Нұрманов А. Құланның ажалы

— К ет api, кайтемш сен щ нанывды. — О, жалмауыз экеннщ !.. Сенщ екен емес пе букш Жыланшык. бойын жалмаган, ж ылан ж алагандай етш?!. — в й , сокыр екеннщ !.. М енщ акемде нен бар, ей, сен шошканын?! — деп Ш ынтак танауы кусырылып, кып- кызыл боп ушып турды. — Bip кезйад 6ip квзщ е тецеп ж бер ей ш бе! — Тен ерсщ , атаины ц шекеЫ! — влерщ щ бшмей ж урсщ гой, кожыр доцыз. Жагьщ- ды айырайын ба осы! — О, к,ызыл ит! А йырарсьщ . К ел и й к ан е, мурны цды жешрш, бет кылайын! О сы сэтте К вк т вб е т ж ум саган бол уы керек, К,акпан унпрге ж упрш барды. — Э й, сен екеущ немене катындарша шапылдасып, — дед1 ол салкы н ун м ен , — к ан е , нем ен еге керк ш десш турсы вдар? Не жетпейда осы сендерге? — Ж ок, К,ака-ау, — деп внкш деп Божбан арызын айта бастаган, — осы нем ен щ -ак корлы гы a r r i бэр 1нен бурын. Мана танертенп шайдан калган нанымды кейш жеймш деп шекпен1мнщ арасына орап кой сам , мына ттмттнген Кызыл ит жеп койыпты урлап. Оман ю тейтйп осы . Bi3 жел обамыз ба? Жортуылга бар лесе, ылти кикандап, сыл- тау айтып турганы. — Иэ, сен менен квп барып, кырып келген шыгарсын к а к шекесИ — деп бу р к ете калды Ш ынтак- — Оттама! С ен кы ры п ж ур едщ! — деп оны кауы п тас- тады Божбан. — Титл е л р ж айтады, нанын кайтемш ол алапестщ ? — деп кожыр караны шага актала бастады кызыл каракш ы, — манына жуысам не д ей а з , К,ака. К в к е ц мен аз д е н баска осылардын 6ipi маган ьщгай бере ме екен. Не жазганым- ды б1лмейм!н, шеттете беред1. ¥ р ы с-кагы ска да баратын мен, кузетке де баратын мен, ат та багатын мен. Далага барса — ат ойнаткан Есет, уйге келсе — курт кайнаткан Есет так мен емес пе! Жазган кулда жату бар ма деп шаба- мын да журемш. — Жарайды, екеущ де кой. Тамак жетед! гой осында. Нан керек болса, ун лр ел ш тур, nicipiHflep де жецдер. BipaK 6opine де ескертемш , ур л ы к-карл ы к, ур ы с-тебелес - 149-

тыйылсын. К екен солай дедг Буйте берсендер, Ty6i он- байсындар. К ак п ан соны айтты да, к о ск а карай женеле бердь EKi каракшы ж унш ттарейткен тебеттерше дурдшсш турып- турып, ездьезш щ бурышына жантайды. Э лп н д е буларды н жанжалына «турт, шайтан, турт!» де- гендей элпетпен кызыга карап отырган кайыскара К урж 1к ешп жанындагы Абдолды кагытып айналдыруга Kipicxi. — Э й , н огай, — дед1 ол зьщгырлап махорканы буркы - рата сорган кайыршыны буШршен туртш. — Не? — Сен езщ ногайсын ба? — И э, ногай, мен — татар. — Ж аксы -е, татар екен сщ . А л каты ны н бар ма? — Бар. — Ж аксы -е, катынын бар екен. А л эйелдермен ойнап- кулесщ бе? Неше ойелмен жакын болдын? — М ен бшмеймш. — Ж аксы -е, санаган ж ок екенсщ гой. Ал кандай эйел ж аксы — ceMi3i ме, арыгы ма? — М ен байкамаган. — Ж аксы-е, ангармай калган екенсщ гой. Ал неше жасьщ нан бастап xirinuuiiK кура бастадьщ? — М ен умыткан. — Ж аксы -е, ол да е а н д е ж ок екен. А л енд1 ойывда калган 6ip эйелдщ энпмес!н айтшы. — Мен ондай энпме бшмеймш. — Ой, сен езщ 'м ак улы к екенсщ гой. Катынды калай алгансын езщ? — деп Курж1к кайыршыга exipefte кара- ды. — Э л д е меш менЫнбей отырсы н ба? — Ж о к , ага, катынды маган эке алып берген. — 0 , бесе, солай шыгар деп ед!м-ау. — Eepi кара, К урж ж , кайтесщ ол м усэтрш эурелеп, — деп Ш ы н так басын кетер!п алды. Ш амасы, энпмемен езше т1лектес тауы п , Божбанды жалгызсыратпак Tepi3fli, — мен 6ip кы зы к енп м е айтайын. BipaK катын-калаш туралы емес, тывдайсы н ба? — Жарар, айта бер. — Bepi де сол тамактан шыгады. Бул тесж тамак адамга не айла icreTneftni десейпп. Мен1н онда жас кез1м, 6ip жылы - 150-

бокырауда юрехшлерге epin, К,останай тартайын. Ондагы ко;йк сол, туйе, еп з жеккен жайдак шана гой. У бак-ш убак журш келем1з. Тактай к е т р д е н тустегап, кдрасуга жетш алайык, деп шыгып кетш едж , шалдар жагы: « К ун кулакта- нып тур, не катгы аяз, не боран болар» деп коркытканына кенбей: «0й, ондай сэуегейлпстершда койындар, сендердш жата беру-ау кылжиып» деп, жастар жагы ж елш п атганган- быз. Б в д ш баягы К,останайга калайда тез1рек жету гой, онда сыра бар, шетбертке куйган д э у арак бар, калашылаган шрепплердщ аузы кур кайтпайды, кэд1мп жецсйс ас 6ip. — Аракпен ерте ауызданган екенсщ гой, Шынеке, э? — деп кулш койды Курж1к. — Ерте ауызданбай. К уд айга myKip, э к е дэулеттнщ ар- касында дуниен1 шайкадык кой. Ж э, сонымен орта жолга келгенде жаяу борасын кетер1л1п, аягы боранга айналма- сы бар емес пе. Сасуга айналдык. Тонып-жаурап та бара- мыз. Атасы на н элет, е п з кел1к ем ес екен ш сонда 61лд1м. Ж тр е к журейж деп канша урсан да, туягы сыртылдап, митын-митьщ аяннан артык баспайды. К е з байланы п та бара жатыр. Ещц елщ к, адастык деп алактап келе жат- канда, алдымыздан ит урдг Алыстан карайып 6ip кы стау- дьщ нобайы KopiHfli. — А , К уд ай сактады. TuieriMi3 он екен! — деп абыр- дабыр сойлесе бастап едж , 6ip шал: — Бекерге дабырлап, мэз болмавдар. Бул Бапан деген байдьщ кыстауы. Бул 6ip ш ы к бермес Ш ыгайбай, дэм та- тырмак туп л , манайына жуытпайды, — деп леп1рген кец1л1м1зд1 су сепкендей басты. — А л не icTeiUK? — дейм1з озгем1з анырып. 1ш1м1зде 6ip к у ж ш т бар efli, сол турып айтгы: — Саспавдар да абыржымавдар, жптттер. T in ii карын- бай, К,арабай болып кетсе д е, мен оньщ пл1н табамын. — К,алай табасьщ ? Bi3 талай келш , ес1пнен карай ал- май кеткем1з. — Онда сендердщ жумыстарьщ болмасын. Бул Бапан- нын хал-жагдайын мен талай еспген м ш . Т е к уйге Kipin, торге жайгасып алындар, сосынгысын мен керей1н. Ofrreyip уйге KipyfliH амалын тапсавдар болды. Жарайды, сонымен итгерш шулатып, кыстауга ж епп бар- дык. Bip ебуш рк жалшылары эл1 мал жайлап ж ур екен, со- - 15:

лармен шесе уйге К1рд1к. Эйтпесе, еситн швткелеп б е к т п кояды дейтш. Бапан деген жапырак. мурын, кызыл квзд1 куржиген к,ызыл шал екен, пештщ туб1нде Tepi бостектщ устш д е отыр. Bi3fli к е р ш , осы л ай ажырайып карады. Сэлем1м1зд1 де алган жок. Жанагы к у ей-жайга караган жок, еттгш лактырып ж !б ер т, тор ж акка шыгьш жалп е т т отыра кетп. К еле Бапанды созге айналдырып, мал-жанньщ аман- дыгын сурап, imiHe Kipin барады. BipaK Бапан кырыстанып ундемей отыра бери. Ана жакта казандыкка жалпылдакты Ko6ipeK тыгып, отгы жалп епозген кемшрше: «Шактап жак, атьщ oiiiKip, олген экен Tipmin кедш деп отырсьщ ба» деп барк ете калды. Жарайды, содан 6ipa3 отырдык. К,у ж я тм 1з Бапанньщ ол жагынан 6ip, бу л жагынан 6ip шыгып, кай жерден кыбын табамын деп отыр. Содан 6ip сез ретшде: — Апырмай, Бапеке, — дедк — мына боранда т а к <лздщ итщ1з болмаганда, адасып вл ген екем1з. Байкаймыз, Бапаннын кулагы осы созге елен ете кал­ ды. Ж ш т онан сайы н и т о ч мактауы н асырып: — Ш 1рк1н-ай, у Hi калай к ен , даусы TinTi кеш жерден- ау, кош жерден ecrm efli екен , — дегенде, 6i3re кун1 бойы кы ры н бермей отырган бай ж улып алгандай: — Е, 6i3fliH H iri бш м ейш н бе? О л бы лай урмей ме: «Ауып-ауып!» С он д а он ьщ даусы жер тубш ен естш ед1, — деген1. Бапанны н Tini табы лган сон , э л п ж ш т далада турган ат ш анасы н мактады. Бапанны н сонда айтатыны гой: — Б1здщ ш ананьщ HeciH айтасын, ы кка карай коя бер- сен , 03i ж уре береда! — деп. Былай ш ы ккан со н ал кул е, ал куле. — Ой, кулар-ай. С в й т т , мактап-мактап тамагын ш ш алдым деип, — дед! Курж1к аузын кайыстай соза кул1п, — сол к у ж т т тап сен емес пе? Адамды коз1не мактайтын дагдын бар екен. — Е, мен болсам ше? Bopi6ip гой. М ен кай-кайсынды да OTipiK кетермелейд1 д ей сщ бе. Ш ыным сол. — Э й, кайдам, жап-жалпак болсан да, улкендердщ ал- дында кейде донгелен1п KeTecin-ay. — Ж э, койшы оны, сен 6ip энпме айтшы. — MeHiH к у л а к тур е журетсшм кы з-катын жайы гой. 03iMi3 сиякты ж 1п т ан 6ip кызды алдаганын айтайын ба? - 152-

— Соньщ кызык. Айт, кэне. — Айтсам, ол к,ыз сок ы р екен. BipaK eiceci с е н щ э к е н тер!зд1 бай болса керек. — К ой, кайтесщ менщ экемд1 керш де теб1рентш. Ол елген адам. А йта берсей. — Сонымен дейд1-ау, малына кызыккан 6ip ж ш т кыз- ды алатын болыпты. ¥ры н барып, содан е л п сокыр кыз- бен онашада калады гой. Жолдасына кызык. керсетеш н деп , «бет1мнен суй» дейд1 кызга. С ей тш арт ж агы н тосы п- ты. Арты нан кы з айтады дейда: «Б етщ нщ ж алпагы н-ай...» — Т уу, хайуан-ай, сенщ ещтмец де адамньщ журегш айнытады екен , — деп ж ы рты к коз Б ож банны н e3i жеркен!п, терю айналды. К,улан да жерге 6ip туирдд. Осы е к ь у ш кун ппшде ол осындай жиреншгп, Tirrri сумдьж, жайлардьщ б1разын естш, кулагы сарсылды. «Мьшалар адамшылыктан кеткен екен, — деп ойлады ол уртын TicTen, — эй, осында бекер келдам-ау». С о л к у ш т у е ауа К е к т е б е т осы уш кар ак ш ы н ы 6ip ж акка аттандырды. К,айыс кара Курж 1к 6ip безбуй р ек бо- луы керек, бастаушыга да сол тагайындалды. Ана Божбан мен Ш ынтактьщ кырги кабак, api езара бэсекеге тускеш н, енд1 нендей ж аманшылыкты д а ыждайатпен орындайты - нын ce3in, эдей1 косарлай айдаган сек1лд1. К,улан солай топшылады. К,айыс караны бэл ш алып, элден ен дей тап- сырмалар бергеннен кеш н, К ектебет лаш ык алдында турган К,уланньщ касы н а келд1. — Мертен, — дед1 ол кун п рл еп , — мынау ногайьщ - ды мен шолгынга жумсайын деп турмын. Нанымызды текке жемесш. ¥ р ы с-кагы ска уйрене 6epciH. К,арсылыгын жок кой. — 03iH бш , — дед1 мерген сонадайда 6ip атты н Ti3riHiH устап турган Абдолга коз киыгын тастап. — M ycenip екен. Yrtipine экеп аман-сау костым, обал-сауабы да езшд1к1. MeHiH оган иелптм бар ма. О л ез бепмен, мен ез жон1ммен журген адам. — Дурыс ендеше, барсын! Сонымен, Кектебет Абдолдыц белше кылыш байлап, иыгына кус мылтык асып, кыркылгандау сенсец тонмен, элдек1мнен uiem in алган болуы керек, ш ол ак былгары eTix к и п з т , жорыкка ж1берд1. Абдол 03iHe келш шагым - 153-

айта ма деп К ул а н 6ipa3 кы сы лы п ед1, 6ipaK олай болма- ды, мусош р -пл катпастан К октебеттщ буйырган жагына тепевдеп ж уре бердй Буган мерген ш ы н танданды. «Апыр- май, мына Коктебеттщ адамды басатьш албастысы бар ма, — деп ойлады ол, — кол астындагы он адамньщ борщ итше жорткызады. BipaK меш ел тонауьща коса алмассыч. 9йдеп уш ы к ш ы гарсан, гарасат майданын ашармын осы жерде». Кдракшылардьщ кыры мен сырына канып, к е н ш кал­ ган К,улан олардан болек ж уруге тырысты. Уакы ты нын Ke6i осы кол жагасында етедй К оз кылатын ермеп — ба­ лы к аулау. BipaK ол бойын серите алмады. Осынау елден жырак жерге келш , кауш -катерден кутылдым десе де, он ьщ орны н iiuiH удай аш ы ткан OKiHiiu басты. «Адастым- ау, адасканда, кайдагы 6ip шарынды сокпакка тусш кетпм- ау» деген ой KOfliMri сы ркатгай -ак т ен ш сыркыратып, жа- нын ауыртады. Сол ой бойын мевдеткен мерген туе олетшде карма- гын тастады да, орнынан турып, жан-жагына коз салды. Сонадай жерде, аргы бетге бозы жайылып жур. Д эл кос- тьщ колты гы нда торы м эстек батпакты коркылдата Kemin, кур ак орып тур. Б ул eKi атты, элдеб1р ойы бар ма, Коктобет 6i3fliH ж ы лкы га коса гой деген ж ок, сойтем1н деп мерген де талпынбаган. Осы кезде К октобет те костан шыгып, ыргала басы п м уньщ касына келд1. — Im in пысты-ау, мерген, о? — дед! ол добалдай ала- канымен муртыннн шалгайын сипап, Куланга сойлесе де, KimKeHe жы лтыраган K03i торы доненде. — Неге? Иен далада кангып оскен жанбыз гой. Жалы- гатындай бола калганымыз ж ок элг — Солай ма? Д ур ы с. М ы н ау торы н 6ip ceMi3 ж ы лкы -ау деймш , о? — Сем1з шыгар. Эйтеу1р сыртьшан карасан, жуп-жумыр. BipaK ©3i 6ip ит мал екен. Сой ы п тастаса да обал жок- — Солай ма? Ендеш е, осынды согым етсек. Bi3flin жыл- кы лар yueMi мш юте, eTi ояз. X ir iu e p кызылсырап ж ур efli. — Болсы н. М еш ц салган олжам, eHmiM деп ойла да, сой. А н а ногайга м ш п зш ед1м, оган ат б е р т е щ . — Е, ол н огайьщ атсыз калмайды. К,ос-косынан MiHefli эл!, — дед! де 6ip жымын еткен К октобет коска бурылып, KOMeKmiciH ш акырды: — Кдкпан! Э , К,акпан!? - 154-

