эл жима- са, ауырып калады. С ен щ бетщ , байкаймын, долырып тур. К езщ нщ алды да кулплдеп кетш тг Апырмай, осы сен сыркаттанып калмасан. — Ж ок, К ул а н , MeHiKi тоцтаннан. С ен коры кпа, бар. — Солай ма? Ж арайды, Э й , м ен щ мына MycenipiM беле, K03i ж ылтырап, Tipurin келедк — д еп К ул а н жымиып, са- калы сунгщ ей сауыс-сауыс болып отка тенген Абдолта карады. Ол музды кез1 жылт етш, кул1мареген елпет жа- сады. — Ал онда мен кщрмейш. — К¥лан! — Не? — дети eciK алдынан кайырылып мерген. — С ен онда спирт пен арак болса экел. Ауырмаута керек. — Ж арайды, ол е з ш н щ де ойымда бар. К ул а н KeTiciMeH Егоровтын кызуы кетершш, сезден кал- ды; от басында ки!мш к е т т р ш жарбиып отыртан К утский эуелде елепзгенмен, артьшша Афанасийдж сандырактап жат- каны н сезш, ойланайын дед1: «М ьшау и тп расходка шыта- рудьщ сэтт ж еткен шытар. Иытымда кару, астымда ат, мен1 енда кай жау алар дейсщ...». BipaK бутан журеп дауаламады — сэры далада зорманньщ шшен баска жыртык жок, кайда ба- рып паналар, егерки Егоровты м уньщ ояттргенш 6ince, К у л а н жет1 кат жер астьшан да тауып алады. Ол Афанасийге б1рнеше рет дыбыс бергенмен, сыркат адамнан ун болтан жок. Сосын касына таял келд1 де, от басы нан ки1з1мен суйренк1реп апарып, тумш алай баста- ды. Дымкыл курыммен тас кып басын орап, кыр желке- сш ен басы п отырып алды. К у т ск и й Афанасийд1 тунш ыкты рып onTipfli де, iprere суй реп тастады. О сы сэт М айлы кты ертш К ул а н д а KipreH efli, колы н да ж анторсы к кьш ы з, дэм-тузы бар. «Егоров елш калды!» деп К утский ойбайын салды. ...Кулан карулас жолдасынын казасына катты капала- н ы п, тунн1н 6ip олеи н е дей!н от басында отырды да, обден шаршап барып коз1 ш н т кеткен. -220-

TepTim ui та р а у К,улан керемет катты уйыктады. Отгагы казаннын сен ш калганын да, кайыршыньщ бугып алып, езш багып жатка- ньш да, сырттагы жел гу ш басылып, тан алдында элдекан- дай ыбылжыган 6ip тыны ш ты к орнаганын да сезген жок. С ол тан алды, тан карангысы болуы керек, есис сыкыр етш ашылгандай болганын да сезген жок,- Ж айшылык болса, ан- ш ынын са к кулагы ондай дыбысты калт ж1бермес еда. — К,улан ага! Кердей карангы ауыз корада манкылдап естшген осы ды- быс сол керден шыккандай коркынышты еда, бурышта 6ypic- кен кайыршы селк ете тусш , онан сайын жиырылып калды. — К,улеке! Манкылдаган дауыс катайды, осы унде асып-сасу, урей- д щ сарыны бар. К,улан ынырсыды, 6ipaK козгала коймады. — К,улан ага! К,улеке, К,улеке деймга! Ойбайга 6eprici3 сангырлаган у н кораны ж ангырыкты- рып ж1берд1. К,¥лан: — А! А! — деп шошып оянды. — К,улеке, турыныз, К,улеке. Ойбай, кашыныз, К,улеке! — О KiM? О не болды? — дед1 есенп реген, уй кы мен ояудын арасында отырган мерген. — М ен гой, К,улеке, мен Майлык, езщ нщ Майлыгьщ. — Майлык?! — Ие, манка Майлыгын, уры Майлыгын! — 0 й , саган не болды сонша? — М аган ештеме болган ж ок, К,улеке! Ci3re... Ci3fli!.. А н а у екен н щ аузын... Ей, квр1нде OKiprip! А й , кан1шерд1 6ip итше тепк1лер ме efli! — То кта, М айлы к, сабы р, — дед! басын KOTepin алган мерген eciK ж акта карандаган тулгага ущ лш . О ньщ каран- гыда м ы сы ктьщ кез!