Нұрманов А. Құланның ажалы

т усп . Байыдын атаннын как. ш екесг К,айта басынды бэлеге байлап алдыц». К ул а н н ь щ к ез алдына биы лгы к е ктем д еп окига каз-калпында келе калды. К о к ек айы ны н iiui бол аты н . О нда м у н ы н м аны н а уШ ршген Теке р уы ны н ж е п уш , кок эбден ж етш сщ , та- сыган су кайты нкы расы н деп, ко н манына кш з у й Tirin отырган. Сол жылы кыс катты болды да, бу ш агын ауыл кектемге жудеп ж е та . Буры н карасы ны efloyip к е р ш ет ш бар уйге THidi 6ipep отар к о й -е ш к ш щ т обы селд1реп калды. Ж эне малды н Ko6i котерем ар ы к -ту р а к . К о к к е ауы зы т щ ц , eHfli он ал ы п кетед1 гой д ег ен ум 1т к а н а кещ лге медеу. Булардьщ мекен-жайларынан да он кет- кен. Сонау коктайгакта малга талгажау болсын деп, тебес1ндег1 камысы сыдырылган кора-кы стаулар аны - райы п-саны райы п, адам ны н 3opeciH алгандай. С у м е е т е караган малы аш ы ккасын, ездерш де де кы стай к уй бол маган ауыл адамдарыньщ да к е й т онш а келгспдоре- меген. Эйтеу1р, 6ip Toyipi, аншы буларды ж уртка тел м ен- детш, ешкайда кангыртпады. Кара мылтыгы мен акбоз атынын аркасында талай ан алып, етш тамак, TepiciH са- тып астык кылды. Бул кунде К ¥ лан кещ л! сергек, ем1рдел барша мура- тынын коб1не колы ж еткен тер!здг EmKiMre ж алтанкез болмай, орта д оул ета иеленсем деп едг вткен деп аласа- пыран кез1нде батыр аты ш ыгып, дэу1рлеп тур ган д а, бул ай-шайга караган ж ок, б1ркатар байлардьщ малынан оз «eHniiciH» сураусы з-ак б о л т алды. « в ю м е т кедейдпа, жер де, мал да кедейдпа болады» деген сез кулагына эбден ciHin, оны н ар жагындагы саясат-маясатына мерген к е щ л болген жок- Bip тан калганы жарлы-жакыбайларьщ доулеталердщ малый пышак уетшен у л е еп р т алмаган- дыгы. Эуелде буган TinTi жана е к ш е тгщ 03i орнай сала мал-жанды 03i сиякты Совет жолында согыскандарга та- ратып берет!идей коршген. Б!рак революциядан кеш н терт- бес жыл ©Tin те к е т а , шонжарлардьщ туныгы ш айкалма- ган сиякты. Кайта Н Э П деген жана низам, зан ш ыгып, байлар бурынгыша дэу1рлей бастагандай. Сол уакытта баягыда К улан малынан 6ipa3 ул ес алган бай-багландар будан елпи салы п есе даулады . BipaK мерген оларды

беттетпедг Ерте кезде азып-тозып бытырап кеткен жеп уй Т екеан манына шоктай yflipin жинап алды да, елдщ шепнде, желдщ бепндеп Кдйракты езеш н жогары-твмен бойлап к о ш т , тыныш eMip суре' бердь Малый жоктаган- дар жанынан коркып, ез беимен бул ауылга мацайласа алмады. «О юмет аркы лы бэлен ш екен мен туген ш екец 1зденуде екен, милиция шыгарып, К,уланнан малый ещцрмекпп» деген узы н кул ак хабарлар eMic-eMic дун ю л деп бул ауыл­ га жетш те жатты. Теке адамдарынын кейбф жеркоркак Kopmepi н ем есе ж аугерийл ж те зэрезап болы п калган каты н-калаш тары уайым айтса да, К,улан оган айылын да жиган ж ок, взш е е ш ю м н щ тимесш е сенда. BipaK, элгшдей домбытпа свздерда е спген сайын элденеге кещлше секем алып, ш лей кобалжитын-ды. «Совет ©гаметше сицрген ецбепм зая кете ме? Жанымды шуберекке туйш, уш жыл бойына кан майданда душ панмен арпалыстым. Кедей десе — кедей, жарлы-жакыбай десе — жарлымыз. «Кднсоргыш сулпс, канауш ы тап бай тобы, олар советтщ жауы» деп кеш е дуанда, бу п н ауыл аралаган комиссар, уэкшдер айбат шегеда. Олар ауызбен айтса, мен колмен ат- кардым, тартып алдым сол кансоргыштардан кедейдщ есесш. Б ул кямнщ Heci OFam? Олде сардармен ттзе косып согыскан Кызыл сарбаз мен окауласкан жауыма барып, тагы жалпы етек болып жалга журу1м керек пе еда? Сонда не уш ш алы- стым, сургш жорык, теккен кан, елген жан — 6opi бекер болтаны ма?» деп кинала ойланатын К,улан. Буп н жайырак турып, ертецп ш ейш узак отырып, асы- гыесыз 1шкен К,улан соске т у е кез1нде сы ртка шыкты. Ауылдан аулактап барып, дэрет сындырып, тещрекке коз салды. Бул арада К,остогыс аталады. Даланьщ кектемде еткел бермес арынды асауга айналатын коп шолак езендершщ 6ip саласы осы жерде К дйракты га келш куяты н. Сол ар- нанын TepicTiK жагындагы садакш а и ш п келген колты к- та ж еп уй Текенщ кендер1 тур. К ен-кы стау болганда, булардьщ e3i He6opi торт-ак уй. К,уланныц аталы-бала- лы, аг а л ы -ш ш дей п нд ей тумалары ны н кыстаулары жап- сарласа салы нган, eHmici белш б еген уйлер. Ж еке-дара келецкел1 кабак устщде турган тек аншынын оз мекеш — -5 0 -

камыс талмен жабылган жалпак тебел1 саман ю рпш тен каланган жана уй. Айналасы кен-к.ордадан тургызылган албармен корш аулы . ©зге уй лер де кен ер геш болмаса, дэл сондай, тек камысы алынган кора-копсылары ашы- лып-шашылып кулазып, канырап калган. «К,ыс аягы тагы 6ip aimFa созы лганда акси ра к болып, жутатандай екенб1з-ау, — деп ойлады мерген, — эйтеу1р К,удай сактады. Инш алла, биыл кар да к е п т у с п , с у д ь и тасуы да Teyip, е л ь а к ж е тш п кетерм1з». Орнынан кетерые бергенде байкады, сонау ат шапты- рым Амантогай беттеп ден н ен 6ip-eKi кара н окат томен карай л еп те кулдилап келе жатыр екен. Сагыммен к е те р ш п мунарланган к о к жасыл кш ем дей д он TOciH тас- падай тшген кара жолды бойлай келедь «Булар Есшге етш бара жаткан б1реулер ме, элде б1зди ауылды бетке уста- ган адам ба? — деп ойлады К,улан. — К,опандап ауыл ара- сында шапкылагандары жаман, осылар агаш белевши бол­ маса нетп. Акырып-бакырып катын-калаш тын берекесш кашырады, баска б т р е т ш жум ыстары жок- EipaK 03iM барда ондай ютей алмас. Мейл!, ещц п м болса да келе корерм1з». К,улан о л п eKi атты бер п ездске Tycin, козден гайып болганш а карап турды да, уй ш е бетгеда. А узы т у сп к к е караган ул кен кон ы р уй д щ eciriHe б а ­ кан койылган. Куланньщ оз отауына беттегенш керген жен у й д и еркек кшдпстшер! осылай карай аявдады. Бас- каларга Караганда терт бие сауатын бул шанырактын кымызы мол. Сон ды ктан тан ер тен п кы мы з iuiyfli осы уйден бастап, содан кей н калган уйлерд1 жагалай беру достурге айналган. Мерген желбегей жамылган кеш рек баркыт шапанын кереге басына ш п , жер тесег1не отырысымен-ак, ауыл бас котерерлер1 де 6ipiHeH сон 6ipi селем 6epin Kipin келдь Булардын ш ш щ е К,уланньщ немере iHici С еркеш , aFa- йынды Ерман мен Жарман, Кдракаска атанган косеу кара ж т т Емберген бар. А л анау как торге барып отырган са- гал коз, сэры сакал, кемиек шал осы ауылдын аксакалы Орман еда. Баскаларынан Серкеш К,уланга 6ip табан ж акын жоне жасы да отыздын ортасында, мынау Ерман, Ембергендер- ден улкен. Бет-аузы жып-жылтыр болып, доцгелек жуз1 - 51-

к у л 1м кагып, алдымен сол енген. А лак_ж ул ак eTin, e3yi жайылып, 6ipece К,уланга, 6ipece сабадан жана тенкёрген агаш тегенедеп кымызды сапырып отырган жещ-eci Алтын- кулге карал, агасыньщ аяк жагына жантая Kerri. К,улан буган «елжсалам» дел самаркау п л к а п ы да койды. Тепнде, аншы осы iHiciH уната коймайтын. Ш апаты гана бойы бар! элжуаздау болса да, Серкеш тебелеске, 6ipeyre эл1мжегпк етуге жаны кумар едг М уньщ атын сыртынан тшге тиек кы лы п, кайсыб1реулерге дум керсетш ж уретш ш мерген есттген. BipaK ол райын Ьисше сезд1рген ж ок, вткенде осы Серкеш тен жэб1р кврген б1реулер арыз айтканда: «Бала- нын 6ip е р к е л т н кетермейсщдер ме?» дел коргаш таган да едг Немере шюше шггей реш ю се де, ет жакын бауырымен жуз жыртысуга, opi езш ен м уш ел жас Kinii адамга: «Эй, сен бэлен етшсщ!» деуге д о п бармады, оны бойына ар керш. Ауыл еркектер1 тугел жиналып, айнала жайгаскан сон, Алтынкул батсайы кейлеп шубатылып, алдарына ала шыт дастарканды жайды. Сырлы аяктарга куйып, улкеннен Kiuiire дегендей кымыз ул е сп р е бастады. Bip-6ip тостаган босатылып, май айынын уыз кымызы тамыр-тамырга та- рап, бойды кыздырганша сез кебш е ауа райын, судын та- суы, малдын отыгуын тещректедг К,алын елден ж айлау-кыстауы окш ау бул ауылдын адам- дары езге дуниедер жадалыктардан кептен 6epi кагыс кальш келедь О ндай хабарлар бул уйлерге узы нкулактан жететш. О ны н езщ де eHi езгерш, ecin , дабырайып е сп л етш еш. взгелер1 мал камымен айналысып, сырт жерге шыгатын К,улан мен Серкеш кана болатын. Унем1 далада, онаша жортатын мерген уныздлске у й р е н г е в д т ме, енпмеге жа- рыта коймайтын. Серкеш тщ MiHe3i бурыннан белгга, дан- гойлау, кулагы шалганды кеппруге кумар, сондыктан мундагы ж урт оны н кей сезш е сенсе, кей сезш е сенбейтш. Б ул ауыл адамдарынын ерекше к ул ак туретш жайы — эюмдердщ 63repyi, елген-жггкен, туыс-туманын амандыгы. Серкеш тщ айызы кана кеп айтатын хабары ел арасьшдагы урыс-жанжал болып келетш. Сардардын агасы Бекетгщ Жапар ханды атып тастаганын, советке карсы у п т тараткан 6ip топ ишан-молдалардын усталып, абактыга жабылганын, тагы да сондай шаруа баккан адамга ерескел кершетш б1ркатар сыбыстарды бул тунджтерге Серкеш жайган. - 52-

— К у л е к е , естщ вдз бе? — дед1 ол бет-аузы к у л м щ кагып, - Ж екейдеп Таш ат бар гой. С о л 03i эум есер -ау деймш. Мен батыр, мен балуан деп куш нш бвскенде жер- квкке сыймаушы еда. М ен б о л и д а де, тугещ п де уры п жыкканмын деп мактанганына сенш , сескенш ж урупп едак. С о л тектен-текке таяк жепт1 жакында. — А л Серкеш тщ кеп е р теп сш щ 6ipi басталды, — дед1 К,арак.аска аузы жаялыктай болып кул ш . — в й , eripiK айтып, мен сенен б1рдене алайын деп отыр- мын ба? — Таш атгы айтасьщ ба? К,ой, он ьщ мы ктысы мы кты. Тек кейде лешрш кететш бар. — Ал, ал, ецпмевдй айтшы, eTipiK-шынын сонан кей1н айырармыз. — О ллай, рас айтамын, — дед1 Серкеш ж уртты ц каукылдаганы бэсевдеген сон. — С ол Таш ат 6ip ауыл- ды н сыртынан eTin бара жатса, келд ен ен д еп к у р ы к су й - реткен 6ip ж1пт шыгыпты. М ал 1здеген 6ipey ме, k Lm 6inciH. С онан Т е к е н enriHi коре салы п, окей ж о к , у к е й ж ок: «Эй, осы м еш танисы н ба?» — дейд1 гой. «Ж ок, таны м а- дым», — дейд! анау. «Ендеше, мен саган танытайын, мен Таш ат деген батырмын, коне, урасы н ба, ургы засьщ ба?» — дейдь Э л п жшй: «М ынау ж ы нды ма 03i?» — д еп 6ipa3 турып, Ташаттын такымдагы шокпарын суырып алганын керш , тегш адам емес екен1н сезед1. Содан: «Батыреке, “урасын ба” деген сез аузыныздан бурынырак шыкты гой, уры п кереш н», — дейд1. Сейт1п кур ы гы н ьщ гайлап алып, ToKeHfli келюттрш туры п салып о т и т . К,арулы неме болса керек, Ташат ат жалын куш ып, буп лш калыпты дейд1. Сон да ке й п бара жатып айтады дейд1-ау: «Ж арай- сы н, жарайсын!» — деп. — Tinri риза болып кеткен-ау! — Эй, муныш шын батырлык. Коне, кайсын «урасын ба, ургызасын ба» деп сайыска ш ы га аласын. — Негылган е р л к ! Онан да ecepniK десейпи. — Ж ок, не десен де, Ташат 6ip еркект!к жасаган. Бая- гыньщ батырлары да солай к ез еп н 6epin, каскайы п карап турган гой. — Рас айтасын, осы кун п н щ жастары кезек бермек тупл, аузынды ашканша с1лтеп калуга даяр турады. - 53-

К,улан бул дабырга араласкан жок, муртынан кулдо де койды. К,улагы сы ртка турулп Элден уакытта екпшдете келген ат д уар ш кулагы шалды. «Шын эумесер осы кел- гендер болмасын, ауылга шауып Kiprenaepi калай? Элде 6ip тетенш е жумыс болып калды ма?» деп ойлады ол. Сол . е ю арада элдею м н щ ж еки сейлеген уш , оган жауап бер- гендей 6ip ейелдщ коргана ш ы ккан даусы да есплдп У й дегш ер кызыл кещ рдек болып таласып, ештенеге назар аударар емес. К,улан KiM келгенш бы уге 6ipeyfli жумсагалы отырганда, уйге ж алак сэры бала ж упре ю рдь EHTire енсе де, табалдырыктан атгай бере ю б1ртатеп, улкендерге ба- кырайып 6ip карады да, сэлем бердо. Оны н ш щ ю лдей ш ы к­ кан ун ш е эуелде К,уланнан баска ешк1м ке щ п болген жок. — Ж умаш пы сы н, эй! К э н е , торле. Келгендер KiM? — дед1 мерген. — А уы лнай мен милица, — дед1 бала ж утынып, — Сер- кеш агамды шакырып жатыр. Жаны барында тез келсш дейдп — Серкеш дейсщ бе? Оны кайтед! екен? — М ы наларьщ ны ч ce3i ipi Foft. — Б ул 6ip поле болмаса Herri? — деп , жана гана уйге сы ймай отыргандар эж ептэу!р ypnHicin калды. — Ш акы рса, бар ендо, С еркеш , не айтады екен , бш . — М илица дегенщ каз1р сексеуш дон шогындай куйдарш тур гой. — Ой, экеннщ ... кайдан келген неме, м е т шакырта- ты н , — деп Серкеш K03i шатынап, атып турды. — А спан - нан аягы салбырап туссе де... А лты аласы, бес 6epecici ж о к менде Heci бар?! — Э й, эй, Серкеш , сен, шырагым, жайлап сейлес, еюрендемей. — GKiMerriH адамы гой. — Эуел! бш п ал неге келгенш. — И е, сайт, шырагым. Сер кеш ш ыгып к е тп . Б1раздан сон ауылдыц сол кана- тындагы оны н yfti жагынан ш ан -ш ун дауы с есттдщ. Ocipece Сер кеш yHi ш айпау шыгады. О ган бетен 6ipey зею п жат- кандай. К ул а гы сол ж акта болса да, К,улан сыр бщщ рген жок. К,ымызын асы кпай-саспай, баппен iuiin отыр. Сон ы н ын- - 54-