— Не айтасыз, К еке? — Жылман сэры сып етш костан шыгып, дэл алдына каздиып тура калды. — Сой ы вдар ана торыны! Е т боп к ал сы н 6ip. Ет дегенда еспген де дурш реп, куангандары н жасырмай, тура-тура жупрш , торыны камалай бастаган каракшыларга К ул а н карайлаган ж ок, жар жагалап Kerri. О сында кел- геннен 6epi ойы нда ж урген 6ip муддеЫ бар, мы на колай- лы cerri пайдаланып, бетен кезге туспей, соны орнына келпрмек. Колында кармаксаптьщ басына байлаган кыл- тузак, шортан караган адам болып, келд1 айналып бара- ды, 6ipaK ею K63i суды айнала корш аган жарлауытга. К ара- судьщ жогаргы бетш е де шыкты, эйтсе де Ьдегенш таба алмагандай epHiH жымырып, басын ш айкап кояды. Бул б е т о н 6epi кулам а жар, 6HiKTiri атты KiciHiH бойы - нан асады. Т и т кы рга шы гы п кетуге ая к ш к п р е р 6ip жыракана да жок- Мерген келдщ басын айналып, тустнс бетше шыкты. Бул жактан тасыган с у кулайтын болуы керек, кызыл жар кемештеу, сонда да тш-тпс, найза бо- йынан асады; жаяу адам ейтш -буйтш ат устш ен тырмы- сып ермелей алганмен, аттын кетер ш п кету1 еюталай. Кулан бшк ескен кога мен тал буталарын тасалап, ен- кейе ж ур ш келед1, каракш ылар буган назар аудара кой - маган сиякты: «Уста арканнын ана ушын! Тарт! А л котер! 9 й , ебедейЫз неме-ай! Е т жегенде, м урн ы н ш уы лдар ед1- ау! Ж ык, кене!» десш дабырласып малмен эуреленш жатыр. Е н щ 6ip сетте мерген кал т тур а калды. Д э л жар ipreciHe 6ip туп каскыржем мен итмурын араласа, уйы са ecimi. KHiMiH т1кенге ш пзе-м ш пзе К ул а н соны н арасына Kipin efli, каскырды н апанына тап болды. Е сю апан. К ар суы мен жанбыр шайып, Te6eci ж ем 1рш п кул ау га айналыпты. М ерген сол ж арыкшакты ж ерш тепкш еп ке р ш ед1, бала- нын енбепндей со л к -со л к erri. Содан со н топы рагы опы- рылып, сусы лдап том ен куйы ла бастады. К атть1рак Teyin xi6epce, жырылып кететшдей. М ерген 1здегенш тапкан- дай болып, кощ л ш демдеп, TepiH с у р т о . Эйтеу1р козден де таса, мынау какпан кара сайдан, анау каракшылар сок- пагын есептемегенде, б1рден-б1р шыгар су р л е у осы гана Tepi3fli. Апан тебесш опырып ж1берсе, элд1 ат ыргып, кырга котерш п кеткендей. Соны кеш лш е туйген Кулан бута - 155-

арасынан сы галап, жерд1 м елш ерлеп алды. Л аш ы к аргы бетте, eKi ортада келд1 жагалай бггкен тал бар. О л да болса, киы н-кы стау кезен туганда, бой керсетпей сыргып ке- туге ы цгай лы -ак- А л т у п т щ туб ш д е сондай 6ip к ун н щ туары н мерген осы нда келген н ен 6epi-aK сезген. «М ына- лары ц 6ip аран гой , милициялар кел ш корш ап калса, калай кутыласывдар», — деп К ектебетке айтуга окта- лып турып, ipKwin калды. «Сан-сапалак, еткелектерден вткен каракш ыньщ басшысы, карашокпар барымташы, соны б и ш е й й д ей с щ бе? Э бд ен битей гой» деген оймен свз1н ж ута койган. М ерген сы ртынан бакы лап кергенде байкады, К ектвб етт1н ж ан адамга сезд1рмей квздеп журген 6ip м аксаты бар си я кты . К,амыс лаш ы к та ж ападан-ж алгы з узак, отыраты ны , кейде ул кен 6ip алаш убар кагазды алдына жайып, соньщ бейнен шыбыцпен жол сызаты- ны соны ангарткандай. Ол алашубар кагаздын карта екен1н К,улан бш етш . Ертеде согы с кез1нде Сардардын, Эл1бид1н, Егоровтын колдарынан талай керген. Сон- да-ак онын не кажетке жарайтынын булдырлау болса да угып калган. — У а, К оке, осьщ не сенщ , судырлатып алдьща жая- сын да отырасын? — деген ол тук бшмегенсш, шолгын- ш ы лар кеткен к у н н щ ертецш е коста каракш ы eKeyi она- ша отырганда, — Ж эй, жер мелшерш багдарлайтын кагаз гой. Карта дейд1 м у н ы н атын. — Карта? Апырмай, е? Осыган жер мен судын бэрш Tycipin койган ба? — T y cip in койган. Ж ердщ жыртыгына дейш бар. — М ына хикм ета кара! А л будан не керш жатырсын? — Энш еш н, жортар жолдарымызды белгшеген гой, — К ектебет мойны салбырап, аз-кем ойланып отырды. Со- дан с о н ж ы лан K03i жылт етш , К ¥ ланга кадалды. 1шш ен элденен1 салмактаган сиякты. — Сонымен, мерген, сен не ой ы н бар eKeHiH айтпады н-ау? — деда ол элден уакытга. — М енде не ой болуш ы ед1? Ес жиганым жана, — деп бойы на дарытпай жауап 6epfli К ¥ лан- — С он д а д а дейм ш гой. Bi36eH 6ipre каласын ба, елде баска жен табамын дейсщ бе? - 156-

— К,алганда енд1... кы сы н м ы н ау иектеп турган. Бул жер пана бола ма? К,ара т у с п дегенш е, i3 т у с п д ей бер. Ш ош ац етш ешкайда шыга алмассын. О ньщ арты ел1м гой. А л мысалы, мешн елпм жок- — Оныц да рас. Туб1нде бул жер турак болмайтыны хак- М ен де осы К,удай кар гаган жерде кы стаймы н деп отырганым ж ок кой. BipaK сонда не ic ie y керек? Бас-ба- сымызга жан саугалап тым-тырагай боламыз ба, елде жубы- мызды жазбай, Сырга не кум га асамыз ба? — К,айдам. Ж ас болса ж етп. М ен 03iM жат жерге ауа алмаспын, cipe. 0лсем, суйепм осында калар. — Эй, мерген-ай, елгесш суйегщ нщ кай жерде калга­ ны не есеп, — деп кунпрлеп куле сейлед1 К октебет, — cipe, взщ н щ тра да рл ы гы н ж о к па efli? Намаз окы п, ораза тутпайтын ба едщ? — Ж ога. К,удайга сенем , ол рас. — А л мен К,удайына д а, ш айтаньщ а д а сенуд! алдака- шан койган адаммын. М онтансы ган сопыларычнын у г т н щ кун ы мен ymiH бес тиын. — Неге? Олардын im iime де д1ндер1не 6epiK, адалдары бар гой. Мы салы , Н уралы nipaflap OMip бойы ораза устап келед1 екен, калай д э и 6epiK десейш1. 03i сонш а онш а кеп окымаган адам. П енде болгасы н эрки лы да. — Ж ок, эркилы емес. М ш е, меш н жасым жер орта- сынан асты. Не турл! адамынды керд1м. Саган айтайын, мерген, жер бетшде адамнан жауыз, адамнан харам маку- лык жок. — 0з1ннщ кеп араласкан уры-каракш ьщ а карап айта- сьщ-ау муны, бопреке. — Э й , мерген-ай, мен жалгыз солармен icTec болды дейсщ бе? Bep-6epi солай гой. Батыр ангырт деген осы - ау. М эселен , мен мына жанымдагыларга сенед1 дей сщ бе? ©MipiMfle сенбейм1н. Ж аны кы сы лганда сатып кетед1 кай- кайсысы да. Эш ейш кун! yuiiH ж ургендер гой. MeHi пана- ламаса, олет!н!н б1лед16ep i де. TinTi ан ау, жанымызды 6ip ш уберекке туйд1к дейт1н Ш арбакбайга да кумэнд!м1н. — Ал маган не? Маган сенесщ бе? — деп кызыга сура- ды К,улан. — Саган ба? Саган сенем. — Е, неге? Мен де пенде ем естн бе? - 157-

— С ен пенде болганмен, ж ен щ белек. Б уп н д е сен жай адам eMecciH- К,улан батырсыц. С ен саткы ндык жасасан, мен1 устап берсен, мысалы, ол д ел сол жерде арам елгенщ , ар-намыстан журдай болганьщ. Оган сен мын жерден кескшесе баспайтынынды быемш. — М уньщ кы зы к екен , — деп К,улан к у л ш а р е д к М ы - нау мадак оган бурын ойга келмеген жай керпод. Bip жа- гы нан, кайрап са л у да бар Tepiaoi. «Эй, осы ны н кемейш де б1рдеме тур» деп ойлады мерген. Айткандай-ак Кектебет: — К,ысыр кенеспен к е п отырып калы ппыз гой , — деп ыргала орнынан турып, сыртка шыгып кета. — Кдкпан? А , Какпан! — деген уш естслш онын. Мер­ ген iuiTe жай к у л а к Typin жатыр. — Не буйырасыз, К еке? — деген жалпак сарынын дау- сы шыкты. — К еш боп калыпты гой. Ж ш тгер не icren жатыр? — Манаты эз1рде кузетген келген ym eyi уйкьща. Ym eyi солардьщ орнына кузетке кеткен. — Д урыс. Абай болындар. Ш олгыншылардан хабар ж ок па? — Жок- — Сен соларды байкасайшы. Сайдагы жылкыга да кез кырывды сал. — Ж арайды, К©ке. Аздан сон 6ip аттыньщ дус1рлет1п жортып кеткен1 ест!лд1. К е к т е б е т уй ге кайта Kipfli. О л о н жактагы езш щ белпл1 орнына отырып, алдына картаны жайды. — Bepi ж акында, мерген, — дед1 ол К,уланга кунг1рттеу уй ш гн де кез1 жылтырай карап. М ерген касьгаа келш отыр- гасы н ол добалдай саусагы м ен карта бет^н сызгылай бас- тады, — мына кагазды талайдан 6epi айналдырып жургешмда езщ де байкаган шыгарсын, э? Осыган тeciлe-тeciлe кез майым да таусы лга айналды. Сондагы TynKi кездеген1м не максат екенш 61лдщ бе? — Жортатын жолымызды караймын демеп пе ед!н? — О л ез алдына. А л шын муддем баска болатын. — Ж асырмасан, айт. — 03iM де соган келе жатырмын. М ана 6ip сейлескенде осы как пан сайдан куты лар ж ол табайы к дед1м гой. - 158-

— И э, айта бер. — Ендеше, сол жолды мен таптым. Bipatc, ол у ш ш ceHin cepiKTiriH керек. М ы нау К,аратас, Ш ьщ тас бойы н к э п кез- ген ацшы едщ гой 6ip заманда. Рас па? — Рас. — Олай болса, — деп Коктебет кенет мудорт, мергеннщ жузше ущрейе карады, — иэ, айтпакшы, езщ осында калу­ га берж бел байладьщ ба, элде 6ip жакка ауасьщ ба? — Б1лмей турм ы н, — дед1 мерген мандайы кы ры к кы р- тыстанып, — саган шынымды айтайын, ш к е барып !зденсем бе деген де ойы м бар. — Э п, бэрекелд!, сол ойын эбден дурыс. М ен де саган агымнан жарылайын. М енщ де максатым сол жакка карай ойысу. — К,алай ойысамыз сонда? — Мен мына картага карап, оньщ жон-жобасын обден б ш п алдым. Осы Торгай аймагымен, езщ жорткан жер­ дей ел кезше шалдырмай, жыкпыл-жыкпылмен сен апа- расын- М ен корген жер1мнен ез1м етю зем ш . TeMip жолга 6ip жетш алсак, opi карай поезга TyceMi3 д е, К,ызылордан ба, Тэш к ен щ бе, К,аракалпагьщ ба — заулай берем1з. T irni Самаркан, Бухара жарифке барам десен де еркщ . Поезд жолы кумырскадай каракурым сапырылысып жаткан журт. Тергеп-тексерет1н ешк1м болмайды. А л нака куд1ктен!п, кагаз сурай калса, Ш арбакбай к у тауып берген, болыс кенсесшен алган Mopi бар аныктама жетеф. Атымызды жаза койсан, каракаска кедей боламыз да шыгамыз. Эрине, ез ныспымыз емес, бетен ат коямы з гой оз!м1зге. П ул десен, ол жагынан да кам жеме, мен осы жанымды жалдап жур- генде, тек Ш арбакбайлар у ш ш ж ур дейс1н бе? Енес1н... оларды, елмесе, орем капсын. М ен щ колыммен олар талай от кесеген, ещц оз т!леушд1 озщ ттле, менен аулак, шырак- тарым дейтш уакыт жеткен-ак шыгар. Э й, мерген-ай, — деп кенет К октебет кабапя салбы рап, К,уланга б!ртурл1 жабыга ма, езые ме, жетшс1рей карады, — мен! осындай кан1шер каракшы кылган солар гой, ж еи м д тм , жокты- гым гой, соны пайдаланып, алангасар албырт кез1мде: «Эй, Куш1кбай, сен батырсыц, ей, балуансын» деп астыма KonmiKTi кой ы п-кой ы п, Tepic ж олга салды да ж1бердг Эрине, 03iMHCH де бар ш ы гар-ау, К уд ай азы н -аул ак куш - - 159-

куат бергенде кеудеме нан n id i. 03iM барда KiM бар дед1м. Сосын бок, дуние адамга не ютетпейда, мал да барымтала- дым, Kici канына ортак болтан да кездер кездестз, aftTeyip не сумдыктар бастан отп гой. Эйтпесе, бармактай бак бол- са, сары кымызды сапырып iiuin, толыксыган токалдын жанында мен де жатпас па ед1м. П ешенене жазылганы осы болгасын, кайтесщ ендг К д ракеленке кос ш ш д е урты омырайып, 6ip сетке жудей калган К ектебеттщ жузше мерген шын муЫркей карады. «Осы бэтшагардын К,удай суйер 6ip кылыгы жок- ак кой. BipaK бул да эуелде адам болуга туган жок па. М уньщ э к е -iueineci каракш ы болсын деп тшед1 дейсщ бе, эйтпесе, балгын к у н э аз шагында осындай жолга TyceMiH деп e3i ниет кылды дейсщ бе? — деп ойлады Кулан. — Адам деген жамандыкка 6ip урынса, бойлай бере ме екен? ©3i бШ п л з п н тартпаса, не жанындагылар кесе-колденец туру орнына, колпаштап api итермелей берсе, солай шыгар-ау». — Ж э, оттап кетшшн гой, —деп Коктабет окыс бойын жиып, бурынгы катулы калпына туст1, — сонымен, кара- жат жагынан кысылмайсьщ. Ш арбакбайлар MeHi шуйлеп салса, мен мына коп 6opiMfli айдап салып, талай кэператшп тонаганмын. Содан канша аламын десен, ерк1нде. — Бул1нген елден будщ рп алма депт1 гой аталарымыз. Онынды к о я-ак кой, Куш1кбай, — дедд К,улан томсарып, — тонагандарынды KiMri улеспрсен, озщ б1лесщ, мен ол ойы- ны вд а ж о к п ы н . Ж ол-ж оба ж е н ш д е п co3infli жалгасты- ра бер. — Намыстанып калдьщ гой деймш, мерген. Жарайды, сонымен, екеу1м1з тартканнан тартып отырып, К,ызылор- дадан 6ip-aK шыгамыз. Сол жерде сен б елш ш каламын, 1зденем т десен, оз ыктиярьщ , мен бет1м ауган жагына журе берем1н. — М уньщ нын 6api дурыс кой, 6ipaK 6ip сез1не тусш- бед1м. EKeyiMi3 деген1н калай? Мына жолдастарын ше? — Ой, атасына налет олардын! К,алсын осы жерде. Не кангып кетер, не милицияньщ кольш а тусер, мен1н ша- руам канша?! — Буларьщ ны н icTepiHe Караганда, терю каратып ко- йып бауыздайтын найсаптар екеш хак кой. Сонда да та- - 160-