ндей кекш 1л ж алын шашып туратын K03i д о с уры сы ньщ ж узш шырамытты. М айлы кты н ш ун - кы р-ш ун кы р бет1 онан сайын карайы п, каз1р казанны н т уп куйесш дей болып KepiHefli. Тан ауы шуы лдап, жыр- ты к квз1 жылт-жылт етедг К,улан оньщ 6ip н эрсеге кере­ мет абыржып сасып турганы н ан ы к байкады. — Сабы р, М айлы к, — дед! ол тагы кайталап, ж ендеп айтшы, негылды ол Шарбакбай? - 221-

— Э кен н щ ... сол Ш арбакбай, калага ат шаптырып, милиция шакыртып... э л п нашащцктт елттрд! деп... — Е, шакырса ше? — Ойбай-ау, К улан ага-ау, езвдз ел1м аузында турган- да. Б1рдеме сурап. — Сен алжаскан шыгарсын, Майлык! Мен неге елемш? — 0лмей? Кулл1 милица, белсендшер каптал келе жатса!.. — Олар маган негылады? Мен не жазыппын? — Ай, К улан агай-ай, ацгалсыз-ау, ангыртсыз-ау, — деп мацкылдап жылап ж1берд1 М ай лы к, жылап турып жылдамдата да се й лед!, — co3iMfli белмепп, курбаны н бо- лайын, К ул а н aFa. — Ж арайды, айт айтарывды, — деда мерген жайбара- кат. Бурышта катер сезгенннщ аузындагы жыландай кайыршыныц козш алганын ацгарган жок. — Айтсам, эл п Шарбакбай, калага ат шаптырып, Кулан нашандцот олпрд! деп... — М ен бе?! — К ул а н н ь щ даусы epiKci3 шыгып кета. М унда кор кы п-ур куд ен rep i ес кете тандану басым едь — И е, ci3 ел-прш деп, содан кулл1 милица белсешдс1 жи- налып, осылай карай шыгыпты дейщ. Тан ата келш те калар. Ж ольща кулдык, aFa, олар келмей кашып кутьшыныз. — Майлык, сенщ мунын сумдык кой, рас болса. — Сумдык, ага, сумдык. — К о й , Ш арбакбай ондай ж ауыздыкка бармайды. — Ойбай-ай, К улан агатай, Ш арбакбайды бшмейд! екенс1з гой. Нагыз кэп1рстан, эшшэдш емес пе, адам канын 1шкен. Туган axeci болса да аямайды ол, он бес жыл еситнде ж ургенде бар сы рын 61лд1м гой мен онын- БеЫнш! тар ау К,ашып-пысып, елаз-куназ айдалада 6epideit кункешт1 вшр зер1кпирген edi. ЖаугершШк заман болса 6ip жен, кар жамы- лып, муз жастанып, ер-азаматтын, басына кун туганда журе беред/ де; шау тарткан шагында элдеб!р жосыксыз себеппен жан саугалап шыгандап кету кнын екен де. Сонау 6ip 17— 16 жылдыц дурбелецшде елт кетпеген екем деп ек!нд1; aumeyip ел-журтын, шешт болды деп, батыр 6ip октык дей салатын edi. Ендш берекесЬ мынау ем1рден не салауатдеп ойлады Кулан. - 222-