гайымен баскалар да тырп еткен жок,. Bipaic, манагыдай кызу енпме басылып калган. Эрю м -ак кобалжулы енмен сырттагы дыбыска елен- деул1 отыр. Жанжалдын Typi тым улгайы п кеткендей сезы ген кез- де мерген eKi кез1 алакандай болып, айналасына алактай берген К,аракаскага иек какты. Opi ж уас, epi ж ен бгпетшдеу ед1 деп соны колайлаган. — Емберген, сен барып бш ш , не жанжал екен? — Иэ, сен сейлес, Емберген. — Э л п Серкеш б1рдемеш булд1рмесш. К,ы збалау бала ед1 63i. — Жарайды, ага, — лесе д е, К,аракаска орн ы н ан соза- лавдап эрен турды. Bip жагы, «шатакка араласып, пэлеге урынамын ба» деген коркынышы бар секщщ, аяктагы дэмд! кымызды да кимаган Typi байкалады, аузы ж аялыктай болып, жаланып, дастарканга карай береди. А кы р ы им ен - имен етш шыгып кета. Аншыньщ сак кулагы онын етш нщ куршлдеген дыбысын кепке дейш естш отырды. К,аракаска жеткендей сетте айкай-ш у 6ipa3 бэсендегендей ед1, артын- ша дауыстар тагы катайып кета. Ж урт кобалжи тывдап отыр. Qcipece К,уланнын ж уз1 карайы п, т у т ш п к е т а . «MeHi басынайын, ая к асты етей1н д еген -ау, — деп ой- лады ол, — батыр, мерген атагы бар К,уланньщ ауылына келш жанжал шыгарган не сумдык. Э лде KeflipiM кеттп, ажарым тоза бастаганы ма? Bip заманда э к е -к ек е л еп , май- данга шакыратын К,уланым, енд1 ел есш ен кеткен1н осы болганы да. Жарайды, не де болса, артын кутейш . Болмай бара жатса, дауыстарын К,удай еспген дей кылармын». Bip шай кайнатымдай уакытган KeftiH Емберген енкен- деп кайтып келд1. Терлеп-Tenuiin енпккен. Бул да 6ipa3 Кызыл кешрдектескен болуы керек. Босага жакка он •пзесш 6yrin отыра кета. — Ойбай, К,улан агай, аналар болатын емес. Серкеш -ак ш аршапы адамды. Милица езш салып кеткен бе, боктаган ба, om eyip, сузеген букаша ел п екеуше тура-тура умтылады. — О л eneyi KiM? — К,улан уш каткы л шыкты . — Ауылнай Болж ык пен милица Томар. К,аладан кел- ген кек ки4мдер екен деп шош ы п кетсем , осы ез}м1здщ ауылдын бэйтебеттер!.. - 55-

— И э, олар не дейд1? — Серкештен мал ewiipe к е л ттк Анау улкен ауылда- гы б1реудщ атын Серкеш эуелде майын мш ейш деп алып, артынан бермей кеткен бе, калай. — О л кандай ат? — А у, ол э л п былтыргы шолак торы гой, — деп терде отырган Орман кар т ун 6epfli. — О л атты, умытпасам, кайтып бердш деп ж ур eni гой Серкеш. — Ой, сол ат иесше кайтпаган-ак шыгар. Эйтеу1р, Сер­ кеш былтыргы кузде соньщ кезш 6ip жакка жогалтгы. — Согымга айырбастамаса? — О л сезд щ д е жаны бар. — Бул Серкеш тен неше турл1 шыгады. — М илицаныю де жен бе, салып кетш!.. — Ж енеш е, 6ip кесе кымыз берлп. Тамагым кургап калды гой элплермен айкайласамын деп. Осылайша шалдардыц сезше онша кулак коймай, кымызын сораптаган Кдракаска сарыгын баскасын, сезге енда араласты: — М ен бш сем , К,улеке, ол атгы Серкеш иесше тап- сырган. Коргендер бар екен. — в з щ ше? — дед1 мерген. — Ж о к , мен аны гын бы е коймадым. BipaK Серкеш eTipiK айтпаса керек. — Ж аксы онда, бар, бэр ш де осы нда шакыр. К,улан агам кы мы з iiuciH деп жатыр дерсщ . Сер кеш те келсш. Bip бие сауы мындай мезг1лден кей1н К,аракаска тагы тарпылдап кайтып келдк Енд1 муны н шойын тустес жуз1нде аш у оты ойнап тур. — О й , атана нэлетгер, келмеймш деп кергид1, — дед1 ол колы н 6ip с1лтеп. «К,улан шакырса кайтем1з, ол К,удай ма еда» дейш э л п тырсиган милицасы. Тагы да айткан сездер1 толып жатыр. 0здер1 кымызга ж елж кен бе, арак шпсен бе, немене, аузынан жыны б у р к-б ур к етед1. Сер кеш п арыста- вайт кыламыз деп камшысын шолтырандатып жур. — Ж ынды суды олар кайдан тауы п imefli, жаным-ау?! — деп Орман шал танданды. — Байларга барып пледа де. М илица барса, олар калбак- тап арагын да, тамагын да аузьша тосады корыкканынан.

— Жарайды, кысыр ке н е сп коя турындар, — дед1 К,улан эм1рл1 унмен. — К эн е , Ерман, Ж арман, Емберген, бары н- дар. Эуел! жэй сейлесерЫцдер. Болмаса, сол екеуш осын- да жетектеп алып кел. Мен олармен вз1м сейлесейш . Дэмнен улкен болса — дэм атар. К ереш н олардьщ эусе- лесш. Тал тусте ауылыма ат ойнатып, К,уланньщ тебесш е ш ыкпак екен гой. KopiHe м1нген мерген осы ны айты п, ж ауар булттай туй ш п отырып калды. Туган экелер1ндей кед1рлейтш К,улан ce3i намыстарын козды рган, eKeyi де ецгезердей атпал азамат Ерман, Жарман корбандап орындарынан туры п, кур ж ш п ш ыгып Kerri. «К,ап, кап, корлаганы -ау, бул» деп iiui алай-тулей бол­ тан К,улан аш уга булы гы п, бетш е т у п ш ыгып отыр. М ер­ ген кабагын баккан уй шпндеплер теп е тыны п, аяктагы кымыз iuiyci3 калган. Т о ске кулаган бастар мен томсара караган жуздерден болендей сыр ангара кою киы н. К,улан- нан езгесшщ 6opi де сакадцарын жагага тыгып алып, е л т т щ артын баккан Topisni. Illerip кез1 канталап, отыргандардын басынан аса олдекайда караган мерген ец1 сусты-ак, уш уга комданган туздщ кара б у р к т н елестеткевдей. Элпдей болмай-ак даладан айкай-шу шыгып, арпалыс- кан дыбыс, ат туягыньщ дурешдегеш есплгенде аншы канатын каккандай дур сшю ндг — А у, жшттер, буларын жарамайды гой. — Ой, океннщ ... Ошметке карсымысьщ! — Т1лге келеш к, азаматтар! — Токта! А ты п ж1беремш! — деген ботен ундер, соган шесе: — Клм ею м ет? С е н бе?! — К,агып Tycip ана Kopi ж ш т н ! — Адамды сабаганымен коймай, атамын дещ н-ау бу немес1! — И т TepiciH басы на капта! — Сойып сал болемдй — Enairapi жоламайтын болсын! — деген Серкеш , Ер­ ман, Жармандардын дауыстары косарлана ектн д ей шык- канда, мерген болымсыз гана жымьщ еткендей болды, 6ipaK онысын манайындагылар ангара койган жок. Артынша ырсылдаган, тарсылдаган, элдешм ышкынгандай, 6ipey- - 57-

лерд1 6ip ey сабап жаткандай дыбыстар естшгенде кабагын шытынып, басын шайкады. — )Ki6ep, мен ок!мет адамы! — К,ойдык,, Сереке, койдык! — Жарайды, Серкеш, жетер. .Буларды К,улекеце апа- райык,- — Серкеш -ау, саган не болган соншама екш ент. — Ерманжан, тиме ендн Э й, Жарман, сен де 6ip епзш е ею ректеп! К,оя бер! Мерген эр унге зер салып, KiM екенш дэл танып отыр. Алгашкы тайсала ш ыккан дауыстар милица мен Болжыктьпа болуга тшс. Одан кейшп араласа шыккан дауыстар Ембер- ген, Серкеш тщ эйел1 мен ш еш есш щ дауыстары екенш де мерген бицц. K,a3ip ж1пттер Болжык, пен Томарды осылай карай дырылдатып суйреп келе жаткан сиякты. Алтыншы тарау Шынында да, кеп адамныц тарпылдай баскан аяк ды- бы сы ж ангыра естивд де, бакан суй елген KHi3 ес1ктен ен алдымен Болж ык Kipfli. «Ассалаумэликум» дед1 ол К,уланга карап. М уны мерген танитын. К,улан атка мшш жургенде K03i адырайган ж iп -ж iцiш кe, ж алак сэры бала efli. K,a3ip ж ш т агасы болыпты. Адырайган кез1 эл1 адырайып тур. Ш от мандай, ак KipniK, кокиган мурны ны н алдына кой- ган ж ез мурт онш алыкты жарасымды кер1нбейд1. Ж1пттер езш 6ipa3 уйпалактаса да, бэлен дей жанына батыра кой- маган тэр1зд1. Б ой-басы бут1н, тек кекппл галифе ш ал- барды ц жамбасы мен к и тел ш щ onipiHe ш ан ж уккан. Та- н ауы н ы н уш ы нда тер жылтырап, Болж ы к босагадан ез1не тел м евдеп карай бергесш , К,улан: «К,орыкканывды гана сы йлайты н 6ipeycin-ay» деген оймен: — Э лж салам , и э, ауылнай, торлет, — дед1 д е, енда Бол- жыктын сонынан енген Томар милиционерге назар аудар- ды. Бул 6ip тап-тапал, тертпактау, кырыктардагы, шалбар бет кыркылжын екен. Саргыштау сепкш1 бар бет-аузын кокпенбек кылып кырып тастапты. Мергенд1 танкалдыр- ган acipece м уны н эйелд1к1ндей денгеленген б е к с е а бол- ды. Сол бексе Томардьщ жамбас, куйры к жагын кешн тарткандай б1ртурл1 HTiHflipin, мы кш итып тур. Бул эуел! - 58-

енгенде жаркабагынын астындагы KipniKci3 лаисан кез1 шатысып, жагалай отырган журтка шакырая карады. Тек К,уланга кез1 тускенде, мергеннщ мысы басты ма, жуз1 темешшктеп, «саламаликум» деп Ky6ip erri. «Элщ жеткен жерде элек салатын кеардщ 03icin-ay» деп туйш койды мерген шйнен. Томарды житгтер топыракка кеб1рек аунат- кан болуы керек, формалы гимнастеркасы мен шалбары едэу1р кыртыстанып былганган. Бетшщ де эр жерше то- пырак, шептщ бояуы жугып калыпты. Соны Kepin К,улан- ньщ манагы зерл1 ce3iMi басылып, опынып калгандай бол- ды. «Тиме» деп ескерту1м жен екен, булар да кызмет ада- мы гой» деп ойлады ол. Сонан сон унш жылытып: — Ие, терлет, азамат. Орын бервдер жшттерге, — деда. Болжык пен Томар, манагы кюшер тепе дастаркан ай­ наласына жайгасты. Элп алыс-жулыс дщкелеткен бе, 6api де тостагандарына енмендей бас койып жатыр. — Ие, шырактарым, жендер1нд1 айтывдаршы, — дед1 К,улан журт сарыктарын басты-ау деген кезде, — кайдан, калай журген адамсывдар? — Б1зден 6ip кателйс erri, К,улеке, — дед1 Болжык кул1мареген елпетпен буган бакырая карап. К,улан атагы езше белпл1, элде кайтед1 деп кобалжулы журекпен кел- генде кымыз 6epin сыйлаганга мэз болып калгандай, TinTi сескенд1 деп ойлагандай райда efli, — ci3 шакырганда келмедш. BipaK ауылсовет пен мына Томардьщ бастыгы: «Серкештеп мадцы екел, ейтпесе,езш жетюз, ак-карасын айырамыз» деп ныгыздап тапсыргасын, дп\"ерлеген1м1з рас. Улкен адам аздщ мазанызды да алмайык дедак. Малдын акадал Heci касымызда, жеркоркак каукарсыз 6ip момын адам efli, жана тебелес басталганда, 6ip жерге тыгылып калганга уксайды. BipaK, оллай, жанжал шыгарайык де­ ген KanepiMiaae жок- Элп Серкешке, — деп Болжык eciK жакка сезштене 6ip карап, Серкеш жок екенш кергеннен кейш, ce3iH еркшдей жалгады, — Томар канша дегенмен зан адамы гой, каттырак 6ipep сез айтып efli, шытынап турган жшт екен, соган ол ерекпи турегелд1, ата-баба, зэу- затымызды тугел казды, сосын... — Ей, саржагал ит! — деп есжтен акыра Kipni Серкеш. Шамасы, манадан 6epi сыртта турган Tapi3fli, журт жапы- рыла соган карады. Серкештщ шекесше бшеулешп кып- - 59-

Кызыл камшы i3i тусш калыпты. Ж т т , 6ip жагы, бетше тацба тускенше жер болып та, сыртта бой баккан Tepiaai. K,a3ip ашудан жарылайын деп тургандай, мына екеуш ала кез1мен атып тур. — Ей, саржагал ит, кудайлыгынды айт- шы, эуел1 сендер емес пе, мына мыжырайган катын боксе кокбакан емес пе, туп-тукиянымыздан сыпырткан. Оны- мен коймай, шолтандап камшы ал тей бул найсабын. — Серкеш, сен сабыр ет, — деп иек какты iHiciHe К,улан кабак шытынып, — айтарын айтып болсын. — Жок, бетт былш етпей OTipiK согуына ызам келгеш гой, ауылнай басымен, — деп кайнауы кайткандай 6ip бурк етш, ж т т отыра кета. — Сосын калай шыдап тура аласын, — Болжык Сер­ кеш сезш естшеген влпет KopceiTi, — 6i3 де назаландык. Акырында, мше, 3o6ip Kepin отырмыз. Еттен таяк, суйек- тен свз eiri. — Бэтшагардыц заржагын! — деп кунк erri Орман шал. Онын касындагылар езара куб1рлесш кета. — Е, тегш адам таз бола ма деп, ауылнайлыкты жай- дан-жай алып жур дейсщ бе?! — ¥рыс басы бок жеме деген осы да! — Осыньщ арты тепн болса нета? — Кушт1н1н куйрыгы ди1рмен тартады дейд1 гой. — Жэ, койьщдар! — деп 9Mip кылды 1С,улан жан-жагына карап. Журт жым болды. — Ал Серкеш, сен не айтасын? Серкеш орнынан ушып турды. — Бул саржагалдын айтып турганы кып-кызыл OTipiK, — дед} ол екс}мдене, Томар мен Болжыкка жеп коярдай алма- кезек карап. — Шырагым, сен буларды кой, еуел1 елп малдын жэйш айтшы. — Айтсам, ол да oripiK! Емберген, оган косыла баскалар да карк-к,арк кулш ж}берд1. — Ау, сен OTipiK дегеннен баска айтарын бар ма? — дед} К,улан салмакпен. Серкеш журт кулгенге ызаланып калса керек, eKi K03i шатынап, аузынан TyKipiri шашы- рап, катты сейлеп Kerri: — Неге кулесщдер? ©TipiK болгасын OTipiK деймш. Менщ элп К,айындьшагы Корпебайдан былтыр 6ip ат ал- -6 0-

ганым акикат. BipaK орнына мал бергешм де хак. Жалган лесе, Керпебайдын e3i айтсын. Мен бшсем, бул пэлеш коздырып журген мынау Болжык. Муньщ менде emi бар. Былтыргы ауылнай сайлайтын жиналыста екеу1м1з шекюш калгамыз. Соньщ кегш алгысы кеп, Керпебайды куйт- куйтгеп, онымен коймай, елдеп жетт бузыктьщ 6ipeyi мына кекбаканы касына epTin алган. Байга ютейтшш б!зге де icTerici келеда. Мунда бай-кулак жок, ол зорлыгына гам кенедь квкетайым-ау! — Оны керерм1з! — деп кыр ете калды манадан 6epi С еркеит атып ж1берердей кез1мен шпп-жеп отырган То- мар. К,улан елен ете калды. Томар атын ол былтырдан естш журген. «Елге сондай 6ip булйс келигп, журтты кан каксатады екен, атгы кесемдеп жегш, era жагына era бай кызын отыргызып, ел кыдырады екен» деген сиякты гу- гу сез едт Bipey назаланып, 6ipey «эне, дэурен соныга» деп кызыгып айтатын. — Шырагым, сен б1рдеме дедщ бе? Сен не айтасын? — деда Мерген Томардьщ канын идше тарткан суп-сур ж узте барлай карап. «Эй, 6ip inline пышак айналмайтын жан болмасан нетто деп туйш койды кещлше. — Аксакал, аздщ датеп отырганыныз зансыздык, без- закон, — деп кылгына сейлед1 Томар орнынан турып. Ертеден 6epi ерен шыдаганга уксайды, ещц шпндеп зэрш батпандап шыгара бастады, — от, Ka3ip м е т атып жiбepiнiз, мен ci3re айта аламын и тшсп жерше доложит етемш. Совет милицасына и совет ауылнайына кол жумсау — ето со- ветке карсы шыгу, контр болу!.. Томар TyKipiriHe шашалып, турып калды. — Иэ, айта бер! — деда К,улан сыр берместен. Тек жак eTi буылтыктанып, K03i шущрейш етгарлене тускендей еда. — Айтсам, сол. За ето катты жаза колданылады. Ен алдымен мына Серкешке, потом дазге. бйткеш ci3 ауылы- нызга мына Серкеш сиякты бавдыны сактап, оны совет милицасына карсы салып отырсыз. — Мэ, мынауьщ ауызды К,улан агага салуга айналды. — Е, бул булнс Томар деп бекер атанды дейсщ бе? — К,иямпурыстана сейлеущ карашы, егамет туткасын e3i устап тургандай, — деген ер жерден кекеген, кiжiнгeн ундер естшп калды. Болжык кана ун-туназ бугып отыр. -61-