лай заман серж кылыпсын, былай елп... тастап журе бергенщ не емес пе?.. К,улан тш н щ ушында турган «опасыздык болмай ма» де- ген сезд1 калай айтудьщ ретш таппай, Myaipin калды. —Ж олдастыкка жатпайды дейсщ бе? —деп эжуалаган унмен шикылдап куле сейлед1 К ектебет кдрацгыда кас- кы р Tici аксиып. — Эй, мерген-ай, тым кещ л ш ексщ -ау, айггым гой е л с ш -п р ы с ш жумысым ж о к деп. Bi3 Ka3ip 6ip yftip каскы р емесгпз бе. 0 з щ бш есщ гой, ж у йр ж атпен каскырлар кайтучп едг Эркайсысы оз бетшше жан сауга- лап, белшш-белшш кетпей ме. 0з1мнщ жанымды сактап алайын эуелк оларды куткармак тупл. Осы сэтте сыртган ат ay6ipi естшдк — Ал жарайды, К ушжбай, —деда мерген, — созще абден кандым. Енш маган ойлануга 6ipa3 м эулет бер. — Ойлан, мерген. BipaK сенщ булталактайты н ж енщ жок едь М енщ тапкан амалым еш капысыз!.. Becim ui тар ау 0л1ара. Ай карачгы кез. К уннщ не олай, не булай бола алмай турган м езпль Bipece ертеннен кара кеш ке дейш терюкейден гу1лдеп кара жел согады да турады, 6ipece ба- уырымен жер сыза тунерген бултгар элдекайдан кок жузше жиылып, кун1 бойы кара жанбыр ш умектеп Terefli, енда 6ipece кун шайдай ашылып, кэд1мп жаздагьщай жайма- ш уак тартады. Сонгы 6ip-eKi куннен 6epi аш ы к болып тур. Т ун де жылы, ауа дымкыл, содан жер туп мол ылгалданып, та- нертен кун найза бойы кетершс1мен-ак аппак тума жер- дуниеш тумшалап, соске туске дешн тарамайды. Каракшылар бурынгы сактыкты б эс е н с т п , сонгы кезде салгырт тарткандай. Оздершщ м екен-жайларын ж ан адам таппасына эбден иланган тэр1здк Ж ауын-шаш ынды, туманды булынгыр Kynaepi одеялдарын не тондарын жа- мылып алып, кос шпнде, ейтпесе, унпрде буйыгып уйык- тайды да жатады. BipaK уне Mi 6ipre ж урш , 6ipiHiH сырын 6ipi обден бшгеш, аядай сай ш ш де камалу оларды да эбден Me3i еткендей, ояу отырса, 6ipiH 6ipi кажап, тэлкектей бас- тайды. М езпл-мезпл дурегей тобеттерше ырылдасып- - 161-

к е р а д е е т кала бередь Айткан энпмелер1 де жартымсыз. Мьщ естт , кулактары сарсылгандай. Коктобет те оларды содгы кезде бэлендей кыспакка алып тыкактай коймайды. Бастыгы ундемесе де, тырашта- нып, каракшыларды кузетке анда-мунда айдайтын К,акпан. К,уланныц байкауынша, урылар 6ipin 6ipi ит етшен жек корсе, осы жалпак сарыны атарга OFbi жок- Qflxeyip кай- кайсысы да ол 6ip жакка жумсаганда коздерщщ астымен туйреп, iim epi ауыргандай юржшп, арен барады. «Бэледен машайык кашыпты, осы канжаугырлардьщ ортасынан тайып турсам» деген ой мергещц жш-жш алан- дата бердь Коктобет те кешелер айткан ойын жузеге асыр- м ак ниетге Topi3fli, om eyip озен табанындагы жылкыдан торт жуйрж атгы алдырып, кундаз-туш алдынан жем айыр- май, ерекше багымга койды. Тусаулы, шщерлеул1 атгар к ол м аны нан шыкпайды. Батпакка жыгылып елед1 дейтш емес, су inert таяз, кальщ оскен кога, одан 6epi саздауыт- ка жайыла оскен кок курак пен елец. Мерген де озшщ акбозын унем1 аргы бетте, тунеуп 03i корген каекы р апа- ны на таяу устады. 0р ел еп, аркандаган жок, 6ipaK аты 03i апарып койган жерден онша узамайды, сол манныц кура- гы мен кара отында оттап жусайды. Бугш танертецнен 6epi гушдеген кара жел кешке карай тыйыла калды. Мана тацеорще келген анадагы терт шол- гыншы уйы ктап-уйыктап басы-кездер! icin, киш бесшде 6ip-aK турды. Е ндьж ы лм ан сары астырып койган етпц ycrtHe Tycin кете жаздап, апырып-жапырып согып жатыр. Жыландарынын басы кайтканнан кейш, Шынтак пен ка- йыс кара К у р ж ж Абдолды келеке ете бастады. — Эй, ногай, —деда К урж к Кокгебетке елжтеп унш коме- йш ен шыгарып, — сен мынау н енщ ert екеш н бш дщ бе? — Бшем, ол аттыд ert. — Дурыс, 6ipaK кай жылкыныга? — Мен бшмеймш. — Ендеше, бул е зщ н щ TyHeyri MiHin келген торшола- гынньщ кабыргасы, —деп кызыл сары жаланаш кылыш- тай кабыргамен жагымпаздангандай ыржындай караган Абдолды иы ктан салып калды. Кдйырш ы 6ip к ик ан erri. — Ал ешц Heitfli MiHeciH? — дед! К урж ж аузы ж аялы к- тай болып кулш. - 162-

— Маган К еке ат береда. — Кокецде ат кайдан болсын, 6opi санаулы. Кезек- кезек MiHin жетшзга журм1з, — деп Ш ы нтак кайыс карага кез1н кысты. — Неге жок, бар, —дед1 Абдол дудэмал унмен кумгажга. — Ойбай, мына жущцбасты кара, сенбейд1 айтканга. Bi3 б1лем1з бе, сен бгаесга бе, жок, ат. Б1здщ ез атымыз бар, ол саган тимейда. — Бар ат, — деп мыналардын мазагынан кутылгысы келгендей Абдол орнынан тура 6epin efli, оны кызылсары иыгынан басып отыргызып койды. Ей, 6i3 сенен соз сурап отырмыз гой, кайда барасьщ ас кайырмай? Teri, 03iH мусылман емес шыгарсын? — Ж ок, жок, мен мусылман, 6ipaK орыс арасында коп журген. — Жарайды, Kim болсан, ол бол, — дед1 Куржпс ыр- жындап, — тек мынаны айтшы, жау келга калса, атьщ жок, калай кашып кутыласын? — К,андай жау? — Мынаны-ай, о? М илица ш е KOfliMri. Абдол басын томен салып, ойланып калды. «Шынында да, —деп ойлады ол, — кудай баска салмасын, егер жаза- тайым милиция к е л т калса, онда курыганым гой. Булар- дыц 6opi де бетен, сатып ж1беред1 гой imiHfleri ала карга меш. Оттан кутылдым ба десем, ортке тап болдым ба. Ш айтан шатастыргандай мына Kopi теке К,уланга кайдан кезМ п ед1м. 9 з жошммен журе берсем efli. EHfli не ютеу керек? Жарайды, 03ip тонга турган ештеме жок, ойланып 6ip хайла табарсьщ. Мунан да тар еткелектерден втга ед1ц гой, жузбасы Кутский. Ал мынау хайуандар меш вздершше акымак кылгысы келед!. Ал бэлем-ай, баягыда меш ц колыма тускенде, сендерд1 жандарынды коздер1не корсетш турып, шыркыраткан болар ед1м-ау!». Bip сотке Кутскийдщ коз алдынан Орынборда атаман Дутов окш етш щ контрразведкасьшда кызмет еткен кундер1 елее 6epin orri. Орысыц, казагын, татарыц деп айырып жатпай-ак, осы большевик-ay дегендерд1 а к карга кызыл каны н тамызып, д1рдектет1п Ор озеш ш ц ж аркабагына карай атуга айдайтын. Сонда ол1мге бара жаткан жумыс- шылардын жузшен урей белпеш коре алмаган Ефимд1 - 163-

элдеб1р кутырткандай ce3iM билейтш. Осылар корыкса екен, жалынып-жалбарынса екен деп тшеупн едг BipaK кебше олай болмайды, айдалгандардьщ кезшде урып-сок- к ан сайын 6ip кайсарлык, сосын ошпенд1л!к оты тутана- ды. Соны керед1 де, К утский онан сайын кутырына тусш, бойын билеген, муны ц еркшде ж ок элдеб1р жырткыштык, сокыр сез1ммен кан 'плей'пн. Енд1 каз1рде К утский к еудеанде сондай кэрл1 ашудын оянып келе жатканын сездг Тура салып, мынау езш ма- зак,тап каркы лдаган каракш ыларды бас салып сабагысы к ел ш Kerri. Эйтсе де к е щ л тубшде коркы ны ш оны куша- гынан босатпады, 6ip кезде колы на тускен адамды бар етсем де, ж ок етсем де ерюмде дейтш ектем сез1м каз1р мулде еш ш тг Онын орнына м у с е т р л ж , бейшаралык хал жайлап алган. б зш щ элаздш не, осы халше ызаланып, ол жы лап ж1бере жаздады. — 6 й , койындар, ж т т т е р , — дед1 Ш ынтак эбден кулш алган сон. — Осы зэресш алганымыз да жетер. К араты , байгустьщ peneTi к етш , енд! болмаса жылайын деп отыр. — К ой, ей, корык,па, бейбак, — Д«й кайы с кара да Абдолды иы гынан кагып. — К екенде ат жетеда. Ал коне, астырсын да тастырсын, ез1м1зден басканы кара таспен бастырсын,аллауекпар. Бул сэтге К улан мен Кектебет караквленке лашык шйнде э д п м ел е с т отырган. Ат жаратып, вбперге т у с т жургенше карап, мерген Кектебеттщ анада айткан сезш орындамакка бел байлаганын сездг BipaK 03i ел1 epi-сэрще. «Сонына ер- ген мыналарга опа бермеген бул каракдпы менщ кун1мд! негып exi кыла кояр дейсщ. Bip жерге адастырып тастап кетер. Эй, осыны да мен муаркед1м-ау. Нагыз каныпезер екен гой» деген ой квкейш ен кетпей койды. — Ал мерген, сен калай шештщ? Журер кун таянды, — flefli К ектебет eHriMeHi тетесшен бастап. — К алай шеш кенде eHfli... Ш уу, каракуйры к деп тар- ты п кете 6epeMi3 бе? — дед1 К у л ан е ы октылау. — К арайлайты н не бар? — Елдеп катын-бала, 4з-тозсыз кетсем, к екке карап улып калады гой. Соларга 6ip хабар типзу керек еда. — Апырмай, мерген-ай, муны н тура 63iHfli езщ устап беру гой. Ел кулагы елу деген емес пе? - 164-

— Мен журтыма сенемш. — Ал мэселенки, мен сенбеймш. К,ойнымдагы каты- ныма да, xiirri eKi туып 6ip калганым болса д а сенбеймш. Мерген, сен ондай к ултекп кой, журетан болсан, онынды айт, каламын десен, тагы е зщ бит Енда мен кдармеймш . Ертен жок аргы к уш мыналардын барлыгын алые жерге — улкен жортуылга аттандырамын. Одан кейш кул болма- са, бул болсын. Олар кете салысымен екеу!м1з тей т деп тайып отырамыз. — Б упн сврсенб1 ме? Аргы ку н жума гой. Ауыр кун екен. — Ауыр-мауыры маган есеп емес. — Жаксы, онда мен дайындалайын, — дед1 мерген су- лесоктау басы салбырап. Eip азапты ойга енген Typi бар. — Е, баягыдан 6epi осынынды айтпайсын ба! — деп Кектебет муртынан кулда де, сел уакыт мергенге сыгы- рая карап отырып, содан сон куржиш сыртка шыгып кета. Агаш капты маузер1 салпылдап санын урып, арбан-арбан басып, YHripfliH аузы на келдь Bepi жабылы п Абдолды кажап отырган каракшылар ол жакындаганда ауыздарын жаба койып, бастарын кетерш алысты. — Эй, ногай! — дед1 К ектебет бесен унм ен лаш ы к жакка кез киыгын салып койып. — Мен, — дед1 салбырап орнынан кетерш ген Абдол буган урейлене карап. — Bepi жур! Сенде сурайтын сурагым бар. Сейдед1 де, Кектебет келдщ кезден таса агашты жагына карай аяндады. Абдол сонынан дедектеп келедь EKeyi к е л т тал арасындагы 6ip аланкайга п зе букт1. К ектебет жылан кез1 ушкшденш 6ipa3 уакыт ун -ту н аз Кутскийге кадала карап отырды. Бурынгы жузбасы селден сон назарын одан тайдырып, кез1 ж упрш к ета. Абыржып калганы, осы MeHi Кайтед1 деп кеншше секем алганы ангарылып тур. — Сен, Епим, езщ апицермш, жуздж баскардым дейсщ, кеменестерд1 астым да аттым, шаптым дейс1н, онына сенейш бе, сенбей1н бе? — дед1 К ектебет елден уакытта кабагын Tyflin. — Мен рас айткан. — М умкш, сен 6i3fliH арамызга ж!берген ты нш ы шы- гарсын, е? - 165-

— Ж ок, жок, К еке, мен ез1м коркады милициядан. — Корыксан, сол милицага e3inai устап беретш адам- ды негып бшмейсщ?! — KiM ол? — деп шошып к е т а Кутский. — Кулан ше? — Кектвбет бурынгы жузбасыныч шын куты кашканын байкап, елеуаз гана жымын eiri. — Неге устап 6epefli ол? Ол меш куткарган. — Ж ок, куткарган ж ок, эдей1 ертш алды ceHi. Ертен колга тусе калса, сеш коса ала кегель Б1рдемеден сезжтенсе керек. — Ж ок, ол мумкш емес. — Неге м умкш болмайды. М аган нанасын ба, ж ок па. Саган шын жаны ашитын адам KiM? Ол — мен. Эйтпесе, баягы кел геш вд е-ак квз1цд1 курттыратын ед1м. Солай, эпитсер!м. Расын айтсан, ол 6i3 екеу1м1здей Советтщ кас жауы емес, ол — кызыл партизан. Сенщ актын enncepi екен1вд1 бiлce, атып тастаудан не милицияга устап беру- ден тайынбайды, бищщ бе? Ж ене кеше сен туралы сейлес- кенде: «Осыньщ Ty6i шик1 ме дейм ш , калпы баягы актын солдатына уксайды» дегенш ез кулагыммен естщ1м. «Шьшында, солай-ау, — деп ойлады Кутский, — егер ол м енщ а к казак офицер! екен1мда Ылсе, атып тастауы хак. Мундай кызыл партазавдардьщ талайын кергенмш. Ocipece, колга тускен большевиктерш атып-аскан 6i3 сияктыларга булардьщ жаны кас. Аямайды. Булардын казак, хохол, кир­ гиз деп айыратыны ж ок, 6epi 6ip калыптан шыккан». Кутский унжыргасы тусш, тал бутагымен жер шукып отырып калды. — Эй, Епим, — деш Кектебет онын эбден абыржыга- ны н корш , — сен 6ipaK шошынба. Батыр 6ip окты к деген, б1лд!н бе? К,уланньщ элпндей штейттнш сезсен, ал онын сейтетшше мен1н иманым кем1л, кезш курт. Эйтпесе, туб1нде сен осыньщ колы нан eneciH- — М ен оны калай елт1ред1? Ол куштт, ол мерген. —Амалын табасын гой. Айттым гой саган, жалгыз жаны ашитын м ен деп. Бул жолы да жэрдемдесешн. М э, уста мынаны! —деп Кектебет галифе шалбарынын тупаз кал- тасынан кппкене а к барунинг алып, Кутскийге устатгы. — Д ам ский браунинг, — деп кез1 жайнап Kerri бурын­ гы жузбасынын, — муны кайдан алдын, Кеке? - 166-

— К,айтесщ кайдан алганды. Эйтеу1р еж етщ е жарайды. Е н д т ic саган тчреледь Bip к,апысын табуьщ керек. Bipaic, мунда емес. К е й т б!зден белш ш кететвдей жагдай болса, эйтпесе, жанын кысы лган кезде. CeHi кыры на алатын 6ip кез1 болады гой. Жеме-жемге келгенде аянба, укты ц ба? — ¥к,ты, К оке, укты, — деп К утский бараунингп жыр- тык, шалбарыньщ 03i гана быетш 6ip т е с т н е коз игеспрмей жытырып ж1берд1. —Ал бар вида. Айтылган сез осы жерде кдлады. Эйтпе­ се... е зщ бш есщ гой. — Могилой буду, К оке, — дед1 орысш алап К утский бойын тузеп. K,a3ip ол 6ip сотке бурын алдында журт кал- тырап туратын жазагер жузджтщ командир!, офицер куйшде ce3intti озш. Болк!м, ол К октеб ето н оз!мен тец адамша сойлескенд1пнен де болар. Содан соц каракшы- лар бастыгыньщ куректей алаканын кос колдап устап, и ш п алгысын б!дщрд1 де, окшесш сарт етюзш, ш ы рк айна- лып ж у р т к етп. Bipa3 жер ескерше д!к-ш к басып барып, каракшыларды K03i шалганда тагы да кунж ия калды. Со- цынан карап турган Коктобет сыксия жымындап, мурты- ныц киягын TicTefli. «К,улан, канш а батыр болсан да, к орщ казылган шыгар, — деп куб1рлед1 ол, — ерсен, ерерсщ, ермесец, оз обалыц озще. М енщ жон1мд! о дуниедеплерге айтпасац Tipmep енд1 ести алмас». Ол тун ж елаз тымык, былжыраган жылы тун болды. Л аш ы к TepiHfle ш алкасынан жатып, тобедеп казанны ц шенбер1ндей доцгелек тесжтен аспанга коз салган К,улан- га танадай ipi-ipi ж улдыздар д1р1лдеп epin тургандай квршд!. «Ертен кун калай болар екен, — деп ойлады мерген, — э й , осы жы лымыктыц Typi жаман, арты бузы- лады-ау. Желтоксан болды, кар ол! тускен жок, аярсын тамылжып турып-турып, 6ip-aK урады-ау осы. Ауылда- гылар не карекет кылып жатыр екен? Епндерш жинап, шоб1н шауып алса, дурыс болды, даракы ланып боска журе бермей. Барак шал шаруага мэттакам ед1, жаткы з- баган шыгар ж1пттерд!. К,аракаска да, анау агайынды Ерман, Жарман да жумыска жатшыл, тек дабдырлаган Серкеш болмаса. Эттец, бара алмаймын. Мына Коктобет- ке ерем бе, жок па? Шынында, солай карай асып кетш, б1ржола агарып келсем бе екен? HoTi, сол дурыс-ау. Ж а- - 167 -