Ken ойланды. Ак,тап алар Ананас болса елт калды. Endi ара тусер кии бар. Тагы 6ip бейкунэ жанныц канына ортак- тасканша, карамды батырайын. Осы 6ip пигылын сезгендей Абдол да атын ерттеп, келденец тарта койды. Каны басына шапты; Болжыцтыц сытылып кеткешне OKindi. Eki дуниеде 6ip жауап, Шарбацбайдыц басын домала- тып аттанса, о да 6ip медет. Кезт кан жауып кетт'и Ол Шарбацбайды кескыеп enmipdi. Алдында тагы да мунарт, беймаглум 6ip mipniK. Ауылдан а;ур сулдерi гана аттанды. Сен, соццандай am устшде сенделт келе жатып, Абдолдыц кай уакытта зытып отырганын да сезбей калды. Ок атылды да, букт взект/жацгырык,тырып ж/берд1. Кыр басынан квз салып edi, ербецдеп жуг1р!~п бара жатк,ан Май- лыцтыц жалп emin жыгылганын корд/. Абдолды Kepdi. Его- ровтыц винтовкасын асынып жатыр екен. д !/м mymini де сейалмепт/. Бэр гэптщ осы цайыршы сумнан келгетн endi сездй SipaK, кеш цалды, жота басынан cay emin кулап тус- кен отряд бул мезгшде аттарын дырагайлата к,амшылап, салып урып келе жатк,ан edi. Квздемей, к,аск,а мацдайдан KymcKuiidi басып салды да, ecKi досы — бердецкеш лак,тырып ж1берд1. Журег! муздады, аяк,-к,олы шымырлады, сосын омырауын жапк,ан канды Kepdi, взше карай мылтыгын кезент ентелеп келе жаткан eKi милиционерд1 Kepdi. «Кудайга шуюр, eumeyip турмесше туспейтш болдым-ау» деп ойлады. Ол am ycminde каздиып отырып, мэцгш кке квз жумды. Сары дала. Баягы сол дала. Мола... Моладан кеп неме жок- дркайсысыньщ кумбезтде куржит кора кус, бурк'т к;онак- тапты. «Пыштак, пыштак» деп сакылдаган кыран алацкы- лынан баска бул далада бвгде дыбыс та ж ок edi. Отряд Кулан мен Егоровтыц суйегш зембыге салып, аудан- га тартып келе жаткан. Орталарында шала-жансар Май- лык бар, мэн-жэйд/ содан угыныскан-ды. Ж еар дала езтщ ерке улынан, еркш улынан айрылып, мылкау кешпте соцгы сапарга шыгарып сап тур... Жер беттен тагы 6ip пендестщ жогалганына журег1 жептдей кояр ма екен бул даланьщ...

МАЗМУНЫ Ак, ж о л (К,.Сэрсекеев) 5 Роман Куланньщ ажалы BipiHiui б е л ш ....................................... ..........................................7 Екиш н бош м .................................... ..................................... 112 YuilHllJl б о .и м ...................................... ..................................... 202 yef- 4о Нурманов Ак,ан КУЛАННЬЩ АЖАЛЫ Роман Редактор Е. Дуйсенбайулы Суретпи Святослав Ким Компьютерде Tepin, бетгсгсн Г. Есшбекова Корректор С. TeMipoea Теругс 21.09.05 *i6epiJUli. Басуга 03.11.05 кол КОЙылды. Калпы 84«108'/ц.Кагазыофсетг1. Карт тур! •ТаПис. EceirriK баспа габагы 14,5. Таралымы 2000 дана. Тапсырыс № 2617. ттет. баспа компаниясы, 050022, Алматы каласы, Масанчи кошес!. 98, оф. 14. тел.: 92-87-18, 60-67-08, тел./факс 92-88-36 Тапсырысшынын диапомтивЫсн ПолигрКка.аафз.аккосмтбаиннкРаетсыспнудобал-би--ак--са-ы-с-ы-л-г-«.-аА-нн-та,амл0мс5упу0ррл0ола0л2к.о/рпорациця„сыМ..ЖМШакСат-шаснв к.. 41