— К,улан ага, меж яабервдзнп, бул тыштиган неменщ аузын бакадай аштырайын, — деп Серкеш Томарга карай тура-тура умтылды. Кулан «же!* дегендей колын сел кетердь — Энщ белгип болды, азаматым, — дед1 ол ызалы мыс- кылмен езу тартып. Содан сон темен карап, ойланып кал- ды. Басын кетергенде жуз! ете суеты едь — Жацагы айтканынньщ 6epiH сен ютейсщ бе? Элде сенен де жогары улык бар ма? Элгщде каЬарланып турган Томарды бул сурак, абыр- жытып тастаган Tepi3fli, ce3i пышырай шыкты: — Улык, бар, 6ipaK закон... Bi3re право бершген арыс- товат етуге... — Ал улык болса, сен екеуще зан журе ме? Совет еюметш орнатуга канын киып, жанын салган адамнын ауылына келш катын-баланы у р к т п , зересш алган, адам сабаган саган кандай жаза болады? — Приказ сондай болса... куштеуге право бар... Кар- сылык жасаган адамды арыстоват етуге... — Же, кой, манаилдай емес, сезщ суйылып барады. Алдымен камшы салган сен болсан да, мына Серкеш сенщ айыбывды KemipciH, сен де оньщ айыбын кеш. Ka3ip мал иесш шакыртайык, ececi кетсе, 63i айтсын. Момын жан болса, оньщ акысын ешк1м жемейд1. Ал жанжалмен абы- рой таппайсын, шырак. — Дурыс айтасыз; Кулеке, дурыс айтасыз. Айып б!зден, — деп кулшына костай Kerri Болжык. Ауыл адамдары да мерген сезш макулдады. — Осы тура гой. — Жанжалы курысын да. — Кулан агам мана шакыртканда келе койса гой, мундай урыс-керю болмас ед1. — Кайтесщ, ж1пттер 6ip кателескен шыгар. — Ойбай-ау, булар ез еюметтм1здщ адамы гой. Болжык 6yftipiHeH туртш калса да, беж1рей1п темен карап отырган Томар козгала коймады. Тагы да жалын- сын дед1 ме, елде б1рдеме деме етп ме, оны ешк1м TyciHe алмады. Сонысын байкаган Кулан мырс eTin кулд1 де: — Шырагым, осы сен кай елдшещ? — дед1 Томарга шукшия карап. - 62-

— Мен штйамш. Бул жактпа eMecniH, — дед1 анау самаркаулау. — 1здейтш туысканьщ, урандайтын агайыныц жок кой? — Жок,. — Ал ендеше, осы eKeyimii мойындарьща тас байлап, анау Кдратастын канды карасуына батырып ж!берсек кайтесщ? Томар басын жерден жулып алып, мергенге тесте кара- ды. Ойыны ма, шыны ма дегендей. BipaK, лашыннын кез1ндей жылтылдап от шашып туратын мерген назарына шыдамай, жузш томен салды. в щ элгщен repi де бозарьщ- к,ы тарткандай. Мойнына тас байланып, кия жартастан Tynci3 терецге кулап бара жатканы коз алдына елестеген Tepi3fli. К,олы д1р1лдеп калтасын карманды да, алтын портсигарды эрец ашып, «Моссельпром» папиросын езуше кыстырды. Сау- сактары калтырап, копке д е й т шырпы тутата алмай ауре болды. — Ондай ютей алмайсыз, аксакал, — дед1 ол кок тут1нд1 комейлете жутып. Элпнде уй imiHflerinep «рас айта ма?» дегендей тандана К,уланга жапырыла караса, енд1 ащы тутшш аузы-мурнынан буркыраткан адамга бурылып, ба- кырая калысты. Keft6ipi Томардын айналасын комш кет- кен тутшнен локсып, жотелш жатыр. — Неге ютемеймш, эбден icTeft аламын, — дед1 К,улан K03i ушкын шаша жылтылдап, коныр унмен, — баягыда ауыл шапкан актын солдатыньщ б!разы солай ушты-куйл1 жок болган. 1здейттн туган-туысканьщ жок квршед1. Мына Болжыкта да ондай агайын аз. в з т щ eri ттр1л1пмен жур- ген адам бул да. — Меш ек1мет 1здейдк — дед1 Томар сен1мс1здеу. — вюмет кэшрлейтш сен KiMедщ сонша. Кешеп сардар, сарбаздар сиякты ел ymiH кан токсен, жан пида етсен 6ip copi. Жок, журтка тек зорлык-зомбыльпс, жасайдыдеп естимш. — Рас-ау, Томар келе жатыр дегенде журт 1шкен асын жерге кояды екен. — ByaiK аты жер жарыпты гой. — К,иянаты бастан асты деп зар жылайды. — Бул 03i байдан repi кедейге катгырак тие ме деймш. — Муньщ o3i курыса, журт К,удайына кой айтар. - 63-

— Ж е, токтандар! — д ед1 К,улан, — се з ЭЛ1 бггкен жок. Э не, естщщ бе елдщ не дейтшш. Ал ещн мэселен- к и , 1здей кал ган ж агдайда, Е а л асып Ke rri дейипз де, карап отырамыз. Осы к уш банды деген бар дейд1, ми- лицага катты еш екен деп журт кауесет таратады гой. С о л ар е л п р ге н ш ы гар дейд! 1здеген адам. Ви д ен сырт ел ж о к , ал 6i3 кы рдан асы п, банды 1здеуге кеткен дейм1з. Осы калай болады? — А ксак ал , Ыз калж ывдап отырсыз. Ш екесш ен шып-ш ып тер ш ы ккан Томар алактап 6ipece мергенге, 6ipece мойны салбырап, кулагы калкайып кет­ кен Болжыкка карады. — Т у к калж ьщы ж ок, соны гстеймш. TinTi каз1р-ак. «Ал» десем, мына жптггер жаганнан ала тусей ш деп отыр, — деп К,улан eciK жакта 6ip -пзелеп, бш ектерш сыбанган Ерман, Ж арман, Серкеш терге 6ip карап койды. Томар да солай к ез Tirin, ж ш т жуздерш ен еш ж аксы лы к нышанын таппагасын, назарын тез тайдырып екетп. К,уланныц TyciH суы ты п алганын бай кап, ол KipniKci3 K83i жыпылыктап эрк1мге 6ip мелтендей карады. Ж ур тгы ц 6epiHiH жуз1 сал- кын, em6ip аяуш ылык етпейтщцей. Томар терлеп коя берщ. Мергенн1н сол сетте ж ей козгалып буры ла 6epreHi оган куш кт1 Kepinai. Енш болмаса «курт» дейтш Tepi3fli. Сол- ак екен, Томар дастарканды баса-кектей К,уланнын ал- дына к е л т жыгылды: — Агатай! Ш ыбын жанымды кия гер. К,улы н болайын, агатай! М ен ен 6ip кателж e rri. Не icTe десен де ютейш, батыреке. Урып-согып 6ip мушемд1 кем кылсан да кенейш. Тек аман калдыршы. — Тур! О й ит, о Heci! — деп жиренгендей ун к а п ы мерген. — Тур, елмейсщ- С о л сезд1 ecTyi м ун екен, Томар елдеде сен1мс1здеу баяу кимы лм ен сиыршылап орнынан тура бастады. К,орыкка- нынан ебден эл1 кетш калса керек, буындары сыртылдап, копке дей!н дурыстап отыра алмады. — М анаты к о п ор ы сш ан к,айда, баты р -ау, — дед1 мы- скы л дап к у л ш К,улан, — ол1мд1 айтканда, казакш а сай- рай жонелд1н той. Ж ан т эгп -а у, э! Ж ауды н колына, мысалы, бандынын колына туссен де ести сщ той сен ит. Bip ш ы бы н ж аны на HeHi де бол са саты п ж 1бересщ - - 64-

ay, о?! Ж ана Tiim мына ж олдасыцды да аузы н а алма- ды’н ем ес пе. К ,олы вда к у ш б о л са, се н та л а й адамга буйщ ей тиерс1н-ау. Ж арайды, осы корген щ де 6ipa3 сабак болар. Еркек болсан, намыстан олер едщ . BipaK сен муны ескеремш дейсщ бе. Выдай шыга бере-ак умы- тасы н гой. Томардын eci бул шакта ю р е а л 1-шыгасылы сиякты . Тек 6ip ажалдан калдым деп олердей куан ы п, ecipiKTeHin кет- кендей. Осы уйден 6ip аман ш ы ксам дегендей, ж алтактап eciKKe карай бередь — Емберген! — дед1 мерген, — бар, анау ертш келген адамымен С е р к е л т кездесп рт, акысы кетсе, артыгымен алып бер. — К,улеке, р уксат болса, 6i3 ж ур сек деп едос, — д ед1 осы сот уш кылгына шыккан Болжык. Бул да нитей шо- ш ынып калганга уксайды, K03i аландап мергенге карады. — Ж арайды, шаруаларьщ 6iTce, руксат. ЖетЫил тарау Ол окига сонымен откен. Bipep аптадан сон мерген сол жанжалды Tinri умытып та Kerri. BipaK бу л ум ытса да, Том ар ум ы тпаган га уксайд ы . Ауылнай кенсесше бара салысымен: «К,уланнын устш ен протокол жасапты, Болжык пен Корпебайды куега тар- тыпты, Куланды бандыга шыгарып, дуанга хабар ж ^ б е р т т деген лакап сездщ бул ауылга шет-жагасы жетсе де, К,улан «ел eceri болар» деп мэн берген ж ок. Сен геш е зш щ акты - гы. Tirni: «У спн ен кагаз к о б е й т жатыр екен, Томар баягы- да мерген малый тартып алган байлардан KyoniK жинап, «шаруаны тонады, уй4нде уры устайды» деген д окум ен т жасатыпты» деген ец п м е кулагы на тигенде де се л т етпед!. CeHreHi ез ю ш щ ош лш п. А уы лдагы Keft6ip ш ал -ш аукан- дар уайым айтканда, «эй, койшы, сол найсаптардьщ co3i№> деп колын 6ip с1лтеген. Бул так та жеп уй Теке кыстаудан, калын ел мекенде- ген олкеден шалкая к о ш т , Кдратастын казан шункыры- на конган. Бул олардын жылда мунша ерте кона коймай- тын pKepi. Биыл К,улан ауылды эдей! осы apaFa Komipin, уй TiKTipfli. MepreHHiH ж утан жыл — былтырдан ойлап

журген максаты бар едт Сол ойын бугш кеш кЫ к салкын т усе, ауылдьвд бас кетерерлерш шакыртып, келегс салган. У л к е н кон ы р уй д щ кол ен кесш е к,ошк,ар м уш з ерн еп бар кальщ кара текемет теселш , устш е корпе жайылган. Т уы р л ы кк а арка басы п, малдас кур ы п к а к ортада К,улан отыр. EKi жагын орай канаттаса аксакал-карасакалды ту- ыстары ж айгаскан. Б уларды н 6opi дерлйс т у н е у п жан- жалда К ,улан у ш н д е бол тан киллер. Bipey ж ур елеп , б1реулер1 б е к с е с ш ол1 ж апырылмаган ж усан га кем ш , те- кемет ш етшде жантайып жатыр. С ол канаттаты караша ас уйдщ алдында К,уланнын эйел! мен жамагайын ж енгеа ж еар кемп1р Бейпш каска казан к е т е р т жатыр. Ауыл э л п н д е соске т уст е ж у к т у а р г е н , 6ip уй л ерд щ туы рлыгы жабылып, 6ipiHiH ш ш туты лы п , енда 6ipiHin уыгы жаца шаншылып жатыр. А уы л д ы н ал ды н да К,аратас е з е н ш щ кем ер кабагы керш ей. Озеннщ жогаргы беп батыска енкейген кунге шагылыскан кия-кия кызыл тасты шаткал. Сол шаткал- дан шыккан бш к жал ауылды сыртынан орап двнгелене келгенде, казанш ункыр жасап кеткендей ангарылады. С у- д ы н аргы 6eTi тактайдай теп е жазык, Ka3ip жаз басында юлемдей кулпы ры п, козд щ ж ауын алады. Тостагандаты кы мы зы н анда-санда 6ip ж уты п, К,улан сол жазы кка, онан epi к в к кемерленген кекж и екке сыгы- рая карап унш з отыр. K,a3ip кеци пн 6ip т э т о киял тербе- гендей, жуз1 де ашы к-ж аркы н, жанарында да кулк1 уш кын- дайды. Тек аш ы к квкж и екте, кек ш ш дак болып алган 6ip ш егам б ултка K03i Tycin кеткенде тана кабагы шытынады. Сол булт кайта-кайта кезш тартып, кощ лш е коленкесш Tycipe берген Topi3fli. Ofrreyip мазсын алды. О л ауы л адам- дарыньщ еенген-бшгендерш соз кылган внпм есш е самар- кау тана кул ак туредк — Осы Карсакпай, Жезказган кайтадан ашылатын бол­ тан ба? — деп тыннан соз козгады манадан 6epi шалдар- дын жердщ малга тойымдылытын, шептан шыгымдылы- гын узын-сонарга салган кеу-кеуш тым-тырыс тындап отыртан Емберген. — К,айдам, сейдеген соз бар гой , — дед1 6ip шал. — ЦПрюн, зауыт жаксы гой, не керегщнщ 6opi бар, — деп армандай сейлед! элдеб1р OMipi колга туспес жайды - 66-

айткандай Емберген. — Беретш акшасы да кеп дейдк жер астына туссен. — Салавдап ауылда жургенше, соган неге бармайсьщ? — Барар ем, мьша ауылды, ауылдагы кымызды кимаймын. — К,ымыз ж ок жерде К др акаска тур ган ба? — Б ул баягыда ж алданганда да эуел1 к у н ш е бес аяк, кымыз 6epeciH д еп келю ш алатын, — д еп Ембергеннщ курдастары кагыты п Kerri. — Ж ок, м ен щ оган ы нгайым жок. Ж ер казуга мына eKi деукара: Ерман, Жарман лайык. — Онда сен мына Торгайдьщ бет жагындагы Албарбе- гетке бар. Сол жерден богет салып жатыр дейдь Ж умыс- шы басына 6ip-6ip бие байлап отырса керек. — Эй, ол не бола койсын-ау. — Неге болмайды? вю м еттщ купи жетед! оган. — И е, efrreyip, бу л OKiMeiiH ш аруага ж ум ы л д еп жатыр гой. Байларды кез тур тю кылып, былай шыгарып койды. Ш аруа адамга коп сеп жасайтын керш едь Егш егемш де­ сен, оган к е п жэрдем беред1 екен. — Тегш бе? — Неге тегш? Егш щ шыккасын етейсщ . Онын сыр- тында пайдан шаш-етектен болады деп екш дер, косш ы- лар кеп айтады гой. — Мынасы 6ip ипл1к десейш1, — дед1 Жарман. — Епн ексек кайтед1, берш койып. — Не сейлеп отыр осы? К,улан агамнан асып кайда барасын? — деп Ерман ппсш тыйып тастады. — Осы Ж арманнын ce3i д уры ска келед1, — дед1 кенет кутпеген жерден К,улан, — ендпт п р л ж енбекте калды гой, жптггер. Заманньщ агымы солай ма деп отырмын. А нау кеп ауылдагы ж урт eKi уй , уш уйден 6ipirin, бес-он жерден прнектеп епн салатын Typi бар биыл. М ен щ жалпывды шакырып акылдасайын дегешм де сол ш аруа едг М ынау аргы бетп керд1ндер гой, нагыз куй калы жер. 9 p i кетсе 6ip жума, ейтпесе одан берще муньщ суы тартылады. Епн ек- сен — осыган ereciH- А сты к алсан — осыдан аласьщ . Сатар малый, берер бульщ жок, енкей ашпа-жалап жан, ертен кузде KiMre бидай, тары бер деп, кезщ сатып ж алпы етек боласын. Осыны кабыргаларьщмен 6ip KeHecinaepmi. — Сонда ж атак болганымыз ба, К ,улеке? - 67-