райды, енд1 тандагы ic ToHiplaeH деген. К,абыргаммен эл1 де кец ест корермш. Осында келгеннен 6epi мергеннщ жалгыз жургенде унем1 елепзш туратын квни п басылган болатын. К ептщ ортасы, бэлендей кауш куте к о йм аганд ш ме, ofrreyip уйк.ысы тыныш едг Э лпндей ойлармен 6ipa3 жатып, ол 6ip кезде алацсыз уйкыга бер1лд1. Гурс ете тускен дыбыс каннен-к апер аз жаткдн уры- ларды ypKiTin оятгы. Мерген де басын кетерш алды. К,ос iiui тастай карангы, дала д а тастай карангы болуы керек, аш ы к есжтен жылт еткен жарык, кершбейщ. Сырттан «Жау! Жау! Аттан! Аттан!» деген К ак панны н урейл1 айкайы ес и л д ь Лаш ыкта жаткандар д у р л т п , 6ip-6ipiHe сендей согылысты. — Турындар! Сыртка шыгывдар! Беттетпендер жауды! — деп гур егп Коктвбет маузерш басып-басып ж1берт. Мер­ ген еп-сэтте ун-туназ шыртгай кишш алды. бзш щ бурын- гы эдетз бар, opi осындай 6ip ку н туарын 6iain, ол кшин мен каруын онай табылар жерге жинап коятын. — Мерген, кайдасын? — дед1 Коктебет. Уншде урей бар. — Мундамын. — Н е ютейм1з, мерген-ау! — Саспаган жен. Эуел1 байкау керек, шабуыл кай жак- тан екен? — Онда мен байкайын. — Ж алгы з сен -емес, борщ де костан шыгындар. Бул камыс баспанан ок кагар болмайды, — деп К,улан далага атып шыкты. Шыгысымен жата калды. Жан-жактан жар басынан лап-лап етш, тун тунепн тше атылган мылтык оты к ерш едг «1м-1м, — дед1 мерген ш ш е н айналасына карап, — тешрепм1зден тугел коршап алган екен». Сол сот корбавдап терт тагандап енбектеп касына Коктебет жетш келдг — Мерген, — дед1 ол eHTirin, — курыдык, 6iTTiK. Айна- ла коршап алыпты. — Э й, Коктебет, сен де осындай сужурек пе едщ! Неге ойбайлайсын- Ажалыннан бурын елмейЫн. Ал влсек, олерм1з, онда не тур. Эйтеу1р 6ip вл1м Ty6i. BipaK кутылу- дын жолын карастыру керек. Ж ттгерщ ц тепе белш-бвлш, таса-тасага жаткыз. Тан атып калды, бой корсетсе болды — - 168-

ок ка ушады. К,олга туссе де сау туссш . Сосын о к таусыл- ганша анау жар басындагы душпанды окпен комш, 6eirepiH кайтара туру керек. — Содан кей1н? — Содан кеш н К,удайдын жазганы болады да. Мынау ок. жауып турганда, бул сайдан каш ып шыгу киы н-ау. Дегенмен, бас амандаймын десен, атывды тауып алып, каш ып кутылып кор. Эй, 6ipaK д уш пан арасынан сыты- лып кете алмассьщ д эл каз1р. — К ун ш ыккасын TinTi курымаймы з ба, К,улеке-ау, — деп Коктобет енкшдеп жылап хабердь — Неге? К,айта сол дурыс. Ж ауымыздын бет-аузын кореййс, санын бш ейж, мына атысына Караганда, б1зден коп емес сиякты. К,удай дес берсе, шебш бузып ш ыгар- мыз. Айтпакшы, кузетш ш ервд! не кара баскан с е т и ? — 0 й , ол доныздардын окесш щ аузын!.. У йыктап к ал ­ ган гой, — деп Коктобет ж енеле бердь.. «Уйыктап калды ма, элде капияда бас салып, тырп eTKi36efli ме, — деп ойлап койды ш ш е н мерген. — Булар- дын imiHfle i3 кеск1ш анш ы ма, 6ipey бар-ау. Ат туягын ки1збен каптап алган-ау, теп. Солай гой, эйтпесе, fly6ipi есплер efli. К ап, бэрш ен бурын, менщ мына каракш ы - лардьщ арасынан табылганым маскара болды-ау. Енщ амал канш а. Осы ку ннщ 03i кайтер екен? Т ун былжыраган жылы болды. Негып кешегщей туман туспейд1. Б эрекел- де, аспанда булт бар екен, туман туссе, козге TypTKici3 болар. И э, Булан атам аруагы, оз1н жебей гор!» Бозарып куз таны атып келедг Атыс токтады. Айнала 6ip сотке тым-тырыс ты на калды. Авдуш ылар да карак- шыларды нысанага алып, атар жарыкты куп п жатса к е­ рек. Аспанды кымтаган бозгыл булттын шыгыс жак етеп турщ и. К уннщ Кызыл арайы булт жузш кып-кы зы л алау- га бояп, шапагын 6ipTe-6ipTe к ен жайып келед1. ToHipeK с1берлеп, жарык тарай берд1. BipaK сай iiui эл1 кар акел ен- ке. Т ек emu 6ip мезетге тобес1н буркеген сэры жапыракты тал буталарыньщ арасы алтын зерден жш тарткандай шугылаланып кеткешне карап, мерген ку н котер1лген1н шамал ады. Бурын кальщ согыска журерде журеп opeKnin, каны тасыгандай бойын 6ip кызгын сез1м билеп алуш ы едг Ж ау - 169-

к а та н кершер екен деп тыкырши кутетш. Бул жолы олай емес. Атысуга да, согысуга да ешкандай кулкы жок. Аи­ ду шылар жаткан жаркабакка жэй коз тастады да койды. Мылтыгын да онтайлаган жок. Б1ртурл1 салкын, самаркау жатыр. Асыга куткеш болса, ол тек туман, кугыншылар- ды адастырып кетер кал ы ц туман тана. Ещц сай imiHfleri эр бута, эр туп шиге ш ейш анык Kopinai. Сол сэт: — Ей, Коктобет! Бершндер! Айналан камаулы! — де­ ген октем айкай естицЦ. Ешк1м жауап берген жок. Ж ар басындагы адам бугып алып, айкайлап жатыр. Кемердщ эр ж ер тен бастар кылт- кылт етш, мылтыктын аузы шошаяды. — Ей, каракш ылар! Берьлщдер! Ж андарьщ калады. — Коктобет! Б ерт! Олесщ! Бул жактан ун болмады. Кдракшылар ун шыгарайын десе де, коркып жатканга уксайды. Багана Коктобет уры- ларын орналастырып журген: «Шошавдап шыкканывды оз колыммен жайратамын» деп ысылдай сыбырлап ескерткенш мерген еслген. Осымен 6ipa3 уакыт е тп . Енш жар басындагылар кур упттен еш нэрсе шыклайтынын б тг е н тэр!здй Эуел1 камыс коска, содан кейш кудйсп коршген тал, бута басын кыр- кы п о к жауып Kerri. У здж -созды к атылган мылтыкты К,улан санап жатыр. Узын саны он-он бес адам сиякты. Арасында кус мылтыктар да гуралдеп кояды. Соган Кара­ ганда, камаушылардын жарым-жартысы ауылдан косыл- ган жасакты шаруалар екеш ангарылады. Енда 6ip сэтге каракш ы лар да карсы ата бастады. Дэр1 тутш ш щ Hici мурынды жарып, сай imi кокала булт болып кетть Ж арк еткен ку н коз1мен 6ipre туман да к етерш п, айнала к у ц п р т тартты. «Иэ, сэт!» дед! К,улан шыгыс жакка коз Tirin. Ж огары орлеген к у н K03i булдырап, сыгырайып барады екен. Б удак-будак болып сай iiuiH торлаган бу жер бауырлай ж ылжып, манайды карангы тартгыра берда. Сол- ак екен, д эу 6ipey торт ат турган ж акка тал арасынан шыгып онкендей жонелдг Мерген оньщ Коктобет екенш анык таныды. Онын сонынан К,акпан, одан сон кайыс кара Божбан, Ш ынтак умтылды. Эйтеу1р урылардын эркайсы сы -ак ж ан саугалауга тырысып, туман TyciciMeH - 170-

epi-6epi ж упрю ке Kipfli. Абдол К ектеб еттщ соцы нан iiie- се тусп де, езгне ат тимейтшш сезген болуы керек, ацы- рып токтай калды. Туман коюлана бердь К,арак,шылар каран-каран етш айнала жупрш жур, 6ipiMeH 6ipiHiH жумы- сы жок- Тещрек тугел карацгы тартканда гана мерген орнынан турды да, енкевдеп барып кос iprecinae жаткан epiH алып, 03iHe б ел г ш жерге карай женелдг Орта жолга жете бере ол сел Myflipin калды. «Э лп бейшара кайы рш ы колга тусед!-ау, — деген ой efli оны бегеген, 6ipaK артынша, — ей, оган не кылар дейсщ, кангып журген Mycenip емес пе. Bip сылтау табар. Адасып жургенде бандылар устап алды демей ме» деп мерген ез1н e3i жубатты да, аягын жебелей басты. К,аскыр апанын коршаган итмурын бутасыньщ касы- на келд1 де, ыскырып калды. С ол-ак екен, дус1рлеттп акбо- зы шауып келд1. Ат ерттеу к еп уакыт алган ж ок. Бозды жетелеп, К,улан бута арасына ене бергенде, сонынан ент1ккен Абдол да жетп. Cipe, мергенн1н ыскырганын естш, жанушыра TiMicKiflen журш тапса керек. Барынша асыккан мерген апан тебесш тепк1леп кулатып, атын суй- релей кырга шыгарып, узенпге а як салган кезде, Абдол да дел жанынан пайда болды. 8уел1 шошынып, мылты- гын ьщгайлай берген мерген бул екенш кергенде не дер1н б1лмей калды. Ж урегш елдене туйнеп erri де, беймел1м 6ip ашу бойын кернедг «Сасык кузендей 6ip жабысып алса, айрылмайтын не деген тажал efli мынау» деп ойлады ол цнм1рйскендей сез1ммен. — Ага! Ага! — деп кылгына сыбырлады Абдол жалы- нышты унмен eKi ш нш ен дем алып. — Уста узенгщен, канжаугыр! — деп зекш калды оган К,улан. — Эй, сен! Ж упр, жанын барында! — деп ол ка- йыршыньщ колы узенпге шгер-шпспестен камшымен жо- нынан 6ip шыкпыртгы. Анау ыршып тусш , ш апкан аттан калмай безе женелд1. Осы 6ip сетге сай жактан: «К,улан! ЬС,улан!» деген eMic-eMic шакырган ун есплгендей болды. К,аракшылардьщ даусы емес. BipaK eftTeyip таныс дауыс, жакын адамньщ yHi сиякты. Эйтсе де мергеннщ KiM ша- кырса да каз1р карайлауга муршасы ж ок ед1. - 171-

Алтыншы тарау Кулан аттанып кеткен таннан 6epi Алтынкул к е н ш купт1, жайласып к ез ш ырымын алган туш ж ок шыгар-ау. YHeMi ой сонында сарылу адамды кажытады-ак екен. Ел- журтынан безшш, елдекайда желдеп кеткен куйеушщ жайын канш ама уайымдамай-ак кояйы н, ейтеу1р аман журсе болды той деп тэубе етсе де, ейел тушге двнбекшш, корер тавды кез1мен аткызады. Кунш э эйтеу1р ш н ш -са- лынып, п р ш ш к камы, уй-iiiii куйбещ мен алан болып, тиыштау журедг Ал enai кеш киик каныраган абажадай уйде сока басы елепзш, тесекке кулады-ак, коз алдына мерген бейнеа тартылады. Heri3i, эйел ж уреп елж1репш, эйел жаны незпстеу ме, калай, кун узаган сайын Алтынкул босансып барады. К уйеуш кымбат тутатынын ещц тана эбден быгендей. Эуелде мергенда жаксы керемш -ау деп бул ойлаган емес. Сонау он алтыншы жы лгы кетерипс кез1нде, одан кейш л аумалы-твкпел1 заманда дабырайган атагын естш, 6ip ау ы к взш кврер ме efli деп журт сиякты кызыкканы рас. Онда Аманкелда, Эл1би, оларга коса Кулан туралы энпмелегендер ертепнщ отка куймес, суга батпас батыр- лары icneni суреттейтш. Карапайым адам ушш олар бейте- ректей бипс ке р ш е й . Е лдщ meTi, ж елдщ бетшдеп кедей ауылдьщ кызы ондай батырга косыламын-ау деп осте ой- ламатан. Атакты адам муны кайтед1, эрине, ол батырлар жырында айтылатйндай байдын суду кызын алады да. Бул болса, Есентогайдагы 6ip кедей шаруанын кызы е й . Еурып бойынша муны да жасынан атастырып койган. Барар жер1 Ш арбакбайдын 6 ip дэулетплеу туыстары е й . Т о к ал болып туспек. BipaK Аманкелд1 к е т е р ш й , одан Кызыл мен ак согысып, уш жыл бойгы дурбелен, шон- жарлар жаты умилен уйыктап, уреймен оянган кезецнщ буган 6ipa3 ce6eciHi ти й . Он ж етнон сепзге келгенше ата- ана бауырында еркш есл. Заман тиышталды-ау деген ке- зенде буган кальщ берген адам токалын алуга ниет erri. К ы з ж ы лай-жылай кете берер ме efli, KiMбшсш, осы арага Кулан кeлiп килштг Ертеректе ел жаппай д у р л т п , дуанга атганганда мер­ ген булардьщ ауылына тусш , он алтьшагы сары майдай - 172-

толыксыган кы з Алтынкулге кез1 тускен екен. Онда Куланнын тек аскан мерген деген гана дакпырты бар. Бай адамдарга бурын да жугыса койм айты н К,улан ез1м тец- дес, ежеттес-ау деген ниетпен бе, кум жайлаган булардын уйше коныпты. Сонда мергеннщ лашыннын кэзшдей ш епрлеу кез1 езш е кадала караганын байкап, шай куйып берген жас кыз кымсынып калган-ды . EipaK сол мейман- дар кетйлмен-ак оны умыткан. Батыр атагы шыккан сол- ау деп ойлаган да емес. BipaK бул умытканмен, мерген муны ойы нан тастама- ган екен. Суду болмаса да, суйюмд1 балбыраган кыз 6eftHeci журек туб1нде сакталса керек. Суйсе де, эйтпесе, 6ip сетке кызыкса да, эйтеу1р, еркек болса, эйелдщ , эйел болса, еркектщ кевдлшде 6ipey журетш тэр1здг С ол 6ip елее канды кыздыратындай эсер ететна де болатындай. К,алай дегенмен, эйтеу1р кыргы н жорыктардан шоктыгы кетерш п оралган мерген кундердщ 6ip куншде Алтынкул- fliH экес1не сез салган. Мергенн1н ез1н неге калаганын елее icnerri ертедеп 6ip кездесуд1 мулде умыткан кы з эуелде тус1не алмады. К,ылтын-сылтынмен ici ж ок байсалды к ы з куйеуге тию дегенд1, бойжеткен кез1нде басына тен ш турган ондай эре- кет болмагасын, алыстагы 6ip нэубет керетш . Сондыктан осы хабарды еепгенде эуелде урейленш те калган. Негылганмен, мерген езш тавдапты. Элде мунын ержетсе де Qni уйде отырганын, кайындары жагынан ез1н узатып экете алмаганын еепда ме екен? Болмаса: «Батыр, ещц ел- ден тавдап 6ip сулу ал, ез!ндей атагы ш ы ккан азамат ерлер кыз алып жатыр» деп манайындагы жавдайшаптар колпаш- тады ма? Солай да болуы гэп емес-Ti, ейткен1 ен алдымен мунын ата-анасына кудалы к сейлесе келген Болжык efli. Болжык ол кеаде жанадан ауылнай сайланып, байларга Tepic ынгай 6epin, куш1рлеп турган кезг «Кулан батыр кызынды тепн аламын десе де колынан келед1,6ipaK ол халык уш ш басын тж кен адам, кедей десе, 1шкен асын жерге кояды, сондыктан кур алакан калмай- сын» деп, 6ip жагы, кара боран домбатпа, 6ip жагы, кызык- тырып сэйлей келген. «Болжыкжан, айтканын айткан-ау, 6ipaK оз1н де осы ауыл баласысын, ел дэстур1, ата pociMi деген бар емес пе. - 173-