— Ж е-ri атамыз ютемеген K acirni калай ютейми? — Соны айтам-ау. О л бйэдщ колдан келе коя ма? — Оган курал-сайман, куш -кел ж керек. О сылайш а наразылык, уайым айтып журт едеу1р ш у- ласы п алды. М анайындагы лар тынышталганша К,улан KyTin отырды да, ещц ызалана сейледг — О сында K03i бар аксакал , карасакалын бар т уп -ту- гел ш ол ак Kecin отырсы вдар, б ы д а д е р ме? 1штен окып туга н е ш к ш жок. М ойы ндаса, колдан келмейтш не бар? Kem eri сарбаз курылган ж аугерш ш к заманда согысып уйренген адам бар ма еда. У й рен дж кой, талай душ пан- н ы н KOKiperiH бастык- Болмаса, буры н колдан мылтык согып керген уста бар ма еда осы аймакта. Уйренгесш мылтыгынды да жасап шыгарды. Ен алдымен (ирлйс к е ­ рек. Б1рлш ц болмагасын, кеше аласапыранда эркайсы- сын бас саугалап, ш ш дщ богындай пышырап тозып кет- кен ж оксьщ ба? Б у л и енда е з алдына ауыл болып, тутш тутеткесш , кымызга тойып, буш рщ шыккасын, коз еттерщ есейш деген сиякты. Мерген шамданган сон, агайын-туыстары жасканып, пятен тынып калды. BipaK егш егейж деген сез дурыс деп е ш и м белсенш те шыга коймады, терю деп тагы айтпады. Бэрш щ де жузшде мына тетенше усынысты урке карсы ал- ган шырай бар. Ертенп бейнеттен корка согу 6ip болса, тагы да жэне ен бастысы бос белбеулжп, мал су м е ет талгажау кылган мына айдалсал ттрлпсп, аз кун п кымызы канык, уйкы сы мол жайлау кызыгын кимагандык етектершен тарт- кавдай. K e6i iuii ауырган адамдай ю рж ш п-ак отыр. К ,улан агайы ндары ны н кежегеда к ей ш тарткан KecipniriHe карны ашып, iniTeft булы гып, т у й ш п калды. «Кеш еп согыстан кейш Торгайда кал, кызмет кыл» ле­ генде калмай келген1м осылардьщ камы уш ш емес пе efli, — деп капалана ойлады ол, — ем1ршде басы куралып, кызык керм еген бейшаралар efli, булар да ел катарына косы л - сы н демедам бе? Элде соным кате болды ма? Сол жакта едамет ж ум ы сы н ы н 6ip ттзгшш устап ж ур ш -ак буларга септескеш м д ур ы с па еда? Уркердей аз Т екен щ камын ой лап, баска ж урт, баска ел бар-ау дегешп умыттым ба екен. Майданга шыкканда кдлын ел, кара шаруа камы деп шаппап па едж. Эй, Элекевдер соны айтканда куда-

гыма KipMen едн Евдй м ы н ау е з туы сь щ н ы н «ырысын мынау» деп жетелеген жакка баспай, шыгырдьщ епзш ш е 6ip жерд! ш ырк айналып, сорывды кайнатып отырганы. Epflin усталар ен е л а з жер1 агайы н-кары ндасы -ау, ш ам а- сы. 0Mip бойы кю ш щ ала яабш атгамаган мен осы лар уш ш байлардан мал да тартып алдым емес пе? Эйтпесе, кара басыма не жетпеЩц? К,атын екеу1м1зге Heci6e кай ж ерден де табылатын efli гой. К о й , аспанды алакандай, жерд1 тебшлдей кылар сонша не болыпты. Айтсан, тусш бейтш Heci бар. Tirrri буйырып гстетсен де с е т и уы сь щ н ан ш ы - гар осында еш ю м жок»- Осындай ойдан к е ц ш кенниген К,улан кымыздан ciMipe 6ip жутты да, тостаганьш дастарканга койьш, муртын суртп. — Баягыда екем маркум, — деп жадырай сейлед1 ол, — меш окытамын деп талай мехнат nierin едн Ж ары кты к, карангы адам болса да, окудьщ мын да 6ip пайдасы бар екен1н б!лген гой. Енда, м ш е, неш е ж ерден батыр, мерген, елге енбепн сщ ген сарбаз болсан да, эйтеу1р осы кара таниды-ау деген адамньщ аузына карап анкиып отырга- нымыз. Соны ойлаганда iuiiM Kyftin кетед!. М ы н а Ембер- генмен курдас анау Болжыкты карашы, 6ip-eKi жыл окы га- ны болгасын, жаман саржагал, адырандаган епербакан десен де, елд1 д ен гел ен п п , ауылнай мансабына иел1к e iin жур. Малдан тапканга коса, жер емшегш емш, табыс тап- сак, балаларды окы таты н куй ге жетем1з бе деген1м гой. А л ещ ц мен ce3iMni тэмэмдадым. Ертен барамын д а, ана жазыктьщ кыртысын шамам жеткенше айырамын. Ергенщ epfliH, ермегеш н ерк1н бш с1н. — Ойбай, К,улан ага, о не деген вдз, 6ipiMi3 калмаймыз. Ерман, мен бар, канш а жер жырт дейс1з, жыртып береШк. — И е, сейт, К,улан шырагым, балаларды жек. 03in басы-касында ж урсен жетед1 гой. — Tim i болмаса, К улан, сен анау аудан жакка барып, жэрдем алатын жагдай карастыр. Т укы м , курал-сай м ан дегендей. — И э, сейт, батыреке. Bi3 мына ш ал eKeyiMi3 тапсы р- ган жумысынды орындатуды м1ндет1м1зге алайы к, — flecin журт каукы лдасы п Kerri. — Е, осылай болса керек ед1, — деп мурты нан кул д ! мерген, — жарайды, онда мен ертен ертемен ауданга

журемш. Сендер мунда жер жыртып, шыгырдыц обын казып, колдан келсе, керекп курал-сайман жасап деген- дей Tipiuimic к ы ла бер1вдер. — Ж ен -ак, овда жегш келйсп бупнн ен -ак сайлау керек. — Exi туйе, терт ат бар кеш ке жегш журген, сонымен кыруар жер жыртылмай ма? — К,амыт, miл ия, жазылар бутш бе екен? — Катындарга айту керек, ертерек ас камдасын. Ж ур т осы лай абыр-дабыр ш уласып ж атканда, К,улан сырылып т ет к е шыкты. Бул сетте кун кекжиектен асып, баты с беткей ерттей болып талаурап турган. Манаты 6ip шек1м булт та жалындап, алау шашады. «Апырмай, кун жары кты ктын кан га малынгандай кызарып батуы-ай» деп секем алды кенш не Кулан. А уы л im i к е к ш ы т у манга б е л п , буалдыр тартып бара- ды. Жер ошактагы отгар гана эр жерден жылтылдап, каран- кур ан журген адамдарды карангылыктан суырып шыгара- ды. Енш 6ip с а п е адш ы ньщ сергек кулагы дуарлете екпшдей шапкан ат туягыньщ дыбысын айкын шалды. Тасыр улга- йып, осы ауылга жакындап келе жаткандай. Элгшде секем ал ган д ш ме, К,улан ж ур еп элденеге ерекпш тулай женелш. Bip сетке к е н ш н е беймэл1м коркыныш Kipfli. Э л п н д е п леп!рген ce3iMi с у сепкендей басылып: «Бей- уакы тта ауы лга ат кой ган бул KiM екен?» деп сескен е ой- лап турды. Согы с, жаугерш1л1к, елге тенген кауш-катер, е р т сиякды ертурл1 сумдыктар ойына Kipin, жанын ш о- шытты. «Сондайдын хабаршысы ма бул, KiM бодцы екен? А йтпакш ы , осы Сер кеш емес пе?» дегенш ш е болган жок, кырдан жулдыздай агып келген жолаушы, езеннщ жар- кабагы на ж еткенде гана атын эр ен ipKin, топ еттп тусе калды. 1ле-шала: г - К ул а н агам кайда, К,улан агам? Ойбай, тез! — деген енттге ш ы ккан урейл1 ун , Серкеш уш ауылды жангырык- тырды. «Bip галамат жагдай болган гой» легенда нише туй- ген К ул а н солай карай аявдады. Серкеш оган карсы жупрд1. — О йбай, каш ьщ ы з, К ул а н ага! — flefli ол эй-ш айга карамастан алкы на сейлеп. T yp i ерт сендаргендей тутж кен, эбден ж ол сок ты болтаны KepiHin-ак тур. — Е, не боп калды? — дед1 мерген онш а саса коймай. Бэле-жаладан ел-журт аман, ерт те, согыс та, апат та жок -70-

екенш , тек ез кара басына гана 6ip Kayin т е н т турганын сезген сэтте кецйп кенеттен жайланып, ж уреп орнына туст1. — Неге кашамын беталды? — Ойбай, ага, кашыцыз! Милица... Солдат... Ci3re... Ci3fli i3flen дуан н ан солдат шыгыпты. Банды... устаймы з деп... Ciimi бандыга косы п... — Э й , шырагым Сер кеш -ай , кейде осы бер лпспрш елд1 Komipin Ж1бере жаздайтыныц-ай. М ен со н ау айдаИардай ыскырып келген патша эскерш ен де, эбжыландай жалма- ган актын солдатынан да кашып корген жан емеспш. Енд1 ез ею мепмнщ эскерш ен неге кашамын. 0 з щ былай дем1нд1 басып, жендсп айтшы. TinTi берекец каш ы п KeTinTi гой. Сусын экелщдерпп мынаган. Bip тостаган саумалды басына котергеннен кейш , Сер- кеш ес жигандай болды. Ещц ецпм есш айта бастады: — Б уп н болы с ауы лы на согып ед1м. С он д а э л п тары- шы Эл1мгазыныц баласында 6ip алаш агым бар еда. И ттщ баласы, коптен 6epi созбайлап, зыгырданымды кайнатып ж ур ед1, — деп баска ж акка лагып кетк есш , ж аца тобе шаштары TiK туры п, з э р е а уш кан ж урт аш уланы п, ж ш т п жерден алып, жерге салды. — Эй, сен эл п энпменд1 айтсайшы! — К вкш тагы кайда кетт1ц? — С ен щ алаш ак-береш епцде 6i3fliH не ш аруамы з бар?! — Энеугщей 6ip жанжал шыгарайын деп ж ур де. — Тура турсацдаршы жан-жактан кеу-кеулем ей, ай- тайын десем, свз бермейс1ндер! — деп Сер кеш ызалана айгай салды. Содан со н сезш сабактады: — С о л ит... Ал жарайды, жарайды. Содан естщш. Солдат шыгарып, К,улан аганды устатайын деп жатыр дегещц. О л ит, милица дейс!н бе, налог агент! дейс1н бе, ж уртгы ц бэр!мен тамыр-таныс емес пе. К,улагы ш алып калы пты . О сы кары зынды кеииресщ бе, 6ip жаксылык жасайын саган дедг Мен эуел- де: «Ой, ондай сыдыртпацды кой, карызымды бер» деп бас салдым. Содан турып: «Ендеше, ез обалы ц ез1це, 6ip жакын адамыц мерт болса, дэу1рш е саласы ц ба» деген1 гой. «KiM, KiM?» деп ед1м, айтпады. Серкеш тщ жакы н адам дегенде жаны кал а ма, «ал кеигпм карызымды, алдасац, бул дуниеде болмаса, о дуниеде алдыцнан келт1рерм1н» Дед1м. Сонда айтканы э л п . К,азбалап коймагасын 6ip сыр- - 71-

ды ашып берд! эл п ит. Журттын тузге отырганына дейш бшетш неме гой. К е й т п отыр, к е й т п отыр, TinTi денем туршнсп. — О у, айтсайшы, не бшед1 екен? — деп аптыга сойлеп, созд1 болш ж1берд1 шыдамы кеткен Емберген. — М ш е, ещ» булар естш , адамды сейлетпейд1, — деп наразы ун м ен 6ip к у ц к е т т , Серкёш сезш жалгастырды: — Б эр ш б у л д а р т ж урген э л п Томар деген кер1нде eidprip кекбак а екен. А нада агама эбд ен-ак eiuirin KeTinTi. «Осы- дан К ул а н н ь щ к езш жоймасам, атым euiciH деггп» дейдй Сол ит болыска бара протокол жасап, Болжыкка кол кой- дырыпты, ол коймаймын десе: «Сен де бандынын кол- ш окпары сьщ , ауылнайлыктан уш ып Tycin, турмеге камаласьщ» деп коркытыпты. Содан жанынан шошынган Болж ык кол койыпты. Онымен коймай, К,улан агамда ouii бар деген адамньщ, acipece э л п байлардьщ бэрш щ к у э л т н жинапты. Т у н еу п кещ рсггкен былжырагы бар ед1 гой, соны туге л Ti3inTi. О ньщ устш е, С овет OKiMeri орнагалы 6epi салык телеген жок, кашып кеш ш журген бай деп налог агентшен кагаз алыпты. Эйтеу1р каралап жазбаганы жок, тындап оты рсан, иманьщ касым болады... — Сардарды е л п р ген деШн?! — К,улан акырып ж1берд1 де, Сер кеш п ч иыгынан 6ypin устай алды. — И е , д э л се й д еп п , К,улан ага! — Астапы ралла, бул не деген имансыз су м едй — Э й , е з п й й де суры жаман е д ь а у , Kici елпрген адам- дай кокпенбек. — Бас Tepici келгспеген ондай канжаугырдан не турл1 сумдык шыгар! — Апы рай, мына заман не боп барады!? — Э й, К,улан ага-ай, тунеукуш езш щ кэллесш киып- ак ж1бермеген екенб1з! — десш К,улан мен Серкеш п каума- лап коршап алган журт шуласып кетп. — Ж э , байбайламандар! — деп ты йы п тастады оларды К улан Kopni унмен. Содан сон Серкешке бурылды. — TaFbi не ecTireHiH бар? Саркы п айт! — О й , ой , К,улан aFa, иытымды босатьщ ызш ы, н п и сынды рып ж1бере жаздадьщыз гой , т а к Томар мендей-ак- — И э , сен емес... С ен емес... — д еп кинала сейлеген К,улан он ы н иы гын коя бердп Сер кеш сезш сабактады: -72-

— Ofrreyip жазбаганы ж ок болса керек. TinTi бандымен байланысы бар, соларга азык жетюзш, жен-жоба керсетед1, милицадан бой тасалауына жэрдемдесш ж ур деп те кейгш гп дейдо. Соны мен, ciaai устауга 6ip этрет аттаныпты. «Б упн - ертен барып к,алар» дед1 э л п Эл1мгазынын баласы. «К,ары- зын ез алдына гой, 6ipaK К,улекещ п бш етш ед1м, елд еп ага туткан адамнын 6ipi ед1, капы калмасын, сэл ем айт» деда. Мына бара жаткан милицалардын бетт жаман, TinTi сез аягы басылганша аулактау 6ip жерге бой тасалай тур са да бола- ды деда. «1шшде Томар бар, ол жазым кы лудан тайынбай- ды. А л К,улекен батыр адам, байлап-м атауга кене коймас, сосын мерт болар, одан да тая турсы н, этрет кеткесш 1здешп, актала жатады гой» деп тапсырды. Сон ы ести сала, атты кызылмай кылып, 6epi карай шаптым. — А у, сен е зщ ше? CeHi бандыга косп ап па? — деп тандана сурады Емберген. — Ж ок, меш атамапты да. О кка байлаганы К,улан агам болса керек. Бул KiciHi мукатсам , езгесш щ жарасы жен1л, кейш ретгей жатамын гой деп э л п кэкбака б эсш ж ур деген. — Ж аббар И ем, е з щ жар бол! К,уланжан, мундайга не амал бар? — деп ж удеген ун м ен сауал кой ы п, Орман шал мергенге жаутандай карады. К,улан ш ы гы с беттен орттей алаулап кетер}л4п келе жаткан айга K03iH кадап 6ipa3 yHci3 турды . BeriHiH 6ip булш ы к eTi flip еткен ж ок, тек тагы нын кез4ндей KimipeK кезшде кызылды-жасылды уш кын ойнап, жалт-жулт етедг К,аз1рде тоты ккан eHi Кызыл мыстан куй ган MyciH дерл1к. Журт жауап кутш едэу1р турып калды. Сол сэтте барып элдебф ауыр ойды сыпырып тастагандай жалпак алака- нымен 6eTiH сипаган аншы манайындагыларга барлай кез салып е тп . 03iHe сы най карагандай ce3iflfli эрк1мге. — Ж арайды, барып тамактары вды imiHflep. А лл ан ьщ жазганы болар, — дед1 мерген жайбаракат. — Бала-ш ага- нын зэрес1н алмай-ак койы вдар. А йты лган с е з осы жерде калсын. Соны айтты да, мерген жебелей басып кон ы р уй1не карай аяндады. Арттагы топ тагы кангы р-кунпр сейлес!п, Серкештт ортага алды. KeuiKi тым ык ауада самбырлай ш ы ккан Серкеш эщтмесшщ шет жагасы катындардьщ шуы, мал уш ара-ара- - 73-

сында кулагына тисе керек, отыздар ш ш д еп толыкша, сым- батгы келшшек Алтынкул кейеуше уайымды сызды жузбен 6ip карал, есдс аиггы. BipaK бэлен дел Tic жарган жок. К,улан уйге KipiciMeH тер т кабат текемет теселген жер т есеп н е жантая Kerri. А як жактагы сыры кеш е бастаган аласа кебеже уста д е жетшпс шам жанып тур. Сы бдырсыз басып, ейел! Kipin- шыгып жур. А с камдап, бутан жол азык дайындап журсе керек. Bip келгенде куйеуш щ жанына экеп кымыз койып Kerri. Э лпн де сыртта сыр бад1рм егеш мен, К,уланньщ imi казандай кайнап жатыр. «Эй, этгегене-ай, етгегене-ай! — деШп опы нып, — адамга 6ipae бетш , б1рде сыртын берген д ун ие-ай десейип. K,a3ip тана т уп -т ун ы к туртан к е ц ш ц ещ ц, м ш е, лайланды да ж уре бердй Б ул дуниеде адамта ты н ы ш eMip с у р у ж о к е к е н -а у . К е з аш кан нан 6epri KepreHin арпалыс. С е н тию песен, саган келш 6ipey со- ктытады. Осыншама emireiiH ол итке мен не жазып ед1м. Э л п Жарман айткандай, анада к э л л е сш киматанмен, айы- зым кан а ез1н 6ip ж эукемдемеген екенмш . Ж е, койшы, ондай enryfliKTi мукатты н не, м укатпады н не? Одан не абырой, не атак- Ж е, К,улан, ceHin керген кук ай ьщ жал- тыз бу л емес efli гой. Не пеле келсе де каскайы п турып карсы алган абзал болар. BipaK каруы н сайлап Томарлар к ел се, не ю тем ек'керек? Алды на Tycin мелтевдеп журе 6epecin бе? Томардын кам ш ысы тисе, eMipinfle кермеген корлы гы н сол болар. Ж ок, К,улан ондайга к ен е алмас. Сон д а не icTeftciH? А ты сасы н ба, ш абысасы н 6а? Э йтпе- сен , абактыга апарып, каш ан iciH аны кталганш а тыгар да кояр, аяр дейсщ бе, банды атанган сон...*. Д уан да баягьща ш абуы лмен алган Tepe3eci TeMip торлы карангы капас кызыл уй к ез алдына елестегенде, К,улан- н ьщ бойы н коркы ны ш билед1. Тар капаста 6ip сагат оты- ра алмайтынына K63i ж етш тур. Не 6ipeyai ел й р ш , не e3i ол4п шыгар. «Сардарды да душпандары сол турмеге камап, акыры кезш курггы гой», — деп ойлады ол аркасы муздап. — М ен де... ж ок, Tipi турганда ондай жерге т усе коймаспын. О нан да eareHiM артык...». С о л се т уйге шубатылып, ж аскангандай елпетпен 6ip топ адам Kipe 6epai. М ерген басы н KeTepin алды. 1штер4нде - 74-

манагы Орман карт, Ерман, Жарман, Емберген, Серкеш бар. Bepi де ун -тун аз келш , торге жагалай отырысты. «Бул келютерщ кай келю?» дегендей, К,улан оларга ажырая карады. — К,уланжан, — деп сез бастады Орман кар т саргыш муртыньщ он ж ак шалгайын ширатып, — 6i3re там ак 1Ш дейсщ , 6ipaK ус ™ 1з г е мынадай поле т е н т келе жатканда адамга ас ciHe ме? С ен кетк есш , мына балалар бар, 6opiMi3 акы л косы п, саган к ол ка сала келдак. С е н карангымын деп едщ , 6i3 сенен де еткен корсокы р емесш з бе? А й нала сойлесе келгенде, ел п Эл1мгазынын баласыньщ айткан кенесш ен артык айла таппадык- Т щ щ алсан, шырагым, 6ip жакка коз таса бола тур. Сен олай-булай боп кетсен, мына жана бас курап, есш жиып отырган жетз уй Т е к е н тэты тоз- тоз болып кетем!з. Ж аман айтпай жаксы ж ок д еп ж атка- ным гой бул. Эйтпесе, се н щ К,улан атынды ары сы К,оста- най, 6epici Емл тугел бшеда ж эне де акты гьщ а, адалдыгына тугел кол квтеред1 гой. Инш алла, ©3iMi3 де ianemn, тал- пьшармыз, тек мына тощректеген полесш ен кутылшы. — Бас амандаймын ба? — Енш уакыт солай келсе, бас амандамаганда кайтесщ, шырагым. Tirni болмаса, Томардан да жогары улы к бар шыгар, солармен жуздесерЫн- Сарбаз болган жолдаста- рым К,останайды да, К,ызылорда, О ры нборда д а коп деп айтып отырушы едщ гой, соларьщмен хабарлас. А л мы- налардьщ арасында Томар бар декад, ауы л и тш щ куй р ы - гы кайкы демекш1, колында бил1к турганда жазым етсе, е к ш ш 1н кетпейд1 Foft. «Рас-ay, мен сол жогарьщагы еюмдермен неге т1лдес- пеймш. Ес1лдетш, im xe асып кетсем де болады екен-ау. С о л дуры с шыгар, 1зденейш» д еп ойлады К,улан. — Жарайды, Ореке, — дед1 ол сол жадырап, кымызын алдына тартып. — Болсын айткандарын. Тан елен-алавда аттанып к е те р м т . BipaK енд1 сендерге де мен1н е,пн1ш- талабым бар. — Айт, шырагым, не -плепн болса да орындаймыз. — Онда мана кешке келюкен шаруа бар гой, сол аяксыз калмасын. Сендер шеттен келген жау емес, кобщ он ал- тыншы жылгы ереушге катыскан азаматсывдар. Ж ер жыр- тып, егш епп дегендей шаруа баксавдар, ешк1м мунын -75-

Tepic деп айта алмас. Э й -reyip сол егш еспей калмасын. Ауданга менщ орныма мына Емберген барсын. Егер К,улан анандай, мынандай д е й т а болса, меш -ак жамандай бер, игшктерще ce6eciHi тисе, еш тене етпес. — О й, ага, мен ci3fli киянаттап кара басып па? — дед1 Емберген наразы унмен. — Негылар дейсщ . К еш еп Кызыл партизан бупн каш- кы н болса, одан артык абыройы канш а тепл м ек. в й , за- ман-ай десеццп!.. — К,уланжан, се н щ ж олыца арнап Бул ан атам аруагы- на багышталган 6ip бозкаска шалып едж, — дед1 тэты Орман. — Е, жарайды, болсын, жейж. К у л а н осы лайш а ауыльгаан кеткен еда. Сепзжш! тарау Ж олаушылар коныр самалды теске алып, ат мандайын ай туар бетке -ripen, токтаусы з ж урш келеда. E m u 6ip сетте шыгыс ж ак кекж иек кызгылт тартып, кып-кызыл боп к е те р тш келе жаткан айдын киыгы керщда. Баяу ерлеп, еуел1 к ул ш е н щ ш е л , содан сон 6ip тш1м карбыздай бо- лы п, 6ipTe-6ip-re улгая т у с т ! Енда манаты кек ш ш мунар сей ш п , айналаны туп-тугел мещреу карацгылык буркеп алган сиякты керщеда. Тек алдьщгы ж ак кана ашык жа- рык. Ж ер-дуниеш кызгылт шугыласына малып, мыстай балкыган ай жогарылай тусп . Айдын айнымалы нурында жайпак тебешжтер зорайып, жаман ши, тобылгы шогы- рынын e3i уй орнындай болып кертеда. Ш еп басын са­ мая тербегенде, улгайып узарган селд1р келен кей тол- кы п, жер кеш ш бара жаткандай эсер береда. К,улан e pi-cepi ойда келеда. С ол га тартса, Рустембай- д ш н е , тура ж урсе, Ш арбакбайга барады. Е щ й 6ip сетте ол енсерипп артына карады. Cepiri efleyip аргга калып ко- йыпты. «Ж урщ ю ре» деп айкайлайын дед1 де, тагы муд1рдг «К,арамды Kepin отырса, адаспас, — деп ойлады ол, — непз1 мен Ш арбакбайга сокканым жен шыгар. Мынау жолдан косылган Ж олдыаякты соны н ауылына тастап, ез1м киыстап Рустембайга тартармын. Шарбакбай деулетп ит ед1 Foft, б1рдеме кы лы п багар, т ш п ж ум ы сы н а салар, - 76-

efrreyip кун Kepic берсе, канаты ньщ асты на паналатса бол- ды гой. Bpi ол ауылда коз таса журе туру да онай. Байга KiMжоласын осы KyHi. KyHi erri гой олардьщ . М ен сияк- ты кашкан-пыскандар сагалап бармаса. Сей тей ш , менщ касымда журсе, эйтпесе Рустембай ауылына, Совет орта- лыгына барса, колга тусш калуы оп-онай. Тектен-текке бейшараньщ обалына калармын. К ,ауш -катераз жерге ж етюзсем, 6ip м1ндеттен куты лганы м емес пе. Сод ан кей ш бетшен жарылкасын. Heri3i, мен муны н уй ш е ай бата е л е ус п боп барайын. Сонда оган да, маган да кудж тумайды. Осы аяннан жазба- сак, дэл сол шамада ауылыньщ устш ен кулайтынымызга кедис жок. Э й, бул да баягыда болыс болып, дун н еш сокггп- ау. «Казак байыса, катын алады» деп каты нды да yftipiMeH устады, атасынан калган ауыр д эу л е т п Mice туты п, K03i тоймай, уры да ж умсап, 6ip ш е л сон ау Ж аманкала, К,ор- ган, 6ip meTi К,арсакпай, Y лытаудан ж ы лкы да алдырды. Адам байлы кка мастанып ecipce, кезш ш ел каптагандай болады екен-ау. Токалымен эмпай-жэмпай болтан 6ip уры- сын атып татастады-ау бул найсап. Ол бейшараньщ кунын да сураган еш к!м жок. KiM дауласын, e3i де кы лм ы с арка- ланып кашып-пысып жер тубш ен келген 6ipey болса. Егер капысын тапса, KiMfli де атып тастаудан тайынбас еда. М ы - салы, меш мерт eTin, содан сон ек1метке карсы адамды курттым дейш гой жуз1 жанбай. BipaK оган баты лы бармас, менщ артымда ел-журтым, канш а дегенмен К,улан атагым бар гой. Жарайды, барайык, амал неш ж, баягьща карсы согыскан адамымен ейелесер к у н туды гой баска...» О йга ой ж алгасып, К,¥лан киялы алысты Ke3in ж урсе де, K03i манайын ж п 1 ш олып келед1, 6ip езщ е гана белпл4 твбешж, темпе, жол бураланы, сай-сала езшен e3i кещлше токылып жаткандай. Алган багытынан 6ip тайган жок. Ай жогары кетершген сайын, нуры агарып, келенке кыскара тускен ш де, желдщ катайып, Енраздан сон тер1скейден булт кетер1лген1н де ангарды. «Эй, шамасы, ертен кун ызгы- ры к болады-ау» деп туйш койды ол ш ш е н , ш eкпeнiнiн eHipiH каусы ра Tycin. Артында топы раш торы мен копан- даган Абдолдын да дыбысына к ул ак турш кояды... Узак жол ой ойлатпай коймайды. Мундайда еткен- кеткенн1н 6epi epiKci3 еске туспек. К ул а н н ы н соны нан -77-

ш окы рактаган cepiriHin ойы да осы н ау б у п н п кун н ен аулакта еда. Бурынгы казак-оры с е скерш щ офицер! Ефим Кутскийдщ еске алары кеп-ак. вткендепш каншама ой- ламайын, б1ржола умытайын десе де, осындайда жадында жангырып маза бермейтш, басынан вткен не турл1 сумдык,- тар кез алдында булавд ап зэресш ушыратын. 9cip ece ана Троицк жакта жасырын жургенде кейде ш к ш к соцынан е с к ш к п icTepi елестеп , болашагы куты н каш ы руш ы efli. 0йтеу1р, ш уш рш ш к, кияндагы казак ауылдарына кашып келш , ciHin кеткел1 ондай ойлардан арыла бастаган Tepisfli. Сон да да 03i оцаш аланган кезде катгы мазасызданады. Ж олга аттанган кезде ол эуел1 атпен еуре болып, еште- це ойлаган жок. Мына астындагы шипын торысы дуниеде ж ок сурш ш ек жануар екен. Осынау алдамшы квкшш мунарга бвпп жаткан сайын даладагы эр ш ункы р, эр iHfli аты эдеМ i3flen тауы п, аягын сугы п алатын сиякты. Bipep рет ат ус л н е н уш ы п кете жаздаган сон , бурынгы жузбасы жасынан атка машыктытын еске алып, Ti3rinuu тарта устады. М анагыдай емес, вида аты аягын ширагырак ала баста­ ган T9pi3fli. К ут ск и й д щ квний жайланып, алдына карады. бзш ен аркан бойы озып, кызгылт тарткан кекжиектщ рецше тускен актандак тацба болып атты адам кетш ба- рады. Сол сэт Кутскийге кутпеген ой келдт Осынау сур ки1мд1 кы лан атгы квне грек анызындагы кентаврды — адам кеуделц ж ы лкы тулгалы жан HeciH eciHe туирда. Сол 6ip киялы жануарлардьщ адам руы-лапифтердщ эйелдерш алып каш пак болып урыс салганын бейнелеген улкен панпоны бурынгы жузбасы революциядан бурын Петер- бургте эскер и кы зметте ж ургенде 6ip музейден керген болатын. Э кскурсовод осы cyperri салган ертедеп cypeTUii туралы , су р е т тщ мазмун-магы насы жайлы б1рденелерд1 айтып жатты, оган К утский к ул ак салган жок. Оны тан калдырган кентавр б е й н е а еда. Ат-адамнын ap6ip булш ы к етш ен 6ip галамат тагы лы к к уш ш иы рш ы к атады, алдын- гы eKi аягымен лапиф эйелш капсыра куш актап алган, б у к ш т ул гасы м ен , ocipece ш арасынан ш ы га жайнаган кезш ен н э п а козган кезш деп 6ip ecipiK куй шашады. Сол 6ip не ан , не адам екен ! белгкяз тылсы м KyflipeTi бар жан neci талай тун дер бойы оны н коз алдына елестеумен бол- ды ж эне эман эйелд1 ансататын. BipaK каз1р сол кентаврга -78-

уксаган К,улан алдында ж орты п бара ж аткднда буры нгы жузбасынын бойын аш у буды. «MiHe, енд! н ак мы нау сиякты адам да ем ес, ан да емес б1реулер 6i3re билш ж ур п зетш болды foH, — д еп киналып ойлады К утский, — негыласын, перемети кердщ гой. Патша да ж ок, Д>н де ж ок, ант та ж о к , 6api ая кка басы л- ды, тапталды. Bopi де саты лды , умытылды. Э й , эттегене, атам заманында тусам Foft, мундайды н 6ipiH ке р м ес ед1м». Бурынгы жузбасынын аргы теп ете думд1 едк К ут- скийдщ бабасы — Ж айык бойыныц бай казагы, Пугачев котерш ш кезщде патша эйелге адалдыгын жойган жок- Булшиплерд! куртуга белсене катысып, шен-ш екпен, шурайлы жер алган. BipaK узак д эур ен сурмеда. Д у р к ш - д ур кш кетерш ген Ж айы к казактарымен 6ip уры ста басы найзага шаншылды, мекен-ж айы ертелдк С од ан такы р ке- дейге айналып, камкоршысынан айрылган Ефимнщ ата­ сы cerri пайдаланып, Торгай бойындагы казактардын кетерш сш басуга атганган ескерге косылды. Сол кампа- нияда аяу дегещй бш м ейтш вахмистр е ц б е п н ciHipin бак- ты. Сейтш жана жерлерден — Горькая линия бойынан коп жер алды. Станицада атаман, картайган кезщ де нпркеуде ктитор болды. 0 з о к е с т Ефим онша бите коймайтын. Э к е а муны н жас кез1нде а к генерал С к о б е л е во й эскер1мен Т у р - кстанды жаулаганда каза тауыпты. Содан ол атасыньщ бауырында ocri. Приход пиркеушдеп карайган иконаларда- гы эулиелерге ук сас узын сакалды, к у ж ак, Кызыл шал атасы — Еф им нщ коз алдында тургандай. Станицадагы казактардын атасынан сескенш туратынын К утский бала кезш ен байкауш ы еда, BipaK муны н не MOHici бары н Ефим тергеп-тексерген ж ок, ей ткеш ол осы 6ip каты гез, зор денел1, кызыл шалды езш ш е жаксы коретш. Атасы муны дашшлдак рухта тэрбиеледй ЕШ ркеудеп 6ipfle-6ip мша- жаттан калдырып корген жок- Е с бш ген кезш ен -ак, «пат­ ша агзамга адал кы змет ет, керек болса, э к е н сиякты ж о- лына жанынды ки» деп кулагына кую мен болды. Атасы ны н сол co3iH есш е алып, К ут ск и й зорлене езу тартып, мырс е то . Ш алдын сезш е эулие осиепндей уйи- ты н балал ы к ш агы eciHe TycTi. Б ул ар ок ы ган приход мектебвде патша мен ойелш щ cyperrepi inyni туратын. Кунде танертен патшанын саулыгына дуга окылып, дья- -79-