Бул баланьщ атастырып койган жер1 бар. Эйтпесе, К.улан батырдан 6i3 неге ipreMi3fli аулак, салайык» лесе керек муны н BKeci. «Ойбай, аксакал, ата жолы деген сезд1 ещц аузына алма, казф заман баска, зан баска. Мен сиякты ошмет адамына олай деущ, 6epi кеткенде, карангылык, opipeK барсан, е с к ш к п коксеу, феодализм болады. Сон- дыктан жаксы айтканды тывдау керек. Ал ещц анау бурын майга боккен шынжыр балак канаушы таптар тукымы саган коз аларта алмайды, олай етемш лесе, бул корген кун1н коп кыламыз». Осылайша ыргаса-жыргаса келш, сез аягы Алтынкул- ге т1релген, oKeci кыздын еркш е салган екен. Bip жакын ж ен геа келш , жанагы сездерд1 ж епазш , соньщ артынша ш е Б олжык буган жолыгып, yriTжурпзгенде, бул абдырап калган. Бул 6ip кы з у ш ш туткиылдан туган неубет еда. Панасы анасы гой. Соган барып жылаган. Ш еше де коса жылап, «Ортак епзден — онаш а бузау», «Кундестщ куш курсын» дегендей сездерд! мысал етш, oftTeyip узатылмай калм айтын болгасын, елге кад1рл1 адам — мергенге косы- луга мэслихат берген. Одан к ейш п окигалар А лты нкул ес1нде булдырлау 6ip елее есебшде гана соуле бередг 0ftTeyip 03iHiH бурынгы калыц берген куйеу жагы бой керсетш, сайгак кетере алмай калды. Баска адам болса, 6ip зымыстандык жасар ма efli, KiM бш еш , 6ipaK бул icTi аткарып отырган К,улан мерген екенш коргеФн, мысы курыгандай. Сонымен, Ал­ тынкул мерген ауылына келш боп тускен. Одан 6epi та- лай ж ы л ©Tin кетштк Е кеу ш щ дэм -тузы жарасты. Жалгыз е к ш ш сол — перзент суймегендер1. Ешп буган К,улан басына тонген катер уайымы косылды. Баягы Алтынкулш атастырган Ш арбакбайдын агайыны ecKi к еп н умытпаган екен, Томар тутаткан жанжалдан кейш ол да домалак арыз- ды боратса керек. ByriHflepi ойел: «К,улан байгусты кудалауга мен де себеппп болдым-ау» деп оксидi. BipaK Tipi адам TipairiH icTeftfli. Ж эне А лты нкул жуба- йы нын ер-азамат касиет-кэд1рше журт созшен ертеден кан- ганнан 6epi, 03iH оган лайы к устауды зор парыз коретш. К,анша туыс болганымен, адам аласы iminae. Егер бул ш ш Tycin, ж унж и бастаса, былайгы агайын мулде жасып KeTyi, онымен коймай, тагы да муны кустэна кылуы хак. Сон- - 174-

дыктан эйел косагы бардагы лрпйлж -каракетш калт етмзбей сактады. Е пннщ жиналуына карайлап, ауыл Ш енберде кара кузге д ейш отырып калды. BipaK сол ш а- руанын бас-аягы жинакталысымен-ак, Алтынкул еш муд1ртпестен ж еп уШп кыстау басына кепирдь K,a3ip булар кендердг мал кораларыньщ жыртык-тесшн бутшдеп, сыртын сылап дегендей жумыстарга айналып кш з уйде отыр. Турмыс та жылдагыдай. Тек бурын ауыл адамдары кыстьщ бетт калай бурылады деп, сатып алган азы н-аулак астыгын кебеже, абдырага тыккыштап, кэр^куртан мал- ды TicKe сыздык erin калтырап отырушы еда. Биыл afrreyip К,уланныц OKTeyiMeH егш erin, нан молайды. Танертен абысыны Бейш лкаска eKeyi шумш ш п отырып 6ip сама- уыр суды тауысады. Бейшлкаска — Kyfteyi ертеректе кайтыс болган, ел удin imiHfleri, 6eTi табактай, айран коз, ш икш сэры эй ел. Бала жок, сока басы ж еар калып, бая-шая болгандыктан ба, байгус тым сойлеуж еда. Ж эне улкеннен HMeHin, кшиден айбыну бул эйелдщ эдепнде жок-ты. Арпылдап урсысып, тшдеп, эрнемеш былапытгап сога беретш болгасын, е з аты умытылып, Бейшлкаска атанган. Ауылда мунын именетап тек К,улан мен Орман шал еда. Сыртынан с е й л е г е т бол- маса, Алтынкулге де онша тж келе коймайды. Мерген yfti шаруасыньщ 6ip пушпагы осы эйел колында. — Ал к ел ш , сутщда казанга куйып койдым, — дед1 Бейшлкаска кундег! дагдысымен бупн де. — Е, жарайды, жецеше. Ана кубпп nicin ж1бервдз, мен шай жасайын. — Тун салкындады гой, кымыз ашымай калмаса, — деп Бейшлкаска 6ip тостаган быжылдаган кымызды oyeni тастап ж1берда. Бул да оньщ кунде айтып, кунде гстейтш ici. Qcipe тамаксау кемш р бул уйдщ дастаркандагысын сыпырып согып, алдагы асты жапырып xi6epyini еда. BipaK Алтынкул оган TinTi назар аудармайды. Тосектен турган- да да ол ерш щ уайымымен туратын едь К,ур шайды бей- жай урттап, аузы компавдаган Бейшлкаскага карайды. — Б упн не туе кердодз, женеше? — дейд1 эйтеу1р 6ip булдыр ум илен. Ж аксы с эз — жарым ырыс, T9yip туе керудщ e3i бойга куат, ойга медеу сиякты. - 175-

— Бугш бе? — деп кайта сурап алады Бейшлкаска сэры бауырсакты кылгына жутып. — Бугш 6 ip эдем1 туе Kepin жатып оянып кеткешм. Э лп арам каткыр сиыр мощреп... иэ, содан, айтпакш ы, туЫмде батыр келш , апыр-топыр той болып жатыр екен. Катар-катар казан асылып, табак-та­ бак ет тартылып, сен iui, мен iiu, журтгьщ 6 a p i мэз эшейш. НКркш, п1скен ас уйге KipreH берекет кой. Д эмнен улкен не бар. М ен де ош актьщ басында KeKipiK атып жупрш журмш. BipaK кергеш м нщ 6o p i еркек к тд й с п . Эйел деген шайтан гой, тусще KipMeciH пэлекет. Баягьща мешц традар атам да, жарыктык, эйел туе тугш, ецш де де шайтан дейтш. О, К,удай-ай, баягыньщ Kicici, баягыньщ заманы-ай десешш. Онда мундай кара табан больш еп н еккещц бшупп ме еда. Ж емегенщ алдывда, жегенщ артьщда ед1 гой... Осылайша Бейш лкаска элденеш кожыратып экетеда. Бул да оны н кунде айтатын туск Т ек эйтеу1р б1рде той, 6ipfle кы з узату, б1рде аксарбас ш алу, ещц б1рде айт бо­ лып, турлене береда. Содан аягы баягыньщ астан шенб1рек аткызган заманына барып ттреледа. Алтынкул пншен ку- лед1 де кояды. О л кем ш рдщ Kyfteyi eMip бойы Шарбакбай есш нде ж алш ы лыкта, 03i сол уйдщ казаны басында жур- ген1н бшетш -дк «Бул байгус бейнеттщ бэрш умытып, жегеш, ш к е т гана кекешнде калган-ау, — деп ойлайды ол шпнен, — aftTeyip казан устагасын, карын т о к болган шыгар. Меш- кей адамга одан езге не керек. К ундш тен кутылып, оз колы ез аузына жеткендей болганда, баягыны коксейтшш кайтерещ». Эйелдер шай дастарканын жинай бергенде, уйге сэлем 6epin 6ipiHeH сон 6ipi жет1 уйдщ бас кетерер еркектер1 енеда. К ел у T9pTi6i де К,уланньщ барындагьщай: эуел1 кой бастаган серкедей Орман шал, одан сон Кесеукара, Ер- ман, Ж арман, С еркеш. Алтынкул 6ip-eKi биеш кысыр са- уатын. Ондагы ойы , 6ip жагы, узак кунде eKi колды алды- га салып отырмайын деген, 6ip жагы, «KyfteyiM 6ip куш шелдеп шаршап келсе, сусындай койсын» деген умггп ой еда. С ондыктан 6ip шара кымызды сапырып болек сактап, эман тун асыратын. Элпнде шайдан сон Алтынкул сыртка шыгып келген. К у н желкемдеу, конырайып тур екен. Н эт1, жауын-ша- - 176-

шын болатын сияк,ты. Эйел Есентогай жактагы m e6i оцып, суркай туске енген белеске кез талдыра кеп карады. Ауылда б упн 6ip o6irep бардай. Еркектер де кундеп уакытынан к еппкп. С оньщ G3i 6ip пэле болып калды ма деп, эйел коцшш алавдатып, журепн суылдаткан. Оныц устше, Серкеш Орман шалдан бастап, уйден уйге Kipin журген Tepiafli. Серкеш тунде ауылнай орталыгы — кала- дан келген. «Ж асаган, озщ жар бола гор! О сы дацгаза б1рдеме еспмесе и п ед1?» деп ойлап, А лты нкул eciK ал- дында 6ipa3 турып калды. Коп кешпспей уйге баягы тэртш пен еркектер ендг BipaK бупн булардын тустер1 жабыгынкы, м ил ы кка тусш жы- мырайган тымактардьщ кемкеруш е жасырынган кездер- де олдеб!р сыр бар сиякты. Орнынан турып, сэлем кыл- ган эйелдерге айтатын «коп жасандар!» деген сезд1 де Ор­ ман ш ал тым б эсен унмен м урныньщ астынан MiHrip erri. Алтынкул секем алып, шаралы кой коз1 бакырайып к е та де, жуз1 кукы лданып, турып калды. — Отырындар, балдар! — дед1 Орман Бейп1лкасканы жана коргендей теке коздене карап. Бурын оны Timi кезш е шмейтш. Кемшр байгус олп создщ озше, элде мына ер- кектерге гана айтылганын уга алмай, Monripin алактай бердг — О, кудауавда, биыл осы кыс ерте тусейш деп тур-ау, — дед1 Орман ш ал уйд еп жайсыз калыпты сейштк1с1 кел- гендей. — К,арсакбай жакта кар жауыпты, — деп так ете тусп Серкеш, коне, кайсын сенбейс1н дегендей жан-жагын еж1рейе шолып. — Енда негыл дейсщ! И т олген жердей К,арсакбайда кар жауса, не болады екен, —дед1 Ерман муртынан кул1п. — Неге не болмайды. М ынау конд1 тез жондеп б т р у керек. — Сен киратып icTen жур ед1ц? — 1стемегенде. Ал калага бардым. Ал оздерщ бар дегеншвдер. Эйтпесе, мен 6ip катын курлы уй тобес1не золог куя алам, 6ip катын курлы уй сылай аламын, —деп Серкеш екш ене сойлед1. Оган журт мырс-мырс кулд1. — Эйщк екенсщ ... — деп Ерман тагы мыскылдай 6epin efli, оныц C03iH Орман шал болдг - 177-

— Балдар-ай, осы сендердщ ж ок жерде ырылдаса к.ала- тындарыд-ай, —дед1 ол кабагы шытынып, узын бурыл сакалын тарактай, —осы гой сендердщ оцбай жургендерщ. Агаларьщ анау ол... —деп барып, Орман шашалып, Tyxipi- riH жутып, А лтынкулге 6ip жалт e n i де, сезш жендедг — Агаларьщ анау хабарсыз жаткам дешм де. Сол агаларьщ аттанарда не деп тапсырып едь Озш-озщ дурегей болмай, бфегей бол демеп пе еда. К эне, сендердщ сол б1рл1ктерщ? Тагы бас-басьща кос айдап, нищей бузылып барасывдар. Э й , кайте ю н сендердН.. Осыны айтып, кария 6ipa3 ун-тунЫ з тунжырап отыр- ды. Ж аман б ерттер онан сайын жапырайып, манаты 93ipre томсараган туе еркектердщ жуздерш е кайта тунды . О сы yHci3fliKTi пайд ал аны п, ж аца к ар т созге булыкканда селк ете тускен Алтынкул бойын жиып, Бейпшкаска жэне Серкеш комепмен журтка кымыз тарата бастады. Тунемел салкын кымыздан мешрлене жуткан Орман шал тагы жадырагандай. Алтынкулге ашык о ч м ен к ар ады . Э й ел со ган ш у ш р ш иш с eTin, ецсеш кетерш ш калды. — К ел ш шырагым, — дед1 ш ал байсалды унмен, — сен б1здщ сез1м1зден ypiKne. К,улан сабазымнан хабар жок, бэр1м1здщ де ш пееш шз ipin, ж е г е т ь а з жел!м. BipaK Хак- тагаланьщ шапагат-мешршен кудер узбеу керек. Мына Серкеш, — деп карт кымызды комагайлана жуткан ж ш гп и епм ен мецзед1, — кеш е к алага барып келда гой. Осы 6ip сыбыс естагп. Ол жел сез, иэ шын сез, тубше жеткен Kici жок. Серкеш б1рдеме демекке окталып еда, шал алаканын тесеп, оньщ аузын ашырмады. — Айтуынша, 03iMi3 атын ecTin зэрем!з кететш Кекте- бет деген банды колга тускен кершеда. Оньщ 63i усталга- нын, болмаса касындагы каракшылары туткындалганын тагы ешк1м айкындап айта алмайды. Эйтеу1р бес-алты адамды милиция дуанга алып кетсе керек. — К еке-ау, Кектобет кашып кетйгп, оллай! — деп Серкеш шыдай алмай куйрыгымен жоргалап алга енте- леп, созд1 б ел ш хаберда. — Ой, куш1к, сен кайдан бшесщ? К езщмен коргендей. — М аган э л п Эл1мгазыньщ баласы айтты. Ол... - 178-

— Осыньщ 6ip Эл1мгазысы бар екен, жер астындагыны бшетш! Онын сенщ дуан туп л, сонау Орынбор, Мэскеу- ден де хабар алып туратын шыгар? — Мескеуд1 кайдам, дуан келемйщ елден хабардар. — Тейт epi, еж1рендемей! — дед1 ш ал кешп. — Ей, Серкеш, сен койсай! — У лкен Kici сейлеп отыр емес пе? — Бул енщ осылай акиып кетед!! — деп ж ш ттер кеу- кеулеп С еркепт жым кылды. — С оны м ен, к е л ш , — дед1 ш ал 6ipa3 ту й й п п оты рып барып, банды солай е л геш е л ш , е л м егеш к о л га TycinTi. Ал енд1 м эселе мынада. Ж уртты н сы псы ны на Караган­ да, сол банды пшнде б1здщ К,уланжан да болган дейдк Буган да кез жетпейд!. М енщ ж аным шыркырап кина- латыным — одан неге хабар ж ок деген нэрсе. Усталса, онда журттын сауыскандай шыкылыктайтыны хак. Ал ещй колга туспесе, ол кайда Kerri? Элде бурынырак кашып кутылды ма? Элде жаман айтпай, жаксы жок, бандылар мерт кылды ма? Сонымен деймш-ау, жаман айтпай жаксы жок, —деп толкыган карт жацагы мэтелд1 тагы тш ге тиек eTTi, — «б1здщ батыр кайда» деп мына пакырларын ебден кекм и болып отыр. Эйтеу1р жама- нат хабары есплм егеш аман болтаны гой деп ойлай- мын. К ебш киген келмейдк кебенек киген келед1 д е­ ген бар емес пе! Уй iiiiiH тымырсык уназдйс жайлады. К,ыбыр еткен 6ip жан жок- Алтынкул кыстыгып уншз жасын сыкты. Б ейтлкаска да жаулыгынын ушымен кезш сурткпнтеп отыр. — Ал келш , жамандык шакырып жыламайык, — дед! шал, — сабыр тут. И е, жасаган Алла, оз1н жар бола гор. — Иэ, жыламайык- — К,улан агам неше канды кыргын согыстан да аман келмеп пе еда. — К,улекен жаман-жэутж бандына да, баскаца да ал- дыра коймас, — десш жшттер сер пш се бастады. — Тэйт сен, кемп1р, жогал соравды агызбай! — деп Серкеш Бейпшкаскага акырып калды. — О Heci-ей, ез басьща KepiHrip! Мен ecTin келш отырмын Foft, К,улан агам ел ш щ де, TipiHiH де арасында ж ок деп. - 179-