кон экей кундей курюреп, «многие лета» деп бастаганда, оган коныраудай сылдыраган балалар хоры косылушы едь Сол сэтте ЕфимHiн кеудесш элдекандай орекшген шат сез1м кернеп, кезше жас толушы ед1, ол торде inyni турган патша суре-пне кез айырмай карайтын. Патша оган Tipi кудай icnerri кершуци едг Одан кейш талай заман erri. Ефим кеудеандеп патша- га деген ыкылас ce3iMi 6ip сенген жок. Бул ж т т болып ержето. Петербург тубшдеп казак полкында вахмистр мшдетш аткарды. Сол кезде тунгыш рет патшаны ез кез4мен Kopfli. Сол керген кезшде елп кулдык ce3iMi 6ip сетке лайлангандай еда. Эл1 есщце, ол Романовтардыц такка отырганына уш жуз жыл тойланардьщ алдында болган жагдай едг Булар- дьщ полкы Гатчинода турган. Эскерлер патша байкауына ез1рлетп жаткан болатьш. К,арны кабактай полк коман­ диршей бастап, урядниктерге дейш тугел ею-уш кун бойы колды-аякка турмай жупрумен болды. Солдатгардыц да неше рет TepiH алды. Акырында полк кару-жарагы жар- кырап, кез тойгандай калыпка келдй Ерте ме, кеш пе, ол Ефимнщ есшде жок, шамасы сэске туе болса керек, полк сапка турды. Патшаньщ жазгы сарайы жагынан 6ip топ атгылар Kepinai. Bepi де жасана кишген, тестер1нде ор- ден-медальдары^ жалтылдаган, жаркыраган эполеттерк регалиялары, бау-шашактары алтын зepлi шеищ топ. MiHe, аттылар корни полктьщ алдынан етш кутгыктады. Жуз- деген кещрдектен шыккан патшага селем «ва... ве... во!..» боп еетшда. Акырында патша тобы буларга да жакында- ды. Ефим ен алда келе жаткан патшага кадала карады. Сол сет ол такыркап, содан сон уртын ттстегендей болды. Жас кезшен сыйынып келген патшасы полковниктщ суркай Tycri мундирш киген, денгелек кызыл сакалды, сарышепр адам екен. Typi эбден жалыккан адамга, ейтпесе о дуниелне б1рдемет ойлап келе жаткан жанга уксайды. Арт жагын- дагы сап-сары ала, алтын окалы к и т киген топ адам елде- кайда салтанатты керше®. BipaK ол 6ip сеток ce3iM гана еда, жуздеген кемейден жер ттрете шыккан «ва... ве... во!» деген айкай оньщ бойындагы табыну ce3iMiH оятты. Буйрыктагьшай ол патшаны «кез1мен жеп» емше карады, TinTi K63iHe жас толып кеткендей. Мунысы патша тобын-

дага кейб1р генералдарга катты унап та калган тэр1здГ Bip-6ipiHe муны иепмен мензесш, стэктерш шошайтып, нускап жатты. Командирлерше де соны кулаккагыс ет- кен болу керек, жас вахмистр кеп сый-сияпат та алып журд1 кейш. Егер революция болмаганда, Кутскийдщ зор дэрежеге жету1 хак еда. «Кдйда сол заман, — деп ойлады енд1Ефим капалана, — кул1 кекке ушты да Kerri. Енда, мше, элдекандай киргиз- га epin журсщ. Keuieri патша агзам заманында мундай туйелер сен1н мацайыца жолаушы ма едЬ>. Туйеш атканда Ефимнщ есше баягы бала кез1ндеп 6ip окига туст1. Онда бул жетт-сепз жастар шамасында болуы керек. Элдеб1р куш ойын досы Гриша exeyi екпелер1 ушьш уйге кашып хелда. Албар iuiiime китар Левон отыр екен. Бул 03i согыста жараланып, отставкага шыккан бурынгы урядник еда. K,a3ipri Koci6i эрк1ммен калжактасып арак imy, одан калса, катын айналдыру болатын. Эдеттегщей Левоннан самогонный квщрслген сасык Hici — сивуха леб1 буркырап тур екен. — Ой, карашыктарым, неден корыктыцдар? — дед1 китар, шала мае адамныц елб1рей калатын кулк1с1мен езу тартып. Сол кезде онын акшиган он жак K03i, кып-кызыл тумсыгы 6ip жагына карай ауып, бет-аузы элем-тапырык болып ке-rri. — Левон агай, б1лес1н бе? — дед1 батылдау Гриша кез1 бакырайып, — анау магазин жанында киргиз тур, езшщ дэу Tyfteci бар. Элп туйеа «пуфф» деп адамга жынын шашады. Мынау Ефремкага TyKipin ж1бере жаздады. С о - дан коркып, кашып келем1з. — Ой, кушжтер-ай! Кушж-ак екенешдер-ау. Казак тукы- мы сасык киргиздан, сасык туйеден корка ма екен. Мен Ka3ip турайын. Мен каз1р барайын. Барайын да, ол баран- киргизды станицадан айдап шыгайьга. Нехай, езшщ дала- сында гулять етеш. Тек титор мырзага жолыгамын да, сосын атганамын. Оган дейш сен тентектер мына орындыкка оты- ра турыцдар, мен сендерге 6ip кызык эцпме айтып берейш. Ол окига, кудайым жанылдырмаса, патша экем1з Николай Павловичтщ тусында болса керек. Содан патша экем13 осы жерлерге, мына киргиздарды багындыруга казак эскер1н ж!берген екен. Свйтзп, эскер келед1, келед1 де, элп киргиз- - 81-

дардын. тас-талканын шыгарады. К,олга мол олжа Tycipeni, мал дейсщ бе, мулис дейсщ бе, толып жатыр. — Левон агай, ол киргиздар б1здщ казактарды олпрген жок па? — дед1 кез1 бадырайып Гриша. — Ол кайдан болсын-ау. Зецб1ректен 6ip рет гурс етюзсен, олар кой сиякты бытырай женеледь Ал егер ат- пен шабуыл жасаймын десе, б1здщ эскерлер кареге турып, шеп курып, винтовкадан залппен атады. Киргиздар тагы к,аша женеледь Сейтш, киргиздарды айдап шыкканнан кешн осы жерге станицалар орнаган. Сонау Оренбургтан Троицк1ге дейш жагалай казак коныстары ipre тепкен. Горькая линия деп аталады ол. Аталарымыз дэурен сур- ген гой. Не гстеймш десе epni. — Левон агай, ал ол кыргыздарда зецб1рек болмаган ба? — деп казбалай берф Гриша. — 3en6ipeK дейсщ бе? Оларга зецб1рек кайдан келсш. Адамньщ кулкюш келттрдщ-ау. Turn анау б1здщ стани- цадагы бай Петр Егорович-пц жарында сэнге 1лул1 турган шакпакпен от алатын кара мылтык бар гой, соньщ G3i де жок болган оларда. Bi3fli олар баягы садакпен аткылайды. Оган 6i3 бола коямыз ба? — Левон агай, ал элп кызык вцпмецш кашан айта- сын? — дед! Ефим сезге араласып. — Эщтме? К,андай энпме? Ой, хак тагала-ай, мен TinTi мылжындап, eciMHeH шыгьш кетшл-ау. Жарайды, ал тьщ- дандар. Eip куш 6i3om Глеб Гурьич, сенщ маркум атан баста- ган станичниктер 6ip киргизды устал алыпты. Ол 03i 6i3re карсы согыскан киргиз екен. Элпш устап алганнан кейш кара маймен майлап, кустьщ жунше аунатып, буюл стани- цаны аралатьтты. Сонда дейш-ау, катьшдар шошынып влш кала жаздаса керек. Содан кейш элпге бЬдщ казактар озшнщ бусурман фнщнен бас тарт, касиетп христиан дшше Kip, шокын дещц гой. Ал ол каргыс аткан квнбей кояды. Содан оны атына мшпзш, тас кыльш байлап, атын да кара маймен майлап, от кояды. От кояды да, коя бередт Ой, кызык-ай десейий, ат лаулап шауып барады дейш, устшде от оранган элп киргиз. Казактар кулкшен влш кала жаздапты. Нак апокалипсистеп отгы атгы адам сиякты болса керек. Сонын бэрш ойлап тапкан маркум, жаньщ жэннатга болгыр, Глеб Гурьич, мына Ефимнш атасы екен. Ал калай энпмем? - 82-

К,итар басын кетерш алып балаларга Караганда масты- гы эп-сэтте тарап кеткендей болды. Шарасынан шыккан терт бала кез1 оган сумдык уреймен бакырая карап калып- ты. Балалар орындыктан сыргып Tycin, арттарымен шепнш, кетш барады. Элп сумдыкты дел осы Левонньщ e3i ютегендей карайды буган. — Ой, балалар, сендер неден шошыдьщцар, — дед1 Левон кырылдап, сау кез1 жылтылдап, — ол жей ецпме гой. К,оркатын туп жок. Казак деген батыр, элп и м сиякты ер болуы керек. Элп гам сиякты... Б1рак ол KiM сиякты екенш eciHe туаргенше, балалар зытып отырды. Осыдан кейш Ефим 6ipa3 уакыт кез алдына атымен коса лаулаган киргиз елестеп, уйкыдан шошып оянып журдь BipaK бала жаны кумыра илейтш саз Tepi3fli емес пе? Атасынын угш , буратана халыкты кемсггкен Левон- дардын сездер1 б1рпндеп бойына cine бердк Шамалы уакыттан сон Ефим элп энпмеш мулде умыггы. Он терт-он бес жастарга келгенде станицадагы бай ка­ зак балаларыньщ ермеп осындагы дукеннен оны-муны сатып алуга келген казактарды эжуа ету болатын. 1штерш- де Ефим де бар, олар казак шалынын баганга байланган атын meuiin ж1берш, элп шалдын саптама етпт тарпыл- дап, шекпеш делегейлент, «куру-куру» деп атыньщ соны- нан жупргенш кэргенде шек-с!лелер1 кататын. Сондайда Гриша буларга жудырыгын туйш, казакка ат устасуга кемектесепн. Осы Гришаньщ нел1ктен кайдагы 6ip казак- тарга жаны ашып туратынын Ефим тусшбей-ак койды. Гришанын кедей экес!нщ казак аулына барып журу! де оган OFaui кершед1. Ефимге барлык казактын Typi епздей уксас T9pi3fli едГ Малдан баска тук бшмейтш надан ха- лык деген атасынын ce3i муньщ миына сщген болатын. «Иэ, енд1 не десен де, сенщ тагдырын осы жабайы киргиздын колында, жузбасы Кутский, — дед1 Ефим езше 03i, — 93ipre кене бер, кейш тагы кере жатарсын. Ka3ip ол ceHiH KiMекенпщ 61лмейд1. Ал бул киргиз кайда алып бара жатыр? Bip жерге адастырып тастап кетпес1н. Не де болса, будан калмаган жэн. Одан айрылсан, элд1н, Ефим». Ойын осылайша корыткан Кутский атын теб1не тусп. - 83-

Тогызыншы тарау Осылайша тынбай жорыткан жолаушылар квп жерш алып тастады. Bip заматга алыстан талып итпц ургеш кулакка жеттз. К,улан мензеген ж ертв ерте-ак, кулаганын болжады. «Баягьща Шарбакбайдыц шгген алдырган тайын- шадай-тайыншадай кек твбеттер1 болушы ед1, мынау со- лардын тукымы-ау, — деп ойлады мерген, — мейл1, ещц келш калдык. Куннщ булттанып, ай карангы тартканы мундай тэу!р болар ма». Суы тартылып, калын тал баскан езен табанынан етш, жолаушылар ауылдьщ екпе тусынан шыга келгенде, кыз емшепндей двнгеленген кос тебенщ арасына урлана кон- ган eKi-уш кшз уй квршд1. Ортадагысы енсел1 ак уй де, былайгылары караша уй. BipiHiH касына жаппа пплген, шамасы, ас сактайтын орын болуы керек. К,улан караша уйге таяй бергенде котан жактан 6ip дэу кек ит ypin шык- ты. BipaK жолаушынын камшысынан жасканды ма, елде иыгывда шошайган мылтыгын байкап шошынды ма, алыс­ тан гана доцайбат шегш, манкылдаган болмаса, манайлай коймады. Ал тебеттщ сонынан шеу1лдеп жупрген кан- шыктар топыраш торыны такымдап-ак жур. И ган урген дыбысымен караша уйден жапырайган жалан бас 6ipey жупре шыкты. Шапан гана жамылган, узын ак дамбалы салактаган еркек екен. — Бул KiM? — д«ц ол шарылдаган ж1ншке унмен. К,ор- кып ксткен1 ангарылып тур, теке сакалы желп-желп етед1. — Эй, сен Жепмекшсщ? — дед1 Кулан бесен дауыспен. — Ие, милица таксыр — теке сакалдын YHi тагы кал- тырай шыкты. BipaK 03i орнынан козгалган жок- — Жакындасай 6epi, сексимей! Kici кермеп пе едщ елде?! — Бара жатырмын, таксыр, — лесе де, теке сакалдын жур1а тым сылбыр, ен1мс1з, аягын 6ip басып, eKi басып арен кыбырлап келед^ — Эй, Жет1мек-ай, картайганын-ау бул, MeHi таныма- ганын- К,орыкпай-ак кой, милица да, торе де емесшн. Жанывды алмаймын. — Тустей алмадым, так... сыр. Мылтык асынгасын, милица екен деп калдым, таксыр.

— Таксырлауын такылдап. Мен Кулан емес пе, кек ми-ay, К,улан! — Ой, К,улекенбкщ? Салаумаликум. Картайганым да, танымаганым да рас, Кулеке. Кеше 6ip милицалар келш, мырза мен бяшц эбден зэрем1з ушты, — деп теке сакал енда ширак, басып келш, акбоздьщ шылбырынан устады. — Милица? Олар кайда жур? Kerri ме? — Kerri, Kerri. К,удай сактады гой кызыл коз пэле- лерден. — Олар не дейш? К,айда кетп ездер1, кайтып келмей ме? — Ол арасын мырза бшмесе, мен бiлмeдiм. К,айда бара- тынын олар 6i3re айта ма? Ал неге туспей турсыз, К,улеке? — Ауылдарында бетен кара, жаттан Kici жок па? — Ж ок, 03iMi3. — А, онда тусейж. Тиме, e3i осылай турады, — дед1 Кулан Жет*мектщ боздыц шылбырынан тарткылаганын байкап. Бул теке сакал Шарбакбайдыц еситнде кырык жыл журген ен сеюмда аткосшысы еда. Кешнп 6ipep жылда бурынгы жалшылардьщ Ke6i жерш жерлеп, суын сулап, ез беттмен кеткенде, бул калып койган. Бурынгы байлар- да елге жаманатты кылып коятын осындай жалшы-кыз- меткерлер барын мерген эбден бшетш. Олар бай дуниесш езшен бетер кызганып, коргаштайды. Бай кырына алган адамга, жалшы, малшыга камшы жумсайтын да осылар. Кейб1р ауылдарда осындай сешм арткан адамдарын бай- лардьщ косшы, ауылсовет кызметше uiiimipin койганын да аншы керген. Мынау Жеймек сондайлардыц 6ipi еда. Шарбакбай муны жасынан колганат еткен, KeftiH басына караша уй ririn, эйел де алып берген. Жeriмeктiн байдан белшш ттртш к ету миына гармейттт сондайдын себебшен болуы хак- Ka3ip Шарбакбайдагы кызметип жалгыз осы шыгар. Жет1мек енда К,улан eprin жургесш кайыршыны да 6ip кэд1рл1 адам Kepfli ме, сонын шылбырын алуга умтыла 6epin, анырып турып калды. Сакал-мурты каукиган, Typi, KHiMi урпе-турпе адамнан шошынып кетсе керек, — Bepi кел, Жеттмек, — дед1 мерген шекпеншщ жецш кагып жатый, — ол 63i туседй Мырзан уйде гой. Уйде болса, бар, хабар бер. -85-

— Жарайды, К,улеке, жарайды, — деп елшлдеген Же-пмек теке сакалы шошандап букшендей жонелдг Тун карангысында сонадайдан бозарып кезге урган енсел1 узпсп ак ушнн Tycipyfli ки1з eciriH аркасымен котерт турып, тактай каусырманы акырын гана сук саусагымен шертп. Bip кезде: — А-а! — деп 6ip эйелдщ шошып оянганы естыда. Со- дан сон сол карлыга шыкан эйел yHi: — Ол юм? — деда. — Мен гой, Жетчмек. — Не боп калды? — Kici кеяда. — К,андай Kici? в ю л ме? — Жок, Кулекен. К,улан батыр. 1штеп ун тына калды да, арты ысылдаган Cbi6bip-Ky6ipre айналып Kerri. Соган Караганда, Шарбакбай ертеден-ак ояу жаткан TOpi3fli. EciKKe таяп келш, осыньщ бэрш керш, бш п турган К,улан дэрет алып, уйге юргенде шам жагылып, торге корпе жайылып койган екен. Бул мылтыгын он колына келденен устап, «кеш жарык!» деп Kipin барганда, он жак- тагы сырлы агаш тосектщ аяк жагында турган жас ейелдщ K03i уясынан шыгып кете жаздады. Ол 6ipece 6eKceciH корпеге орап, жейдешен тосекте отырган шалына, 6ipece мергеннщ винтовкасына карады. К,улан онысына назар аударган жок. Мылтыгын босагага суйеп, етшн тастап, торге озды. Тердеп т1релген коп жукке аркасын суйеп, уй HeciHe мойнын бурды. Шарбакбайдын TypiHe коз жупрткен адам онын жас шамасын бш п болар емес. BeTi жылтыраган тап-такыр косе. Шашын да такырлатып алгызып тастаган. Ал ецщде 6ip кесепат куштщ cypeTi бар. Кдскыр мандай, бшк кабак- тын астындагы улкен кой кездершщ жанары суык, жал- пак тумсык, шыкшыт деген жайылып жатыр. К,айсыб1р кезде кескш-кейш кабаган тобетке уксап кететш TOpi3fli. — Шоке, ауыл-аймак аман ба? — дед1 Кулан. — Аман, — деп гур ете TycTi Шарбакбай мергенге сал- кын гана коз салып. Сыр бшдармейш десе де, кыртыскан мавдайынан бул келюп онша уната коймаганы сезшгендей. Соны к1ргеннен ангарган Кулан шекпенш де шешпестен отыра берда.