— Дангаза кайным-ай, — дед1 осы сетте к е зв д е жас мелд1реген Алтынкул зорлана кул1м ар еп, — вл1, Tipiae болмаса, аганнын кайда кеткеш?! Ж урт бул мыскылга к улш ж1берд1. Серкеш еуел1 сездщ м энщ тусш е алмай 6ipa3 анырайып, ерйм ге 6ip жалтак- тап отырды да, содан сон 03i де кулш , актала бастады. — Ж ок, женеше, мен ел п банды шйнде ага ж ок деймш. T ip i е кеш Tipi гой. — Жарайды, Серкеш, сен енш кой, — деп оны буйрден туртзп К,аракаска жантая кетп. Осыдан сон уй ш ш д еп лер тугел жадырап, кымызга бас койды. Ж етжил тарау — Ш акпак-ш акдак Кызыл жартас карсы бетген урган куннщ шапагымен кеуш-каткан канньщ тусше боялып тур. «К,ан тустенш... Перуерщгер, осыньщ тасында 6ip асыл бар- ау, — деп ойлады мерген, жартас тубшдеп шептесшде шал- касынан жаткан к у й одан кез айырмай, — орыстар жер ас- тынан казьш неше сан казьша алады дейй. Bi3 бакыр Timi KOMip мен TeMipfliH HiciH бицщс пе. А к кылш ы к дей ме, кара кы лш ы к дей ме, келш тауып, K03iMi3re керсетсе, жагамызды устал тан каламыз. К,арсакбайдан мыс, мына турган Дэбей- ден коргасьш шыкканда сейткен жок па ед к. Мал дегенщ еш ей н сырты тук, imi бок хайуан екен, дуниенщ асыл казы- насы жер астында жатыпты-ау. Ет жеп, кымызга кеюрж аткан- га мез болып, тыр касынып, жамбастап жата бершгаз. Эй, керсокыр надандык-ай, е?! О л тупл, lirn i, кез керш отырган епнге де мойын жар берменш гой. Ал енш баягыда мынау Обаган, К,ушмурын жагына жалгыз местеклен келген казак- орыстар эп-сэтте к ек шатырлы уй тургызып байып шыкты. Сонын icreremH ютеудщ орнына, кел шетшдеп ауылдар ма­ лый 6epin, астык сатып алды. Сонда малымен байып бара жатса екен-ау. Ж ок, баягы итшшеген Tipuiimri. Эй, 6i3 онбай- мыз гой. М ына заман езгермегенде, Совет орнамаганда, 6iaaiH не боп KeTepiMiafli Кудай бшсш. И е, береке жок, дауа жок талай жыл елен-селенмен еткен екен де. Енш елуде акылым ирд! деп отырсын, батыр К,улан...» — деп мерген езш e3i эжуалай езу тарггы. — А кылын юргеш сол, епн салдырдым

деп шат-шэлекей боласьщ. Ол егшнщ талканын татьш тал- гау саган буйыра ма, ж ок па. Апырмай, соньщ езш щ анызын керсем кайтеш ен курыганда...» К,улан басын кетерш алды. Булар Абдол eiceyi Урыкарасайынан коршаудан сытылып шыккандарына бугш уш теулж. Акбоз адам мшгеепрмейтш болгасын, мерген кайыршыны б!рде лакша алдына енгерш, одан iiui ауырганда жалу журпзш, aynipiMMeH осы Кдратас- тьщ кызыл шаткалына бугш тан ата жеткен. Енш 6ip ceicipce, булар Крстогыстагы Текелердщ кыстауына да барады. BipaK мерген осы apaFa эдеш ат шадцырды. Онысы «ауылга куншз бармайын, андыган адам бар ма, олармен шатасып, катын- баланы шулатпайын» деген есеп еда. Онан соц осы Кдратас- тьщ казан шункыры езш магнитгей тартгы да турды. Аргы бетгеп Акжазыкка еккен егшнщ ен болмаса калай шыкка- нын каре кетуге ансары ауа берда. Таты да ауыл егшге карай- лап, осында отыр ма деп те 6ip ойлаган ед1. Ауыл к е ш т кетш п. Дангеленген отау уйлердш орны, ошактын кул1 гана жатыр. Енд! бул ауелдег1 максатпен казге туспей ж уру yuiiH кештт куткен. К у н кетершгенш е к а з ш ырымын алып efli, к а п ceprinTi. С одан о ян ы п, елпндей ойларга бертген болатын. — Абдол, — дед1 ш ынтактай квтepiлгeн К у л ан. Анадай жерде шаткалдын кап тастары тасасына Kipe ж аткан Аб­ дол басын кылтитгы. — Не, ага? — Сен мына жартастын басына шык, карауыл кара. — Жарайды, ага. К,айыршы кунжындап турып, ж ж -ж ж тастын 6ipiHeH сон 6ipiHe врмелеп, биж ке тырмыса жвнелд1. Б1раздан сон жартас устш ен оньщ басы Kepinai. — Ей, ештене кврш бей ме? — деп айкайлады К,улан. — Кершбейдь — Ендеше, сен солай отыр. Мен аргы бетке е т т келем. Ат жайыла берсш. Б1рдеме байкалса, маган ыскыр. Уктьщ ба? — Уктым, ага, — деген шарылдаган даусы есплд1 Аб- долдын. Кулан ш екпетн киш, мылтыгынын думш жогары кара­ та иыгына асты да, езещц жагалап, томен карай аяндады. Жартас тусындагы су тунгиык терен болганмен, аягы бара-

бара ж айылып кететш еда. K,a3ip жене езен эбден тартыл- ган. Сондай 6ip кемерден кальщ тал ескен арнадан 0Tin алып, мерген аргы бетке шыкты. Алдында сонадайда аумакты 6ip шаршы жер агарандап жатыр. Егш анызы. 03i екюзген егш ацызы. К,улан ж уреп лушлдеп кета. Куаны ш па, мактаныш па, элдеб!р сез1мнен козше жас тыгылгандай. Ол ацыздьщ езен ж ак шетшен к е л т TycTi. 0м1ршде eriH дегеннщ калай еплетш ш бшмеген жандар турещне TeMip к акк ан агаш сокамен айдаган жер кай женда бол- сын, аныздан repi бул ара кодыренге к еп уксайды. ©frreyip жер! тын, куйкалы, соган орай еш м де мол болган сияк- ты, шанжау-шанжау селтиген алабота, курай, ермен сияк- ты тамыры мыкты ш еп болмаса, 6ip жердеп бидай, 6ip жердеп тары каулап ескеш байкалады. Ауыл адамдары осындай астыкка тунгыш кенелгесш, жерде 6ip масак кал- дыруга кездер1 кимапты. Мерген анызды эрлЬберл! к е з т ж у р т , аккурай култесше ш н ш калган жалгыз бас бидай- ды эрен тапты. Ж алма-жан у пп ж!берд1, д е т баданадай екен, д эм 1 камыр татыган, сагызша созылган ш ию бидай оган тамаша т э т а кер тд а. К,ашан таусылганша тавдайы- ньщ суын жутып, камыршыгын аузынан тастаган жок. Кутский болса,ж.ызыл жартастын басында бугынып оты- рып, камауга тускен каскырдай жан-жагына жалтак-жал- так коз ж упрта. К,айда караса да KepeTiHi баягы 6ip ine6i саргайган суркай дала, бедерйз мелшиген жазык- Тек езеннщ томенп агысында, кен ангарда топырагы саргай­ ган кальщ тогай керш ей. Сол манда казаншункыр ойпан- да тем1реткщей денгелек-донгелек уй орьшдары байкала­ ды. б зен н щ ту сп к б епндеп жазыкта ак тавдак егш анызы жатыр. Анызды аралап, енкевдеп элденеш карап журген Куланнын жападан-жалгыз тулгасы карандайды. «Анан кара, — деп тандана ойлады бурынгы жузбасы ericiiK пен К,уланга к ез тастап, — мынау туйелер, жер жыртып, епн еге бастапты гой. О, гажап-ай! Буларга оны уйреткен э л п большевиктер гой. 0здерш щ оган opeci жетунп ме едг Мундай заманга жетак-ау. Бар кырсык элп патшасымактан болды гой, —деп ойлады Кутский, езшщ 6ip заманда кудай туткан патшасын жерлеп, —бул жукпа- лы д е р та Ty6ipinae курту керек ед1 гой, еуелде булар ур- - 182

кердей гана топ еда гой, коп болса ж иырма-отыз м ын адам шыгар. Жарайды, TinTi жуз м ы н болсын. Э й , сол кезде атып, асып, тук калдырмай кездерш жойганда!.. Ж ок, олар- ды сотгамак болды, жер аударды, мвпеледц Эй, кудай-ау, ату, ату керек ед1 гой аяусыз. М ывдап туры п ату керек еда!..» К,аны кайнаган Кутский орнынан атып турды. Букш д енеа даршдеп, кезш е кан толып кетп. Ол осы больше- виктерге деген бугал денесш улаган сумдык ешпендшпстен, кан ансаган коркаулы к сез1мнен K,a3ip бую л дуниеш ортеп ж!беруге бар ед1. Ол большевик атаулыны жау тутатын, басына тускен бар бейнет, ем1ршдеп бар сетйздпс, бупцдер коркак кояндай корден жерге тыгылып, 3apeci уша кашып жургенш солардан керетш. Ол, шынында, солай едь Эйт- песе, станцадагы ен бай адамнын баласы Кутский рево­ люция болмаса шалкып OMip сурер едк Енда 6ip кезде ол есш жиып, орнына отырды. Ж анагы сумдык ыза кайтып, оны н орнын 03iHiH э л й з д т н , колы- нан тук келмейтшш сезшу туйснч басты. Содан ол со- лыктап жылап ж1берд1. «Ал жыла енда, канды жасывды тегш , — деп к о р к ете туст1 ол куйшшгген олш келе жаздап, — жыла-сыкта, кол- дан келер кайран ж ок. EuiKiM саган к о л уш ы н 6epin кемектеспейдь Олардын елещндегщей: «К,удай да, патша да, батыр да!». «Куртты, киратты гой олар 6i3fli б1р-б1рлеп. Алдымен патшаны, одан сон эл п уакытшаларды, содан кейш ак генералдарды, Антантаны, ак поляктарды. Ешп оздер! кулак деп атайтын дэулетп адамдардын кещрдепне кол созып келеда. Тумсыгымыздан кара канымызды агыз- ды гой, не керек. Ой, кудай-ай, сол кезде гой Советке карсы согыскан барлык к у п т жудырыктай жумылдырып, тебеден 6ip урганда гой, булардын Heci калар еда. Енда, мше, станицаларда шошацдап сайгак KOTepin, ш олак мыл- тыктан атып жур. Атаннын как ш екей, кулатарсын сен Совет вк1мет1н ш олак мылтыгьщмен! Эй, мен де нагыз акымакпын гой, станицага баратын нем бар ед1 десешш. Маган не жетпед!? Сол Троицк туб1нде тып-тыныш кызмет ютеп, ток журе берсемин. М енщ бурынгы жузба- сы екешмда жан адам сезбеуип ед1 гой...» - 183-

Осы ой ус-лиде К утскийдщ коз алдынан откен OMipiHiH KOMecKi тарткан cyperrepi шубырып erri. Ол туралы мул- де умытуга тырысатын. ТуЫмде элдекалай б1рдеме айтып коямын ба деп, тосекте де сак, уйыктайтын. Эуелде Ефимге тагдыр жылы жуз1мен карагандай бол- ды. Эскерге алывды, атасыньщ комепмен аз кувде уряд­ ни к атагы бер1лд1 буган. Содан сон-ак. багы жавды. Пат- ша уйш щ уш жуз жылдыгын тойлар алдындагы эскери байкауда дэрежел1 адамдардьщ к езш е туей, вахмистр ата- гын алды. Бастыктары буган ж аксы карайтын, ейткеш оз полкында ол солдаттар арасындагы куджтшерше коз бол- ды. С э л тускенде, 6ip к у ш К утский атаман Дутовпен жуздесл. Дутов ол кезде Бас штабтыц полковнип едь Ж ерлеам деп камкорлык жасаган атаман мунын лейб- гвардиялык, казак полкы на ауысуына комектескен. Енд1 муньщ алдында жузбасы, есаул атак,тарын алу, сойлп, т у п л н туб1нде эскерден кей1н станица атаманы тагайын- далу сиякты жол ашылды. BipaK, бэрш револю ция к у й р ел п Kerri. Согыс бастал- ганда бул патшага к,улдык урган сез1ммен майданга суран- ган. BipaK атаманньвд 6ip жакыны: «Сен мунда кажетарек- cin, его превосходительство солай деЩц, анда да солай деп буйырып отыр» деп, козш кокке KOTepfli. Ш ынында да, согыс узакка созылатыны байкалып, согыс кумарлык ай- кайлар басылганнан кейш, Петербургта турган казактар- га дамыл болмады. Ол жылдары Кутский кызмет етелн казак ЖYЗдiгi ку н сайын дерл1к кылы ш пен кагып, нагай- ка-камш ымен согып, завод, фабрикалардын, acipece Нева, Михельсон заводтарыньщ ереу1л жасаган жумысшыларын куып тарататын. Сонда жумысшылардьщ жадау жуздер4нен коркы ны ш i3iH коре алмаганына докей вахмистрдын каны кайнайтын. М ынау оздер4не кур кол болса да карсы ша- уып, таспен аткылаган топты кырып-жойып, канга бек- Tipin салгысы келуш4 efli. Ал ещц Нева проспекпне элдекалай жинала калган ас- тана тогышарларын тарату мулле жош белек ic еда. Онда вахмистр оз взводын бастап, нагайкасын ерше былгалакта- тып, топ ортасына жай гана желе жортып юредт Д эл осы сэндене жылтырай кш нген, 6eTTepi шикандай жандардын тагдырынын кожасындай-ак, 6ipiHfle урей кeлeнкeci ойна- - 184-

ган, 6ipi жагымпаздана e3yiH кисайта жымиган жуздерге кеюрейе карайды. Сосын зищене: «Тарандар, мырзалар, бул жерге топталуга болмайды» деп айкайлап кояды. Содан кешн к еш к ш к атакты цыган хоры бар ресторан «Ярда» отырып тамашалау кандай кызгылыкты еда. Сопле аягы узаган сайын, К утскийдщ ко Hiл i аландай берда. «Сотые 6iTep, баягы заман кайта туар, тагы flayip- лермш, мынау катын-калашты камшылаган нэубат жа- ман тустей умытылар» деген у м илен журд1 ол. П атш а- ны н тактан кулаганы ол yuxiH тебесш ен жай тускенмен 6ip есеп болды. Жазагер казактар шат халы к KeuieciH кер- неген Петроградка Kipyre бата алмады. Патш аньщ бурын- гы сарайы Петергофта тым-тырыс жатты. Сол туш ол мо­ нархист офицерлермен 6ipre тац атканш а iuiTi. К е л е н кун де мастык кызуымен OTri. K,a3ip enai оган содан к е й ш п жылдардьщ 6epi мастык, кызуымен откендей сезшеда. Он ж етш щ ж азында К о рни­ лов б у л тн е катысып, Дутовпен 6ipre туткынга тускеш, содан кейш Оренбург губерниясы жэне Торгай облысына уакытша ешмет азык дайындаудьщ ерекше yeicini етш тагайындаган атаманмен 6ipre осы елкеге аттанганы, он жетш щ ноябр1нде Дутов Оренбургте у й м е т курганда, уш айдай соныц жазагер эскершде кызмет етш, комиссарларды атканы, одан сон он сепздщ майында атаманымен 6ipre Торгай даласына кашканы — 6epi-6opi жаман тустей. Он тогызыншы жылдьщ кузш е дейш 6ipece кызылдар эскерш ен кашып, 6ipece куы п, бул оз отрядымен 6ipre Торгай даласын 6ipa3 ш арлаган болатын. А кырында, сол жылдын сентябршде атаман армиясыныц тас-талканы шыгып, Ж елсуга карай босты. Бул жакта ак эскерш щ калдыгы быт-шыт боп, К,ытайга каш каннан кеш н, Кут- ский атаманнан кудер узда. 0лд1м-талдым деп осындай кайыршы кейпшде Ташкентке жетш, одан Актебе аркы- лы ез станицасына карай узак жол журген. Атасы кызылдар женгеннен кейш куйшшгген е л ш л . Левон оган солай деда. Ал енда уй-м улю н, м ал-дуниесш, бул хабарсыз кеткесш, сол китарга калдырыпты. Левон шалга, 6ip жагы, жакын туыс болса, 6ip жагы, кайсыб1р купия icre ен сегамда кем екш кл еда. Бул б1рталай уакыт взшдей ак казак офицерлер1 сиякты станицада бой таса- - 185-

лап acypfli де, содан жиырма 6ipiHiui жылгы Горькая ли­ ния кулактарыньщ б у л ш ш ш тн е катысты. BipaK аз уакыт- тьщ шпнде ГОН отрядтары мен кызылэскерлер булшип- лерд1 киратып салды. Сонымен, Ефим нщ кайта деу1р- лермш деген у м т мулде узглт, ол Троицк мацындагы орыс, казак, татары аралас 6ip селога барып сщген. ©зше бурынгы приказщ ик деген документ тауып, элдеб1р кре­ дит когамына ecenuii болып орналаскан. Бетегеден бшк, жусаннан аласа OMip cypin, eKi-уш жылды етизда. Советтер кулар, баягы кундер кайта туар деген умп-пен ку н KeuiTi ол. «Элдеб1р жерде ко тер ш с шыгыпты, алып мемлекеттердщ 6ipiHin басшысы большевиктер еюметше соккы беремш д е т т » деген Topi3fli сыбыс хабарлар оны ардайым куандыры п отырды. НЭП кез1нде оны ц кешл! •rinTi к о те р ш п калды. «Акша кашанда куддрсгп гой, — деп ойлады ол, — мш е, ез куш ш корсете бастады». Енш ол магазин де устап, епн де erin, жуздеп мал да сатып, байлыкты сапырган атасыныц iciH кайта жандандыруга дайындала бастады. Акырында, кайдагы 6ip кредит кога- мыньщ белгмйз кызметкер1 болып журе беруге шьщай ал- мады, ез станицасына аттанды. Станицага ол апак-сапак ымыртта юрда. 0 з ен бойына ентелеген шетендерд1 жагалап, огородтардыц сыртымен Левон ушне жетп. Ефим шырагдан сеулеФ жансау жыл- тыраган терезеHi ш ертп. IuiKi перде акыры н сырылды да, китар Л евонньщ Ypeйлi жуз1 эйнекке жабыса калды. Жар кабагыныц астындагы жалгыз кез1 ущрейш, ол 6ipa3 тесшш турды да, содан сон муны шырамытты ма, элде inip карац- гысында терезе Hi бетен адам какпайтынына кэм 1л сендо ме, еФкке карай женелдг — Ефим, сенбклн? — дед1 ол ел! де кум эцщ унмен. — Ефим, — дед1 К утский, — аш Te3ipeK, Kopi сайтан! — K,a3ip, Ka3ip. 1лгешек шылдыр ете TycTi де, ашылган есйстщ ойыгы- нан узын бурыл сакалды шал Kopinai. Эуелде Ефим осы Левон ба, Левон емес пе деп дудэмалданып та калды, тек кисы к кезш е карап, бурынгы агайын таныды. Шал irncme ж ол 6epin, 6ip кырындай турды. — Тез Kip, Ефим, —деда ол сыбырлай сейлеп, еспс туткд- сына кол созып, — кудай баска салмасын, эл п жалбыр

тондар абайсызда байкап калса, пэлеге каламыз. О, кудай, кудай, не кунэм1зге бола 6i3fli осынша кы сы п кеттщ! — Сен, агай, езщ дшдар боп кеткеннен саумысыц? Поп кызметше турган ж оксы н ба? — деп мыскы лдай сойлед1 Кутский, imKi к ен белмеге Kipin. Ол агасыньщ 6ip кездеп маскунем, ейелкум ар, богауызшыл к у ш н eciHe алып едй Белмеге Kipe ол таны ркай токтай калды. Ш ынында, мунда шрадар адам туратындай. Бурышта ез атасынан калган алтындаган рамадагы улкен икона, оньщ алдында шы- рагдан жанып тур. Стол, сере усладе былгары капты жуан- жуан ипркеу ютаптары жатыр. Ладан майынын ш ф буркы- райды. Атасынан калган байлы кка ие болып, Левон 6ipa3 шалкыган. Кейш ж ергш кл ешмет бурынгы ак гвардия- шы — Советгщ кас жауынын мулк! ретшде оларды тар- тып алып ед1. M ycenipcin калган Левон fliH жолына тус- кен болатын. Сейтлп, соцгы жылдары станицаньщ д1нш1л кемп1рлер1 арасында езш щ кудай ж олына бер1лгенд1пмен атагы ш ы ккан efli. Б ул жен1нен бурынгы жузбасы хабар- сыз болатын. — Поп бол, болма, 6ipaK 6i3flin 6epiMi3 де куткаруш ы TeHipiMi3fli умытпаганымыз лез1м, — дед1 Левон жалгыз кезш кекке кетер1п, иконга шокынып. — Жарайды, ол да 6ip ганибет ic, — деп агасыньщ сезш костаган icnerri сейлед1 Ефим стол басына отыра 6epin, — кене, нен бар, екел 6epi, шпм каз1р улып отыр. Левон жумыртка, сут, нан, квас сиякты тагамдарды столга экеп койды. М уны н 6epi nipaflap адамга д1ндар кемп!рлерд1н берген кайыры ед1. Одан сон 6ip шыны са- могонды суырьш алды. Ефим 6ip стакан самогонды тастап алып, тамакка аш каскырдай сугынды. — Ал айта бер, агай, не жаналы гын бар? — дед1 ол малжавдап отырып. — 9й , буйткен жаналыгы курысын да. Сенщ атанньщ Уй1н сельсоветке деп тартып алды. Мал-мул1к тагы колды бодцы. Кдргыс аткыр, жыртык дамбалдар тупм!зден тук кояр емес. О, TOHipiM, саган не жазып едж, м унш а жаза- лайтын! К,итар шал жылап ж1берд1. — Бастап журген юм оларды? — дед1 К утский кырыл- дай, бойын ыза жайлап бара жатканын ce3in. - 187 -

— Э лп керенеш Гриша. Эскерге 6ipre алынган досын. — Ол Кызыл нагылет, маган дос боп керген жок, бол- майды да! —дед1 Кутский Остене'. — Э й, анада 6i3 котерш- генде колым а тускенде гой, TepiciH прщ ей сыпыратын efliM. — Сол берш icTen журген. А тацньщ куййстен влетай де соньщ KecipiHeH. Мал-мулйсп де тартып алушы сол. K,a3ip осында сельсовет. BianiH станицанын кэшрл1 адамдарын былайынша да кысады, газетке жазып та сотка тартады. — Сур ж ыланга, капысын тауып, 6ip ен-танба салар ма едй — дед! К утский таргылданган кез1мен терезеш сузе карап. — Ендеше, оны iereftTiH сен. М унда ceHi баягьща елш калган деп ж ур, — Левон аярси жымиды, — мен кез1 кел- генде саган бата окуга дьякка а к т а 6epin коямын. — О, неге? — Ефим тавданганнан тамагына какалып кала жаздады. — С е т ешк!м !здемесш деп, — ш ал китар кез1 онан сайын кисайып, ецшде зымиян кулю ойнады. — С ети анда icTereH icTepiHHin дабысы мунда да жеткен. 0лд1 — Kerri. Элген адамда ю м нщ шаруасы бар. — А й, сумсьщ-ау, китар сайтан! П1радар боп журген1н де тегшнен-тепн емес кой. Ал жарайды, элп Гришанын капысын калай табамыз. — Одан онай нэрсе жок. Ол анда, сельсоветте, тьфу! Атанньщ yftinae тун1мен отырып KiTan окиды. — Ж ок, шалым, станицада бул icne жол жок. Колга Tycin калуым ыз ыктимал. Eip сырт жер болса... — Ол да болады. Гришка апта сайын ауданга барып турады. Ертен дуйсенб1, баратын куш. Кештете оралады, сол кезде орман шлнде... — М уньщ нын жон1 бар. Ал винтовка сенде бар гой. — Б1рдеме табылар. Винтовка, не ш олак мылтык, — обрез болар. — Обрезщнщ даусы каттылау. Ну, жарар, орманда еш- тене етпес. Кайта букш аймакты жангырыктырып, сол сияктылар шош ына 6epciH. — Онда, балам, демал, — дед1 Левон, — тан алдында шыгып кетш , вз1не белпл1 орынга ж етерсщ. Мен саган ат та, азы к та дайындап коямын. Кулай жолынды онгарсын!..

Бул тан ата келш жаткан жер орманньщ 6ip калы ны еда. Зэул1м кара гай, ак к айындар арасында итмурын, кас- кыржем, жабайы шие уйыса ескен. Осы калыцнын терю- кей жак шетш жагалап орманнын буралан жолы ететш. Ж олдын ар жагы жалтыр кел. Ефим к у н кызганш а уйыктады. Содан к ейш 6ip урым- тал жерд1 тандап алып, Гришаны авдуга Kipicri. К у н ты- мырсык ыстык- Кештете сэры маса кебейда. Бет-аузын удай ашытып, жаудай талаганнан кейш, Кутский басын тумша- лап алды. Сейтш жатып ол Гришаны етю зш ала жаздап- ты. Ат fly6ipi тусына келш калганда гана басын кетерш алды. Ж олмен cap жедщрш Григорий кетш барады. Устщде кавалеристж узын шинель, солдат фуражкасы. Кенет то- рысы кулагын кайшылаганда, ол тынышсызданып, жан- жагына жалтак-жалтак карады да, калтасына колын сал- ды. Ту сыртынан урган батар к у н н щ арайы ат уст1нде куйып койгандай т!к отырган ж1птпн сулу мусшш ай- дындандырып та, api соншалыкты опасыздыкпен ныса- нага т1ккендей жауына айкындап 6epin те тур. Бул сэтте Кутский мылтыгын кетере берген. Аркан бойы узап бара жаткан ГригориШц карауылга ала 6epin efli. Григорий элденеден сез1ктенгендей, атын тебшш калды. Ш олак мылтык ж ер-кекп жангырыкты- рып гурс ете туей. Жолаушы ат жалын кушып, тасырла- тып шаба жвнелд1. Бута-бутанын арасымен енкевдеп, ею OKneci еш е, енпге жупрген Кутский атын бек1ткен жерге ж етп де, каргып MiHin, агаш арасымен шаба женелд1. Орманнын туспк шетше шыгып, уэдел1 жерде ол Левон- ды тун ортасы ауганша кутп. Уакыт еткен сайын берекеа кашып, «китар сайтан кайда жур» деп балагатгап кояды. Левон эбден тагаты таусылганда барып келд1. Ш алдын кисык бей онан сайын кисайып кеткен сиякты. Жулдыз- дардын кулпн сеулес!не шагылысып, мавдайынан жыл- тыраган тер кершед1. — Ефим, сен кетущ керек, — дед1 ол жалгыз K03i урей- лене жаркылдап, — аналар ce3in калыпты. С еш бурыннан i3flen жур екен гой. — М ешн Tipi екен4мд1 кайдан б1лед1? — деп шошып кетп Ефим. - 189-

— ГПУ-двд к,олына тускен е зщ н щ дутовшыл офицер- лерщ айтып койыпты. — У-у, суркиялар! — Ал давай, кцирме, Ефим. Тан ата ормавды коршап, об­ лава жасайын деп жатыр. Тек кала жагына бара корме. Дала- га, киргиздар ш ш е каш. Торгай даласьш озщ талай шарлап едщ гой. Мумкш, содан epi К,ытай асьш кетерсщ. Эх, кудай, кудай, жауымыздьщ зауалын берер кун тугызсан!.. — Ж арайды, кош , китар сайтан! Ш ал ещреп жылап, уш рет бедней суйдк Кутский сол кашканнан кашып отырып, Торгай бо- йынан 6ip-an шыккан болатын. Сакал-муртын урпе-тур- пе ocipin, кайыршы кейпше туей. К,ираландап, солтач- дап, езш загип адам erin керсетп. Мунын коп кемеп над, бэлендей еш кш назар аудара коймайды, кайта аяп, ка- йы р-садакасын береди. Солай журш , ол аумастан Торгай, Ыргызды бетке алып тарта берген. Bip керуенге uiecin бара жатып, ол элденеден сезжтенген, 6ip куджтт коз аркасы- нан инедей ш анш ылып тургандай болган-ды. Содан кезд1 ала 6epin, К,огалы откел басында тусш калган едь — Эй, китар ит меш куртты-ау, — деп ойлады тагы да бойын ыза кернеген Кутский жартас басында отырып, — елде осыны ол одей! icren ж урмесш. И е, елеем, бар бай- л ы к оньпа. Заман езгерсе, ие болып шыга келеда. Ах, кисык коз албасты!.. MeHi эдей1 ш уйлеп салган. 03i келенкеде калып койды. Тура тур, сенщ де сазайывды тарткызар- мын, кез1 келсе!.. Мына nopi TeneHi бак етизеем бе екен элде, — деп сол ашудын кутыртуымен сузше карады ол жакындап келе жаткан К,уланга, — егер атын алып, тар- ты п отырсам... Ах, сайтан, айтпакш ы, мунын аты да 03i сиякты тагы, адамды жолатпайды. Ж ок, sn i ертерек, ерте- рек, жузбасы Кутский! Ceri3iH iui та р а у Т ун ортасында 6ipey кос ж аппалы тактай eciKTi акырын ш ертп. Ш ошып оянган А лты нкул oyeni тын тындап, 6ipa3 кыбырсыз жаггы. Элденеден денеш де турш пш, журеп лобли женелген. Эуелп «Осындагы жетпепрлерд1н 6ipi ме, мерген хабар-ошарсыз кеткесш, басынайын деген-ау» деп - 190-

назаланып та калган. Содан соц: «Элде К ,уланныч e3i ме» деп ойлады... Сол ойдан кулагы тунып, журеп шапкан аттай онан сайын дурсплдеп Keiri. Ж эне э л п эзфде ауыл и-rrepi абалап ypin, ш е yuaepi вш е калып едо. Эйел буындары сырт-сырт eTin калтырап, ш койлекш еч есжке таянды. — Бул KiM? — дед1 ол д4ршдеген унмен. «А, К,удай, аксарбас, батырдьщ e3i болса екен, e3i келсе екен!» деп ш ш е н жалбарынып тур. — Алтын! Мен гой, аш! — дед1 кырылдай ш ы ккан ун. 03i енттге дем алады. А ны к К,уланньщ даусы, косагы оны мыч сан дауыстан айнымай ажыратар еда. Алтынкулд1н ж уреп онан сайын булкы ны п, кеудесш е сыймай Kerri. — K,a3ip, каз1р! — дед1 ол алкы на свйлеп. Тунге карай ecucri кы л арканм ен ш андып, бай лап тас- таушы eni. Сол ш еш шмей, 6ip сотке иттей ыза болган Алтынкул пышак экеп, арканды к иы п ж1бердь Содан сон к ш з eciKTi аркасына жамыла табалдырык аттаган адам- ны ч К,улан екенше эл1 де илана алмай: — К,улеке! — дед!. — Мен гой, Алтын... — К,улеке! — Баска сез аузына туспеген эйел булыгып жылап ж!берд1 де, к уйеуш щ бауырына Kipin Kerri. — Алтын! — дед1 К,улан да баска соз таба алмагандай, в й е л га ч flip-flip еткен ыстык денес1н TeciHe басып. Осы- лайша eKeyi ун-тунс!з 6ipa3 турды. — Ауылда ботен кара еш ю м ж ок па? — дед1 ец алды- мен ес жигандай болган мерген. — Ж ок, К,улеке, KiM келупп efli б ул ит аркасы киянга, — дед! солы гын баскан эй ел де. — 0 , ендеше, дурыс бопты. К эне, ж ары к к ы л. К,асым- да KiciM бар. — Ол KiM? — Онша кысылма. Eip Myconip. KniHceft. — K,a3ip, Ka3ip. Абдырап журш кейлепн эреч тауып киш , жаулыгын салган Алтынкул тас шамды жакты. Уй ш ш е кызгылтым жарык xyripfli, — Е й , А б д о л , к е л , Kip, — д еп Ky6ip ете т у с п м ерген . Ж ылыстай KipreH кайы рш ы босага ж акка 6ypicin отыра - 191-

Kerri. Алтынкул оган аз уакыт таны ркай карап тур- ды да: — Терге неге шыкпайды мына Kici, — дед1 мерген касы на ерген адам тепн болмас деп штипат керсетш. — Отыра 6epciH. Бэлендей назарын Tire берме. — Онда ауылдьщ адамдарына хабар айтайын ба? Bepi де ceHi кутш , ею кездер1 терт болып жур. — Жок,, ертен KepicepMi3. Тан ата келд* дерсщ. Дабыр- латып, улатып-шулатпай-ак. кояйык. Кдшып келд!к. Э лп байгус абысыньщ Кайда, соны ын-шынсыз шакырып келе гой. — Алдымен сусын шип алмайсын ба, каталап келген шыгарсыц? — Онша шелдей койган жокпын. К е й т жата-жайласа ш ермш . Алдымен мына конакты жайластырайык, — мергеннщ осы ce3i мыскылдай ш ыккандай болды. — Ал абысыньща мен келда деп айтпа, осында юргенше. Ол бей- шара бакырып-шакырып, ауылды басына кетерш журер. — Жарайды. Елбендеп, eтeк-жeнi келевдеп жупрш кеткен Алтын­ кул аздан сон Бейшлкдсканы оятып экедщ. — К ел ш , неге ш акырдыц? Bip жаксы туе Kepin жатыр екенм ш . Батыр келш , ауылда той-томалак,... — деп Ал- тынкулге 1лесе уйкы лы кезш ашып-жумып, есшеп сойлей KipreH Б ейш лкаска. Содан он жакта тосек устщде отыр- ган К,уланга назары тускенде, K03i бакырайып, аузы ашы- лып кетп. — Ундеме, ж енеш е, ундеме! —дед1 оган мерген эйедцщ дауыс салып жылап *i6epyre даярланганын Kepin. Сонда да Бейш лкасканьщ б ак еткен уш шыгып кетп. 03i шо- шып калганга да уксайды, ещ екенш, т у а екенш айыра да алмай, eci ш ы ккан T9pi3fli. Расында, К,улан байгус эйел- ге корден ш ы ккандай керш ш еда. — К,ой деймш , женеше, кой езди, — дед1 тагы оган мер­ ген. Сонда гана Kopi ж уреп мунын Tyci емес екенше сенш, есш жигандай аузын жаулыгынын ушымен баса койды. — Ал амансын, женеше? — Аманмын, карагым, аманмын, — дед1 кезш ен жасы парлап, солкылдаган Бейшлкаска. Ерш ерен икемге келш, балпылдай сейледа:

— в зщ де аяк-колыц аман-сау келдщ бе, айналайын. ITTyrip, К,удайга ш ую р. Ендо елеем де арманым жок. Сенщ амандыгьщды тш еп, К,удайга кунде жылап... — Ж е, оны коя тур, жецеше. Аман KepicTiK, е н д т эцпме ертен болсын. М ына 6ip Mycenip efli, улты ногай, — дед| К,улан кайыршыны иепмен мецзеп. Абдолга бурылып караган Бейпшкаска эуел1 шошып калгандай элпет кор­ сета. Соны ацтарган мерген оны тыныштандыра сейледа, — корыкпа, далада журш, сакал-мурты ociHKipen кеткен гой, эйтпесе, еннамге зияны жок,, жай 6ip Kopin. Осьгаы саган тапсырамын. Ей, Абдол, сен де сырт козден таса, онаша болгьщ келед1 гой, солай ма? — Солай, ага, — деп ш щ п р ете туст1 кайырш ы. — Ендеше, мына жецешемшц караша уйшде жатасьщ. Ол уйге ботен euiKiM бара коймайды, бш дщ бе? — Бшдам, ага, маган сондай керек. — Онда, жецеш е, каз1р осыны epTin апар да, нан мен айран дегендей асыц болса берш, жаткыз. — Жаткызайын, карагым, жаткызайын. — К,улеке, кымыз пипей ме бул KiciH? —дед1 Алтынкул. — Ж ок, бул кымыз ш п е й д ь Ал сойт1ндер. — Жарайды, карагым. Tyh, журепм ж ана орны на туст1 гой, — дед1 Бейпш каска Алтынкул сапырып отырган 6ip шара сэры кымызга тамсана коз т т п . — Мэ, жецеше, д эм ш тат, — деп сарансуга дэтт шыда- маган А лты нкул оган 6ip тостаганын куйы п бердь —Туу, жарыктык, кысырдьщ кымызы-ай, балдай екен- ау, балдай, — деп ciMipin салган ойел орны нан кетерше 6epai, — Кудайга TineyiMi3 о н екен. Ж ур, шырагым, — деп ол кайырш ыны epTin шыгып Kerri. Ауыл уйкыга уйып, капероз жаткан сиякты. К,улан уйшдеп осы аз гана дабыр-дуб1рд1 ешк1м сезген жок. — Ал eciKTi каусырып жап, — дед1 К,улан эйелш е жецшденш ш еш шш жатып. Тосекке жамбасым тие катып уйыктап каламы н гой деп ойлап efli, олай болмады. Элде олп 6ipiHeH сон 6ipin KOTepin тастаган eKi аяк кымыз кыздырып, уйкысын ашты ма, олде кара шацырагына келш, косагын кушагына ал- FaH куанышы ма, эйтеу1р мерген коз1 копке дейш ийнбедь Корген бейнет, тарткан азап — 6op-6opi 6ip сэтте умы- - 193-

тылды. К,айран алтын босага! 0 з уйш щ Hici де белек тор1зд1, тесеп де жайлы, рахат. К улан онсыз да езш е тыгыла жат- кан Алтынкулд1 бауырына тартты. K,a3ip оны 6ip майда толк,ын TeciHe алып, акы ры н-акы ры н ш айкап тербеп тургандай. — С агындыч ба? — дед1 од ейел щ щ к у н Hici анкыган шашынан сипап. — Сагынбаганда, — дед1 жубайы. — Мен жокта не TipiuuiiK кылдындар? Ауыл тепе аман ба? —Д ш аман. Ала жаздай епн басывда журдце. С е т карау- мен кезш1з талды. — Окдсы жок- Келд4м гой. Енда к етпестн . — К,аштым дейсщ. Басьща тагы бэле уйш журсе... — У йе береш. Йемене, MeHi i3flen пе eni? — 03iH кеткес1н, е л п Томар уш-торт адаммен шапкы- лап к ел ш , э л п даракы кайнымды алып кеткен. Yin кун- нен сон ж !б е р н т. Содан eiuKiM мацымызга жолаган жок. — А, К,удай-ай, эуелде бекер-ак урейленген екенм т. — Мына пплерщ де адам емес кой. Ж ен-жосык айта- тын, ак ы л косатын козкаракты 6ipi болсайшы. — Ж э, коя кой. Тагы не жаналыгьщ бар? — К,олывды экелпп. — Ау, кайда апарасьщ?! — Ж аманга емес, жаксыга, — деп сынкылдап кулд( Алтынкул. — Ж аксы н сол болса... Мерген колы эйелшщ ып-ыстык улпершегшщ уетшдеп такияны ц келемш дей топ-том пак, кап-катгы 6ip нэрсеге тидк — Бопе, — мерген Алтынкулдщ уяла сойлеп, тумсы- гын м уньщ колтыгына тыга койганын сездь Б ен оттай жанып тур екен, Kyiiaipin барады. — Бепе... — К,улан журеп ЛYпiлдeп кетп. Жас Hie муньщ да ыстык арманы болатын. — М ен кетерде жылап едщ... — дед* ол б1раздан сон. — Мувдайды кормеген тумса басым, кайдан бшейш, сезбеппш, — дед1 эйель Уй iuiinae жас бала щгелап, одан сон былдырлап сейлегендей элдеб1р кызыкты ш ак екеугне де булдыр елее 6epin, eKeyi де елж1реп, кепке дейш унс1з жатты. - 194-

— Азды-кепт1 калган екирш осылаи ит корлыкпен купян-сурпиде ете ме деупп ед1м... — дед1 мерген иы гы- нан з1л батпан жук тускендей KypciHin. — К,удай 6i3flin к ез жасымызды имесш бе? — Мен1н Рустембай досым е н д т eMip и г ш к п болады деп жур гой. — Рас шыгар. Биыл eftieyip сенщ уайымьщ болмаса, баска жагынан камсыз болдык кой. — Ылайым рас болсын. 1стеген кылмысым ж ок, мен де агарып шыгармын. Эйелш солай деп жубатса да, К,улан к ен ш н д е кудак басым. «MeHi де батыр дейда, мерген дейщ-ау, келещсесшен коры ккан кояндай жерден жерге безгешм анау. К,ап, К,удай-ай, ез1мд1 03iM былгадым-ау. К е к те б е гп i3flen... «Бандыга барып, не баркадар табасын» деп е л п ш ал бшгендей-ак айткан екен. Ещн гой, оны маган тагы бэле кылып жапсырады... Ж э, мен ел шауы п, дукен тонаппын ба?! Амалсыздьщ куш , бауырыма ш и жупртш , туртк1лей бергесш, не шара? Мейл1, ещц болар ic болды, артын кутш алармын» деп акыр сонында тэуекелге бел буган мерген уйкыга бас койды. Ертещне ауылы у да шу, мере-сэре болды. К,уланнын коныр уйше аузы-мурнынан шыга адам толып кеткен. Б укы жет1 уйдщ дуй1м журты, каты н-калаш , бала-ш ага- сына дей1н осында. Аксарыбас сойылып, самауырындар койылы п жатыр. Етек-ж ен1н т у р ш т , бш епн сыбанган Бейпш каска Tyci айна-катес1з келгендей казан басында жаландап жур. Ауылы К,уланды о дуниеге барып келген­ дей жылап Kepicin карсы алган. К ездерш жас ш ы лаула- ган журт кепке д е й т шер таркатыса алмай отырыскан. Сонан сеске туске таман уй imi 6ipa3 сеШлш, осы ауыл- дын бас кетерерлер1 гана калды. — Ай, К,улан шырагым-ай, — деп сез бастады Орман шал мергенге кызылы тарамданган кез1мен елж1рей карал, — 6i3 сенен тш ала алмай, шерменде болды к кой. Балалар келед1 маган, кум алак салдырады, так 6ip мен кершкел1 бар адамдай. Эйтеу1р жандалбаса к е н 1Л аулау гой. BipaK сонда да балын ылги Teyip тусш журд1. Болжаусыз тагдыр деген осы да. MiHe, ещц каганагымыз кары к, саганагы- мыз сарык. Шук1р, eriHfli шаш пай-текпей жинап алдык.

Ол да бала-шаганын ризыгы. Сен кеткел16epi мына бала- ларга 6ip ку н дамыл бермед1м. К ещ м п бай-бай шал де де кой. Мына азаматтарын да берген уагдасынан шыкты. Мына Ерман, Жарман, анау Кесеукара 6epi кестевдеп алты айдьщ ала жазы шеппен, епнмен алысты. вю м ет те жэр- демдесп, жэрдемдескенде, мыктап жэрдемдестг Ауылнай- дан кедейл1пм1зд1, бурын кызыл сирак батырак болганы- мызды растайтын кагаз алып, карызга элп тукымын, он- дай-мундай тем1р-терсек алдык. K,a3ip жегетм1з ак нан, ак тары. Мундайды бурын бул ауылда KiM керген. Ал мына Серкешпад елгезепм едщ деп ел шетше апарып, кулак кып койдык. Шауып барып, шауып келш, неше турл1 хикметгерге кулак курышымызды кандырып журдь Сейтш журш жатырмыз, Куланжан. — Ж аксы болтан, Ореке, — деп койды К,улан. Bip гажа- бы, ол каз1р езш 6ip бетен дуниеш н адамы, шет жерден келген мейман icnerri ce3iHin отыр. Айлар бойы ан сиякты OMip кеш ш , ауылын жатыркап калганы ма? Элде жападан- жалгыз тарткан азабы, сондагы ойлаган мын сан жабыркау ой оны мына адамдардан жатсыратгы ма? Оны e3i де тусше алмады. Не кылса да, осынау ез ауылы, мундагы Т1р ш ш к оган б1ртурл! тансы к T0pi3fli. Адамдары да бетен сиякты. Емен-жаркьш тана кещ лмен отыр. Ежегабыл шуй1ркелесш, и л т п кете алмайды. Bip тылсым тусш псаз хал. — Мына Бейшлкасканьщ у й в д е жаткан жущцбасьщыз KiM, ага? — деп койып калды ещй 6ip кезде босага жакта отырган Серкеш. — Ол 6ip ел кезген Mycenip екен. Кднгып журген ж ерь нен ертш алдым, — дей салды мерген. — Ойбай-ау, ол бейшараны мына аска шакырмаймыз ба? ¥ ят болар. Мейман гой, канша дегенмен. —Ж э, копандамай-ак койындар. Орыс арасында ескен ногай керш едг К е п ш ш к к е онш а 6eftiMi жок. Ж ата берсш. — Балдар, сендер негып отырсывдар? М ына К,улан аган келген тойына былай, елец айтып дегендей, тамаша жаса- майсьщдар ма? — дед1 Орман. — И е, сейтсвдер, — дед4 К,улан да, — ofleMici сол. — Ал ендеше, домбыра экел. — Bip кы зы к мэжiлic болсын. — К есеукара, кэн е, деп ж1бер! - 196-

Бул ауылда енге ептеп e6i бар адам Кесеукара. К ол- дан ш апкан калак, домбырасын 6ipa3 желд1ртт-желд1ртш алып, ол бастап кета. Коныр гана даусы бар-ды. Айтка- ны ecKi акындардын 6ipiHiH TepMeci. 03iHiH бш етйн де сол болуы керек. Эншде дала желш щ б1рсарынды ызы- ны, мунды коныр еуез бар. Сол б1рсарындылык, па екен, олде соны н м у н м ен e p u iin , 6iTe к а й н асы п к ел ген де элдеб1р касиетке, дала перзентше айнымай эсер етер куд1ретке ие болатыны ма, eftTeyip б1раздан сон е з щ де осы эуенге елтш , жаны нды елдилеп Tep6eTin ек етк еш н байкамай каласьщ. Кулан ун-туншз, басын темен салып, мулпгендей тын- дап отыр. Адам eMiphuH кыскалыгы айтылады екен бул эленде. К ерген кы зы к та, тарткан бейнет те 6ip с е та к , кезда ашып-жумгандай, eMip эткенде де акдан жулдыз секпцй жалт ете тускендей кер ш ед г «Bip KyHi ш ал боларсы н д1ршдеген» деп келеда екен. «И е, — деп акыры н курсш ш койды мерген, — расында, адам гумыры ш олак кой. Алы- самыз-жулысамыз, 6ip кун тыным жок- Сонымен дуние дегенщ жалт ете калады. Bipey о дуниеге ала кетердей мал жинайды, 6ipey ею мджке кумар, т а г а 6ipey та г а 6ip нерсе- мен ауре. BipaK туб!нде влeмiз деп, тзрш ш к етпеу керек пе? Ал 6ipaK ттршииктеп максат-мурат не? Д эулет жима- сан, еюмдпс 1здемесен, осы дуниедеп бар кызыкты керш калайын деп, ипт-жеп, катын-кыз андымасан, атак-данкка кумартпасан, нендей карекет керек? Ау, осы мен, осы мен кай кдянга ш ы гап кетпм? He6ip гулама окымыстылар, дана галымдар шешетш тылсым сырдын тубше жетемш деп ба- сымды катырып кайтемш. Tipi адам ттр л тн icTeyi керек. Хакикат осы емес пе...» ...Мше, ауылында ен жайлап, емш-еркш eMip кешкенше элдене кун етп. Сонда да болса, мерген шегген келген мейман ce3iMiHeH арыла алмай жур. Ж енделш 6irin, ещп Kipyre дайындалып койган кыстау-кораларды аралаганда да, шошала, камбаларга куйылган астыкты уыстап, ала- канымен сапырып, кургак камыр Hici танауын жыбырлат- канда да б1ртурл1 тартыншактай бередг Ш аруага да сал- гырт. Бупндер ауыл болып аткарылар icTepre А лты нкул нускау айтады. У йренш к а л г а н д т ме, ауыл epKeKTepi де Ke6iHe соган келш акылдасады. - 197 -

Мерген онашалыкды суйдг 0 з уй1нде узак кун жатып алады. Жуз1 бал-бул жанып, Kipin-ш ы кканда буган кулш - cipen, наздана кез киыгын тастайтын ейелшщ кимылын багып жату буган б1ртурл! лэззат бергендей. Адам сер- шлгенде жубайымен шункшдесе отырып ас iuiin, сухбат- таскан сэттер де рахатты сез1мде. BipaK ез1мен 63i болган- да жатсыраган сез1м к ещ лш е кайта оралады. Бул ауылга аз кунге келген ко нак Tepi3fli, узамай аттанып кететш сиякты. «Ау, маган не болды?» дейд1 К,улан езш щ осы халше тацыркап. Абдол кайыршы да Бейшлкасканыц караша уйшен кы лт етш бас керсетпейдг «Э лп м усеш р негып жатыр екен?» — деп сурап кояды мерген. «Бшмеймш, eftTeyip шыкпайды гой. Ы р д е гана езен жагалап келедЬ, —д ей т Алтынкул. «Осыньщ 03i не кездеп журген адам, — деп таццана ойлады К,улан, — 6ip турак табайын, ел болайын деген санасында сэуле жок па? Элде OMip бойына осылай кацгып журе бермек пе? Ол не кун болады бейшарага. Б е л и м , м енщ топшылауым кате, маган айтканы OTipiK шыгар. 1шшде ит елш жаткан 6ip жегшей болмасын. Апыр- май, э , адам ш пне Kipin шыгу, сырын тану кияметтщ ici гой. KiM бшсш». Осылайша мерген кайырш ы жайын се- кемдене еске алды. Ал Абдол болса, бул кундер1 жайлы тесекке жамбасы тиш, тамагы тогайып, аунап-кунап калган-ды. Эуелп кундер1 буларды i3flen милиция келш кала ма деген урей журегш кобалжыткан. BipaK кун аскан сайын ол кауш ecKipin, сейше бергендей болды. К,уланныц ондай катер- ден капераз жатпаганына ол сенген. Ауыддагы бар энпмеш, сыртган жеткен есек-аянды К утский Бейшлкаскадан естш- б ш п отыратын-ды. Алгашкы 6ipep кунде буган оскырына караган эйел, кейш бойы уйренщ ме немесе Mycenip деп аяды ма, eftTeyip кейш жылы кабак керсете бастады. Сол 6ipep кунде эйел мунын ж ей-куйш тепе сурап алды. Бул оган К,уланга айтканын тагы к е й т п берген. Bepi6ip естщц гой деп, rim i ecipiHKipen, езш щ м усэш рлтн, керген бейнетгщ кепттгш басынкырап айткан. «Е, бей- бак-ай» деп Бейшлкаска басын шайкап, кезш жумып там- сана тывдаган. М уаркейиш содан болуы мумкш. Келе- келе оган тагы 6ip себеп косылган.