— К,ымыз экел! — деп k yp ете TycTi Шарбакбай 0лi сексшп турган токалына. Содан сон тагы мергенге мойын бурды. — Иэ, жол болсын. — Элей болсын. Селемдесш, амандык, бшген. — Менщ амандыгымды сураушы осы куш кебейш тур, — деп мыскылдай 6ip езуш кисайтты Шарбакбай, — кеше 6ip милицалар б ш п Kerri. Б упн сен келш отырсьщ. Б эрщ нт де шошайган 6ip-6ip кесеулерщ бар. Ал анау ойдагы ауылдагы белсендшер К,удайдьщ куггы куш к е т п турады. Сонда Шарбакбайды 6ipey 6ip жакка алып кетед1 дей ме екен. Кекейше курт боп тускен баягы мал-дуние де. Соны алып тынып, басыма тыныштык берсе екен. — Куйгеннен айтып отырсын-ау осы сезда, байеке. Эйтпесе, шашайын деп журген дуниен жок шыгар, — деп езу тартгы К,улан кемейше келген сезш ipne алмай. — Эй, Куланбай, бул сенщ кай оз1л1н? Сенщ маган куле^н peTin жок efli гой. Ж1пт1н 6ip ушына мен матал- сам, eKiHmi ушына ш н ш сен турган жоксын ба? Элде MeHi мукатуга келд1н бе? — К,удай сактасын, байеке, ceHi мукатканда не таба- мын, — деп ымырага келе сойлед1 мерген. Ерте заманда жалшылыкта жургенде Шарбакбай бо- лысты ит ет1нен жек кергеш де рас. Одан кей!н бул ата- гы шыккан мерген болтан кезде, болыс манайына тарт- пак ниет б1лд1ргенде ат-тонын ала кашканы да шын. Буг1ндер мерген езш Шарбакбайлардан элдекайда жога- ры санайды. Эйтеу1р ар-намысыиа Kip келт1рген жок, азды-кетт журтына en6eri cinni, соган орай атагы бар. Осындай кашкындык нэубэтка ушырамаганда, бул Шар- бакбайдын манына жолар ма efli. Бул кей-кейде Шарбакбайдьщ су жукпас жылпосты- гына тан-тамаша калып, epiKci3 гажаптанатын. Болыс бол- ды, он алтыншы жылгы KQTepiflicTe сарбаздар мунын ор- дасын шапты, олген жер1 сол шыгар деп efli, кашып-пы- сып онда кутылды. Он ceri3iHmi жылы алаш туын KOTepin, елге 0ктемд4к еткен, Аманкелдщен есе даулагандардьщ 6ipi осы efli, кызылдар келгенде койдан коныр, козыдан жуас бола калды да, онан аман шыкты. Сондай-сондай етке- лектерден, калай екен1н KiM бшсш, aftTeyip кылшыгы курамай OTin, бул заманга жеттп отыр. Ата дэуле-ri ол1 кунге - 87-

шайкалган жок,. К,азак,стан еюметтщ биылгы майдагы атакты каулысынан кейш алса, жерш Kecin алган шыгар. TepiciHe сыймай жургеш де соньщ к у й т болуы мумкш. Мерген солай туйд1 ойын. Ак, ж1бек кейлеп шубатылган токал дастаркан жайып, кымыз экелдь Агаш шарадагы кымызды кумф шаптыр- ган сылдырмакты ожаумен шсш буркырата сапырып-са- пырып, дэу шараяктарга куйып, конак пен куйеуше усын- ды. Дэл осы кезде уйге кшз eciicri аркасымен кодере таг- зым еткен такылетгес имене басып Жеттмек, оныц соны- нан суйретшп Абдол ещц. — Кеш жарык-ау! — дед1 ЖеКмек байга жаутавдай карап. — Саламаликум! — дед1 кайыршы кезшщ астымен уй HeciH 6ip кагып. Шарбакбай да оныц бетше, бой-басына 6ipa3 кадала карап отырды. Болен деп ун каткан жок, «мы- науьщ к1м?» дегендей букш денеамен Кулан Fa бурылды. Буйрек бет, кызыл жузд1 жас токал Абдолдын туршен мылтыктан бетер TiKciHreH Topi3fli, молдфеген кара K03i деп-донгелек болып Kerri. — Шоке, бул 6ip мусепф екен. Жэй-жапсарын ез1м айтармын. Сен, Жет1мек, былай ет, анау ас уйге апарып, буган туннен калган сорпа-суьщ болса, 6epin, карнын той- гыз, кымыз iiue коймас, — дед1 Кулан co3iran соцын жал- шыга арнап. Жеттмек шарадагы кымызга карап тамсанып, мудфш калды. — Куп, К,улеке! Тамагымды ж1б1тейш, бэйбше, бф ожау куйып ж1берцй, — дед! ол байдьщ тонный iuiKi бауындай болган еркщдеу кызметкершщ впмдыитне салып. Кипкене тостаган кымызды жуткыншагы кылк етш 6ip-aK жутты да, жонеле бердп — EciKTi капсыра кет! — деп буйырып калды токал онын сонынан. EciK санылаусыз жабылганнан кейш де енпме бфазга дейш онша манди койган жок- — Шоке, — деда Кулан шел1 канган сон муртын суртш, — жанагы ce3iHHiH жаны бар. Заманнын eai б1здейлерге колайлы болмай турганы да рас, м е т мен сенщ бул кун- де бф мылтыктын карауылына байланганымыз да рас. Сенщ титегешн тыныштык болса, менщ де ттлегешм жан

тыныштык. BipaK соган калай колым жетерш бшмей, дал болдым. Сенщ кезщ ашык еда, желдщ кай беттен coFa- рын есепшщей куш бурын болжап отырушы едац. Бул астыца кошшк койганым емес, шыны сол гой. Ендеше, озще тун жамылып келгешмнщ де м ен ю акылдаса кету еда. Мына Keceyi кургырды тастап, мен ещц тугырдан туст1м деп аулымда жатсам деймш. — Жатасын гой, мына OKiMeTiH жаткызса, — деп ащы мыскылмен тагы 6ip e3yiH кисайтты Шарбакбай. — Жаздым-жанылдым десем де ты ны ш тык бер- мей ме? — Эй, К,уланбай-ай, батыр ацгал деген осы-ay. Онда •rimi кшэл1 ез1н болып шыгасын гой. Сейтш турып, ез1н акпын, адалмын дейс1н. Ал енд1 OKiMerriH адамын сабага- нын аз кылмыс емес. Мен бшсем, осы KyHi одан еткен кунэ жок. Ол еюметке карсы шыкканыц гой. Ондай адам- дарды контрреволюционер дейд1. TyciHfliH бе? Сотка тар- тып, атып тастайды. — Ал элп OKiMeiriH адамы деген1ц елге зорлык ютесе ше? Соган карсылык еткен де жазыкты ма? — Ол дэлелщ 6opi6ip есепке альшбайды. К,арсыластьщ — 6iTri. К,уланнын журеп зырк ете калды. К ещ лвдеп 6ip элс1з ум1т бойын жылытып журуш1 ед1. Шарбакбайдыц мына ce3i сол ум1т отына су куйып ж4бергендей болды да, арка- сы шымырлап, муздап журе бердь Мавдайынан суык тер бурк ете тусп. Enceci темендеп, ауырлап, унс1з отырып калды. — Ауылга барып, тыныш жатсам дейс1н. Сол ауыльщ- да милицалар жолыцды тосып турмаганын кайдан б1лес1н? — Сондай лакап бар ма? — дед1 К,улан yHi зорлыкпен кылгына шыгып. — Ол арасын анык б1лмед1м. — Шарбакбай сезш сал- мактагандай суык жузбен ала кез1н тецкер1п, туырлыктыц астынан бастырган айшыкты додеге айнала кез жупртп. — BipaK бугш танертец келген милицалаар менен сеш де сурады. KefliMri 6ip сеш кашырган мендей-ак, мунк1р- HOHKipme жаман тергейд1 итпн балалары. К,улан онан сайын тунер1п, сакалын омырауына ты- гып, ондык шамга карап бед1решп отырып калды. Урты

омсырайган, тушлген кабагынын арасы ор болып кдзы- лып, K63inae шарасыздык оты маздайды. Шарбакбай да таре еткен жок, сэлден сон суйек тесекп ауыр денеамен сыкырлатып жерге сыргып туей де, дас- таркан шетше малдас курды. Мана куйган кымызды енда гана колына алып, элденеге риза болтан кейшпен мешр- лене жутты. Непзшде, Шарбакбайдын Kipnueci3 козшщ Tepici жы- ланнын коз кабатындай жып-жылтыр, api б1ртурл1 созыл- малы сиякты квр1нет1н. Кез TepiciH Tycipin ж1бер1п, жана- ры шала жумылганда, ол мулпп отыратын Topi3fli ед1, 6ipaK сол сэт Шарбакбайдын кит еткен кыбырды калт ж!бер- мейтшш кеп адам ангара бермейтш. Осылайша 6ipa3 отыр- ган ол кезш ашып алды. — 1ш, К,уланбай, imiHKipe, — дед1 ол жылы ушырай сейлеп. Мертен дел-сал куйде шараякты KOTepin, сылк-сылк жутты. Не imin отыртанын 03i де антарматандай. — Жудеп калдьщ-ау, К,уланбай. Элде мен1н соз1м жай- сыз тщн ме? — Шарбакбай мергенн1н жузше тэты да бат- дарлай 6ip карап алды. — Батыр, сен кайкавдатанда, мына б1здщ не жанымыз жур. BipaK сен кажыма, уш кессе де жыланнын KecipTKiaeft каукары бар дейд1 той. 0лей1н деп отырган мен де жок- Сен де елмейсщ. К,айта ceHiH жолын кен сиякты. Tirni катын-балавды алып Алтай, К,ытай асып кетем1н десен де, ceHi устап тура алмайды. Одан калса, мына жатын — Кдракум, мына жагын — К,арсакбай... — Эй, байеке-ай, ол айтканын жэй квцшге демеу бе- рер гана евз той. Эйтпесе, картайганда катын-баланы шубыртып кайда шыркар дейсщ. Элсем, т!р1лсем, осы ту- тан жер1мде калармын. Жер ауу, мейл1 Жидел1байсын бол- сын, MeHiH кулагыма к1рмейт1н энпме. Баска жонщ та- былса, оны айт, — деп Шарбакбайдын эр сакка жупрткен оспагын кайырып тастады. — Эй, К,уланбай-ай, заманнын агымьша карамайсын- ау, — деп куреше сейлед1 Шарбакбай коз1н томен салып. Bip сэтге картайып шыга келген тор1зд1, мандай Tepici кат- пар-катпар больш жиырылган, — жан сауга кылуга тура келсе, кашармыз да босармыз. «К,илы-килы заман болар, карагай басын шортан шалар» деп еск4л4кп адамдар айтап

Kerimi гой. 0зщ ангарсан, 6i3 сиякты адамга дуние тары- лып барады. Былтыргы декабрьде партия сиазы етп. Естщщ бе, жок па, бишеймш, ал мен оз1м газета кагыс ж1бермей карап отырамын. ©йтпесен, карадан-кдрап журш олесщ. Сол сиазда булар eKi жак боп айтысты. Bip жагы OHflipicri кебейтейж, зауыт, фабриканы салайык деда. Ещц 6ip жагы ауыл шаруашылыгына куш салайык, машинаны батыста- гы байлар елшен алайык деда. Сонымен, алдьщгылары жрнда. Ол 6i3re колайлы жай емес. Туптщ тубшде машина- ньщ кебекл булардьщ KeceMi Ленин айтып кеткен коллек- тивке апарады. Коллектив бодцы дегенше, бай курыды дей бер. Жер де, мал да тартып алынады. Одан кейш биыл сай- лау етгазвдда. Ол да двулетп адамдарга соккы боп тида. Бурын женнен жалгасып, арка суйеп журген атка- мшерлердщ б1разы аягы коктен келш кулады. Анау Бол- жыкты Kopmi, сонын e3i былтыр ауыл совет председател1 болып дур1лдесе, биыл eynipiMMeH гана ауылсовет мушелтне шнда. Одан сон мандаты каулыдан кейш жер шаруа басына белюке тусгп. Бул дегенщ nici казак бшмеген жумыс. Ал енда жазда санак етп. Осыньщ 6opi неге апара­ ды дейсщ? Мешмше, апарар жер1 6ipey-aK, ол — байды Курту. — Сонда калай куртады? — Оны 03flepi бшеда де. — Апырмай, Шарбакбай, сен 6epiH керш-бшш отыра- ды екенсщ-ау. Элп айткандарынньщ 6ipiH естюем, 6ipiH ест1меген iciM. — YpKin жургенщ де содан гой. Эйтпесе, Совет е кш етт оз колымен орнаткан батыр сол Совет еюметшен кашар ма? — Устап, турмеге камаймын лесе, бой бакпаганда кайтемш. Абактыга тускенше, елгешм артык. — Эне, каштын да кылмысты болдьщ. «Бул неге каша- ды? Кылмысты болгасын кашты» дейдй Акталып кор со­ дан кейш. OpKiM ез ойымен болып, eKeyi де тунжырап узак отыр- ды. Келшшек шалынын арт жагына тыгылып, жатып калды. — Иэ, айтпакшы, жанагы м усетр щ KiM? — деп Шар­ бакбай внпменщ бетн баскага аударды. -9 1 -

— Tiirri бшмеймш. Ал ещп езшщ айтысына Караганда, екаметке жазыкты болып, 1штен кашып келсе керек. «Но- гаймын, сол жакта уй-iiniM калды, ез1рше бой тасалап журмш» дейд!. Мулде адам ойламаган жерден, К,огалы вткел басынан кездескеш. Сол арада Торгайга откен ке- руеннен сезштенш, тусш калып ед1м дейдь Муны К,удай айдап екеп жолыктырган шыгар, ел шетше шкпрейш, peii келсе, 6ip инабатты адамнын колына тапсырайын, мусэшр Foft деп eprin алдым. — 1м-м, солай де, — дед1 Шарбакбай квз1 кшбиш. — Солай, байеке. Шаруаныц eKiHmi Typi сол efli. Осы пакырды ез калкана алсан кайтед1. Маган epin журген- мен, мен окка байланган адам, обалына калармын. Жара- са, оны-муны жумысына саларсын. Жарамаса, бурынгы- ша ел актап, кунш кврер. — Ж ок, К,уланбай, ол колканнын eui6ip кисыны келмейд1, — деп каткыл ун катты Шарбакбай. — Бурын- Fbi заман болса 6ip copi. Бугшдер мен адам паналатар куй- ден кеткенмш. Агынан жарылайын, уакытында уры да устадым, онан кашкан, мунан кашкандар да м е т саяла- ды. K,a3ip ез1м кашак болудын о жак, бу жагындамын. Артына калжуыр байлаган, суйретпеа бар ондай куынды ушме сактап, сау басыма сакина тшеп алар не жыным бар. Адамывды баска жерден 4зде. — Ай, байеке, ол 6ip журген Mycanip гой. Ешюмге зия- ны жок. — Юм бшсш, — Шарбакбайдын yHi еюушты шыкты. К,¥лан байкамаган 6ip HopceHi кайыршынын сырт сипа- тына карап кешлше туйш калган тэр1здь — Ерткен екенсщ, обал-сауабын 03iHаларсын, батырым. Батыр адам­ нын жауырыны кен болады гой, калкасына 6ip бишара негып сыймайды. Мерген Шарбакбайдын сонгы сезшен эжуа сарынын сездп BipaK вт!шш салып, epi дэмш татып отыргасын, ашу- лана алмады. — Журегщ шайлыкканы-ау бул, байеке! — дед1 де койды. — Не десен де взщ бш. Eneyi тагы 6ipa3 ун-туназ отырды. К,уланнын эбден абыржыган Typi бар. - 92-

Соны багып, K03i кшбие тускен Шарбакбай, тостаган- ды шайкап, кымызын жута туст1. — Ал онда, Шарбакбай, мен жешмш табайын, — деп К,улан беркш колына алды. Уш ете пес шыкты. — Бул уйден шыкканымды сырт адам керсе, сатан да, матан да онай тимес. — Онын дурыс сез. К,онсац, уй мынау. Сен ушш кую- ге бармын, К,уланбай, коркады деп ойлама. BipaK екеу1м1з де текке куйгенше, жер басып Tipi жургешм1з артык кой. Бул 6ip пара сез. Екшип, ендш бет алысьщ калай? — Оны шыта KepepMiH. Тортай, К,останай тартып, 1зденсем бе деген де ойым бар. — Эй, К,уланбай, К,уланбай-ай, батыр адамньщ ацгырт- тыты осындай аусарлытынан кершед1-ау. Жантан отка e3i тусейш деп туртанын карашы. Шарбакбай 6ipa3 кенкшдеп к у л т алды. К,улан 6ip акымактык ic icren койтан адамша кысылып, темен карады. — Эй, К,уланбай! — дед1 Шарбакбай кулкгсш окыс тыйып, — сен iaaeHeMiH деген сезш кой, акылды алсан- CeHiH К,улан екенпвд CoBeiriH каратаяктары кайтсщ. K,aflipimu бшсе, кешеп белсендшер1 сенщ ауылына барып ат ойнатып, саган батып mice алар ма едт С е т сыйласа, осынша кугынга салар ма еш. Ол ол болсын. Бет монша- гын теплin, жалпавдап бугш KiMre барасын. 9 з тустаста- рын, анау Аманкелд1 сияктылар елген. — Жанкелдшщ Эл1бш бар емес пе, еюмет баскарып журген. — Ой, Эл1би де{ад гой. Ол сенщ колын жетер жерде ме?! Ал кол жетер адамьщньщ 6ipi ceHi танып бшмейдн «Э, бандысын ба? Бар, онда, л и сп орнына» дейда де, ми- лица косып, абактыга апарып тыктырады. Сосын шыгып кер капастан. Бул жагын ойладыц ба? — Неге уйте койсын, — дед1 К,улан дудемалдау унмен. — К,алай ейтпейш. Ойбай-ау, оларга тапсырма солай гой. Аямайды олар. Сенщ ciHipreH eH6eriH олар уцпн тук емес. Эйтпесе, сенщ соцына милица сала ма?! — Енда не шара бар? — Не шара дейсщ бе? — Шарбакбай мударт, мергеннщ беттне сынамал кез тастады. Элдеб1р жайды салмактап отырган Tepi3fli. - 93-

©Tipiic, расын KiM бш сш , — дед! ол элден уакытта эр созш белш -белш самаркау сэйлеп. — Осы жогаргы жакта К октвбеттщ тобыры бар дейш. — К ектэбет? — К,улан cepnijiin, орнынан козгалып, Ш арбакбайга ш уш ле карады. — Баягы жортуыл басы Кектэбет пе? — И э, ecTyimne, сол болса керек. — А у, ол кек со к к ан ел1 Tipi ме efli? — Tipi болганы гой. — И э, ол тобыр жинап не icTen ж ур екен? — Аны гы н мен де бшмеймш. Ш амасы, ошметке карсы эрекет жасап, бой керсетсе керек. — Нагыз банды сол болды гой! — Неге?! К,уланбай, сен icTiH MeHiciH тусш бей жатып, батырлыгьща басып ж1бересщ-ау. Ак-карасына жетш ал- сайшы эуель Осы ауылдьщ белсендга сиякты болмай. М ум кш ол да сен к усап , белсендш ердщ 3e6ipiHe шыда- май, атка мшген шыгар. — О да гажап емес, — деп мерген онай келю е Kerri. 03i сиякты кугы н керген жан бары оган Teyip нышан T9pi3fli KepiHfli- — Ендеше, сенщ косылатын у№рщ сол Кектэбет. — Банды болмакпын ба? — К,ап, мы наны-ай, банды-санды деп. Айты п отырмын гой, ол да жан сактап журген адам деп. ByriH болмаса, ертен мен де солардьщ инше барып бой тасалауды ниет кы лы п ж урм ш . BipaK ж ен-ж осыгын ездерш ен баска Tipi пенде бшмейдр дейш. Олардын калай табылатынын... Ш арбакбай мелш ерден арты к 6ip нэрселерд1 айтып койганын сезш , сезш щ аягын сиыр куйымшактатып 6ixipfli. М ерген онысын сезбеген болды да: — С ен таппасан, мен кайдан 1здеймш, — дедь — CeHiH табуьщ он ай гой. Bipey болмаса, 6ipey багы- тын сштер. — Э й, кайдам. Сенщ езщ оспактап кеттщ. Сол сиякты, осы KyHi ж урт аузын багуга айналды гой. — К,атта, олардын ici огаш керш се, белппп кетпейсщ бе? — д еп сезш ж алгастыра 6epfli Ш арбакбай мергеннщ жанагы eMeypiHiH тусш беген Topi3fli калы ппен, — оган барып KepeMiH д есен де, ж ок, осы лай жерден-жерге сый- - 94-

а май каш ы п ж ур ем ш десен де еркщ . TinTi: «Ал э к е -к ек е , мен к е н д ш , атсан да, ассан да е з щ бш есщ » деп , кол га тусемш десен де карсы турмаймын. М енщ саган жаманы- шылык icTereHжер1м болды ма, айтшы кудайшылыгынды? — Ж ок, ондайынды керген1м жок. С ен 6ip шетте, мен 6ip шетте журдпс кой. — Жалгыз сен емес, буткы Торгай алкабында менен азап тартгым д е й т т табы ла коймас. Талайлардьщ Шарбакбайдан корген корлык-зорлыгы туралы жыр гып айткан онпмелер1 ойында болса да, мер- гем бэлен деген ж ок. А л бул байдын е сп м е й ж урген кар- гысы бар ма еда. К,улагына KipMece, кай тесщ . Т е к Май- лы ктьщ ce3i есш е т ускев де, К,¥лан мы рс erri: «Осы май- м акты гы н-ау ceHin жан сактап журген1н» д еп ойлады ол ш ш ен мыскылдай. Анш ы кымызын саркып iurri де, ауыр- лап орнынан турды. А т согып, уйкы да мевдеткен, аз отыр- ганга денес1 ш ау тартыпты. — Хайыр хош , Ш арбакбай, — дед1 ол . — А м ан турар- сы н енд1. — Жолын болсын. Элг1 энпмен1 калай шештщ? — Оны жолай ойланармын. Ж ын-шайтан сиякты сай­ да саны , кумда i3i ж ок боле екен онын. — 1здеген адам табады да. О сы К,уйганны н аргы беттнде кызылшьщныц манайында емес пе екен. — Жарар, KOpepMi3. Байеке, осы сен1н ж уйр1к акжал атьщ болды ма? — дед1 К,улан eciK алдында тур ы п кайы - рыла 6epin. — Ж ок, жылкыда. Жой ма? — Байдын жуз1 кубылып Kerri. — Жой гой. Ал хош! К,улан жолдан косы п алган cepiriH ертш , кш р м естен аттанып Kerri. Оныншы тарау Рустембай бупн де кундепс!нше ерте турды. Торт канат караша уй д щ тунд1п жабык, eciri Tycipyni, iiiii ал1 кап- карангы болса да, озше гана тон 6ip туйс4кпен тан атып калганын сезген. Кенетоздау коныр шапанын желбегей жамылып, сыртка шыкты. - 95-

Шыгыс жактагы коныр тебелердщ устше камар бел- беу тастатандай ашык кеплд1р туске енген екен. К уз куш желкем, ызгырыктау. Ж ел eKniHi конырайган дала бозын ДфДек кактырады. Д ерет сындырганша Рустембайдын да бойы тоназып, TiiipKeHin Kerri. «Жауын жаумаса» деп, Рус- тембай аспан ж узш барлады. К е к жуз1 аш ы к, бултсы з. Е гш ш ш щ караборбай ескен баласы Рустембай осы кырыктын устш е шыкканша кун райын багып ескен. «Кун, шамасы, ашык болар, анау кал­ ган жердщ епш н жинап алсак, муртымызды балта шап- пас» деп , 6yriHri жумысын мелш ерлеп койды Рустембай. Бул ощрде будан ерте турган адам болмаса керек. Шыты- стан батыска карай ирелендеп узьш аккан Торгайлыньщ жотары жагында отырган малды ауылдан да э л 1 жанды кара кыбыр еткен жок. Озеннщ аргы бетшдеп жер1 бшк тубектеп шогыр-шогыр кен уйшдшер1 кеп кенес ауылы да тып-тыныш. Р устем бай «кара-кура Tycin кетпед1 ме» деп езен ш рш ш щ беткейш деп егш дш ке кез салды. Эудем жерде ж айланган жазык алап коныр туст1 далада ерекше кезге урып, сап-сары боп жатыр. Рустембайдын бойы жылып сала бердк 0Keci де дикан едк С у кайтып, ел кан жайлауга кеш кенде булар жалгыз уй кевде калып, епнге шыга- тын. К,ыстаулары сонау жотарты жактагы К,остебенщ к ой н ауы н д а кайы'нды сайда еда. К,остебе етепн ен шыга- ты н к ез бастауды н су ы н саркы п егш ге куй ы п, сол арада бул ар талай жыл отырды. Экеда елд 1, кы стау мацайыныц аз тана жер! тозды. Содан кейш мунын Шарбакбайдьщ ж ерш ж ерлеп, е п н ш е к к е н де кундер1 болтан. BipaK д и ­ кан к е ц 1га баягы е з ш щ тары-бидайын erin, к ауы н -кар - бы з ecipeTiH к ун д ерш , ж ал пак тебел1 жатаган кы стауы н ансайтын да туратын. Он алтыншы жылы ел дур кетершгенде бул да шап- ты. Э уе л д е осы Ш арбакбай ды н 6ip бай атасы хан сайла- нып, бул рулас болматанмен, жерлеспк реимен сонын косынына косылтан. К ей ш сардар сарбаздарды сапалас- тыртанда К ,уланны н ж узд ш н е Kipfli. А са мерген болмаса д а , м у н ы н д а ке з д е ге ш н е ти п з ет ш д ей eHepi бар еда. О й ткеш егш н ен кол босатанда к у с пен балы кты да Kecin кылып, кедей дастарканына косымша талш ык етупй едк - 96-

А ст ы к к а айырбастап алган ecKi б е р д е н к е а ж аксы cepiK болды. М ш езш щ б1ртогалыгын унатты ма, элде Куйнс, К,умкеш у, Догалдагы сиякты ер сыналар канды урыс, карулы кактыгыста кайыспаган кайсарлыгына суй ащ ц ме, К,улан муны жакы н тарты п, у з е ц п ж олдас erri, он ба- сы сайлады. Он алтыншы жылгы сел кош кендей дурбеленнен бурын-ак куралайды кезге аткан м ергендт букш Батпак- кара, Торгай ещ рш е жайылган К,уланнын атагы сол со- гы ста Tirni дабырайган болатын. К ей ш сарбаз кайткан да, дур!лдеп турган К,улан бф катар каш к ан -п ы скан бай -баг- ланньщ малынан айдап кайтты. О л кезде оган бул елде «м унын калай? дейтш Kici жок- «Енесш урайын, мен найзанын ушында, оттьщ нышде кан Kemin жургенде, бу л шынжыр балак, ш уб ар тестер шге тыгылган италаказдай бугынып жатты. Н есш аяймын оларды, езш е керегш тартып алмай, — деп буган сыр шерткен. — Сардар: «Ещц ек1мет кедейдш , жер де, с у да солардын иелегш е тиедЦ. Е ц ул кен бэл ш ебек Л енин со- лай дедЬ> деп efli, ал деген кезде алмаймыз ба» д еген оган Рустембай киялай бул кылыгыньщ ертеректтн ангарт- кан. Бул ауылдагы жэдитше окыткан молдадан сауат аш- кан, оны-муныга зер салып, болыневиктердщ у г т н кула- гына ciHipe ж уретш едь «Маган ерте-сертелш жок, кез келген байывды каз1р- ак ш ауып аламын» деп куш н е сой леген , кещ лш д е оз дан- кыньщ ж е л т ол1 ошактагы оттай лаулап турган мерген. Одан кешн аласапыран он сепз, он тогызыншы жылдар келдк К,ызылдардан ж е ц ш п , А к тебе, Орал майданынан шыгыска карай ыккан актын ocKepi бейбгг елге буйщей тида. Сон да сарбаздардан байлар ош ш ал уд ай -ак алды. Солардын корсету1мен актар жолындагы ауылдардан коп адамды атып Kerri. BipaK К,уланга колдары ж етпедг Оны да нускагандар болган шыгар. Дегенмен, сонау Кдратас- тьщ куз-койнауы нда тыгылган уркердей жет1 уй Текеге арнайы кальщ оскер барган ж ок. Бес-ондап i3flen, ойтпе- се адасып барган актьщ жазагерлер1, эдетте, ол жактан суга баткан тастай i3-Tycci3 кететш. Согыс дегенд1 бул батырлар дастанындагы жекпе-жек айкас Topi3fli болар дегендей булдыр TyciHiri бар момын -9 7 -

ш аруа еда. К,атын-бала, ш ал-ш ауканга д е й т опат болган канды кыргынды вз коз1мен коруге тура келда. Бойында- гы бар ангалдыгын, аямпаздыгын сол сотые 6ip-aic, кунде сыпырып алып, ж ур еп н е катыгезд1к куйгандай болды. П атш а acKepi ел imiH обадай жайлатан сон ау 6ip урейл1 кезевде Рустембайдьщ капыда науы т боп кете жаздатаны бар. Он алтыншы жылдыц осындай куз айы болатын. Ш арбакбай ауы лы на 6ip дурм ек ак acKepi келш , ошары- лы п Tycin жаты р дегенда ок ш а у кы стаудаты булар 6ip калден енд1 как аттыдан ест1ген. «Сумдардьщ бет алысы жаман кертед а. О сы жолында кездескен ауылдардьщ адам- дарын кы ры п, жак,сы аты болса, тартып алып, эйелдерш зорлап, aftTeyip бы гендерш icTen келед1 дейда. Bcipece, сар- базта Kapi катты тйтлген екен» деп шош ынта сейлеген жолаушы. Булардын уй ш е сэске тусте соккан сол адам тук кццрмей аттанып та Kerri. «Пэледен машайык та каш ып- ты деген, Рустембай, сен де капы калма» деп, алды-арты- на карамай женеле бердт Рустембай анык сасайын дедт K ep uii уй деп Нуртазага эйел1н ж упртп. Нуртаза осы ауыл- даты 6ip момын ш аруа болатын. Аздап сопылыгы да бар, эйтеу1р намазын каза кылтан адам емес. «К,удай-ай, взщ сактай кор, Рустем ж ан-ау, 6ip жерге бой тасаласай, келш калар э л п эз1рей1лдер. Ей, А лла, пэлекеттннен аулак кыл» деп ш еш есш щ жаЛбарынтаны муны н эл1 кулатында туртан Topi3fli. в з ш щ де ж ур еп кобалжып, аркасы шымырлап Kerri. «К,ап, бармагымызды TicTen калды к-ау, — деп ойлады ол . — Бул ж аудьщ беттн кайырар куш те жок- К,ой, ауыл- да жатып, текк е вл уге болмас, Бестаудагы калы н сарбазга бары п к о с ы л у керек». Б4раздан сон уйге соп ак ж уз1 онан сайын сопайып абдыраган Нуртаза, онын сонынан Tyci каш к ан к е л ш ш еп Kipfli. — Н уреке, ж ау кел ш калы пты , аттану керек, — деда Рустембай. — Рустемжан-ау, епн орусыз калды гой, оны кайтем4з, — деп Нуртаза буган антарыла карады. Биыл осы ею уй кос- талып аз гана епн еккен болатын. Малдыларга жалтан козд1ктен куты лы п, ез алдына ш аруа бакканына, епн нщ ж аксы шыкк,анына Н уртаза орасан куанып, К удайга